പഠനം
ജുഹ്‌ദ്‌ എന്ന അറബി പദത്തില്‍ നിന്നാണ്‌ ഇജ്‌തിഹാദ്‌ ഉത്ഭവിച്ചിട്ടുള്ളത്‌. പരിശ്രമം, വിഷമംസഹിക്കല്‍ എന്നൊക്കെയാണ്‌ ഭാഷാപരമായി അതിന്റെ അര്‍ഥം. അല്‌പം ബുദ്ധിമുട്ടും അധ്വാനവും ആവശ്യമായി വരുന്ന കായികമോ മാനസികമോ ആയ പരിശ്രമങ്ങള്‍ക്കെല്ലാം ഭാഷയില്‍ ഇജ്‌തിഹാദ്‌ എന്ന്‌ പറയാവുന്നതാണ്‌. തന്റെയും കുടുംബത്തിന്റെയും ദൈനംദിന ജീവിതാവശ്യങ്ങള്‍ക്കു വേണ്ടി അധ്വാനിക്കുന്ന തൊഴിലാളിയുടെയും വ്യാപാരിയുടെയും
കര്‍ഷകന്റെയും പ്രവര്‍ത്തനങ്ങള്‍ക്ക്‌ ഇജ്‌തിഹാദ്‌ എന്നു പറയാവുന്നതാണ്‌. രോഗികളുടെ രോഗശമനത്തിനു വേണ്ടി യത്‌നിക്കുന്ന ഭിഷഗ്വരന്റെ ജോലിയും വിദ്യാര്‍ഥികളെ പഠിപ്പിക്കുന്ന അധ്യാപകന്റെ ജോലിയും പഠിക്കാന്‍ വേണ്ടി കഠിനാധ്വാനം ചെയ്യുന്ന വിദ്യാര്‍ഥിയുടെ പരിശ്രമവുമെല്ലാം അറബിഭാഷയില്‍ ഇജ്‌തിഹാദുകളാണ്‌.
കര്‍മശാസ്‌ത്രപരമായ വിധികള്‍ കണ്ടെത്താന്‍ വേണ്ടി ഇസ്‌ലാമിക പ്രമാണങ്ങളെ ആധാരമാക്കി നടത്തുന്ന ഗവേഷണത്തെയാണ്‌ സാങ്കേതികമായി ഇജ്‌തിഹാദ്‌ എന്ന പദം വിവക്ഷിക്കുന്നത്‌. എന്നാല്‍ ഏതെങ്കിലും ഒരു പ്രശ്‌നത്തിലെ വിധി സുവ്യക്തമായ തെളിവുകളിലൂടെ ഖണ്ഡിതമായി സ്ഥാപിതമായതാണെങ്കില്‍ അവിടെ ഇജ്‌തിഹാദിന്റെ ആവശ്യകതയില്ല. അത്തരം വിധികള്‍ മനസ്സിലാക്കുന്നതിനെ ഇജ്‌തിഹാദ്‌ എന്നു വിളിക്കുകയുമില്ല. ഖുര്‍ആനിലും ഹദീസുകളിലും നമസ്‌കരിക്കാനും സകാത്ത്‌ നല്‍കാനും ഹജ്ജും വ്രതവും അനുഷ്‌ഠിക്കാനും ആവശ്യപ്പെടുന്നു. അവ കൊണ്ടുള്ള വിവക്ഷയും ഖുര്‍ആനും നബിചര്യയും ഖണ്ഡിതമായി വിവരിക്കുകയും ചെയ്‌തിട്ടുണ്ട്‌. എന്താണ്‌ നമസ്‌കാരം? സകാത്തിന്റെ വിവക്ഷയെന്ത്‌, ഹജ്ജ്‌, വ്രതം എന്നിവ കൊണ്ടുള്ള ഉദ്ദേശ്യമെന്ത്‌ തുടങ്ങിയ കാര്യങ്ങള്‍ ഗ്രഹിക്കാന്‍ യാതൊരു വിഷമവുമില്ല. അതിനാല്‍ അവ മനസ്സിലാക്കാന്‍ ഒരു വിദ്യാര്‍ഥി നടത്തുന്ന ശ്രമത്തെ സാങ്കേതികമായി ഇജ്‌തിഹാദ്‌ എന്നു പറയില്ല. നമസ്‌കാരങ്ങളുടെ സമയക്രമം, അഞ്ചു സമയങ്ങളിലെ നമസ്‌കാരങ്ങളിലെ റക്‌അത്തുകളുടെ എണ്ണം, പലിശയും മദ്യവും നിഷിദ്ധമാണെന്ന കാര്യം, വ്യഭിചാരത്തിന്റെയും മോക്ഷത്തിന്റെയും ശരീഅത്തിലെ ശിക്ഷ തുടങ്ങിയവയെല്ലാം ഇജ്‌തിഹാദിന്‌ അതീതമായ കാര്യങ്ങളാണ്‌. ഖുര്‍ആനിലും പ്രവാചകചര്യയിലും സംശയലേശമെന്യേ ഖണ്ഡിതമായി പ്രഖ്യാപിച്ചവയാണല്ലോ അവയെല്ലാം.
