Plauto

Tito Maccio Plauto (259/51?-184 a.C.), en latín Titus Maccius Plautus, foi un dos grandes comediógrafos latinos. Gozou de grande popularidade e éxito en vida e as súas obras seguen a ser representadas hoxe en día.

Na época na que Plauto viviu Roma estaba inmersa en varias guerras polo control do Mediterráneo. Tras ter conquistada Italia e a rexión da Magna Grecia (o que lle permitiu coñecer a cultura helena), Roma tremía ante o nome de Aníbal e, despois de superar as guerras contra este, iniciouse outra nova guerra, a macedónica.

As guerras púnicas

As guerras contra os cartaxineses foron as chamadas Guerras Púnicas, nas cales Roma se disputaba con Cartago o dominio do Mediterráneo.

A Primeira Guerra Púnica (267 ó 241 a.C) foi unha disputa, sobre todo, polo dominio de Sicilia. Os cartaxineses eran superiores navalmente, pero os romanos servíronse da súa óptima infantería para gañar. Tras a derrota, Cartago comprometeuse a non atacar a ningún aliado de Roma e comezou a expandirse pola Península Ibérica, territorio que tamén ansiaban os romanos.

No 241 a.C. Roma conquistou a Magna Grecia. A cultura helena estaba xa presente na romana dende había tempo, o que explica a gran aceptación das comedias gregas en Roma, pero a partir desta conquista sucedida ó final da primeira guerra púnica, o helenismo estivo aínda máis presente na Urbs. Un número considerable de gregos comezou a vivir entre os romanos, levando con eles a súa cultura, bastante máis avanzada. Os romanos comezaron a ter interese por esa cultura, e xurdiu así a necesidade de crear unha literatura propia en latín feita, primeiro, por traducións e adaptacións.

As guerras tiveron unha grande importancia na introdución do teatro grego en Roma. Os soldados que participaran nas campañas do sur de Italia afeccionáranse alí ó teatro e unha vez voltados a Roma demandaban o traslado dos espectáculos teatrais á capital; a plebe, formada en gran parte por emigrantes gregos, acolleu tamén con gusto estes espectáculos.

Así pois, os romanos estaban afeitos ás formas culturais gregas e, seguindo o seu costume, decidiron imitalas para construír as súas. Polo tanto, non é de estrañar que para celebrar a fin da Primeira Guerra Púnica os romanos, en setembro do ano 240 a.C., organizaran xogos que, por primeira vez, incluían representacións teatrais adaptando os orixinais gregos. Livio Andronico, un liberto grego afincado en Roma, foi o encargado de facer a versión e a montaxe escénica. Podemos, polo tanto, situar o comezo do teatro en Roma nesta data con toda precisión. Non sabemos se nesa ocasión se representou unha palliata ou unha traxedia, pero en calquera caso se non foi daquela foi xusto despois, xa que no 225 a.C, ademais de Andronico, temos xa constancia doutro comediógrafo en Roma, Gneo Nevio.

Plauto foi, logo, o gran autor cómico durante a Segunda Guerra Púnica (218-201 a.C). Esta guerra volveu enfrontar a Roma e a Cartago, esta vez comandados por Aníbal, ó cal temían os romanos. Os romanos crían que esta nova guerra sucedería en Hispania, pero os cartaxineses tomáronos por sorpresa cruzando os seus exércitos polos Alpes. As tropas de Aníbal chegaron de asediar a propia Roma, quizais por iso a poboación, que vivía baixo o medo dunha invasión, se sentía máis propensa a ver comedias, para distraerse da triste situación que estaban a vivir.

As guerras macedónicas

A Primeira Guerra Macedónica (214 ó 205 a.C) foi o primeiro conflicto bélico que enfrontou á República Romana co Reino de Macedonia, e foi provocado polas ansias expansionistas de Filipo V de Macedonia, que ameazaba o dominio romano nos territorios gregos e mantiña unha alianza con Aníbal. Roma enviou tropas contra Filipo e o conflito non tivo maiores consecuencias.

Sen embargo, no 200 a.C Filipo intenta a anexión de novos territorios. Pérgamo e Rodas, como aliadas de Roma, pídenlle a ésta protección. Comeza así a Segunda Guerra Macedónica, na que os exércitos de Filipo foron derrotados, sendo limitado o seu dominio exclusivamente a Macedonia.

En definitiva, a época na que lle tocou vivir e na que desenvolveu o seu traballo Plauto foi unha época plagada de guerras, na que a poboación vivía atemorizada, o que explica o auxe da comedia, xa que os cidadáns o que buscaban asistindo ás representacións teatrais era evadirse do caos e do sufrimento que os rodeaba.

As fontes

Os datos bibliográficos sobre a vida de Plauto, escasos e pouco fiables, proceden de dous pequenos fragmentos nos textos de Aulo Xelio e San Xerome, ademais de algunhas outras referencias illadas en diversos autores como Cicerón. O carácter fantasioso e novelesco da historia que nos contan levou a moitos filólogos a dubidar da súa credibilidade. E por se isto fose pouco ás veces non resulta doado a interpretación dos mesmos.

A vida de Plauto

Como nos conta San Xerome, naceu en Sarsina, unha poboación situada na rexión de Umbría, hoxe a Romagna, á que el mesmo cita en Mostellaria (v.770),  unha rexión pouco helenizada, sometida polos romanos só poucos anos antes da data do nacemento de Plauto, que os estudiosos sitúan entre o 259 e 251 a.C., o que fai supor que o propio autor debeu de adquirir en Roma a súa fonda cultura grega e o coñecemento do latín 

Plautus ex Umbria Sarsinas Romae moritur (Eusebii Chronicorum, liber II, 1817)

Emigrou a Roma onde traballou no teatro, quizais como actor. Gañou cartos que investiu no comercio e quedou arruinado. Tivo que entrar ao servizo do seu acredor, traballando na dura tarefa de darlle voltas ás rodas dun muíño. E foi entón cando comezou a escribir obras de teatro, o Saturio, o Addictus e outra máis da que Aulo Xelio non recorda o título.

