EDEBİ SANATLAR
TEŞBİH (BENZETME)
Aralarında türlü yönlerden karşılaştırılarak benzerlik ilgisi bulunan iki şeyden zayıf olanı, nitelikçe daha üstün olana (güçlü olana) benzetme sanatıdır. Benzetme sanatı bulunurken önce kendisine benzetilen bulunmalıdır.
Bir benzetmede dört öge bulunur:
Benzeyen: Başka bir şeye benzetilen varlıktır.
Kendisine benzetilen: Nitelikçe daha güçlü olan varlıktır.
Benzetme Yönü: Benzetmenin hangi yönden yapıldığını anlatır.
Benzetme Edatı: Benzetmede benzerlik, eşitlik, karşılaştırma… ilişkisi kuran edatlardır. “gibi, sanki, kadar, tıpkı… vb sözcüklerdir.”
Muavin, yolculara: Pamuk eller cebe! diye bağırıyordu.
“eller” (benzeyen), “pamuk” (benzetilen)
Binalar kale gibi olduğundan içeri girilemiyordu.
“binalar” (benzeyen), “kale” (benzetilen), “gibi” (benzetme edatı)
Ali aslan gibi cesurdur. “Ali”(benzeyen), “aslan” (kendisine benzetilen), “gibi” (benzetme edatı), “cesur” (benzetme yönü) Burada Ali, cesurluk yönünden aslana benzetilmiştir. Bu tür benzetmeye ‘tam benzetme (teşbih)” denir.
Cennet gibi güzel vatanımız
bztln edat b.yönü bzyn
b)Teşbih-i Beliğ (Güzel benzetme):
Benzetmenin temel öğeleriyle (benzeyen ve kendisine benzetilen) yapılır. “Benzetme yönü” ve “benzetme edatı” kullanılmaz.
“Cennet vatan”,
“Altın başaklar”.
“Gördüm deniz dedikleri bin başlı ejder”,
“Gider oldum kömür gözlüm elveda” gibi sözler dizeler birer “teşbih-i beliğ” (güzel benzetme) dir.
İSTİARE (Eğretileme)
Benzetmenin temel öğelerinden birinin (benzeyen ya da kendisine benzetilen) söylenmesiyle yapılan benzetmedir.
Bir başka deyişle, bir sözün gerçek anlamını kaldırarak, benzerliği olan başka bir anlamı eğreti olarak verme, ödünç verme demektir.
Cesur insana “aslan”, kurnaz kimseye “tilki” demekle istiare yapılmış olur.
İstiare ikiye ayrılır açık istiare ve kapalı istiare olmak üzere
a) Açık istiare (eğretileme):
Yalnız “kendisine benzetilen” kullanılarak yapılan benzetmedir.
Kurban olam kurban olam
Beşikte yatan kuzuya
Bu dizelerde, beşikte yatan bebek, kuzuya benzetilmiştir. Ancak benzetilen (bebek) söylenmemiş, kendisine benzetilen (kuzu) söylenerek “açık istiare” yapılmıştır.
“kuzu gibi şirin bebek” yerine sadece kuzu denilmiştir. Yani kendisine benzetilen verildiği için açık istiare yapılmış olur.
Nerde olsam ey peri, gönlüm senin yanındadır.
“Vurulup tertemiz alnından uzanmış yatıyor
Bir hilâl uğruna ya Rab ne güneşler batıyor.”
Canının bugün buraya geleceğini öğrendi.
Dört mevsimin yaşandığı bir cennette yaşıyoruz adeta.
Bir güle vuruldum hem de zamansız.
Resmen tilkidir. Ne yaparsam kopya çekmesini önleyemiyorum.
b) Kapalı İstiare (eğretileme):
Yalnız “benzeyen” kullanılarak yapılan benzetmedir. Kapalı istiarelerde, “kendisine benzetilen” söylenmez.
Ufukta günün boynu büküldü.
Bu cümlede de “güneş” (benzeyen) insana benzetilmiş, ancak “insan” (kendisine benzetilen) söylenmemiştir. Bu nedenle kapalı istiare yapılmıştır.
Ali kükreyerek düşmanın üstüne yürüdü.