എന്നാല്‍ ഏതെങ്കിലും ഒരു പ്രശ്‌നത്തിലുള്ള മതവിധിയുടെ ആധാരങ്ങള്‍ ഖണ്ഡിതങ്ങളല്ലാത്ത തെളിവുകളോ സുവ്യക്തമല്ലാത്തവയോ ആണെങ്കില്‍ അവിടെയാണ്‌ ഒരു ഗവേഷകന് (മുജ്‌തഹിദ്‌) തന്റെ പാടവത്തെ വിനിയോഗിക്കേണ്ടത്‌. ഖുര്‍ആനിക വചനങ്ങളും അനേകം പരമ്പരകളിലൂടെ ഉദ്ധരിക്കപ്പെട്ട മുതവാതിറായ ഹദീസുകളും മുസ്‌ലിം പണ്ഡിതന്മാരുടെ ഏകോപിച്ച വിധികളും (ഇജ്‌തിഹാദും) ഖണ്ഡിതമായ രേഖകളാണ്‌. അവയുടെ ആധികാരികതയെ സംബന്ധിച്ച്‌ ഗവേഷണം നടത്തേണ്ടതില്ല. എന്നാല്‍ മുതവാതിറല്ലാത്ത ഹദീസുകളില്‍ പ്രബലമായതുണ്ടാകാമെന്ന പോലെ ദുര്‍ബലതകളും ഉണ്ടാകാവുന്നതാണ്‌. അപ്രകാരം ഖിയാസുകളില്‍ (മതവിധികളുടെ താരതമ്യത്തില്‍) ശരിയായവയും അല്ലാത്തവയും ഉണ്ടാകാം. അതിനാല്‍ ഈ ഇനത്തില്‍ പെട്ടവയിലെ ശരിയും തെറ്റും മനസ്സിലാക്കാനും പ്രബലങ്ങളെയും ദുര്‍ബലങ്ങളെയും വേര്‍തിരിക്കാനും കഠിനയത്‌നം തന്നെ ആവശ്യമാണ്‌. അവയുടെ ഉത്ഭവത്തെക്കുറിച്ചും പരമ്പരകളെ സംബന്ധിച്ചും, നിവേദകരെയും അവര്‍ നിവേദനം ചെയ്‌ത കാര്യങ്ങളെക്കുറിച്ചുമെല്ലാം ഗവേഷകന് (മുജ്‌തഹിദ്‌) പഠനം നടത്തേണ്ടി വരുന്നു.
