Virxilio (70 –19 a.C.)

VIDA

Publio Virxilio Maro naceu no ano 70 a.C. en Mantua, no norte de Italia, e viviu no seo dunha familia de clase media. Tras estudiar varios anos en Milán e Roma, descobre que non sente vocación pola retórica e vai a Nápoles estudiar filosofía co epicúreo Sirón.

Despois do éxito da súa primeira obra de envergadura, Bucólicas (anos 44 - 43 a. C.), regresa a Roma e logra entrar nos círculos literarios de Mecenas e Augusto, e identifícase cos seus proxectos. Apoiado por este, escribe as Xeórxicas e despois a Eneida, que lle levou dez anos. 

OBRAS

• Bucólicas

A obra, dentro do subxénero lírico da égloga, trata dos amores e a música dos pastores, da natureza, no marco idílico da Arcadia, unha rexión de Grecia. Tivo moita influenza na Idade Media e no renacemento. O propio Cervantes, Lope de Vega ou Garcilaso cultivaron este subxénero.

• Xeórxicas

As Xeórxicas, publicadas no 29 a.C., dentro do xénero da Poesía Didáctica,  é un poema que trata de glosar e informar acerca das labores do campo, tanto da agricultura como da gandeiría, ademais de representar un eloxio á vida rural e un canto á natureza.

• A Eneida

Antes de acabar A Eneida quixo visitar os escenarios nos que transcorría o poema, e iniciou así unha viaxe por Grecia e Asia Menor. Caeu enfermo a medio camiño e foi trasladado a talia, onde morreu sen concluír o poema. 

Ordenou antes de morrer que esta obra fose queimada, pero os seus amigos non lle fixeron caso e publicárona tal e como el a deixara, con algúns versos incompletos, coa autorización do emperador Augusto.

Innovacións de Virxilio

Sen embargo, son moitas as novidades que Virxilio lle outorga ó poema. Desta forma, transfírelle a modernidade suficiente como para que aínda teña un grande atractivo entre os lectores actuais. Así destacan as seguintes:

• Uso da profecía. A través de diversas profecías que se inclúen no relato, Virxilio introduce os grandes momentos da historia romana, que lle permiten loubar a Augusto, en quen se cumpren todos os agoiros proféticos.

• Habilidade na descrición de personaxes. A raíña Dido reúne os trazos propios dunha heroína tráxica; Turno, rival de Eneas no Lacio, é o antagonista. Hai, ademais, en toda a obra unha longa lista de personaxes que responden a todo tipo de tópicos sociais.

Finalidade da obra

Semella que Virxilio, a instancias de Mecenas e de Augusto, pensou primeiro na posibilidade de compoñer un poema épico cantando as xestas de Augusto; pero afortunadamente decidiuse por un tema máis grandioso e máis acorde coa súa robusta inspiración e a súa independencia artística: a exaltación de Roma nas súas orixes mitolóxicas. 

Nevio (Bellum Poenicum) cantara un suceso contemporáneo, a guerra contra Cartago. Ennio, (Annales), a historia de Roma ata o seu tempo. Ambos tocaran as orixes, pero como unha digresión. Virxilio convérteos no tema fundamental da súa epopea. 

Así a todo, consegue habilmente inserir na Eneida a glorificación de Augusto, da súa familia e doutros personaxes e familias ilustres. 

Na baixada de Eneas aos infernos, Anquises fai desfilar ante os seus ollos, como nunha procesión, os heroes gloriosos que vai procrear Roma; e Virxilio aproveita para enxalzar á familia de Augusto, a familia Iulia, á que fai descender de Iulo, fillo de Eneas. 

No libro VIII, Venus, nai de Eneas, pide a Vulcano que forxe un escudo para o seu fillo; Vulcano grava no escudo unha sucinta historia de Roma e, como motivo central, a gloria de Augusto na batalla de Accio (2 de septembro de 31 a. C.) que tivo lugar no Golfo de Ambracia e o promontorio de Accio, en Grecia, na que como tropas comandadas por Augusto e o seu lugartenente Marco Agrippa, derrotaron ao seu rival, e antigo aliado, Marco Antonio, que estaba acompañado da raíña Cleopatra. 

Deste xeito Virxilio identifica, nunha hábil síntese, a historia nacional coa historia da dinastía imperial. 

