ÜNSÜZ UYUMLARI
1-Ünsüz yumuşaması (ünsüz değişmesi)
“p-ç-t-k” ile biten bir sözcük, ünlü ile başlayan bir ek aldığında sözcüğün sonundaki sert ünsüz yumuşar ve “b-c-d-g(ğ)” olur.
p-b ç-c t-d k-g-ğ
çorap çekiç yurt giden
ağaç kanat adım ağarmış
kağıt yemek yudum acıktım
renk dolap tadım
Rengârenk
Hıncahınç
psikoloğa – sosyoloğa bu kelimelerde ünsüz yumuşaması yoktur.
****Ünsüz yumuşaması aynı şartları taşıyan her kelimede gerçeklemeyebilir.
Buna “ünsüz yumuşamasına aykırılık denir.” bu durum yazım yanlışına neden olmaz.
Bak
Süt
Kop
Memleket
Hukuka
Milleti
Sanatı
Hasretin
Hayatı
Hürriyeti
Şöhrete
Biletin
Devletin
****Tek heceli bazı kelimelerde ve yabancı kökenli kelimelerde yumuşama gerçekleşmeyebilir.
İlk çoğu
Millet maçı
Bulut
Çift
****Özel adlarda söyleyişte yumuşama olsa bile, bu yazıda gösterilmez. Buna aykırı kullanımlar yazım yanlışına neden olur.
Serap’a
Şırnak’a
Zonguldak’a
***Ünsüz yumuşaması yalnızca sözcüklerin sonunda değil eklerin sonunda da gerçekleşebilir.
Çocukluğun güzel anıları hiçbir zaman unutulmaz.
Buradan geçtiğimiz gün uğrarız ona da.
2-Ünsüz Benzeşmesi/Sertleşmesi (Ünsüz Değişimi)
FıSTıKÇıŞaHaP kelimesinin ünsüzleriyle biten bir kelime “c-d-g” ile başlayan bir ek aldığında ekin başındaki bu yumuşak ünsüzler sertleşir ç-t-k’ye dönüşür.
Konuş-tu
Ağaç-tan
Sap-kın
Sınıf-ça
Sus-tu
Süt-çü
Kayık-çı
Sonuç-ta
Piş-kin
Ferah-ça
Kop-tu
***Aşağıdaki kelimelerde görülen sertleşme örneklerine dikkat edelim.
Seçkin etkin geçti
Sapkın tutku yoktu
Çalışkan bileşke gitti
Gittiği başkan koştum
Coşku yutkundum baktım
Atkı bitki sustum
***Bileşik sözcüklerde ünsüz benzeşmesi olmaz.
altgeçit başbakan
dikdörtgen çokgen
üçgen beşgen
****Kimi kelimelerde hem yumuşama hem de sertleşme görülebilir.
Geçtiği “dik” sattığı
***Ünsüz sertleşmesi kuralına aykırı kullanımlar yazım yanlışına neden olur.
hukukda, herkesce, 1995’den, elli beşden, kanıtlamışdı seçdirmedi, Irak’dan
3-Ünsüz Düşmesi
Küçültme eki getirilirken düşer
Ufacık “ufak”
Sıcacık “sıcak”
Küçücük “küçük”
Yumuşacık “yumuşak”
Adaş “ad”
Seyreldi “seyrek”
Ufaldı “ufak”
Yamuldu “yamuk
Küçümsemek “küçük”
Yükselmek “yüksek”
Alçaldı “alçak”
Sağlıcakla “sağlık”
Asteğmen “ast teğmen”
Üsteğmen “üst teğmen”
Kaldırmak “kalkmak”
KAYNAŞTIRMA
Y a Ş a S ı N
Masaya
Çantayı
Suyu
Yazıyı
Dereye
Altışar
Yedişer
İkişer
Kapısı
Kokusu
Caddesi
Arkadaşının
Kitabını
Sınıfını
Konuşmayacak
Yeniymiş
Eskiydi
Zekiymiş
Akıllıysa
Bunda
Onda
Şunlar
Onun araba-s-ı-n-ın “-s ve -n” kaynaştırma
Onun yan-ı-n-da “-n” kaynaştırma (onun yanı)
Senin dolab-ın-da “-ın” iyelik eki (senin dolabın)
Onun dolab-ı-n-da “-n” kaynaştırma (onun dolabı)
ÜNSÜZ TÜREMESİ (İKİZLEŞMESİ)
Hissetti
Zannetti
Reddettik
Halloldu
Affetti
Şıkkı
Hakkı
Zammı
Tıbbi
Sırrı
Setti
Hazzı
Ceddi
Şerri
Rabbi
Cadde, madde, ciddi, akıllı, özellik ve tereddüt gibi kelimelerde türeme yoktur.