ഇപ്രകാരം ഇജ്‌തിഹാദ്‌ നടത്തി വിധി കണ്ടെത്തേണ്ടത്‌ കര്‍മശാസ്‌ത്ര രംഗത്തായിരിക്കുമെന്നത്‌ സ്വാഭാവികമാണ്‌. കാരണം മൗലികവും അടിസ്ഥാനപരവുമായ കാര്യങ്ങള്‍ വിശിഷ്യാ വിശ്വാസപരമായവ മതത്തിന്റെ ആധികാരിക പ്രമാണങ്ങളില്‍ ഖണ്ഡിതമായിത്തന്നെ പ്രസ്‌താവിച്ചവയാണ്‌. അതിനാല്‍ ആദര്‍ശപരവും മൗലികവുമായ അത്തരം കാര്യങ്ങളില്‍ ഇജ്‌തിഹാദ്‌ അപ്രസക്തമാണ്‌. കര്‍മശാസ്‌ത്രത്തിലെ തന്നെയും മൗലികമായ കാര്യങ്ങളില്‍ ഖണ്ഡിതവിധികള്‍ മതം നല്‌കുന്നു. നമസ്‌കാരം, സകാത്ത്‌, നോമ്പ്‌, ഹജ്ജ്‌ തുടങ്ങിയവ നിര്‍ബന്ധമാണെന്നും മദ്യം, ശവം, രക്തം, പന്നിമാംസം തുടങ്ങിയവ ഭക്ഷിക്കുന്നത്‌ നിഷിദ്ധമാണെന്നും ഖണ്ഡിതമായ തെളിവുകളിലൂടെ സുവ്യക്തമായി അറിയിച്ചത്‌ ഉദാഹരണങ്ങളാണ്‌. ഇവയൊന്നും തന്നെ മനസ്സിലാക്കാന്‍ `ഇജ്‌തിഹാദ്‌' നടത്തേണ്ടതില്ല. അതിനാല്‍ തന്നെ ഇവയില്‍ മുസ്‌ലിംകള്‍ക്കിടയില്‍ അഭിപ്രായാന്തരവുമില്ല.
എന്നാല്‍ തറാവീഹ്‌ നമസ്‌കാരത്തിന്റെ റക്‌അത്തുകളുടെ എണ്ണം ഇതില്‍ നിന്ന്‌ വ്യത്യസ്‌തമാണ്‌. ഹദീസ്‌ ഗ്രന്ഥങ്ങളും ഫത്‌ഹുല്‍ബാരി പോലുള്ള വ്യാഖ്യാനഗ്രന്ഥങ്ങളും കര്‍മശാസ്‌ത്രകൃതികളും പരിശോധിച്ചാല്‍ തറാവീഹ്‌ നമസ്‌കാരത്തിലെ റക്‌അത്തുകളുടെ എണ്ണത്തില്‍ വ്യത്യസ്‌ത വീക്ഷണങ്ങള്‍ കാണാവുന്നതാണ്‌. പതിനൊന്ന്‌, പതിമൂന്ന്‌, ഇരുപത്തി ഒന്ന്‌, ഇരുപത്തി മൂന്ന്‌, മുപ്പത്തിയാറ്‌, മുപ്പത്തി ഒന്‍പത്‌, നാല്‌പത്തി ഒന്ന്‌, നാല്‌പത്തി ഏഴ്‌, നാല്‌പത്തി ഒന്‍പത്‌ തുടങ്ങിയ ഒട്ടേറെ അഭിപ്രായങ്ങള്‍ തറാവീഹിനെ കുറിച്ചുണ്ട്‌. ഇവയില്‍ ഏത്‌ വീക്ഷണമാണ്‌ ശരി? ഏതെല്ലാം നിവേദനങ്ങളാണ്‌ പ്രബലമായത്‌? ഏതൊക്കെയാണ്‌ ബലഹീനങ്ങളായവ? അവയുടെ ദുര്‍ബലതകള്‍ എന്തെല്ലാമാണ്‌? ഇങ്ങനെ ധാരാളം കാര്യങ്ങള്‍ ഗവേഷകന് പഠിക്കുന്നു. ഈ ഗവേഷണത്തിലൂടെയാണ്‌ നബി(സ) പതിനൊന്ന്‌ റക്‌അത്തിലധികം രാത്രി നമസ്‌കാം നിര്‍വഹിച്ചിട്ടില്ല എന്നും മറ്റു റിപ്പോര്‍ട്ടുകള്‍ താരതമ്യേന ദുര്‍ബലങ്ങളാണ്‌ എന്നുമുള്ള വസ്‌തുതയില്‍ പണ്ഡിത്മാര്‍ എത്തിച്ചേരുന്നത്‌. ഇപ്രകാരം തെളിവുകളുടെ പ്രാമാണികത പരിശോധിക്കേണ്ടിവരുന്ന വേറെയും ധാരാളം പ്രശ്‌നങ്ങള്‍ മതരംഗത്ത്‌ കാണാവുന്നതാണ്‌. ചില സന്ദര്‍ഭങ്ങളില്‍ പ്രമാണങ്ങളുടെ ആധികാരികത സര്‍വാംഗീകൃതമായിരിക്കുകയും അവയുടെ ആശയം ഗ്രഹിക്കുന്നതില്‍ അഭിപ്രായ ഭിന്നതയുണ്ടാവുകയും ചെയ്യാവുന്നവതാണ്‌.
