Ścinawa

HISTORIA

Miasto, siedziba Urzędu Miejsko - Gminnego, położone nad Odrą około 16 km na wschód od Lubina. O pobycie na tym terenie pierwszych ludzi z czasów przedhistorycznych świadczą liczne znaleziska ceramiki jednej z najstarszych kultur młodszego okresu epoki kamiennej – neolitu, zaliczanej do tzw. naddunajskiego cyklu kultur wstęgowych (kultura ceramiki wstęgowej kłutej). Równie cennym znaleziskiem z okolic miejscowości jest brązowy sztylet oraz ceramika z czasów najstarszej kultury epoki brązu – kultury uniteckiej. Ciąg osadniczy na tym terenie potwierdzają rozpoznane archeologicznie pozostałości osad i nekropolii (cmentarzyska) kultury łużyckiej (końcowy okres epoki brązu i początki epoki żelaza) oraz z okresu wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza. Do zachowania ciągłości osadniczej i rozwoju osady przyczyniło się zapewne jej położenie w miejscu jednej z najstarszych i najdogodniejszych przepraw przez Odrę. Niejasne jest pochodzenie nazwy miasta, która pierwotnie brzmiała Kamień i stosunkowo wcześnie została zniemczona przez napływających osadników niemieckich. W dokumentach występuje jako: Stinav (1202), Stynaw (1203), Stinavia (1207), Stinavie (1283), Stinauia, Stynauia (1339), Stynaw, Stynow, Stynaw (1358), Stzynawa, Steynaw (1380), Steinau (1397), Stegn (1489), Steina (1533), Steyne (1533), Steinau do 1945 r. Tłumaczona przez Polaków jako Ścinawa, wg tradycji ludowej oznaczała miejsce straceń (ścinania głów).