Bilgi Notu: “defolmak ve vadetmek” kelimeleri böyle yazılır.
ÜNLÜ DÜŞMESİ
*ÇEKİM EKLERİ NEDEN OLUR
*YAPIM EKLERİ NEDEN OLUR
*KELİMELER BİRLEŞİRKEN ÜNLÜ DÜŞEBİLİR
*TÜRLÜ EKLER ÜNLÜ DÜŞMESİNE NEDEN OLABİLİR
Oğul–um
Oğlum
um=çekim eki
Sarı-ar
Sararmak
ar=yapım eki
Kahve altı
Kahvaltı
-idi, -ile
Zaman ile
zamanla
varidi
vardı
Ünlü Düşmesi:
Çekim ekleri eklendikleri kelimelerde ünlü düşmesine neden olabilir. Buna “ünlü düşmesi, orta hece ünlü düşmesi, hece düşmesi” denir.
Alın ——- ım alnım
Kahır ——- ı kahrı
Nehir ——- in nehrin
Şekil ——- ini şeklini
Göğüs ——- ümüz göğsümüz
Şehir ——- iniz şehriniz
Tavır ———- ı tavrı
Oğul ————u oğlu
Bağır ———–ım bağrım
Ufuk ———-a ufka
*****İkileme biçiminde kullanılan kelimelerde ünlü düşmesi gerçekleşmez.
Onunla burun buruna geliverdik yine sınıfta tartışırken.
Cephede göğüs göğüse savaştık.
*****Özel adlarda ünlü düşmesi olmaz.
Kitaplarımı Nehir’e verdim.
Soruları Gönül’ün çözmesini istiyorum.
Bu olanları Ömür’e sordum.
Orta hece ünlü düşmesinin yazımda gösterilmemesi yazım yanlışına neden olur.
Kızılırmak Türkiye’nin en uzun nehiridir. (nehridir)
Ankara’nın bu tepeden seyirine doyum olmaz. (seyrine)
Sözleşme gereği fabrikanın devirini gerçekleştirmeliyiz. (devrini)
Ünlü Düşmesi:
Yapım ekleri eklendikleri kelimelerde ünlü düşmesine neden olabilir. Buna
“kelime türetilirken ünlü düşmesi gerçekleşti” denir.
Oynadı oyun-a-dı
Koklasa koku-la-sa
Sızlar sızı-la-r
İlerlesin ileri-le-sin
Yumurtladı yumurta-la-dı
Ayrılık ayır-ı-lık
Yalnız yalın-ız
Çağrılacak çağır-ıl-acak
Uykusuz uyu-ku-suz
Kıvrıldı kıvır-ıl-dı
Kavrulmuş kavur-ul-muş
Savruk savur-uk
Devrim devir-im
Kuraklık kuru-ak-lık
Çevre çevir-e
Yanlış yanıl-ış
Kavşak kavuş-ak
Uykulu uyu-ku-lu
Sarardı sarı-ar-dı
Sıyrılmış sıyır-ıl-mış
Kıvrım kıvır-ım
Karardı kara-ar-dı
Kavruk kavur-uk
Ayrım ayır-ım
Yanlış yanıl-ış
Yalnız yalın-ız
Beslemek besi-le-mek
Not: “içerde, dışarda, orda, şurda, burda, yukarda” gibi kullanımlar yanlıştır. Doğrusu “içeride, dışarıda, orada, surada, burada, yukarıda” şeklindedir.
Ünlü Düşmesi:
Sözcükler birleşirken ünlü düşmesi olabilir. Buna “aşınma” da denir. Bu durum birçok kaynakta ünlü aşınması da denir.