വിവാഹമോചിതയായ സ്‌ത്രീ എത്ര കാലമാണ്‌ ഇദ്ദ ആചരിക്കേണ്ടത്‌ എന്ന വിഷയം ഇതിന്‌ ഉദാഹരണമാണ്‌. സൂറതുല്‍ ബഖറയിലെ 228-ാം വചനത്തില്‍ വിവാഹമോചിതകള്‍ മൂന്ന്‌ `ഖുര്‍അ്‌' കാലം ഇദ്ദ ആചരിക്കണമെന്ന്‌ ഖുര്‍ആന്‍ പ്രസ്‌താവിക്കുന്നു. പക്ഷേ `ഖുര്‍അ്‌' കൊണ്ടുള്ള ഉദ്ദേശ്യം എന്താണെന്ന്‌ ഖുര്‍ആന്‍ വ്യക്തമാക്കിയിട്ടില്ല. ഭാഷാപരമായി അതിന്‌ ആര്‍ത്തവകാലം എന്നും ശുദ്ധികാലം എന്നും അര്‍ഥങ്ങളുണ്ട്‌. അഥവാ തെളിവ്‌ ഖണ്ഡിതമാണെങ്കിലും വിശദീകരണം സുവ്യക്തമല്ല. ഇത്തരം വിഷയങ്ങളിലും യാഥാര്‍ഥ്യത്തിലേക്ക്‌ എത്തിച്ചേരാന്‍ ഗവേഷകന് നല്ലവണ്ണം പരിശ്രമിക്കേണ്ടതായി വരും. ചില വിഷയങ്ങളില്‍ അതിന്റെ വിധി കണ്ടെത്തിയാല്‍ തന്നെയും ആ വിധി നടപ്പാക്കേണ്ട സാഹചര്യങ്ങളേത്‌, അത്‌ ഏവര്‍ക്കും ബാധകമായ വിധിയാണോ, അതോ പ്രത്യേക സാഹചര്യത്തില്‍ ചിലര്‍ക്ക്‌ മാത്രം ബാധകമായവയാണോ തുടങ്ങിയ കാര്യങ്ങളെക്കുറിച്ചും ഗവേഷകന് പരിചിന്തനം നടത്തേണ്ടതായി വരും. ഇത്തരം കാര്യങ്ങളെക്കുറിച്ച്‌ തന്റെ കഴിവിന്റെ പരമാവധി ഉപയോഗപ്പെടുത്തി യാഥാര്‍ഥ്യത്തിലേക്ക്‌ എത്തിച്ചേരാന്‍ പരിശ്രമിക്കുന്നതിന്‌ ഇജ്‌തിഹാദ്‌ എന്നും അത്തരം പരിശ്രമങ്ങള്‍ നടത്തുന്ന ഗവേഷകനെ മുജ്‌തഹിദ്‌ എന്നും വിളിക്കുന്നു.
മുജ്‌തഹിദുകളുടെ പദവികള്‍
പ്രമാണരേഖകളില്‍ നിന്ന്‌ മതവിധി ഗ്രഹിക്കുന്ന ഗവേഷകരാണല്ലോ മുജ്‌തഹിദുകള്‍. എന്നാല്‍ അവര്‍ ആധാരമാക്കുന്ന പ്രമാണങ്ങളെയും അവരുടെ ഗവേഷണ രീതികളെയും അടിസ്ഥാനമാക്കി മുജ്‌തഹിദുകള്‍ക്ക്‌ വ്യത്യസ്‌ത സ്ഥാനങ്ങള്‍ നല്‌കപ്പെട്ടിട്ടുണ്ട്‌. ഏതെങ്കിലും ഇമാമിന്റെ മാര്‍ഗത്തെ അനുകരിക്കാതെ തന്നെ സ്വന്തം നിലയില്‍ മതവിധികള്‍ പ്രമാണങ്ങളില്‍ നിന്ന്‌ ഗ്രഹിക്കാന്‍ ശേഷിയുള്ള ഗവേഷകര്‍ക്കാണ്‌ മുജ്‌തഹിദ്‌ മുത്വ്‌ലഖുകള്‍ എന്നു പറയുന്നത്‌. മതവിധികള്‍ ഗ്രഹിക്കാന്‍ സ്വന്തമായിത്തന്നെ നിദാനശാസ്‌ത്രം ഉണ്ടാവുകയും അവയുടെ അടിസ്ഥാനത്തില്‍ പ്രമാണങ്ങളില്‍ നിന്ന്‌ വിധികള്‍ കണ്ടെത്തുകയും ചെയ്യുന്നതാണ്‌ മുജ്‌തഹിദ്‌ മുത്വ്‌ലഖുകളുടെ രീതി. ഇമാമുമാരായ മാലിക്‌, അബുഹനീഫ, ശാഫിഈ, ഇബ്‌നു ഹന്‍മ്പല്‍, അന്നസാഈ, അബുഥൗര്‍, ഇബ്‌നുഹസം തുടങ്ങിയ പണ്ഡിതര്‍ ഈ ഗണത്തില്‍ പെടുന്നവരാണ്‌.