San Xerome conta o seguinte:

A partir deste momento interrómpese a tradición biográfica e só temos as poucas noticias que o propio Plauto pode inserir nos textos das súas obras. As investigacións máis recentes apuntan a que debeu ser un home libre, que chegou a Roma como actor nunha compañía teatral, como comerciante ou mesmo como soldado, dado o profundo coñecemento que mostra do linguaxe militar nas súas comedias. 

O seu enorme éxito como escritor fixo que se apartase dos traballos físicos (muiñeiro) e que as comedias lle deran o necesario para vivir e máis, posto que morreu con aproximadamente setenta anos, inmensamente rico e cunha gran popularidade entre a sociedade do momento. Existen outras teorías que afirman que cando el empregaba a expresión latina “empuxar a pedra do muiño”, non se refería a que traballara como muiñeiro, senon que se refería a un estado da extrema pobreza.

Cicerón fixa a súa morte no ano 184 a.C, que se correspondía coa censura de Catón.

Aulo Xelio, que viviu no século I d.C., recolle na súa miscelánea Noites Aticas noticias sobre o epitafio de Plauto:

O problema do nome

Son tantas as dúbidas sobre o noso comediógrafo que ata se suxeriu que Plauto non foi máis que un nome baixo o que firmaron as súas obras outros autores, convencidos de que iso garantía que as súas produccións acadasen sona inmediata en Roma. Estas inseguridades chegan mesmo ó nome do poeta, e só sabemos con certeza que os antigos o coñeceron polo nome de Plautus.

Suxeriuse que Plautus fose a forma romanizada do cognomem Plotus e segundo os etimoloxistas puido facer referencia á forma dos pés (planos), polo que por extensión tamén se aplicaría ós actores de mimo que saían a escena cos pés descalzos, de ahí o nome de planipedes; ou ben a un tipo de can con orellas colgantes, como nos parece suxerir o propio Plauto no prólogo de Cásina (v.34)

Plautus cum latranti nomine - "Plauto, de nome que ladra"

Hoxe soe aceptarse por unanimidade a designación proposta por Ritschl de Titus Maccius Plautus, tal e como aparece no explicit da Casina do palimpsesto Ambrosiano: T. (Titi) Macci Plauti Casina explicit (cita: RITSCHL, F., Parergon Plautinum Terentianumque, Leipzig, 1845), aínda que esta hipótese plantexa varios problemas. En primeiro lugar a dificultade de que un escritor de orixe humilde puidese contar co privilexio dos tria nomina e que non existe outro texto ou documento antigo onde aparezan os tres nomes. E en segundo lugar a propia mención que Plauto fai de se mesmo como Maccus (Asinaria 11 e Mercator 10).

Plauto dedicouse á composición de comedias palliatae, é dicir, comedias de modelo, ambientación e personaxes gregos, coas que se convertiu no escritor máis coñecido do seu tempo. Pouco despois da súa morte circularon en Roma unhas 130 comedias baixo a súa autoría, xa que o emprego do nome “Plauto” era garantía de éxito. Un bo exemplo da boa fama da que gozou o autor é o prólogo da obra Casina, redactado trala súa morte:

Trala morte de Plauto, a mediados do século II a.C., comezou un traballo editorial decisivo para o futuro do texto das obras plautinas. Fixéronse dende aquelas auténticas edicións críticas do texto seguindo as normas editoriais que marcaba a filoloxía alexandrina, cuxos beneficios se reflicten nos manuscritos actuais. 

Deste xeito as comedias ían precedidas das didascalia, que nos proporcionan unha valiosísima información sobre a súa representación e posta en escena. Unha das mellor conservadas é feita para Stichus:

Nestas edicións incluíase tamén unha listaxe de personaxes e un resumo do contido, argumentum, case sempre en acrósticos, é dicir, que a primeira letra de cada verso lida en sentido vertical formaba o título da comedia, como podemos ver no argumentum da Aulularia de Plauto.

O texto das comedias era en verso e as copias desas edicións non se fixeron a liña seguida, como se fose prosa, que era o común, senón por versos. Desta maneira a súa natureza métrica foi fácilmente recoñecible. 

Nesta etapa editorial as comedias estaban divididas en escenas, xa que Plauto suprimiu a división en actos dos orixinais gregos. A división en actos actual empregouse por primeira vez nas edicións renacentistas da obra plautina, que recollen os mandamentos de Horacio na súa Ars poetica (189 e ss.) 

Tamén comezou de seguida, trala morte do autor, un debate sobre a autenticidade das 130 comedias que circulaban baixo o seu nome. Temos noticias, grazas a Aulo Xelio, de que existiron bos estudos de eruditos romanos como Acio, Volcacio Sedíxito, Elio Estilón, etc., pero o que acadou unha maior repercusión foi o traballo de Marco Terencio Varrón (116 - 27 a.C., De Comoediis Plautinis, hoxe perdido. 

Marco Terencio Varrón  foi un polígrafo, militar e funcionario romano, orixinario da clase ecuestre.

Nese estudio Varrón estableceu tres grupos:

• 21 comedias que, como nos conta Aulo Xelio, Varrón separou do resto porque non eran dubidosas, senón que eran consideradas de Plauto segundo o parecer de todos.