Bu cümlede Ali, kükreme özelliğinden ötürü aslana benzetilmiştir. Ali, (benzetilen) söylenmiş, “aslan” (kendisine benzetilen) söylenmemiştir.
Bu cümlede de kapalı istiarede kimi zaman “benzetme yönü” kullanılır. “Benzetme edatı” hiç kullanılmaz.
Uyarı: Kapalı istiarelerde, kişileştirme sanatı (teşhis) da yapılmaktadır. Çünkü, bu söz sanatında, insan dışındaki varlıklar, insanların çok bilinen özelliklerine benzetilerek tanıtılmaktadır. Yukarıda geçen “gün”e insan kişiliği de kazandırılmış olmaktadır
Not: Kişileştirme sanatının olduğu her yerde kapalı istiare de (eğretileme) vardır.
MÜBALAĞA (Abartma)
Bir varlığı, olayı ya da düşünceyi olduğundan büyük (ya da küçük) gösterme sanatıdır. Mübalağa, günlük yaşamda sıkça başvurulan bir anlatım yoludur. Mizah (gülmece) yazarları, insanları kusurlu yanlarını belli bir abartma ölçüsüyle ortaya koyarlar.
Sekizimiz odun çeker
Dokuzumuz ateş yakar
Kaz kaldırmış başın bakar
Kırk gün oldu kaynatırım kaynamaz.
Kaygusuz Abdal’ın bu dörtlüğünde, sekiz kişinin ateş yakmasına karşın kazın pişmeyişi abartmalı bir biçimde anlatılarak mübalağa sanatı yapılmaktadır.
Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer,
O ne müthiş tipidir. Savrulur enkaz-ı beşer…
Kafa, göz, gövde, bacak, kol, çene, parmak, el, ayak
Boşanır sırtlara, vadilere sağnak, sağnak!
Bu dizelerde anlatılanlar abartıdır. Burada da mübalağa sanatı vardır.
Ak gerdanında benler öldürdü beni
Bu dizede de “benlerin şairi öldürmesi” bir abartıdır.
MECAZ-I MÜRSEL (Ad Aktarması)
Bir sözcüğü benzetme amacı gütmeden, gerçek anlamı dışında başka bir sözcüğün yerine (Parça-bütün, iç-dış, neden-sonuç, yazar-yapıt, yer-insan, yer-olay gibi ilgiler kurularak) kullanma sanatıdır.
Vapur, Beşiktaş’a yanaştı. (Beşiktaş iskelesine yanaştı) Parça-bütün ilişkisi kuru
Halit Ziya’yı okudun mu? (Halit Ziya’nın eserlerini okudun mu?) Sanatçı- yapıt ilişkisi.
Sobayı yaktım. (Sobanın içindekileri- odun-kömür)
Konağa sor. (Konağın içinde oturanlara sor)
Onda kafa yok! (Onda akıl yok) “dış” söylenerek “iç” kastedilmiştir.
Üç gündür bereket yağıyor. (yağmur) Yağmur bereket, bolluk getirdiği için, sonuç söylenerek sebep (yağmur) anlatılmak isteniyor.
Ünlü raketler Avrupa’dan döndüler. (“Ünlü tenisçiler Avruda’dan döndüler”. Demek isteniyor.)
Çok susayan çocuk şişeyi bir dikişte bitirdi.
Sınıf, her zamanki gibi yine okulun huzurunu bozuyordu.
Köyün de pek hoşuna gitmemişti yenilik adı altında yapılanlar.
Üç tabak yedi, yine doymadı.
Ülkenin ileri gelen kalemleri yeni yeni projeler peşindeydiler.
Eve haber vermeden evin yolunu tutmuşlar.
Bankadaki en son masada işini halledip caddenin karşısındaki ofisten bir şeyler öğrenmeye çalışıyordu.
Gönül gurbet ele varma, ya gelinir ya gelinmez.
TEŞHİS (Kişileştirme) ve İntak (Konuşturma)
İnsan dışındaki varlıklara ya da kavramlara insan kişiliği kazandırma sanatına kişileştirme (teşhis) denir. İnsanın konuşma yetisinin başka varlıklara aktarılmasına da intak (konuşturma) sanatı denir.
