Cicerón

Os seus plans incluían incendios e a matanza de senadores; e a revolución debía alcanzar finalmente á cidade de Roma, onde Catilina proclamaríase dictador e cónsul. Para levar estes plans a cabo Cicerón tiña que ser asasinado, pero este foi alertado e puido escapar desta morte segura.

Pouco despois, Cicerón denunciou a Catilina ante o senado no primeiro dos discursos das Catilinarias:

"Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra?"

"Ata cando abusarás da nosa paciencia, Catilina? "

Catilina reaccionou de forma airada e esa mesma noite fuxiu de Roma para preparar ao seu exército mentres os conspiradores continuaban cos seus plans. Pero a conxura foi exposta aos embaxadores dos alóbroges, xunto con nomes, datas, plans e lugares; e estes informaron a Cicerón.

Cinco líderes conspiradores escribiron cartas aos alóbroges, que foron interceptadas no camiño e logo lidas por Cicerón no Senado.

A sesión senatorial foi decisiva: nela Catón solicitou a pena de morte para os conxurados, que Cicerón aplicaría inmediatamente.

No 59 a.C formouse o “primeiro triunvirato” entre Craso, Pompeio e Xulio César, do que quedou fóra Cicerón por rexeitar as intencións inconstitucionais da alianza. Pasou entón á oposición de forma arriscada e con pouca perspectiva política. 

Sen embargo, a gloria de Cicerón durou pouco. Unha vez abandonou o consulado, todos os seus inimigos trataron de facerlle caer en desgraza. Publio Clodio, un aristócrata que cimentara a súa carreira política no populismo e no apoio da plebe, e que arrastraba unha antiga inimizade con Cicerón, logrou que fora condenado ao exilio no ano 58 a.C., acusado de condenar á morte aos partidarios de Catilina sen deixar que foran xuzgados previamente. 

O exilio supuxo a experiencia máis amarga para un home que, como Cicerón, basara toda a súa felicidade na súa carreira política. Ademáis de conseguir o seu alonxamento da cidade, Clodio logrou que as súas propiedades foran confiscadas: a súa casa no Palatino foi destruída, varias das súas fincas arrasadas e derribaron a súa casa para construír no seu lugar un templo dedicado á deusa Libertad. 

Tras o seu regreso, o orador faría grandes esforzos para que os seus bens lle foran restituídos, e para iso pronunciou varios discursos sobre diversos temas, ante o Senado e ante as asambleas.

Nestas circunstancias, lonxe da súa familia, lonxe dos seus amigos e, ante todo, lonxe de Roma, Cicerón languideceu en varias localidades de Grecia e Oriente ata que o Senado revocou a condena e no 57 a.C regresou a Roma axudado por Pompeio e Milón, ao que defendeu pola morte de Clodio co famoso discurso Pro Milone. Aínda que albergaba esperanzas de que se rompese o triunvirato polo delicado momento de altercados que afectaban á cidadanía romana, Craso, Pompeio e César renovaron a coalición no 56 a.C, co que Cicerón viuse obrigado a facer as paces con César.

Nos anos que seguiron a súa volta do exilio, Cicerón tratou sen éxito de recuperar o seu papel de primeira figura política. Pese aos seus esforzos, o tiempo dos oradores xa pasara, e eran os grandes xenerais, con César e Pompeio, os que marcaban a pauta política. Polo tanto, nesta década dedicouna a escribir sobre retórica e filosofía e a literario. Ocupou cargos de importancia menor, pero nunca logrou que a súa influencia volvera a ser a mesma.

No 51 a.C foi nomeado de mala gana procónsul en Cilicia (Asia Menor), de onde regresou co labor cumprido de xeito honesto e eficaz. Cando se agudizou a rivalidade entre César e Pompeio, Cicerón tomou partido por este último, que estaba apoiado polo senado e a aristocracia. 

Derrotado Pompeio en Farsalia (48 a.C), Cicerón retirouse da vida política, logo de ser perdoado por César (clementia caesaris). Afectado polo divorcio da súa primeira muller, a morte da súa amada filla Tulia e a decepción de comprobar que César non ía restaurar as institucións republicanas, retirouse a Túsculo e dedicouse ás letras e á filosofía. 

Un escravo como secretario persoal

Marco Tulio Tirón foi nun principio escravo de Cicerón. Logo, tras a súa manumisión, continuou traballando para el como liberto. 

A súa familia serviu á do orador durante ó menos tres xeracións. O pai de Tirón pereceu cando el era novo; o seu avó, serviu tamén a Cicerón.

Tirón é considerado o pai da taquigrafía -do grego ταχυς (rápido) e γραφω(escribir) -técnica que perfeccionou como secretario persoal de Cicerón. Acompañábao ó senado e encargábase de tomar as anotacións pertinentes; para iso ideou un sistema de abreviaturas coñecidas como annotationes tironianae, algunhas das cales se conservaron ata o Renacimiento. 

Tamén se encargaba da revisión dos discursos xunto o seu amo. Ademáis levou a cabo unha recopilación de expresións ciceronianas.

Sempre armado ca súa taboiña para escribir, acompañou a Cicerón en todo momento, o que contribuíu ó seu enriquecemento cultural. 