• 19 comedias, que por razóns históricas e estilísticas Varrón consideraba tamén plautinas.

• 90 comedias que foron consideradas espurias.

De todas estas só chegou ao comezo da Idade Media e máis tarde ata os nosos días o grupo formado polas primeiras 21 comedias, coñecidas como Comoediae Varronianae. Pero, malia que o resto deixaron de transcribirse, temos coñecemento de aproximadamente 35 títulos máis, con algúns pequenos fragmentos, polas citas feitas por gramáticos latinos como Diomedes, Nonio ou Prisciano e eruditos como Aulo Xelio.

O manuscrito principal, conservado hoxe en día na Bibliotea Ambrosiana de Milán, é o palimpsestus Ambrosianus (A) redactado no século III ou IV d.C. en letra capital sobre pergamiño, descuberto en Milán no ano 1815 por Ángelo Mai. Existen outros códices medievais dos séculos X, XI e XII, que en moitos casos están cheos de faltas por mor do paso do tempo, dos erros na escritura ou a ignorancia e desidia dos copistas. 

En total consérvanse 8 exemplares nos que as 21 comedias varronianas foron copiadas segundo o criterio alfabético empregado xa na Antigüidade.

As innovacións nos personaxes

Relacións pai- fillo

Un tema principal da nova comedia grega é a relación pai-fillo. A relación entre un pai e o seu fillo, na comedia nova, é moi forte, e o fillo permanece leal ao seu pai. A relación é o foco de toda a actuación dos personaxes principais. 

En Plauto, pola contra, a atención centrase aínda na relación entre o pai e o fillo, pero vemos unha rivalidade entre os dous homes que non se observou en Menandro. 

Ambos autores, a través das súas obras, reflicten unha sociedade patriarcal na que a relación pai-fillo é esencial para a función e o desenvolvemento da familia axeitada, xa non é unha declaración política, como na comedia antiga, senón unha declaración sobre as relacións familiares e o comportamento apropiado entre un pai e o seu fillo. Pero as actitudes destas relacións son moi diferentes entre ambos autores da comedia nova, un reflexo do distintos que eran os mundos de Menandro e Plauto.

O escravo listo

O escravo ten un papel importante nun bo número de obras de Plauto. O "Servus callidus" (o escravo listo ), en particular, é un personaxe moi forte, que que a miúdo impulsa a trama nas obras de Plauto. C. Stace argumenta que Plauto tomou o carácter común dos escravos da nova comedia grega pero alterándoo para os seus propios fins. 

Plauto, que atopa un humor nos escravos orientado cara enganar aos seus amos ou compararse con grandes heroes, orientou tamén ao personaxe un paso máis aló e creou algo distinto. O "escravo listo" é unha das innovacións máis importantes de Plauto, con respecto a comedia nova grega.

A técnica compositiva de Plauto

Para comprender na súa totalidade a técnica compositiva de Plauto é necesario non só a ánalise das súas pezas, sénon tamén tomar como punto de referencia os modelos gregos dos que se serviu e así decatarse das novidades e innovacións do noso autor, é dicir, da súa técnica literaria e compositiva.

Dende o punto de vista formal, unha das novidades estructurais da comedia plautina foi a desaparición das intervencións do coro. Mentres na Comedia Nova helenística, tal como o amosan as comedias menandreas conservadas, as obras estaban divididas en cinco actos separados polos catro intermedios corais, no teatro romano de época arcaica esa división desapareceu, xa que non existe o coro ó xeito grego. Súponse, aínda que con dúbidas, que a representación das comedias plautinas se levaría acabo sen interrupcións, se ben en Plauto faltan indicacións explícitas e claras sobre o particular. 

Con todo, cómpre sinalar que o paso dunha escea a outra, tal e como se conserva hoxe no textos plautinos, esixiría que o escenario quédase baleiro polo cambio brusco de esceas e personaxes. 

A desaparición do coro na comedia romana implica a fonda transformación da comedia cara o melodrama. A estrutura das pezas plautinas vén determinada non por elementos externos, senón pola organización da acción en “exposición”, “nó” e “desenlace”.

Os críticos consideran hoxe que esa gran variedade de metros e ritmos é unhas das novidades máis salientables da obra plautina fronte o modelo da Comedia Nova alexandrina, sobre todo no que atinxe os cantica, que se converten nun compoñente máis da acción teatral aínda que en número variable e non predeterminado. O canticum non é xa un intermedio na acción, senón unha parte esencial da peza teatral. A realización dunha escea mediante esta fórmula revela a enorme independencia artística de Plauto.

Prólogo

Un elemento común, ainda que non fixo, das comedias plautinas é o prólogo, que adopta as variacións típicas da Comedia Nova alexandrina.

Sen embargo Plauto non se limitou a facer unha copia exacta das formas e función do prólogo da comedia helenística. É certo que o prólogo plautino, igual có grego, podía ser pronunciado por unha divindade ou personaxe alegórico (Lar familiaris en Aulularia, o deus Auxilium en Cistellaria, a estrela Arcturus en Rudens e Luxuria e Inopia en Trinummus), ou por un dos personaxes (Charinus adulescens en Mercator, Palaestrio seruus en Miles, e polo deus-protagonista Mercurius en Amphiitruo).

A novidade neste punto consiste no emprego dun personaxe chamado Prologus, a invención tipicamente romana que sería identificado pola súa vestimenta, como acontece en Asinaria, Captiui, Casina, etc. Segundo os seus modelos gregos, o prólogo plautino podía tamén ser pronunciado despois da primeira escena, tal e como se fai en Cistellaria ou Miles.