പ്രമാണരേഖകളില്‍ നിന്ന്‌ മതവിധി ഗ്രഹിക്കുന്ന ഗവേഷകരാണല്ലോ മുജ്‌തഹിദുകള്‍. എന്നാല്‍ അവര്‍ ആധാരമാക്കുന്ന പ്രമാണങ്ങളെയും അവരുടെ ഗവേഷണ രീതികളെയും അടിസ്ഥാനമാക്കി മുജ്‌തഹിദുകള്‍ക്ക്‌ വ്യത്യസ്‌ത സ്ഥാനങ്ങള്‍ നല്‌കപ്പെട്ടിട്ടുണ്ട്‌. ഏതെങ്കിലും ഇമാമിന്റെ മാര്‍ഗത്തെ അനുകരിക്കാതെ തന്നെ സ്വന്തം നിലയില്‍ മതവിധികള്‍ പ്രമാണങ്ങളില്‍ നിന്ന്‌ ഗ്രഹിക്കാന്‍ ശേഷിയുള്ള ഗവേഷകര്‍ക്കാണ്‌ മുജ്‌തഹിദ്‌ മുത്വ്‌ലഖുകള്‍ എന്നു പറയുന്നത്‌. മതവിധികള്‍ ഗ്രഹിക്കാന്‍ സ്വന്തമായിത്തന്നെ നിദാനശാസ്‌ത്രം ഉണ്ടാവുകയും അവയുടെ അടിസ്ഥാനത്തില്‍ പ്രമാണങ്ങളില്‍ നിന്ന്‌ വിധികള്‍ കണ്ടെത്തുകയും ചെയ്യുന്നതാണ്‌ മുജ്‌തഹിദ്‌ മുത്വ്‌ലഖുകളുടെ രീതി. ഇമാമുമാരായ മാലിക്‌, അബുഹനീഫ, ശാഫിഈ, ഇബ്‌നു ഹന്‍മ്പല്‍, അന്നസാഈ, അബുഥൗര്‍, ഇബ്‌നുഹസം തുടങ്ങിയ പണ്ഡിതര്‍ ഈ ഗണത്തില്‍ പെടുന്നവരാണ്‌.