Najstarsza wzmianka pisana o miejscowości pochodzi z dokumentu wystawionego w 1202 roku przez papieża Innocentego III, który wymienia ją jako wieś należącą do klasztoru w Trzebnicy. Kolejny dokument z 1209 roku wzmiankuje miejscowy kościół, który uprawnienia parafialne uzyskał przed rokiem 1248, z którego to pochodzi zapis o już istniejącej parafii. Kwestię niejasną i sporną stanowi data uzyskania przez Ścinawę praw miejskich. Większość publikacji wskazuje na okres przed rokiem 1248, można się spotkać z datą 1243, a nawet 1263, kiedy to lokacji miasta na prawie niemieckim miał dokonać książę głogowski Konrad II. Niestety, nie zachowały się oryginalne dokumenty lokacyjne, ale dokument z 1259 roku stwierdza istnienie w Ścinawie wójtostwa, a więc pośrednio potwierdza lokacyjne prawo niemieckie, które zapewne wcześniej nadał miastu jego ówczesny właściciel książę głogowski Konrad I. Można zatem przyjąć tezę, iż prawa miejskie uzyskała Ścinawa przed rokiem 1259. W latach 1274 – 1289 za panowania Konrada II Garbatego i Przemka oraz w latach 1319 – 1365, gdy dzielnicą ścinawską władał Jan I Ścinawski miasto było stolicą odrębnego księstwa ścinawskiego. Pod koniec XIII wieku zostało ono otoczone wałem ziemno-drewnianym, który w początkach XIV wieku ( ok.1310 r.) zastąpiono murem kamienno - ceglanym. Powstały wówczas dwie bramy: Głogowska i Odrzańska. Rezydencją książęcą był zamek, wzmiankowany już w 1251 roku. W czasie wojny polsko – czeskiej o Wschowę, w 1343 roku wojska Kazimierza Wielkiego zdobyły Ścinawę. Częściowo zniszczono wówczas zamek i mury miejskie, które zostały gruntownie odbudowane. W murach wybito wówczas dodatkowo dwie furty dla pieszych: Starą i Łazienną. Bardzo ważnym dla rozwoju miasta był dokument z 13.I.1348 roku, wystawiony przez księcia Jana, w którym odnawia on i potwierdza nadane miastu przywileje tj.: prawo swobodnej żeglugi na Odrze, zezwolenie na budowę ratusza, prawo warzenia i sprzedaży piwa, zezwolenie na budowę mostu, prawo sprzedaży soli, prawo do czynszu ze sprzedaży chleba, prawo do posiadania przez miasto lasów i pastwisk, zwalnia od opłat z tytułu przysięgi oraz zatwierdza wszystkie posiadłości miasta i mieszkańców. W tym czasie w Ścinawie działalność swoją aktywnie prowadzili zakonnicy Św. Ducha, potocznie zwani duchakami, którzy już od 1220 roku zajmowali się opieką medyczną i socjalną, zakładając szpitale dla najuboższej warstwy ówczesnego społeczeństwa. Ciężkie chwile przeżywała Ścinawa w czasie wojen husyckich, którzy w 1428 roku spalili przedmieścia i kościół. Podczas następnej wyprawy w 1432 roku Husyci próbowali zdobyć most na Odrze, lecz napotkali zdecydowany opór wojsk księcia Konrada Oleśnickiego. Książę ten po bezdzietnej śmierci swojego brata księcia Jana przejął dzielnicę ścinawską i w rękach książąt piastowskiej linii oleśnicko – wołowsko – ścinawskiej pozostawała ona do śmierci ostatniego z nich w 1492 roku. Ścinawa przeszła wówczas pod bezpośrednią władzę korony czeskiej. W 1494 roku Ścinawa została przekształcona przez króla czeskiego Władysława Jagielończyka w wolne państwo stanowe i przekazana wraz z Rudną staroście królewskiemu, burgrabiemu z Karlsteinu, Georgowi von Stein. Podczas wojny trzydziestoletniej miasto było kilkakrotnie zdobywane przez wojska walczących stron. W sierpniu 1632 roku na skutek ostrzału artyleryjskiego Ścinawa została niemal doszczętnie zniszczona. Według ówczesnych przekazów ocalały wówczas trzy kościoły i dwa domy mieszkalne, a większość mieszkańców zbiegła do Polski. W rok później pod miastem rozegrała się wielka bitwa wojsk katolickich (cesarskich) z armią szwedzkich protestantów, która wyszła z niej zwycięsko. Rozwój miasta został zahamowany na prawie 200 lat, a małe prowincjonalne miasteczko miało jedynie znaczenie jako osada targowa o znaczeniu lokalnym. Wojny śląskie oszczędziły Ścinawie strat materialnych, jednakże mieszkańcy zmuszeni byli płacić daniny przechodzącym wojskom. W kampanii napoleońskiej często przeprawiały się przez Odrę w Ścinawie wojska pruskie, rosyjskie i francuskie. 13.04.1813 r. w mieście doszło do spotkania dwóch wielkich sojuszników antynapoleońskiej koalicji, króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, który zatrzymał się w Rynku 19/20 i cara rosyjskiego Aleksandra I, który kwaterował w tutejszym zamku. Pewne ożywienie gospodarcze przyniósł miastu dopiero wiek XIX. Było to podyktowane rozwojem przemysłu i komunikacji. W tym okresie powstało kilka zakładów: cukrownia, huta żelaza, fabryka mydła, tartak, kwaszarnia kapusty i ogórków. Od 1847 roku działała drukarnia, w której od 1850 roku drukowano tygodnik „Steinauer Kreisblatt. W latach 1863 - 1874 przeprowadzono linię kolejową na trasie Wrocław – Szczecin, a w 1898 r. na trasie Legnica – Rawicz. W latach 1873 - 1874 wybudowano na Odrze most kolejowy, a w latach 1900 – 1907 nowy most drogowy. W związku z rozwojem żeglugi na Odrze znaczenia nabrał miejscowy port rzeczny. Ścinawa stała się ważnym węzłem komunikacyjnym. Od 1850 roku w Ścinawie czynne było seminarium nauczycielskie, które zostało zamknięte dopiero 1926 roku. O tempie rozwoju miasta świadczy wzrastająca liczba ludności: w 1749 – 1829, w 1816 roku – 2050, w 1871 – 3273, w 1909 – 3708, a w 1939 roku – 6529 mieszkańców. W latach 1820 – 1932 Ścinawa była siedzibą powiatu. W czasie II Wojny Światowej w mieście znajdowały się liczne podobozy jeńców wojennych, najpierw polskich, potem francuskich, a od 1941 roku także rosyjskich. Cały miejscowy przemysł został przestawiony na produkcję wojenną. W 1945 roku, na skutek rozbudowanych przez Niemców umocnień i fortyfikacji, miasto przekształcono w silny punkt oporu w niemieckim systemie obronnym Dolnego Śląska. Wybudowano 60 żelbetonowych bunkrów i liczne zapory inżynieryjne, które zostały obsadzone przez kilkutysięczny garnizon dysponujący znaczną ilością artylerii i wspierany 30 czołgami. W trakcie niezwykle zaciętych walk miasto uległo prawie 80% zniszczeniu, przy czym niemal w całości zniszczono śródmieście. W walkach poległo ponad 3000 niemieckich żołnierzy i oficerów. Równie ciężkie straty poniósł 24 Korpus generała majora D. Onuprienki z 13 Armii generała pułkownika N. Puchowa, którego żołnierze ostatecznie zdobyli miasto 31.01.1945 r. po kilkudniowych, zaciętych walkach.

ZABYTKI

Z obiektów zabytkowych zachowały się nieliczne budowle świadczące o dawnej świetności miasta. ajważniejszym jest kościół parafialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego (wcześniej Św. Jana Chrzciciela). Innym ciekawym obiektem jest kompleks zabudowań dworca kolejowego wraz z budynkami towarzyszącymi. Jest to jeden z dwóch tzw. zabytków technicznych na terenie powiatu. Także ciekawym i godnym zwiedzenia obiektem, jest jedyny zachowany w powiecie lubińskim kirkut – cmentarz żydowski. Z dawnego ratusza miejskiego zachowała się jedynie wieża, do której dobudowano nieciekawy biurowiec urzędu miejsko-gminnego. Niestety nie ma już ścinawskiego zamku i zespołu klasztornego, które zostały zniszczone w trakcie walk o miasto w styczniu 1945 roku. Zamek stał we wschodniej części obecnego miasta, a niegdyś poza jego murami.