Na comedia alexandrina era sempre de carácter expositivo, onde se explican os antecedentes da acción, se identifican os personaxes e se anuncian as peripecias que permiten comprender o final da obra. En Plauto o prólogo perde a súa funcíón meramente expositiva, manexando con grande habilidade este elemento funcional da comedia para acadar a atención do público.

Á lo menos en cinco comedias, Curculio, Epidicus, Mostellaria, Persa e Stichus, non se conserva o prólogo, ben porque se perdeu no proceso de transmisións dos textos, ben porque Plauto o omitiu. Só en once comedias, pois, Plauto empregou o prólogo expositivo ao xeito de comedia alexandrina, pero ainda así introduciu novidades, como son:

• a información sobre o título e o autor da obra grega na que se inspirou;

• a petición de silencio;

• eloxio da propia obra;

• advertencia sobre as posibles confusións entre personaxes;

• referencias a feitos da actualidade romana;

• interacción co seu público.

O motivo é situar ó espectador nun plano omnisciente, dende o que poida saborear os erros e confusións que viven os personaxes.

Orixinalidade ou copia. A contaminatio

Plauto aprendeu grego literario e tamén traducía comedias gregas ao latín. Os clásicos latinos non contemplaban o concepto de “orixinalidade” co mesmo sentido aprensivo moderno. Para eles era lícito tomar argumentos, ideas, escenas, personaxes e formas de expresión dun autor anterior. A forma de cada xénero literario era considerada como unha esencia preexistente, extraída pola especulación literaria en cada obra. En consecuencia, ao autor se lle consideraba non coma creador, senón coma “protos euretés”, é dicir, o que a encontra primeiro, o inventor.

Para uns Plauto escribe con orixinalidade e creatividade. Para outros, é un imitador da comedia nova grega e non fai ningunha contribución orixinal á dramaturxia. As posibilidades da orixinalidade de Plauto víanse encamiñadas polos sendeiros do que chamamos contaminatio, xa que esta era a única posibilidade que se ofrecía á capacidade creativa do poeta. A contaminatio consiste en que o autor artella personaxes, escenas e motivos procedentes de distintas comedias ás que lles engade produtos do seu inxenio. A teoría tradicionalmente mellor aceptada era a de que Plauto utilizaba dita técnica. A primeira vista parece acertada semellante opinión posto que os elementos de cada comedia plautina encontran paralelo en obras diversas gregas, pero, actualmente, a explicación que se dá a tales paralelismos é que Plauto tomara o modelo grego concreto para cada unha das súas comedias pero o modificaría cunha serie de lugares comúns da Comedia Nova. Por iso pode parecer que Plauto mestura comedias distintas, cando en realidade o que mestura son escenas tópicas que se poden achar en moitos lugares distintos, pola súa topicidade. [29]

O habitual era presentar ao maxistrado que patrocinaba a representación, un orixinal que fose tradución máis ou menos fiel dalgunha comedia grega, de modo que o público puidese crer que ían presenciar un acto de alcance cultural semellante aos que se realizaban na culta Grecia e nas demáis cidades helenizadas do Mediterráneo.

Os personaxes que utiliza Plauto son:

• Senex: “o ancián”, pode ser o pai do mozo. O seu retrato é ao dun vello carroxento, avarento e crédulo. É burlado e estafado polo escravo. A máxima expresión grotesca do senex é o vello namorado, sobre o que caerán todas as burlas. Un exemplo sería o vello Lisidamos, na comedia "Cásina".

• Adulescens: “o mozo namorado” o seu amor por unha rapaza de boa familia ou, o que é máis frecuente, dunha cortesá ou escrava, é o feito que da pé a toda a acción. Para acadar o seu obxectivo contará coa axuda dun fiel escravo ou un fiel amigo. Aparece na obra "Aulularia" co nome Alcesimarco.

• Servus: “o escravo” é o auténtico protagonista das comedias plautinas. Engana a calquera co fin de axudar ó seu xove amo. É listo, mentireiro, irrespectuoso, sen escrúpulos; rise de todo o mundo, del mesmo e mesmo do seu amo. Tamén é denominado "servus callidus" (o escravo listo). Un exemplo sería o escravo Chrysalus na obra "Bacchide"s, e co nome de Palaestrio en "Miles Glouriosus".

• Virgo, meretrix e puella: “as rapazas” que son obxeto da paixón amorosa. Se é unha moza libre non sairá nunca a escena, aínda que haxa referencias a elas. As mozas que saen a escea son meretrices ou fillas de pais descoñecidos. Un exemplo sería a rapaza Cásina, na comedia "Cásina".

• Uxor: “matrona” disposta a impoñer a súa vontade sobre a do seu marido, ten un tón colérico e malhumorado. Aparece na obra "Cásina" co nome de Cásina, e aparece na obra "Epídico" co nome de Filipa.

• Anus: "unha vella" alcahueta bébeda e amante do diñeiro. Ten plans para enriquecerse, pero acabanlle saíndo mal. Un exemplo sería a vella alcahueta Leona, na comedia "Gurgullo".

Personaxes secundarios:

• Parásita: son aduladores sen escrúpulos con tal de encher así os seus bandullos. Como Gurgullo. "Curculio".

• O militar fanfarrón: ca súa vaidade convírtese en obxecto de burlas. Aparece na obra Truculento co nome de Estratófanes, e na obra "Miles Gloriosus" co nome de Pirgopolinices.

• O lenón cobizoso: Lenón, do latín “leno, onis”, soe ser indispensable nas obras de Plauto. É un traficador de escravas, avaricioso e corrupto, cínico e deshonesto. Aparece na obra "Pséudolo" e chámase Balión.

• Os cociñeiros: presentanse como prototipo de rapineiro. Aparece na obra "Cásina" como Citrión.