ാേഏതെങ്കിലും ഇമാമുകളുടെ നിദാന ശാസ്‌ത്രത്തെ ആധാരമാക്കി പ്രമാണങ്ങളില്‍ നിന്ന്‌ മതവിധി കണ്ടെത്തുന്ന ഗവേഷകരുടെ പദവി മുജ്‌തഹിദ്‌ മുത്വ്‌ലഖുകളുടേതിന്‌ താഴെയാണ്‌. അവര്‍ സ്വന്തമായി നിദാന ശാസ്‌ത്രം രൂപീകരിക്കാത്തവരാണ്‌. ഇമാമുകളില്‍ ചിലരുടെ നിദാനശാസ്‌ത്രം പഠനവിധേയമാക്കിയും അവയില്‍ നിന്ന്‌ തങ്ങള്‍ക്ക്‌ തൃപ്‌തികരമായി തോന്നുന്നയാളുടെ ഉസ്വൂലുകള്‍ (നിദാനശാസ്‌ത്രം) അവര്‍ സ്വീകരിക്കുന്നു. അവയുടെ അടിസ്ഥാനത്തില്‍ പ്രമാണങ്ങളില്‍ നിന്ന്‌ അവര്‍ മതവിധി കണ്ടെത്തുന്നു. ഖാദി അബൂയൂസുഫും ഖാദി മുഹമ്മദും ഹനഫീ മദ്‌ഹബില്‍ ഈ പദവിയിലെത്തിയവരായിരുന്നു. ഇമാം മുസ്‌നി, ശീറാസി, നവവി മുതലായവര്‍ ശാഫിഈ മദ്‌ഹബിലെ മുജ്‌തഹിദുകളായി എണ്ണപ്പെടുന്നു. ഇബ്‌നുഖുദാമ, ഇബ്‌നുതൈമിയ്യ തുടങ്ങിയവര്‍ മദ്‌ഹബില്‍ ഈ സ്ഥാനത്ത്‌ എത്തിയവരാണ്‌. ഉപരിസൂചിതമായ രണ്ടു വിഭാഗങ്ങളും മുജ്‌തഹിദുകളായി എണ്ണപ്പെടുന്നു. ഇവരുടെ വീക്ഷണങ്ങള്‍ പരിഗണിക്കാതെ ഏകോപിത തീരുമാനം (ഇജ്‌മാഅ്‌) പൂര്‍ത്തിയാവില്ല. തങ്ങളുടെ മദ്‌ഹബുകളിലെ പണ്ഡിത തീരുമാനങ്ങള്‍ മാത്രം മനസ്സിലാക്കുകയും തദനുസാരം ഫത്‌വകള്‍ നല്‌കുകയും ചെയ്യുന്നവര്‍ മുജ്‌തഹിദുകളായി എണ്ണപ്പെടുകയില്ല.
മുജ്‌തഹിദിന്റെ യോഗ്യതകള്‍
ഗവേഷണം നടത്തുന്ന പണ്ഡിതനുണ്ടായിരിക്കേണ്ട ഗുണവിശേഷങ്ങളെക്കുറിച്ച്‌ നിദാനശാസ്‌ത്ര പണ്ഡിതര്‍ (ഉസൂലുല്‍ ഫിഖ്‌ഹിന്റെ) വിശദമായ ചര്‍ച്ച നടത്തിയിട്ടുണ്ട്‌. അവയില്‍ സുപ്രധാനമായവ താഴെ പറയുന്നു.
1). ഗവേഷകന് ബുദ്ധിയുള്ള, പ്രായപൂര്‍ത്തിയായ ഒരു മുസ്‌ലിമായിരിക്കണം. അല്ലാഹുവിലും പ്രവാചകനിലും വേദഗ്രന്ഥങ്ങളിലുമൊക്കെ വിശ്വാസമുള്ളവന്‍ മാത്രമേ മതവിധികളുടെ ഗൗരവം ഉള്‍ക്കൊള്ളുകയുള്ളൂവെന്ന്‌ പറയേണ്ടതില്ല.
2). ഇസ്‌ലാമിലെ പ്രഥമ പ്രമാണമായ ഖുര്‍ആനിലെ കര്‍മശാസ്‌ത്രവിധികളെ സംബന്ധിച്ചുള്ള വചനങ്ങള്‍ അയാള്‍ അറിഞ്ഞിരിക്കേണ്ടതാണ്‌. അവ മനപ്പാഠമാക്കല്‍ അനിവാര്യമല്ല.
3). നബിചര്യയില്‍ വിവരിക്കപ്പെട്ട വിധിവിലക്കുകളെക്കുറിച്ച്‌ മുജ്‌തഹിദിന്‌ ധാരണയുണ്ടായിരിക്കണം. അവ മനപ്പാഠമാക്കേണ്ടതില്ലെങ്കിലും അവയുടെ പരമ്പരയെക്കുറിച്ച്‌ അയാള്‍ പഠിച്ചിരിക്കേണ്ടതാണ്‌. നിവേദകരുടെ ഗുണങ്ങളെക്കുറിച്ചും ദോഷങ്ങളെക്കുറിച്ചും ഗ്രഹിക്കാനുള്ള ശാസ്‌ത്രവും അയാള്‍ അറിഞ്ഞിരിക്കേണ്ടതാണ്‌.
