Tito Livio

Composición

O proxecto inicial da súa Historia Romana era moi ambicioso e foi levado a cabo, ata case o seu final, con gran tenacidade e entusiasmo, durante uns corenta anos. Pretendía narrar a historia interior e exterior de Roma, dende a súa fundación (Ab Urbe Condita) ata a morte de Augusto. Comprendía un total de 150 libros, que ía publicando de dez en dez, de onde vén o seu nome de Décadas. Só conseguiu terminar 142. A morte de Druso (9 a. C.), final pouco apropiado para unha obra de tamañas pretensións, pechaba a obra, o que fai pensar que esta foi interrompida pola enfermidade ou a morte do seu autor. (Druso era o fillo de Livia, esposa do emperador Augusto, e irmán de Tiberio, o que logo sería o novo emperador. Morreu no seu regreso dende Germania, ao sufrir unha caída do cabalo)

Dos libros non conservados temos noticia nas Periochae, resumos esquemáticos de cada un dos cento corenta e dous libros, que parecen remontarse ao século IV. Dada a enorme extensión da obra (Marcial dicía que non lle cabería na súa biblioteca), pronto comezaron a facerse, para uso escolar e de divulgación, compendios e epítomes, que substituíron á obra orixinal, difícil de adquirir e de manexar e, por iso, destinada a perderse na Idade Media.

Método e Fontes

O método histórico deixa moito que desexar, como, en xeral, o de todos os historiadores antigos, para os que a historia era un xénero literario, non unha obra científica; de aí a aberración, desde o punto de vista da historia científica moderna, de poñer en boca dos personaxes discursos inventados, literariamente excelentes, aínda tendo a man os que verdadeiramente pronunciaron ditos personaxes.

As fontes de Tito Livio son, esencialmente, as obras das súas predecesores, os analistas e historiadores gregos, sobre todo Polibio, pero non somete a crítica os datos e fontes consultados, polo que a súa fiabilidade é a miúdo escasa.

Elixe de entre as diversas versións dos feitos a que lle parece máis verosímil ou as transcribe todas, cando non se atreve a pronunciarse por ningunha delas. O seu espírito crítico foi desenvolvéndose a medida que avanzaba a súa obra. A experiencia ensinoulle a fiarse máis daqueles autores que, como Polibio, eran máis rigorosamente científicos, aínda que menos imaxinativos. Así pois, a credibilidade de Livio depende da seriedade das súas fontes, que, fóra de Polibio, son actualmente inaccesibles.

Por outra banda, o seu amor a Roma fai que conceda crédito a calquera información, por inchada que estea, que redunde en prestixio e gloria dos seus antepasados. Con todo, intenta ser honesto e, con frecuencia, expón as opinións distintas sobre algún suceso, para que o lector contraste e saque as súas propias conclusións; tamén afirma ás veces que certos datos ou cifras parécenlle esaxerados.

En canto aos documentos, os oficiais non espertan nel interese algún. Cando dispón deles, non os transcribe textualmente, para non romper a harmonía do conxunto ou porque os considera indignos de figurar nunha obra de arte.

Non se lle oculta a Livio que poetas e historiadores de épocas precedentes falsearon a Historia, para gabar o orgullo das familias e o dos novos ricos da época; a vaidade multiplicou triunfos e consulados de antepasados ilustres. Con todo, acepta a tradición, sen poñela en cuestión. O seu labor consiste en facela verosímil, facéndoa pasar polo filtro da razón, suprimindo as contradiccións máis flagrantes, elixindo e harmonizando os datos aportados polas diversas fontes e procurando establecer entre eles as relacións lóxicas necesarias.

As súas fins

No prefacio da obra expón Tito Livio os motivos que lle impulsaron a acometer tamaña empresa:

«Será para min unha satisfacción contribuír a evocar os feitos gloriosos do pobo que está á cabeza de todos os do universo. Xamais houbo unha nación máis grande, máis pura, máis rica en bos exemplos, nin cidade á que tardasen máis en chegar a ambición e o luxo e que conservase máis tempo o culto á austeridade e á economía; pero logo as riquezas e a ambición corrompérona e é preciso estudiar o seu historia para imitar o bo e rexeitar o malo, causa da decadencia actual.”