Destacan dous tipos de comedias, a de escravo e a de recoñecemento.

• Nas comedias de escravo, a figura do escravo foi gañando importancia ó longo da producción poética plautina. Nas súas derradeiras comedias o escravo chega a converterse no verdadeiro conductor da acción, medrando en capacidade intelectual e liberdade imaxinativa.

• As comedias de recoñecemento son despois das comedias de escravo as que máis abundan. Nelas a identidade perdida ou esquecida dun dos protagonistas é recuperada ó final, de xeito que o recoñecemento de esta identidade fai que a acción dea un cambio radical.

A parella dramática servus-adulescens é a máis importante na producción plautina, xa que presenta o mundo ó revés dende o momento que a intelixencia do escravo permite artellar solucións que favorecen ó seu dono .

Un aspecto que está sempre presente en todas as comedias é a Fortuna. A sorte ten un valor estabilizante, xa que non só é unha aliada nas estrataxemas do escravo, senon tamén a súa opoñente que o obriga a crear novas intrigas.

Os nomes gregos nas comedias de Plauto

• Misargírides (Mostellaria ou O fantasmiña): O que odia os cartos. Nome composto de μισέω («odiar»), ἄργυρος («plata») e o sufixo patronímico -ίδης, todo un sarcasmo para un prestamista carente de escrúpulos cando se trata de reclamar o diñeiro (o máis amado –para el– no mundo)

• Pirgopolinices (Miles gloriosus): Nome composto de πύργος («torreta colocada sobre o lomo dun elefante») y πολυνίκης («vencedor moitas veces»), para un militar fanfarrón que seguramente aparecía en escena cunha réplica do aparello bélico antes aludido.

• Casina (Casina): Derivado de κασία («canela») referido á beleza dunha xove perfumada. Derivado de casus («azar») referido ao simulacro de sorteo que deberá dirimir a contenda entre Olympio e Chalinus pola posesión dos favores de Cásina.

• Sceledrus (Miles gloriosus): Nome mixto (grego+latin), composto de scelus («crime, delito») e δράω («facer»), atribuido a un escravo supostamente bribón. Ou tamén podería ser composto de σκέλος («perna») e ἕδρα («acción de sentarse»), axeitado para explotar ao longo de toda a comedia o feito grotesco de que Sceledrus se despraza polo escenario imitando o camiñar en cuclillas propio dos primates.

• Euclión (Aulularia): Nome composto de εὖ («ben») e κλείω («honrar»), non desdí en absoluto do vello venerable que é en liñas xerais o protagonista da Aulularia plautina; trátase dunha designación que responde máis ao tipo dramático que ao personaxe concreto. Pero tamén podería responder á ευ («ben») e κλείω («esconder»), así se chama propiamente –e en virtude dunha sutil homonimia– o senex atenazado pola obsesión de ocultar a pota que contén o ouro.

• Pseudolus (Pseudolus): nome mixto (grego+latin), composto de ψευδής («farsante») e dolus («trampa»), co que se designa ao escravo trapaceiro por antonomasia da Comedia plautina.

• Palaestrio (Miles gloriosus): nome derivado do adxectivo παλαιστρίτης  («malabarista» / «maquinador»), como anel ao dedo senta a un escravo astuto que protagoniza unha das escenas de tipo grotesco máis logradas da Comedia plautina.

• Megadoro (Aulularia): nome composto de μέγα («grande») e δῶρον («regalo»), asígnase a un vello rico que se mostra dadivoso en pro da familia coa cal soubo que vai a contraer lazos de parentesco

• Lisímaco (Mercator): nome composto de λὐσις («disolución») e μάχομαι («guerrear»), lévao un marido que a causa dos reproches constantes da súa enfurecida esposa decide non seguir dando pábulo ás hostilidades ente cónxuxes.

• Argentumdonides (Persa): nome composto de argentum («diñeiro»), dono («facer donativos») / donum («obsequio») e o sufixo patronímico -ί.δης, que serve ao indixente Satvrio para presentarse como alguén de quen non cabe esperar larguezas.

• Artotrogo: do grego ἄρτος "pan de tigo" e τρώγο "roer, comer", siginifica "roepanunha vella, é unha metáfora animal que serve para presentar ao parásito como un τρώξ , equivalente en grego dun Curculio (Gurgullo).

Como dixera Horacio, a súa linguaxe e estilo son caracterizados polo acetum latinum e a forza expresiva das súas comparacións e das súas indentificacións conceptuais. 

Latín arcaico

A linguaxe de Plauto, que utiliza a linguaxe coloquial da súa época, é distintiva e non é estándar dende o punto de vista da época posterior.

Algunhas das características máis notables que dende a perspectiva clásica considéranse irregulares ou obsoletas son:

• O uso de formas que non existen de algúns verbos tales como mavolo ( "prefiren" ) para o seu posterior malo.

• A enmenda da final -e imperativos irregulares.

• A retención de -u- en palabras como maxumus, proxumus, lacruma. (Ex: nam cum pugnabant maxume, ego tum fugiebam maxume; Amphitruo, 199).

• O uso da finalización -ier para o presente pasivo e infinitivo. (Ex: haec ut me voltis adprobare adnitier; Amphitruo, 13).

• A caída da -s final das formas verbais.

• A retención de moitas palabras de qu- en lugar de c- (como Quom en lugar de cum). (Ex: iam diu est quom ventri victum non datis; Amphitruo, 302).

• O uso de -ai en xenitivo singular. (Ex: quim me esse huius familiai familiarem praedico; Amphitruo, 359).

• A retención da -d nos sustantivos e pronomes no singular do ablativo.  

• O uso de -es como terminación plural do nominativo.