Cumartesi Cuma ertesi
Kaynana kayın ana
Postane posta hane
Nasıl ne asıl
Niçin ne için
Kahvaltı kahve altı
Şurada şu arada
Orada o arada
Peki pek iyi
Ünlü Düşmesi:
Yardımcı eylemlerin bir isimle birleşmesinde kimi zaman ünlü düşmesi yaşanır.
Devretmek
Fethetmek
Kaybolmak
Seyreylemek
Hapsetmek
Kaydoldum
***Ünlü Düşmesi:***
“İle” ve “iken” ile “idi, imiş, ise” ek fiillerinin kullanımında da ünlü düşmesi görülebilir.
Zamanla
Benimle
Gelirse
Yokmuş
Hastaymış
***Ünlü Düşmesi:***
Ölçü zorlamasından veya söyleyiş kolaylığından kaynaklanan ünlü düşmeleri de gözlenir.
Örnekler :
– Karac’oğlan der ki n’oldum n’olayım.
– N’Haber?
– N’ olsun.
ÜNLÜ DÜŞMESİ OLAMAYAN KELİMELER
1.Ünlüyle başlayan ek aldıklarında vurgusuz orta hecesindeki dar ünlüsü düşen kelimelerle oluşturulan ikilemelerde ikinci kelimenin dar ünlüsü düşmez: ağız ağıza, burun buruna, koyun koyuna (yatmak), omuz omuza, devirden devire, nesilden nesile, oğuldan oğula, şehirden şehire vb.
2. İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı gibi sözler ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlüler düşmez: içerde değil içeride, dışardan değil dışarıdan, ilerde değil ileride, şurda değil şurada, burda değil burada, orda değil orada, yukarda değil yukarıda, aşağda değil aşağıda
3. avucu, ayıbı, havucu, hatırı, oyunu, koyunu(havan)
(bağır anlamında “koynu” düşme olur)
ÜNLÜ TÜREMESİ
*** “cık” yapım ekinin eklendiği kelimelerde ünlü türeyebilir.
Biricik
Gencecik
Daracık
Azıcık
***Kurallı birleşik fiiller oluşturulurken iki fiil arasında ünlü türeyebilir.
Yağabilir
Yazıver
Uyuyakaldık
Düşeyazmış
***Pekiştirilmiş kelimelerin oluşumu sırasında m-p-r-s ünsüzleri yetersiz kalırsa ünlü türeyebilir.
Sağlam sapasağlam
Çevre çepeçevre
Yalnız yapayalnız
Gündüz güpegündüz
Çırılçıplak
Sırılsıklam
***Gencecik***
ÜNLÜ DARALMASI
****Fiillerin sonundaki a-e ünlüleri çoğu zaman –y—sesinin etkisiyle daralır ve “ı,i,u,ü” ye dönüşür.
Saklıyor saklamak
Gözlüyor gözlemek
Bekliyor beklemek
Diyecek demek
****Ünlü daralması ile ünlü türemesi birbirine karıştırılmamalıdır.***
Biç-i-yor ünlü türemesi biçmek
Su-lu-yor Ünlü daralması sulamak
Gözlem-li-yor Ünlü daralması gözlemlemek
Dön-ü-yor ünlü türemesi dönmek
Gel-i-yor, gid-i-yor, bak-ı-yor, ünlü türemesi
****Ünlü daralması ile ünlü türemesi kelimenin kullanıldığı cümleye göre değişir.
Atölyede bıçakları biliyoruz. Ünlü daralması bilemek
Bu konudaki her şeyi biliyoruz. ünlü türemesi bilmek
Çocuğun parmağı kanıyor. Ünlü daralması kanamak
Bu kadın da her söze hemen kanıyor. ünlü türemesi kanmak
*** “de, ye ve ne” eylemleri “y” kaynaştırma ünsüzünü aldığında ünlü daralması olur.***
De – (y) – ecek > Diyecek ( (y) kaynaştırma harfi)
De – (y) – en – ler > Diyenler
De – (y) – erek > Diyerek
De – (y) – e – lim > Diyelim
De – (y) – e > Diye
Ye – (y) – ecek – sin > Yiyeceksin ( (y) kaynaştırma harfi)
Ye – (y) – en – ler – den > Yiyenlerden
Ye – (y) – erek > Yiyerek
Ye – (y) – in > Yiyin
Ye – (y) – e – lim > Yiyelim
Ye – (y) – ince > Yiyince
Ye – (y) – ip > Yiyip
Not: “deyince ve deyip” sözcüklerindeki “e” ünlüsü “y” kaynaştırma harfine rağmen daralmaya uğramaz.
