ÜNLEM
Aniden ortaya çıkan duyguların etkisiyle ağızdan bir çırpıda çıkan, bu duyguları daha etkili anlatmaya yarayan kelimelerdir veya sözlerdir.
Bu kelimelerin yanında dilek, emir, tehdit gibi anlamlar taşıyan kelimeler, cümleler ve yansımalar da ünlem değeri kazanabilir.
Ünlem türündeki sözcüklerle, genellikle, belli durumlar karşısında gösterdiğimiz anlık tepkilerimizi dile getiririz : “Şaşırma, korkma, uyarı, sevinme, üzülme, istemeye istemeye kabul etme, bıkkınlık, rahatlama, isteklendirme, aşırı beğenme, aşırı beğenmeme, onaylama, sesleniş, ayıplama, alay, küçümseme, özlem, anımsama, acıma, yakınma” yalnızca ünlem kullanarak dile getirebileceğimiz anlamların bazılarıdır.
İçinde ünlem ifadesi (haykırış, sevinç, kıvanç, üzüntü, acı, korku, hayret, ürperti, heyecan, nefret vb ani coşkunluklar) bulunan ve seslenme, hitap ve uyarı bildiren cümlelerden ve kelimelerden sonra gelir.
Bu bakımdan ünlemler ikiye ayrılabilir:
ASIL ÜNLEMLER
Asıl görevi ünlem olan kelimelerdir. Başka görevlerde kullanılamazlar. Seslenme veya duygu anlatırlar.
Seslenme Ünlemleri
Ey Türk Gençliği!
Hey! Biraz bakar mısın?
Bre melûn! Ne yaptın?
Hişt! Buraya gel!
Şşıt! Sus bakayım!
Bunların yanında adlar ve özel adlar da seslenme ünlemi olarak kullanılabilir:
Anne!
Hemşehrilerim!
Tanrım!
Mehmet!
Duygu Ünlemleri
Ee, yeter artık! Aa! Bu da ne? Ah, ne yaptım!
Eh! Fena değil. Ay, elim! Gitme ha!
Hah, şimdi oldu! Hay Allah! Vah zavallı!
Vay sersem! Aman dikkat! Eyvah! Geç kaldım!
İmdat! Boğuluyorum!
ÜNLEM DEĞERİ KAZANMIŞ KELİME VE SÖZLER
Anlamlı kelimelerin bazılarına vurgu ve tonlama yoluyla ünlem değeri kazandırılabilir. Bunlar da duygu ya da seslenme anlatır.
Komşular! Babacığım! Simitçi! Çok ilginç!
Ne kadar güzel! Çabuk eve git! Ne olur yardım et! Çık dışarı!
* Ünlemlerin kullanıldığı cümleye ünlem cümlesi denir. Bu cümlelerin sonuna ünlem işareti (!) konur.
*Yansıma kelimelerin hemen hemen tümü ünlem olarak kullanılabilir:
Şır! Çat! Güm! Hav! Miyav! Tıs!
*Ünlem işareti, ünlem ifadesinden hemen sonra kullanılabileceği gibi cümlenin sonunda da kullanılabilir:
Eyvah, geç kaldım!
Eyvah! Geç kaldım!
*Parantez içinde kullanılan ünlem işareti alay etme, hafife alma, küçümseme, inanmama, kinaye anlamları katar:
İsteseymiş bu kitabı bir günde bitirirmiş (!) ama ne yazık ki vakti yokmuş.
Adam, akıllı (!) olduğunu söylüyor.
Enflasyonun nasıl düşeceğini bilmeyen ekonomi bilginlerimiz (!) var.
Gençliğinde 100 metreyi 10 saniyede koşarmış (!).
* Herhangi bir ek alan ünlemler cümle içinde farklı görevlerde kullanılabilir.
Ahımı almayacaktın.
Ahlasan da vahlasan da çalışmazsan geçemezsin.
*Yukarıda yer alan ünlem örnekleri dışında aşağıda yer alan sözcükler de ünlem olarak kabul görür.
Amin! Hay hay! Dur! Sakın! Heyhat! Yazık! Güm! Pat! Miyav! Çat! Tıs!