Bu iki sanat genellikle birlikte kullanılır. Her “kişileştirme” de konuşturma olmayabilir, fakat her “konuşturma” da mutlaka “kişileştirme” vardır. Özellikle fabllarda, hayvan öykülerinde masallarda sık sık bu sanata başvurulur.
Bülbül, “senin nazını çekemem…” diyordu. Güle.
Güğüm bir gün, testiye:
“Yola çıkalım” dedi.
Testi: “korkarım” dedi.
Salındı bağçaya girdi
Çiçekler selama durdu
Mor menevşe boyun eğdi,
Gül kızardı hicabından
Artık dağlar sırtlarından kürklerini attılar. Fakat henüz sabahları serince olduğundan omuzlarına sislerden birer atkı atıyorlar.
TARİZ (İğneleme, söz dokundurma)
Söylenen sözün ya da kavramın, gerçek ya da mecaz anlamı dışında tamamen tersini anlatma sanatıdır. Bir başka deyişle, birini küçük düşürmek onunla alay etmek ya da iğnelemek için sözün ters söyleyerek amacımızı belirtmedir.
Örneğin; randevusuna geç kalmış kişiye “Aman ne kadar erken geldiniz” diyerek onu iğnelemiş oluruz.
Bir kişinin tembelliğini anlatmak için de “ Bu ne çalışkanlık! Dersek “tariz” yapmış oluruz.
“Bu ne kudret ki elifbayı okur ezberden” (Eşref)
Ters Öğüt Destanı
Bir yetim görünce döktür dişini,
Bozmaya çabala halkın işini
Günde yüz adamın vur ser leşini
Bir yaralı sarmak için yeltenme
Her nereye gidersen eyle talanı
Öyle yap ki ağlatasın güleni
Bir saatte ki ağlatasın güleni
El bir doğru söylerse inanma (Huzuri)
İRSAL-I MESEL (Örnekleme)
Şiir ya da düzyazıda, konuya uygun düşen atasözlerinin kullanılmasıdır. Böylece düşüncenin daha da inandırıcı olması sağlanır.
Dünyada ahrete gidip gelmemek
Olmasa iktiza eder ölmemek
“Balık baştan kokar”, bunu bilmemek
Seyrani gafilin ahmaklığından
TEZAT (Zıtlık, karşıtlık)
Anlamı güçlendirmek için karşıt kavramların özellikleri bir arada kullanılır. Zıt kavramlardan birinin gerçek, diğerinin ise mecaz anlamda kullanılmaktır.
Neden böyle düşman görünürsünüz
Yıllar yılı dost bildiğim aynalar?
Şair bu dizelerde “dost” ve “düşman” karşıt sözcüklerini bir arada kullanarak anlamı daha da güçlendirmiş: böylece “tezat” sanatı yapılmıştır.
Ağlarım hatıra geldikçe gülüştüklerimiz
Bu dizede “ağlamak” ve “gülmek” karşıt sözcükleriyle “tezat” sanatı yapılmıştır.
Güvenme varlığa (zenginlik) düşersin darlığa (fakirlik)
Çın çın ötüyor sessizlik
Bu dizede de “sessizlik” ve “çın çın ötmek” karşıt sözleriyle “tezat” sanatı yapılmıştır.
TENASÜP (uyum, uygunluk)
Anlamca birbirine uygun, birbiriyle ilişkili sözcüklerin bir arada kullanılması sanatıdır. Divan edebiyatında sıkça, Halk edebiyatında da seyrek başvurulan bir söz sanatıdır.
Yine bahar geldi, bülbül sesinden
Sada verip seslendi mi yaylalar
Çevre yanın lale sümbül bürümüş
Gelin olup süslendin mi yaylalar
KİNAYE
Bir sözcüğün ya da sözün hem gerçek hem de mecaz anlamını düşündürecek biçimde birlikte kullanılmasıdır. Asıl geçerli olan mecaz anlamdır.
O adamın, her zaman kapısı açıktır.
Burada, “kapısı açıktır” hem gerçek (hem gerçekten açıktır) hem mecaz (adamın konuksever olması) anlamda kullanıldığı için kinaye sanatı yapılmıştır.
Ey benim sarı tamburam
Sen ne için inilersin
İçim oyuk, derdim büyük
Ben onun’çün inilerim
Hamama giren terler.
Bir koyundan iki post çıkmaz.