Medios de expresión

Hay certas formas de expresión que Plauto utiliza nas súas obras, e estes medios particulares de expresión danlle unha certa orixinalidade ao seu estilo de escritura. Os medios de expresión son característicos do escritor. Dous exemplos destes medios de expresión característicos son o uso de proverbios e o uso da lingua grega.

• Plauto emplea o uso de proverbios en moitas das súas obras, proverbios que abordan un determinado xénero como o dereito, a relixión, a medicina, o comercio, a artesanía e a navegación. A veces, aparecen entrelazados dentro dun discurso. O aspecto máis común dos proverbios en Plauto está ao final dun soliloquio, para darlle un efecto dramático á obra.

• Ademáis disto, tamén é moi habitual o uso do grego nos textos das súas para describir os alimentos, aceites, perfumes, etc

Chistes e adiviñanzas

Aínda que as comedias de Plauto sexan palliatas, éste non esquece que o seu público é romano, e por iso recorre continuamente a palabras vulgares ou a simples chistes, extraídos da linguaxe da rúa. Na riqueza verbal imaxinativa Plauto fai chistes mediante xogos de verbas, que son un compoñente importante da súa poesía. Algúns exemplos destácanse nos textos co fin de acentuar o que se está dicindo e outros para elevar o arte da lingua. 

Plauto, nas súas obras, tamén fai adiviñanzas para identificar a un personaxe, personificación de obxetos inanimados que nun momento dado gañan vida propia para facer un comentario xocoso e, como xa dixemos antes, a explotación de situacións e personaxes que poden mover á risa ó público.

Aggiornamento

Ademáis, alude con frecuencia a costumes e institucións latinas e ata a sucesos contemporáneos (aggiornamento, un recurso do que se abusa nas representacións actuais da comedia latina no teatro escolar), satirizando sempre que pode a personaxes tópicos con cuxo ridículo gozaba o público sinxelo. Así, as súas comedias están cheas de espontaneidade e viveza, demostrando a cada pouco o profundo coñecemento que tiña dos seus compatriotas, aos que sabía retratar como ninguén. 

Métrica

Un método utilizado para enfatizar e elevar o arte da linguaxe  das obras de Plauto é o uso da métrica, que significa o ritmo da obra. Plauto non seguiu a métrica dos orixinais gregos que él adoptou para o público romano

Plauto utilizou un gran número de metros, pero o que utilizou con máis frecuencia foi o septenarius trocaico. 

Diverbia et Cantica

Os diverbia eran as partes dialogadas entre os actores. 

Os cantica eran as partes musicais que eran representadas mediante cancións. Non constituían un intermedio na acción, senón que eran unha parte constitutiva esencial da peza teatral, un compoñente máis da acción, en número variable e non predeterminado, como hoxe en día sucede cos musicais, tanto en teatro como en cine. 

A realización dunha escena mediante esta fórmula revela unha enorme independencia artística do noso poeta e explica a referencia numeri innumeri do seu epitafio.

Críticos intelectuais e académicos a miúdo consideraron a obra de Plauto non moi importante, sen embargo, a súa influenza na literatura posterior é impresionante, sobre todo en dous xigantes da literatura como son Shakespeare e Molière. Moitos dramaturgos ao longo da historia recurriron a Plauto para os persoaxes, a trama, o humor ou outros elementos da comedia. A súa influencia esténdese en moitas obras teatrais.

Na Antigüidade

O éxito acadado polas obras de Plauto durante a súa vida prolongouse durante algunhas xeracións máis. De feito as súas comedias continuaron a ser representadas.

Máis adiante, ao longo do século II a.C., foi o dramaturgo Terencio (que morreu no 159 a.C.), o que tomou o relevo na produción de comedias, malia que non acadou a gloria nin o favor do público do seu antecesor.

«No fue hasta mediados del siglo siguiente (II a.C.) cuando empezaron a perfilarse mayores ambiciones literarias. Terencio sustituyó a Plauto. Los personajes que ponía en escena ya no eran marionetas sin gran consistencia; amaban de verdad, sufrían, se lamentaban con todo su corazón, y los viejos ya no se limitaban a refunfuñar, sino que reflexionaban y se preguntaban si la mejor forma de impedir que sus hijos hicieran tonterías no sería comprenderlos y ayudarles a ver con más claridad en sí mismos. La influencia de los filósofos griegos aparece en este teatro, que es, sin duda, menos ameno, menos burlesco que el de Plauto, pero que resulta más humano y que contribuyó, muchos siglos después, tras el Renacimiento, a formar el teatro clásico en Francia y en toda la Europa culta.» Terencio - Pierre Grimal

Na época republicana comezan xa os estudios críticos e filolóxicos sobre o corpus plautino con traballos tan salientables como o de Varrón, quen chegou á conclusión, tras o seu estudo, que a pesar de que circulaban baixo o seu nome 150 obras só eran súas arredor de 30.

Durante a primeira época do Imperio, a valoración de Plauto foi moi baixa debido ás críticas feitas polos poetas augústeos como Horacio (Epistulae 2,1,170-176, Ars poetica 270-274) que xuzgaron as súas obras pensando nunha extrema perfeción literaria.

Este é o fragmento de Ars poetica, na obra “El arte poética de Horacio, epístola a los pisones” traducida por D. Tomas de Yriarte, (1777):

Idade media e renacemento

O novo interese polas comedias de Plauto, que renace no s. II, continúa nos séculos III-IV, nos que se confecciona a edición científica á que se remonta hoxe a tradición manuscrita plautina.

Pouco despois, no século V, compónse unha das primeiras pezas a imitación das plautinas que leva por título Aulularia (como a comedia antiga) siue Querolus.