*** Ünlü daralmasının gereksiz gösterildiği örneklerde yazım yanlışı vardır.***
Bekliyen “bekleyen” olmalıdır
Gelmiyecek “gelmeyecek” olmalıdır.
Bilmiyelim “bilmeyelim” olmalıdır.
Kanıtlıyamadı “kanıtlayamadı” olmalıdır
Demiyecek “demeyecek” olmalıdır.
KÖKTE ÜNLÜ DEĞİŞİMİ
“ben ve sen” zamirleri yönelme durum ekiyle kullanıldığında ünlüleri değişir.
Ben—i
Sen—i
Ben—e “bana”
Sen—e “sana”
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKERİ
1-BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
***Sözcüğün tüm hecelerin kalın ünlü bulunması ya da tüm hecelerinde ince ünlü bulunmasıdır.***
Çuvaldız u-a-ı
Sözcüklerin ö-ü-e-i
Nuran’dan u-a-a
Örnekler ö-e-e
***Büyük ünlü uyumu kuralı, dilimize yabancı dillerden girmiş sözcüklerde aranmaz. Türkçe sözcüklerde bulunan bir özelliktir.***
Kuaför
Televizyon
Mikrofiber
Market
Birader
*** Türkçe olduğu halde zamanla ses değişikliğine uğrayan bazı sözcükler de bu kurala uymaz.***
Ana anne
Hangı hangi
Karındaş kardaş kardeş
Alma elma
Hanı hani
***Birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranır ancak bazen bulunmaz****
Atatürk
Bilgisayar
Çörekotu
Çukurören
Eğriova
***Kimi birleşik kelimeler büyük ünlü uyumuna uyar.***
Galatasaray
Belgegeçer
Çukurasma
***Tek heceli kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.***
***Türkçede eklerin çoğu esnektir, eklendikleri sözcüğün son hecesindeki ünlüye göre kendi ünlülerini değiştirir.***
lık kitap-lık çiçek-lik odun-luk
ci sanat- çısimit-çi
de ev-de okul-da
di ara-dı bekle-di
siz ev-siz mut-suz
***Bazı ekler büyük ünlü uyumu kuralını bozabilir. Bu ekler dilimizde aykırı ekler olarak bilinir.***
yor uyuyor bekliyor
ken güler-ken okur-ken
ki evde-ki okulda-ki
leyin öğlen-leyin sabah-leyin
mtırak sarım-tırak mavim-tırak
gil teyzem-gil babam-gil
daş yol-daş meslek-taş
***Büyük ünlü uyumuna aykırılığın üç temel nedeni vardır.***
*Kelimenin kökündeki ünlüler arasındaki tutarsızlık olabilir.*
Rüya
*Kelimenin aldığı aykırı ekler uyumu bozabilir.*
Bakarken
*İki kelime birleştiğinde uyum bozulabilir*
Fenerbahçe
Örnekler:
Mektup
Sabahki
Aysun’daki
Hanımeli
Kalori
Biriktiriyor
Babaanne
2-KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
“a-e-ı-i” seslerinden sonra yine “a-e-ı-i” sesleri gelmelidir.
“o-ö-u-ü” seslerinde sonra ya “a-e” ya da “u-ü” sesleri gelmelidir.
kaburgasından bakırdan
telefonlarımız sözgelimi
Küçük ünlü uyumuna aykırılığın üç temel nedeni vardır.
1- a-e seslerinden sonraki hecede u-ü bulunmamalı.
kabuk yağmur mektup çamur tavuk
2- u-ü seslerinden sonraki hecede ı-i bulunmamalı.
ümit cumhuriyet muhbir hürriyet
3- o-ö sesleri birinci heceden sonra gelmemeli.
horoz profesör geliyor radyo
****Ümit yağmuru izliyor.****
Bazı kelimeler hem büyük hem de küçük ünlü uyumuna aykırıdı.
mektup
söylüyor
cumhuriyet
biriktiriyor