Hiç kimse ayağımı kaydıramaz, diye bas bas bağırıyordu.
Son zamanlarda evimizde nedense herkesin yüzü gülüyor.
Dereyi görmeden paçaları sıvayanlar hayal kırıklığına uğrayabilir.
Ateş olmayan yerden duman çıkmaz
Altın yere düşmekle pul olmaz
TELMİH (Çağrışım)
Herkesçe bilinen geçmişteki bir olayı, efsaneyi, çağrıştırma, anımsatma sanatıdır. Bi sözün telmih olduğunu anlayabilmek için, çağrıştırılan olay, durum ve kişi hakkında bir bilgiye sahip olmalıyız.
Vefasız Aslı’ya yol gösteren bu
Kerem’in sazına cevap veren bu
Kuruyan gözlere yaş gösteren bu
Sızmadı toprağa çoban çeşmesi
Gökyüzünde İsa ile
Tur dağında Musa ile
Elindeki ki asa ile
Çağırayım Mevlam seni
Yunus Emre bu dörtlüğünde de Hz.İsa’nın göğe çıkış inancını, Hz.musa’nın Tur Dağı’nda Tanrı ile konuştuğu inancını ve Hz.Musa’nın asa ile gösterdiği mucizeleri telmih etmiştir.
Ey dost senin yoluna
Canım vereyim Mevla
Aşkını komayayın
Od’a gireyim Mevla
Bu dizelerde “Od’a gireyim” sözü ile Hz.İbrahim Peygamberin ateşe atılma olayı anlatılıyor.
HÜSN-İ TALİL
Güzel şeyler düşünelim diye
Yemyeşil oluvermiş ağaçlar
Ağaçların yeşil oluşu, doğal bir olgudur. Ancak bu dizelerde şair, ağaçların yeşil oluşunu insanlara güzel şeyler düşündürmesi nedenine bağlamıştır.
Birçok gidenin her biri memnun ki yerinden/
Birçok senler geçti dönen yok seferinden
Ölenlerin dünyaya dönmeyişini yerlerinden memnun olmalarına bağlıyor)
Gül-i ruhsarına karşı gözümden kanlı akar su
Habibim fasl-ı güldür bu akarsular bulunmaz mı
(Gul-i ruhsar: gül yanaklı fasl:mevsim)
Bahar mevsiminde (gül mevsimi) suların bulanık akması doğaldır. Ancak şair, suların bulanık akmasını, sevgilinin aşkıyla döktüğü kanlı gözyaşlarının sulara karışıp, onları bulandırması nedenine bağlamaktadır. Bu nedenle “hüsn-i talil” sanatı yapılmıştır.
Salındı bağçaya girdi
Çiçekler selama durdu
Mor menekşe boyun eğdi,
Gül kızardı hicabından
Güllerin kırmızı olması bir doğa olayıdır; ancak şair sevgilinin güzelliği karşısında güllerin utancından kıpkırmızı olduğuna bağlıyor.
Saksında ruhumun bütün yası var.
Derdimle soluyor açılan gonca.
Bu dizelerde, goncanın solması doğal bir olay olduğu halde, şair bunu goncanın yaslı olduğu, dert çekmesi nedenine bağlıyor. Bununla da “hüsn-i talil” yapmış oluyor.
Ey sevgili sen bu ilden gideli
Yaprak döktü ağaçlar, coştu gökyüzü
Bu dizelerde şair, ağaçların yapraklarını dökmesi doğal olduğu halde, bunun nedenini sevgilisinin gitmesine bağlayarak “hüsn-i talil” sanatı yapıyor.
TECAHÜL-İ ARİF (Bilmezlikten Gelme)
Bilinen bir gerçeği, bir nükteye, (espri, ince anlamlı şaka söz) dayanarak bilmiyormuş gibi söyleme sanatıdır. Sanatçı gerçek sebebi hayali ve güzel bir nedene bağlar.
Ey Şuh! Nedima ile bir seyrin işittik.
Tenhaca varıp Göksu’ya işret var içinde (İşret yiyip içme)
Şair Nedim. Göksu’da sevgilisiyle yiyip içtiğini, eğlendiğini bildiği halde bilmiyormuş gibi görünerek Tecahül-i Arif sanatını yapmaktadır.