Virxilio asociouse con entusiasmo ao movemento promovido por Augusto en prol dunha restauración moral e cívica de Roma (recórdese o tema de T. Livio). Augusto soubo enlazar o orgullo nacional romano coas novas tendencias helenizantes. Pretendía ao mesmo tempo restaurar a vella relixión e a austeridade dos costumes antigos, consideradas como expoñente das gloriosas xeracións pretéritas, sen perder as simpatías das clases ricas e refinadas. 

Para iso era preciso mostrarse tolerante co luxo material e canalizar, xa que non podía coartar, a vida espiritual e a influenza grega. Os romanos cultos, numéricamente insignificantes, e sobre todo as novas xeracións, mostrábanse displicentes ante as reformas relixiosas e morais de Augusto, pero coñecían a fondo os poemas homéricos e a literatura grega e estaban dispostos a saborear a réplica romana da Ilíada e da Odisea, que así cobrarían novo interese. Virxilio ía lograr satisfacer as esixencias deste público selecto e ávido de creacións literarias.

O autor da Eneida pasara tamén a súa mocidade nun medio literario e mundano e compartía o gusto polo helenismo alexandrino. 

As circunstancias puxérono en contacto con Augusto, que, ao acabar cunha época de violentas perturbacións civís, creara un clima apropiado para o desenvolvemento das letras. 

O proxecto virxiliano dun poema épico nacional, que vinculase á familia imperial con Eneas, o heroe de Troia, agradou moitísimo ao emperador. Non se trataba, con todo, dunha obra de encarga que puidese restrinxir a liberdade do poeta. 

Raras veces coincidiron tan ben as intencións dun poeta, os desexos dun caudillo e as esixencias dun público.

Os romanos da época de Augusto non se adaptaran aínda á súa nova condición de señores do mundo e á vida da Roma cosmopolita, capital dun gran Estado centralizado. Era preciso achar no seu pasado austero unha xustificación da súa poderío presente. 

Para practicar os vellos ritos relixiosos e os usos de tempos remotos debían antes coñecelos. Para proclamarse herdeiros dun carácter étnico e das súas tradicións morais había que atopar en todas as xeracións pretéritas, desde as orixes de Roma ata Augusto, o romano tipo, o home de acción, frío, sereno, enérxico, con dominio absoluto de si mesmo, disciplinado e obediente á vontade divina, superior ao home grego, intelixente pero frívolo.

Agora ben, os gregos contaban cunhas tradicións que se remontaban a épocas remotísimas e impoñíanse pola antigüidade da súa raza e polas súas pretendidas orixes divinas, mentres que a lenda da fundación de Roma databa esta tan só sete séculos antes. A gloria esperaba ao poeta que lograse codificar as virtudes nacionais e atopar antepasados remotos a este pobo de advenedizos.

Conscientes diso, varios poetas intentárano xa, explotando unha lenda elaborada na Magna Grecia, para explicar o antagonismo Roma - Cartago como epílogo dun desgraciado episodio amoroso entre os fundadores de ambas cidades: a raíña Dido e o troiano Eneas. Este era o nexo que vinculaba a dinastía de Príamo aos primeiros romanos e grazas a esta invención oportuna podía explicarse a conquista de Grecia polos Romanos como unha vinganza da destrución de Troia polos gregos. Se os Romanos, descendentes dos Troianos, posuían virtudes atávicas extraordinarias, debíase á súa fusión coas poboacións autóctonas de Italia.

As máis antigas familias romanas gabábanse de ter a algún dos compañeiros de Eneas como fundador da súa estirpe. Xulio César pretendera relacionar á Gens Iulia con Iulo, o fillo de Eneas e, xa que logo, coa deusa Venus, pois Eneas era fillo dun mortal, Anquises, e da propia Venus. Na oración fúnebre pola súa tía Iulia exclama: «É Venus a nai dos Xulios, a fundadora da nosa familia». 

O tema da Eneida resultaba, pois, non só nacional, senón tamén dinástico: Roma podía gobernar o mundo e César e os seus descendentes debían gobernar aos Romanos. Das ruínas de Troia, de onde foxe un puñado de valorosos superviventes, debía nacer un pobo rei, capaz de someter ao mundo enteiro ao seu imperio soberano. Ese é o designio dos deuses, que reservan a Eneas esa misión providencial, preludio da misión civilizadora de Roma.