Na Idade Media Plauto foi moi pouco lido, mentres que Terencio se converteu nun autor escolar, modelo do bo latín e dos bos costumes, o que fixo que fora moito máis imitado. As referencias a Plauto como auctoritas por parte dos autores medievais ensinan que o seu foi pouco máis que un nome, coñecido só polas citas dos eruditos, gramáticos e lexicógrafos, pero non pola lectura directa das súas comedias. As primeiras referencias medievais de Plauto preséntano como testemuña de verbas raras e arcaicas, caídas no esquecemento. A pouca consistencia da personalidade de Plauto no Medievo vese na transcrición do seu nome (Pauti, Plantus ou mesmo Platón)

A recuperación definitiva da obra e da figura de Plauto prodúcese no Renacemento italiano do século XIV, no que comezan a ser redescubertos os manuscritos antigos.

Petrarca (1304-1374) inspirouse en Plauto para facer a súa comedia Philología, hoxe perdida. Sen embargo, Plauto non entrou a formar parte das lecturas escolares, xa que a súa linguaxe e estilo poderían danar a formación dos espíritos dos xoves.

Durante o século XV producíuse unha auténtica morea de comedias latinas de autores humanistas inspiradas nas obras plautinas.

Pouco a pouco, a lectura directa e a imitatio foron dando paso á posta en escena das comedias antigas.

A finais do século XV na Universidade de Salamanca, a posta en escena das obras dramáticas chegou a ser unha práctica habitual, e nos seus Estatutos do ano 1530 ordenaba que foran representadas dúas comedias, unha de Terencio e outra de Plauto.

Plauto e Molière

As obras de Plauto, aínda tendo a base grega, presentan un maior refinamento que as que se escribían naquel entón nesta zona do Mediterráneo. Os personaxes son os mesmos e a trama está chea de situacións de enredos, enganos e confusións, pero Plauto engade variedade e orixinalidade ós temas tratados e ós personaxes, querendo sempre facer rir ó público romano. Por estas características innovadoras, os seus escritos tiveron especial influencia en autores posteriores como Molière nas súas obra O Avaro e O Anfitrión. Molière, ó igual que Plauto, pretendía facer rir e, a través disto, corrixir os malos costumes da xente.

O Avaro

O Avaro (tamén coñecido como A escola da mentira) inspirouse en Euclión, vello avaro da Aulularia plautina. No caso do Avaro, Molière mostra o lado máis mesquiño e egoísta do ser humano e lévanse ao extremo os problemas xerados polo poder e polos cartos, sobrepasando todo tipo de sentimentos, polo que estes ven minguada a súa importancia polo meramente material. Isto reflíctese na obra a través do protagonista, Haspargón, quen só se preocupa por aforrar para o futuro e priva ós seus fillos tanto do material como do afectivo. Este está namorado dunha moza chamada Mariana, quen ó mesmo tempo é a amante do fillo do ancián, Cleanto. Por outra parte está o amor entre Elisa, filla de Haspargón, e Valerio. Toda a trama ten como espazo, igual que antes, Tebas. Observamos que nas dúas obras os personaxes teñen os seus análogos, as situacións son similares, trátase a avaricia e os conflitos que esta xera, o egoísmo etc.

O Anfitrión

Ademais destas obras, os dous autores comparten o título dunha das súas creacións: O Anfitrión. Os parecidos non se limitan ao título, senón que tamén o argumento é moi parecido. En ambos casos o tema principal é o nacemento de Hércules, fillo de Xúpiter e da mortal Alcmena. O deus está namorado da muller e, aproveitando que o seu marido Anfitrión está ausente por participar nunha guerra, toma o aspecto físico deste e desfruta do amor de Alcmena. Nesta fazaña ao deus axúdao o seu fillo Mercurio, quen toma a apariencia do escravo de Anfitrión, Sosia. Cando os verdadeiros Sosia e Anfitrión volven á casa, os deuses búrlanse deles en dúas ocasións facéndolles dubidar da súa identidade e creando divertidas situacións. Nun momento da obra o deus e o marido de Alcmena atópanse e chegan a confundirse os personaxes. Tras isto, a partir dos amores entre Xúpiter e a mortal, nacen os xemelgos Hércules e Ificles, e neste intre o deus aclara a súa verdadeira identidade. Aínda que a obra de Molière foi composta no século XVII e a de Plauto no século III a.C., atopamos moitas semellanzas entre elas, pois usan os mesmos estereotipos de personaxes nunha situación parecida e ambas sitúanse en Tebas. As diferenzas son mínimas, como que en Plauto atopamos uns capitáns aos que Molière lles muda o nome.

Vemos pois que a influenza de Plauto na obra de Molière non se limita a argumentos, senón que tamén se espalla polos personaxes, os lugares ou as estruturas, o que fai que nas obras do francés se mesture o Neoclasicismo propio da súa época co Helenismo grego, deixando patente a admiración que os autores do século dezasete tiñan polos clásicos.

Dende o XVIII ata hoxe

O noso comediógrafo foi redescuberto no século XVIII por Lessing, que traduciu Captiui, e adaptou Trinummus na súa obra Der Schatz e redactou unha monografía sobre a vida e a obra de Plauto. A obra plautina dende entón amosa unha gran vitalidade, sendo hoxe en día o comediógrafo latino máis levado a escena tanto polas compañías de afeccionados como polas profesionais.