Como pode verse, Tito Livio coincide con Nepote e con Salustio no sentido exemplarista e moralista da historia. No prólogo da obra dise:

“Se hai no coñecemento da Historia algo de fructuoso e de saudable, é que se pode contemplar nos seus brillantes momentos as ensinanzas de todos os exemplos; é que, o mesmo o individuo que o Estado, atopan nela modelos que seguir e erros que evitar”

Non se trata, pois, de expoñer a verdade espida, senón de presentar un cadro dos costumes para que sirva de lección. O historiador convértese en moralista.

Livio non trata de defender intereses persoais, nin de partido, nin de adular a vaidade dunha familia ilustre, nin de avogar polo Senado ou pola plebe. Trata de servir á patria enteira, de axudar ao seu rexurdimento moral, de presentar aos seus concidadáns a imaxe dunha República dirixida polos mellores, na que todos deben sacrificar os seus intereses persoais en aras do interese supremo do Estado: exaltación de Roma por encima de todo.

Os seus motivos íntimos e as virtudes que quere que a súa obra infunda nos seus concidadáns son o amor á patria, o respecto ao mos maiorum, a concordia civil e a relixiosidade profunda, todo o cal coincide punto por punto co programa restaurador de Augusto, que Livio comparte con entusiasmo.

Livio usa os documentos, as lendas, as obras das súas predecesores, pero todos estes elementos pasan polo alambique da idea central que preside a súa Historia: Roma ha xustificar coas súas virtudes seculares a gloria do seu destino presente e futuro. A súa obra non é Historia, tal como se concibe actualmente, pero nos aporta o cadro do que os patriotas da época de Augusto querían que fose o seu pasado e do ideal que soñaban para o seu futuro. Velaquí a clave do seu éxito. A súa Historia de Roma debe ser considerada como obra de arte, non de ciencia. É un medio de goberno, unha especie de moral social ou, ata, de política en acción.

O seu estilo

O que está fóra de dúbida é a súa altísima categoría como escritor, é o que mellor encarna a concepción ciceroniana da historia como opus oratorium maxime, é dicir, como xénero literario suxeito aos preceptos e recursos da retórica na composición e no desenvolvemento temático.

O estilo de Livio é o reverso do de Salustio: fronte á concisión salustiana, en Livio aprezamos a Actea ubertas ou abundancia transparente, con períodos longos, amplos e cadenciosos, afíns á prosa ciceroniana.

Da súa concepción retórica da historia provén a gran cantidade de discursos (uns catrocentos na parte conservada) que salpican a súa obra, todos eles exemplares desde o punto de vista literario retórico. En Livio, todos os personaxes son consumados oradores, ata os simples soldados, os rudos labregos ou os escravos sublevados. Este sistema de explicar os feitos por medio de discursos ten o inconveniente de que, como o autor carece de experiencia persoal en asuntos militares ou políticos, por non ser maxistrado nin soldado, substitúe por argumentos de avogado a explicación verdadeira dos feitos. Por iso, moitos dos seus discursos soan a artificiosos e falsos.

E distingue tamén o seu estilo, como trazo persoal e destacado, a cor poética que tingue a súa prosa. Chamáronlle o poeta da historia. Está influído polos grandes poetas augústeos e esta andadura poética da súa prosa percíbese especialmente nos primeiros libros, nos que se refire aos tempos primitivos e se fai eco de lendas heroicas, como as de Horacio Cocles, os Horacios e os Curiacios, a moza Celia, Mucio Escévola, etc.

Ata invoca aos deuses ao comezo da súa obra, como os poetas épicos:

”Se os bos augurios, os votos e as pregarias aos deuses e ás deusas fosen costume dos historiadores, como o son dos poetas, comezaría gustosamente por pedirlles que concedesen éxitos felices á miña gran empresa...”