Estilo

Virxilio, aínda que segue as pegadas de Homero e imita episodios homéricos, abre unha etapa nova na poesía épica. A Eneida é unha epopea sabia, produto de vastos coñecementos sometidos a unha rigorosa selección e integrados harmonicamente nunha unidade concibida e realizada á perfección: a glorificación de Roma. Distínguese ademais a épica virxiliana, como o resto da súa produción, pola súa subxectividade, nacida da súa simpatía coa natureza enteira, os seres animados e os inanimados.

A Eneida é unha épica feita de dores e de paixóns, escrita con gran penetración psicolóxica e espírito elexíaco. Virxilio contempla a homes que sofren e caen, non a soldados que combaten e realizan prodixios de heroísmo. O propio heroe do poema, Eneas, non é un cruel guerreiro, como Aquiles (saevus Aquilles), senón o pius Aeneas, o heroe relixioso e humano, desgarrado por unha traxedia interior: ten que obedecer aos deuses, e por iso abandona, contra a súa vontade, a Dido; e por iso mata, contra a súa vontade e tras dubidalo moito, a Turno, o seu antagonista. Eneas parece un heroe brando, comparado coa ferocidade de Aquiles; pero non é brandura, senón humanidade de sentimentos, non incompatible co valor guerreiro.

A sensibilidade poética en Virxilio

A sensibilidade de Virxilio é superior á súa imaxinación; a súa delicadeza, superior á súa forza. A súa natureza poética lévao máis á elexía ou ao lirismo que á invención puramente épica. A alma de Virxilio non lle permite escapar ás dores e infortunios dos seus 7 personaxes. O poeta chora e sofre con eles. Ante a pavorosa tempestade, exclama con Eneas: 

«¡Oh unha e mil veces felices os que tiveron a sorte de morrer á vista dos seus pais!»

Sobre o sanguento campo de batalla da epopea, sementado de helmos e de escudos, de feros guerreiros e fogosos corceis, Virxilio fai brotar a súa sensibilidade, o seu amor á natureza, a todo canto pode suscitar no ánimo a tenrura ou a melancolía. Vemos caer as follas, que morren ao sopro do vento; as andoriñas, que abandonan os seus niños; o olmo, que xeme baixo os golpes da machada do rexo leñador. O rústico Virxilio mantén a súa alma sempre aberta á natureza. Compara caída de Troia co olmo que roda desde os cumes; a axitación de Dido, coa fuxida dunha cerva ferida; os terribles berros de Laocoonte, cos muxidos horrendos do touro que escapa ferido do sacrificio; a actividade cartaxinesa, cunha rumorosa colmea; a marcha dos guerreiros, co voar dunha bandada de cisnes; a sarabiada de frechas que cae sobre Eneas, coa sarabia que se abate devastadora sobre a campiña. 

Amor pola natureza, simpatía e piedade polos infortunios humanos, polos necesitados, polos desherdados da sorte. Velaquí un sentimento novo na poesía romana. A tenrura desbordada do alma virxiliana permítelle afondar no corazón de Dido e pintar a batalla que nel se libra entre o amor a Eneas e o respectuoso recordo de Siqueo, a súa desesperación, o seu despeito de muller menosprezada, a súa resignación e, para rematar, a serea actitude ante a morte que contra si mesma maquinou. 

Virxilio é o poeta do corazón, da doce e delicada melancolía, que comprende a fraxilidade das cousas humanas. Describe a tristeza de Andrómaca, viúva e cativa, cunha graza conmovedora.

Casandra, agrilloada polos seus cativadores, tende suplicante ao ceo os ollos callados de bágoas en oración inútil. A agonía dos guerreiros mortos na flor da súa mocidade fai chorar ao poeta: Corebo expira en presenza da súa prometida; Euríalo, ante Niso; Palante, á vista de todo o exército, que estala en queixumes; Lauso morre para salvar a vida do seu pai. 

As lamentacións da nai de Euríalo ou as de Evandro alcanzan un patetismo dificilmente igualable. E ao cantar a morte de Marcelo, Virxilio fai vibrar o seu corazón de cidadán e de amigo cos acentos da máis pura sinceridade. 