Obecnie miejsce to jest porośnięte drzewami i krzakami, a częściowo (od wsch.) zalane przez rzekę Zimnicę, która zmieniła koryto. Nie zachował się żaden ślad zamku, choć jeszcze przed wojną stał na jego miejscu pałac, w którym wykryto mury zamkowe. Nie wiadomo jak zamek wyglądał, ale na pewno był otoczony wałami, fosą zasilaną wodą z Zimnicy i mokradłami. Warownia ścinawska istniała już w XIII w. jednak był to wtedy obiekt drewniany i przez niektórych badaczy uznawany za gród. Wzniósł go być może książę głogowski Konrad I przed rokiem 1251. Wiadomo, że w latach 1274-89 był on siedzibą książęcą. Murowany zamek postawiono w drugiej ćwierci XIV w. gdy w mieście przebywał książę ścinawski Jan. Wiadomo, że w 1343 r. zamek został zdobyty i zniszczony przez Kazimierza Wielkiego. Nie jest pewne czy był to wtedy jeszcze zamek drewniany, czy już murowany. Jan Długosz tak pisze o tym wydarzeniu: "[król] pomknął się potem z wojskiem do księstwa żagańskiego i zamek wraz z miastem Ścinawą, które się po polsku zowie Cieniawa, acz położeniem swym i wysokimi murami warowne, zdobył i z ziemią zrównał". Następnie odbudowany zamek przejął brat Jana - Konrad Oleśnicki i aż do końca XV wieku był on siedzibą książąt piastowskiej linii oleśnicko-wołowsko-ścinawskiej. W 1492 r. miasto i zamek przeszły pod zwierzchnictwo czeskie. Fortyfikacje warowni zostały znacznie rozbudowane w roku 1557. W 1628 r. podczas wojny trzydziestoletniej został zniszczony i już go nie odbudowano. W 1757 r. na miejscu zamku postawiono dwukondygnacyjny barokowy dwór zwany Georgendorferschloss. Przy budowie wykorzystano mury zamkowe. Następnie ok. 1880 r. dwór został przebudowany przez radcę królewskiego Bernharda von Löppera w neorenesansowy pałac (na rysunku), w którym w 1932 r. natrafiono w piwnicach i na piętrze fragmenty murów gotyckich pochodzących zapewne z zamku. Podczas II wojny światowej obiekt został zniszczony i jego resztki rozebrano. Obecnie po zamku nie został żaden widoczny ślad.

KOŚCIÓŁ PARAFIALNY PODWYŻSZENIA KRZYŻA ŚWIĘTEGO

Najstarsza wzmianka o pierwszym kościele w Ścinawie pochodzi z dokumentów wystawionych już w 1209 roku. W pierwszym z nich wystawionym przez księcia Henryka Brodatego wymienieni są bracia służący Bogu w tutejszej świątyni. Drugi dokument z dnia 28 października tegoż roku wystawiony został przez wrocławskiego biskupa Tomasza, w którym wspomina o proboszczu Szymonie ze Ścinawy. Obecna gotycka świątynia pochodzi z drugiej połowy XV wieku (data 1491 znajduje się na zworniku sklepienia dobudowanego do istniejącej już nawy prezbiterium). Budowa samego kościoła została prawdopodobnie ukończona po przekazaniu, przez księcia Konrada Oleśnickiego Białego, świątyni wraz z prawem patronackim w 1471 (1477?) zakonowi św. Ducha. W ich posiadaniu kościół był do czasu przejęcia go przez protestantów ok. 1522 roku. Jest to gotycka budowla zorientowana, murowana z cegły, z użyciem piaskowca do dekoracji. Świątynia jest trójnawową bazyliką z wydłużonym, poligonalnie zamkniętym prezbiterium oraz z licznymi kaplicami bocznymi. Na osi fasady zachodniej znajduje się potężna czworoboczna wieża, przechodząca górą w ośmiobok zwieńczony w 1974 roku ostrosłupowym hełmem, wzorowanym na XVIII wiecznym sztychu śląskiego rysownika – dokumentalisty F. B. Wernhera, na którym przedstawiono hełm z 1669 roku, nawiązujący do pierwotnego hełmu gotyckiego z okresu budowy świątyni w XV wieku. Dachy kościoła są dwuspadowe lub pulpitowe, kryte dachówką. Okna oraz główny portal wejściowy są o wykroju ostrołukowym. Sklepienia wnętrz są krzyżowo – żebrowe z piastowskimi orłami w zwornikach. W dość skromnie wyposażonych wnętrzach zachowały się całopostaciowe nagrobki kobiet z lat 1595 i 1605 o interesującej i bogatej dekoracji. Godny uwagi jest także XIX-wieczny ołtarz z obrazem autorstwa prof. Mengelsberga, na którym ukazano Chrystusa z uczniami w drodze do Emaus. Fundatorem tego dzieła był król pruski Wilhelm I.