4). ഇജ്‌തിഹാദ്‌ നടത്തുന്ന വ്യക്തി അറബിഭാഷാ പരിജ്ഞാനമുള്ളവനായിരിക്കണം. ഖുര്‍ആനില്‍ നിന്നും ഹദീസില്‍ നിന്നും അറബിഭാഷയിലൂടെ കാര്യങ്ങള്‍ ഗ്രഹിക്കാനുള്ള പ്രാപ്‌തി അയാള്‍ക്ക്‌ ഉണ്ടായിരിക്കേണ്ടതാണ്‌. എങ്കില്‍ മാത്രമേ അയാള്‍ക്ക്‌ ഖുര്‍ആനില്‍ നിന്നും ഹദീസില്‍ നിന്നും മതവിധികള്‍ കണ്ടെത്താന്‍ സാധ്യമാവുകയുള്ളൂ. അറബിഭാഷാ പരിജ്ഞാനത്തില്‍ അയാള്‍ ഉത്തുംഗതയില്‍ എത്തിയിട്ടില്ലെങ്കിലും ആ ഭാഷയിലൂടെ മതവിധികള്‍ ഗ്രഹിക്കാനുള്ള പ്രാവീണ്യം അയാള്‍ക്കുണ്ടാവേണ്ടതാണ്‌.
5). ഉസൂലുല്‍ ഫിഖ്‌ഹിനെ (കര്‍മ നിദാനശാസ്‌ത്രം) കുറിച്ചും, അതിന്റെ പൊതുനിയമങ്ങളെ കുറിച്ചും ഗവേഷകന് ജ്ഞാനമുണ്ടാകണം. ഖുര്‍ആനിലെയും നബിചര്യയിലെയും പൊതു നിയമങ്ങള്‍, പ്രത്യേക നിയമങ്ങള്‍, സംക്ഷിപ്‌തമായും വിശദമായും പറഞ്ഞ കാര്യങ്ങള്‍, ദുര്‍ബലപ്പെടുത്തിയ നിയമങ്ങള്‍ തുടങ്ങിയവയെ കുറിച്ചെല്ലാം ഗവേഷകന് അറിഞ്ഞിരിക്കേണ്ടതാണ്‌. ഖിയാസ്‌, ഇജ്‌മാഅ്‌ തുടങ്ങിയവയെ കുറിച്ചും അയാള്‍ ഗ്രഹിച്ചിരിക്കണം.
ഇജ്‌മാഇനെ (ഏകകണ്‌ഠമായ വിധി) കുറിച്ച്‌ ജ്ഞാനമില്ലാതിരുന്നാല്‍ ഗവേഷകന് ഇജ്‌മാഇന്‌ വിരുദ്ധമായ നിഗമനങ്ങളില്‍ എത്തിച്ചേരാനിടയുണ്ട്‌. അതുമൂലം അയാള്‍ മാര്‍ഗ്രഭംശത്തില്‍ പതിക്കുകയും ചെയ്യും. താന്‍ ജീവിക്കുന്ന കാലത്ത്‌ മാത്രം പ്രത്യക്ഷീഭവിക്കുന്നതല്ലാത്ത ഒരു പ്രശ്‌നത്തില്‍ പഠനം നടത്തുന്ന ഗവേഷകന് മുന്‍ഗാമികളായ കുറച്ചു പണ്ഡിതരെങ്കിലും തന്നോട്‌ യോജിക്കുന്നുവെന്ന്‌ ഉറപ്പുവരുത്തുന്നത്‌ സൂക്ഷ്‌മതക്ക്‌ നന്നായിരിക്കും. തെളിവുകളെ ആധാരമാക്കി കര്‍മശാസ്‌ത്ര പണ്ഡിതര്‍ വിധികള്‍ കണ്ടെത്തിയ രീതികളെക്കുറിച്ചും ഗവേഷകന് അറിഞ്ഞിരിക്കണം. ഇതോടൊപ്പം ഗവേഷകന് ബുദ്ധിയും വിവേകവുമുള്ളവനും അലംഭാവവും അശ്രദ്ധയും ഇല്ലാത്തവനും തെളിവുകള്‍ വിസ്‌മരിക്കാത്തവനും ആയിരിക്കേണ്ടതാണ്‌. ഇജ്‌തിഹാദ്‌ ചെയ്യുന്ന പണ്ഡിതന്‍ സമ്പാദിക്കേണ്ട വിജ്ഞാനങ്ങളെക്കുറിച്ചാണ്‌ സൂചിപ്പിച്ചത്‌. ഈ രൂപത്തിലുള്ള തയ്യാറെടുപ്പുള്ളവന്‍ മാത്രമേ ഇജ്‌തിഹാദിന്‌ യോഗ്യനാവുകയുള്ളൂ. വിജ്ഞാനത്തോടൊപ്പം വിശ്വസ്‌തതയും സദ്‌ഗുണങ്ങളും ഉണ്ടെങ്കില്‍ മാത്രമേ ജനങ്ങള്‍ അയാളുടെ വീക്ഷണങ്ങള്‍ വിലമതിക്കുകയുള്ളൂ.