Traducións e adaptacións

A presenza dos clásicos greco-latinos en Galicia, nas diferentes formas posibles, parece que non é tan escasa como se pensaba. Se ben no eido da tradución aínda queda case todo por facer, no tocante á imitación e sobre todo á emulación, a literatura galega ten unha gran débeda cos clásicos dende o mesmo Rexurdimento, sobre todo na lírica e no teatro. A dramaturxia galega baseouse numerosas veces en temas, técnicas e recursos clásicos nas súas obras, pero ademais moitos dos conceptos do teatro galego son tamén herdeiros destes: a defensa da historia como mito que achamos n' O Mariscal (A Coruña 1926) de Ramón Cabanillas e Antón Vilar Ponte, o papel do coro d' A lagarada de Otero Pedrayo (A Coruña 1929), o papel do mensaxeiro e a organización en triloxía d' Os vellos non deben de namorarse de Castelao, así como ducias de pezas que recrean historias da antigüidade. Pero ademais moitas das obras dos nosos dramaturgos están inspiradas directamente nun texto clásico concreto, máis ou menos adaptado para levar a escena os grandes problemas existenciais do home do noso tempo, que non son moi diferentes ós dos antigos. O autor teatral clásico máis emulado nos nosos teatros é sen dúbida o tráxico grego Eurípides, pola febleza e vulnerabilidade dos seus heroes, que os fan máis humanos.

No tocante ás reminiscencias da comedia, a influencia do teatro de Plauto en Galicia e nos autores galegos é moi escasa, nada comparable ó que foi Plauto no resto de España. O pioneiro no campo das traducións é Aquilino Iglesia Alvariño, que en 1962 publica unha versión de Aulularia, co título A comedia da oliña. Trátase dunha tirada reducida feita pola Editorial Galaxia en Vigo. A obra foi estreada na Coruña o 9 de xullo dese mesmo ano polo “Teatro de Cámara”. O 9 de marzo de 1970 o “Teatro de Cámara Ditea” volve levar a escena a versión de Iglesia Alvariño, en Santiago de Compostela con motivo das xornadas conmemorativas do IX día mundial do Teatro. A tradución desta obra inscríbese nunha tendencia a facer versións das obras de teatro clásico e contemporáneo da literatura universal que se leva a cabo nos anos 60 e 70, nun momento no que a lingua comeza a sentirse forte. A idea é encher o baleiro de orixinais e así potenciar un teatro de calidade en galego á altura doutras linguas con máis tradición literaria e inscribir o teatro galego na cultura universal .

Plauto non volverá ser publicado en galego ata 1991, cando a colección “Clásicos en Galego” da Xunta de Galicia e Editorial Galaxia, edita O Anfitrión e Asinaria en tradución de Mercedes Boado e Mª Xesús Frei Collazo. Nunha segunda entrega, en 2001, aparece Aulularia en versión das mesmas filólogas e coa reedición da tradución de Aquilino Alvariño. Tamén en 1999 Edicións Lea inclúe entre as traducións da súa colección de clásicos latinos dúas versións de Plauto, unha d' O Estico feito por F.J. Feijoo Lorenzo, e outra d' O Persa de J.A. Parada Yáñez . Outro título do legado de Plauto que hoxe podemos atopar nas nosas bibliotecas é A comedia da oliña por Antonio Fontán. Editorial Galaxia no ano 1962.

No tocante ás representacións, E. Campos realizou unha versión de Aulularia para o grupo de teatro “Enxergo” de Ferrol en 1984. Esta mesma tempada a compañía de teatro “Achádego” de Lugo levou unha versión da mesma obra polos escenarios de Galicia, dentro do programa dos percorridos culturais da Consellería de Cultura da Xunta. A influencia de Plauto sobre os autores dramáticos galegos é escasa e só hai unha obra inspirada nas súas comedias; a Farsa plautina de Agustín Magán. Esta comedia segue o mesmo procedemento de composición que o dramaturgo latino: a “contaminatio”. A obra foi publicada pola editorial Sotelo Blanco en Barcelona no 1993 e no prólogo alúdese ao procedemento seguido e ás fontes plautinas das que a obra é acredora: o Miles Gloriosus, os Menecmos e o Gurgullo.

Se ben nestes campos a influencia é escasa, no referente ó teatro escolar as cousas son diferentes, quizais polo tipo de humor sinxelo de Plauto que chega con facilidade ós máis novos. No ano 1998 o grupo “Apeirón” da Facultade de Filoloxía puxo en escena Os Xemelgos na Vª Mostra de Teatro Universitario Galego. Ademais tódolos anos hai varias representacións de Plauto feitas por alumnos galegos de ensino medio como complemento ás clases de latín ou cultura clásica. Estas teñen un público reducido, xeralmente só o do propio centro, pero cómpren a función de difundir a obra do comediógrafo latino e ir familiarizando aos rapaces co teatro clásico. Hai que salientar neste traballo ó grupo “Sardiña”, formado por alumnos do IES “A Sardiñeira” e “Elviña” da Coruña, guiado polos catedráticos de latín dos institutos Ricardo Martín e Beatriz Martín. Constituíuse en 1983 e está especializado no teatro plautino, aínda que nos últimos tempos comezou a incorporar tamén a traxedia grega no seu repertorio. Fixeron xa máis de 400 representacións dentro da nosa Comunidade e tamén fóra, sobre todo no marco do Festival Europeo de Teatro Greco-Latino de Segóbriga, así como en diversos lugares de Italia. 

Hoxe en día outros grupos como Parrocha, El Ruiseñor e Noite Bohemia, seguen a traballar no cultivo do teatro grecolatino, sendo estes últimos recentes gañadores a nivel estatal do 2º Premio no Certame Candilejas Don Bosco e cunha Mención Especial Buero Vallejo pola mellor adaptación de texto na obra Aulularia de Plauto. No 2013 tamén se fixeron co Primeiro Premio na Modalidade “A Comedia Latina”.