Dido e os cartaxineses saben comprender e compartir as desgrazas alleas porque eles tamén padeceron: 

Eneas entenrécese pola morte cruel de Lauso e ata os deuses chegan a conmoverse polas miserias humanas. Só o Destino lles impide remedialas. Fronte á poesía serea e luminosa, pero indiferente, dos gregos e a recia e viril dos romanos, Virxilio aporta o amor, a bondade, a xenerosidade, a fraternidade entre os homes. É o anuncio da actitude cristiá ante a vida, coas súas dolorosas meditacións e o seu inmenso amor ao próximo. 

Constitúe Virxilio unha avanzada das inquietudes sociais dos actuais séculos, marcados pola comprensión e o respecto das miserias humanas e por un ansia irresistible de remedialas. Virxilio, pai de Occidente, como se lle chamou con xustiza, trazou un cadro da Antigüidade co que ela ten de máis belo e é o precursor dos tempos actuais, no que teñen de mellor, de máis nobre, de máis xeneroso. 

A Eneida, grega pola inspiración, romana polo espírito que a anima, cristiá case polo corazón, é a obra que canta a morriña do pasado de Roma, o seu presente glorioso e o porvir da Humanidade, chea dese amor universal ao home, presentido xa polo alma xenerosa e o corazón inmenso dun poeta inmortal.

Asisten tamén ao relato de Ilioneo, que se presentou ante a raíña á fronte dunha embaixada de troianos, e Eneas envía a Acates en busca de Ascanio e de agasallos para Dido, logo de saír da nube e mostrarse á vista de todos. 

Venus, convencendo a Cupido para que suplante ao fillo de Eneas e tome o seu aspecto, logra que o corazón da raíña se inflame de amor. A raíña ofrece un banquete aos seus hóspedes e pide a Eneas que lle conte as súas aventuras.

LIBRO II: Comezan os recordos de Eneas, tal como llos conta a Dido no banquete, e que se van a estender ao longo de dous libros. 

Neste cóntase a caída de Troia, logo que os gregos lograron introducir o cabalo na cidade. Esa noite aciaga, e cando xa o exército grego lograra o seu obxectivo de entrar en Troia, aparécese a Eneas a pantasma de Héctor que lle anuncia o desastre e lle pide que escape e busque novas murallas para os deuses da cidade. 

Descríbese o saqueo da cidade e a morte dalgún dos seus personaxes máis importantes e en especial a do rei Príamo. Eneas decide abandonar a patria para o que ha de vencer, axudado por sinais do ceo, a resistencia de Anquises, o seu pai. Saen ao fin, pero no camiño pérdese definitivamente Creúsa, a esposa do heroe, quen se encamiña ás montañas co seu pai e Ascanio, o seu fillo. 

LIBRO VI: Chega por fin Eneas ás costas de Italia, a Cumas. Entrevístase coa Sibila, escoita o seu oráculo e pídelle que o acompañe ás mansións infernais para ver ao seu pai. 

Percorren ambos os infernos, logo que o heroe consegue a póla de ouro que lles franquea o paso. Atopan a sombra de Palinuro, antes de cruzar a lagoa estixia na barca de Caronte; chegan ás Chairas do Choro, onde atopan a Dido e ao xentío dos soldados troianos mortos na guerra. 

Descrición do Tártaro e os seus suplicios. Chegan aos Campos Elíseos, onde, por fin, pode Eneas falar coa pantasma do seu pai. Anquises explica ao seu fillo a orixe do mundo e os misterios da vida nos infernos; para rematar, vaille describindo as persoas dos que logo han de ser heroes da Roma que agarda a súa hora; destaca aquí o eloxio do mozo Marcelo, sobriño e herdeiro de Augusto, morto prematuramente. 

Animado ao comprender a misión de Roma na historia do mundo, abandona Eneas as moradas infernais pola porta de marfil.

Estes versos cos que Virxilio inicia a súa obra (e nos que el á súa vez é debedor de Homero) serviron de modelo a moitos dos poetas épicos posteriores en todas as literaturas europeas. Poden servirnos de exemplo o inicio de Os Lusíadas do poeta portugués Luis de Camoes (1524 - 1580) e os primeiros versos de La Araucana de Alonso de Ercilla (1533 -1594). Ámbolos dous casos son testemuño claro do eco dos versos de Virxilio:

• Virxilio e a Épica en Diigo

• Galería novelada de imaxes da Eneida

• As viaxes de Eneas

• A viaxe de Eneas en google Maps

• The Vergil Proxect

• Iconografía de Eneas (presentacion)

• La Eneida (presentación Luis Inclán)