ഇക്കാലത്ത്‌ ഇജ്‌തിഹാദ്‌ ചെയ്യാമോ?
ഹിജ്‌റ നാലാം നൂറ്റാണ്ടോടു കൂടി ഇജ്‌തിഹാദിന്റെ കവാടം കൊട്ടിയടയ്‌ക്കപ്പെട്ടുവെന്നും അതിനു ശേഷമുള്ള ഇജ്‌തിഹാദുകളൊന്നും അംഗീകരിക്കപ്പെട്ടു കൂടെന്നുമുള്ള ധാരണ മുസ്‌ലിം സമൂഹത്തില്‍ പ്രചരിപ്പിക്കപ്പെട്ടിട്ടുണ്ട്‌. അവരുടെ വാദമനുസരിച്ച്‌ ആധുനിക കാലത്ത്‌ ഇജ്‌തിഹാദ്‌ നടത്താവതല്ല. മുജ്‌തഹിദുകള്‍ ഉണ്ടാകാവതുമല്ല.
വിശുദ്ധ ഖുര്‍ആനും നബിചര്യയും ലോകാവസാനം വരെയുള്ളവര്‍ക്ക്‌ മാര്‍ഗദര്‍ശകമാണ്‌. അവയാണ്‌ വഴിപിഴക്കാതിരിക്കാനുള്ള രക്ഷാസ്‌തംഭങ്ങള്‍ എന്ന്‌ നബി(സ) പഠിപ്പിച്ചു. അവയെ പിന്തുടരാന്‍ ഖുര്‍ആനും പ്രവാചകചര്യയും അടിക്കടി ഉണര്‍ത്തുന്നു. തര്‍ക്കമുള്ള വിഷയങ്ങള്‍ അവയിലേക്ക്‌ മടക്കാനും അവയുടെ തീരുമാനം പിന്തുടരാനും ഖുര്‍ആന്‍ ആഹ്വാനം ചെയ്യുന്നു. ഖുര്‍ആനും നബിചര്യയുമനുസരിച്ച്‌ വിധിക്കാനും അവയില്‍ വ്യക്തമാക്കാത്തവ ഇജ്‌തിഹാദിലൂടെ കണ്ടെത്താനും നബി(സ) നിര്‍ദേശിക്കുന്നു. ഈ നിര്‍ദേശങ്ങളെല്ലാം അന്ത്യനാള്‍ വരെയുള്ള മുസ്‌ലിംകള്‍ക്കെല്ലാം ബാധകമാണ്‌. കഴിവും ശേഷിയുമുള്ളവര്‍ ഈ രംഗത്തേക്ക്‌ കടന്നുവരണമെന്നും അല്ലാത്തപക്ഷം കുറ്റകരമായിരിക്കുമെന്നും നമുക്ക്‌ മനസ്സിലാക്കാവുന്നതാണ്‌. ഇജ്‌തിഹാദ്‌ അവസാനിച്ചുവെന്നും ഇനി മുജ്‌തഹിദുകള്‍ ഉണ്ടാകാവതല്ലെന്നുമുള്ള ധാരണ ഖുര്‍ആനിനും പ്രവാചകചര്യയ്‌ക്കും വിരുദ്ധമാണ്‌. മുസ്‌ലിംലോകത്തെ സര്‍വാദരണീയരായ ഒട്ടേറെ പണ്ഡിതന്മാര്‍ ഇക്കാര്യം തുറന്ന്‌ പ്രസ്‌താവിച്ചിട്ടുണ്ട്‌.
(യുവത പ്രസിദ്ധീകരിച്ച ഹദീസ്‌ സമാഹാരം രണ്ടാംവാള്യത്തിന്റെ ആമുഖത്തില്‍ നിന്ന്‌)