Gökyüzünün başka rengi de varmış
Geç fark ettim taşın sert olduğunu
Su insanı boğar, ateş yakarmış
Her geçen günün bir dert olduğunu
İnsan bu yaşa gelince anlarmış
(C.S.Tarancı)
Bu dizelerde; taşın sert olduğu, ateşin yakacağı ve suyun boğacağı bilindi halde şairin bunların anlaşılması için “bu yaş” ı (otuz beş yaşını) şart koşması, bildiği halde bilmezlikten gelmesidir.
TEVRİYE (Çift gerçek anlamlı)
Bir sözcüğün bir beyitte, bir cümlede, birden çok gerçek anlamı sezdirecek biçimde ve yakın anlamdan çok uzak anlamı kastedilerek kullanılmasıdır. Bir başka deyişle sesteş sözcüklerin birden çok anlamıyla kullanılmasına “tevriye” denir.
Gül yağını eller sürünür, çatlasa bülbül
Bu dizede geçen “el” sözcüğü hem “organ adı” hem de “kalıcı kalan” anlamında kullanıldığı için tevriyelidir.
Tevriyede de kimi zaman sözcüğün yakın anlamı söylenip uzak anlamı da anlatılabilir.
Bana Tahir Efendi kelp demiş
İttifatı bu sözde zahirdir
Maliki mezhebim benim zira
İtikadımca kelp tahirdir.
Burada “tahir” sözcüğü tevriyelidir. Hem Tarih Efendi, hem de “tahir” sözcüğü “temiz” anlamında kullanılmıştır. Şair, asıl Tahir Efendi’yi kastetmiştir.
Bu kadar şatafat çünkü sende var.
Beyaz gerdanında bir de ben gerek
Bu beyitteki “ben” sözcüğü, hem “deri üzerindeki siyah noktacık iz” hem de söyleyen kişinin yerini tutan “ben” zamiri anlamlarına gelebilecek biçimde kullanıldığı için tevriye yapılmıştır. Kinayeden ayrılan yönü ise kinayede uzak anlamın mecazı olarak kullanılmasıdır. Tevriyede ise, yakın ve uzak anlam da gerçek anlamlıdır.
Baki kalan bu kubbede bir hoş sada imiş.
Ulusun, korkma nasıl böyle bir imanı boğar.
Sordum nigârı dedi ahbab
Semt-i Vefa‘da doğru yoldadır.
TEKRİR (Tekrar, Yineleme)
Söze güç kazandırmak için, belli sözcüklerin düzyazıda ya da şiirde yineleme sanatıdır.
Vur, aşkın ve Hak’kın zaferi için
Vur, senden bak dünya bunu istiyor;
Bu dizelerde, “Vur” sözcükleri yinelenerek “vurmak” eylemi anlamca güçlendirilmiş, tekrir sanatı yapılmıştır.
Dedim inci nedir dedi dişimdir
Dedim kalem nedir dedi kaşımdır
Dedim on beş nedir dedi yaşımdır
Dedim daha var mı dedi ki yok yok
NİDA (seslenme)
Söze söyleyişle (nazım ve nesirde) coşku katmak için ünlem görevli sözcükleri sıkça kullanmaktır. İlk bakışta tekrir sanatına benziyor. İşlevsel olarak tamamen farklıdır. Nida ya yalnız ünlem ve seslenme sözcükleri kullanır. Tekrir de ise her sözcük kullanılabilir.
Sen ey Kars’lar, Antep’ler, Erzurum’lar, Maraş’lar
Dördünden bir ikisi şehit düşen kardaşlar
Ey zeybekler, seymenler, dadaşlar diyarı hey!
İSTİFHAM (Soru sanatı)
Duygu ve düşüncelerin daha etkili olabilmesi için soru biçiminde anlatımdan yararlanma sanatıdır. Amaç soru sormak değil, okuyucunun dikkatini devamlı kılmaktır. İlk bakışta tecahül-i Arif sanatına benzerse de birbirinden apayrı sanattır.
Beni candan usandırdı cefadan yar usanmaz mı
Felekler yandı ahımdan muradım şemi yanmaz mı
Benim de mi düşüncelerim olacaktı
Ben de mi böyle uykusuz kalacaktım,
Sessiz, sedasız mı olacaktım böyle?