Estas notae tironianae constaban de 4.000 signos, ampliadas en épocas clásicas a 5.000. Na Europa medieval, este sistema ensinábase nos mosteiros, e foi ampliado ata os 13.000 signos. O seu uso diminuíu a partires de 1100, pero aínda podemos observar algo o seu uso no século XVII. 

Non se sabe con seguridade se escribiu algunha obra, pero si que é recoñecida polos historiadores a súa labor como taquígrafo e editor de Cicerón.  

• Epistulae ad Familiares

16 libros de Epistulae ad Familiares (escritas entre o 62 e o 43 a.C.), escritas a un gran número de amigos, coñecidos e clientes de todo tipo entre os cales cóntanse alguns dos máis importantes personaxes da historia da República romana, como Pompeio e César. Os datos que encontramos nestas epístolas resultan esenciais para entender o xogo político dos anos que van dende o consulado de Cicerón ata a súa morte a máns dos esbirros de Marco Antonio. Agrúpanse por destinatarios. 

• Epistulae ad Quintum fratrem

3 libros de Epistulae ad Quintum fratrem, dirixidas ao seu irmán Quinto Tulio Cicerón.  … tenra complicidade de dous políticos que se intercambian consellos e advertencias, aínda que fora sempre o maior o que tivera a última palabra. Especialmente difícil foi para Quinto a decisión de abandonar a César, xunto ao que loitara na Galia, para seguir ao seu irmán en pos de Pompeyo.

• Epistulae ad Marcum Brutum

Por último, consérvanse algunhas cartas das dirixidas a Marco Bruto, orixinalmente recollidas en 9 libros.

En Brutus, é un compendio histórico composto en forma dialogada no que toman a palabra Cicerón, Ático e  Bruto. A obra  recibe o nome da persoa á que vai dedicada, Cicerón reconstrúe a historia da elocuencia grega e romana dende os seus inicios ata o seu máximo nivel de perfección.

En De optimo genere oratorum trata sobre o mellor tipo de elocuencia. Cicerón intenta explicar por qué a súa visión do estilo da oratoria reflexa o verdadeiro Aticismo e é mellor que o de os Aticistas Romanos "os cales confinaban ao orador a simpleza dos oradores dos comezos da época ática".

Nas Partitiones oratoriae refírese ás divisións dos discursos.  Según o método da academia Middle,  as veces é descrito como o "catecismo da retórica," pois está presentado en forma de preguntas e respostas. Cicerón escribiuno como un libro  para o seu fillo pequeno, Marco, e estructurou o texto como un diálogo entre os dous.

En Topica trata sobre os lugares comúns dos discursos. A tópica é o conxunto de tópicos que serven para desenvolver argumentos. A  finalidade desta parte da retórica é establecer os contidos do discurso. O sustantivo inventio (do latín invenire) significa "achádego", pois o orador debe seleccionar, achar, nun repertorio prefixado de aqueles temas  que son os máis adecuados a súa exposición.

• Discursos xudiciais: Cicerón logrou dende moi novo unha notable fama como abogado, un trampolín dende o que puido saltar, non sen dificultades, ao máis alto da política romana. Ao comezo da súa carreira, a primacía en canto á oratoria forense a tiña Hortensio, pero moi pronto o xove Cicerón eclipsou a este aristócrata e se convirteu no letrado máis prestixioso e deseado polos cidadáns que tiñan que defender unha causa ante os tribunais. A preferencia de Cicerón foi sempre actuar como avogado defensor, un papel no que se sentía máis a gusto que no de fiscal da acusación. Por este motivo, a maioría dos discursos que conservamos son defensivos. Só ao comezo da súa carreira ou cando os lazos persoais ou as obrigas políticas leváronlle a iso, Cicerón aceptou exercer o papel de acusador, un papel no que, incluso contra a súa voluntade, alcanzou grandes éxitos.

Predominan dous tipos: 

• • • De defensa: en favor de amigos, protexidos ou simples clientes (Pro Archia , Pro Roscio, Pro Murena, Pro Milone...)

    • De acusación: por exemplo, os discursos In Verrem (Contra Verres, un propretor de Sicilia acusado de abusos e corrupción), coñecidos co título de Verrinas.

• Discursos políticos:  Foron pronunciados perante o Senado ou a Asemblea do pobo. Destacan as Catilinarias (In Catilinam), serie de catro discursos famosísimos cos que conseguiu abortar a conxuración de Catilina durante o ano do consulado de Cicerón (63 a.C.), e as Filípicas, 17 discursos cos que intentou frear a subida ó poder de Marco Antonio (antigo lugartenente de César) e que serían a causa da súa morte.

Filosofía

As obras filosóficas ocuparon os últimos anos da súa vida. Cicerón expón e analiza o pensamento da maioría das escolas filosóficas gregas, en especial a Academia (Platón), o Liceo (Aristóteles), e a Estoa (estoicos). As súas inclinacións persoais, dentro do seu carácter ecléctico, parecen inclinarse cara ó escepticismo académico, amosándose combativo fronte ó epicureísmo.

O mérito de Cicerón no campo da filosofía consiste na súa capacidade para adaptar á lingua latina conceptos complexos que non tiñan modo de ser expresados antes del, unha labor que resultou fundamental para o desarrollo da filosofía posterior ye, ante todo, do cristianismo occidental.

As obras teóricas de Cicerón son un intento de reflexionar acerca dos seus principais obsesiones vitais: a política e a oratoria. Á oratoria dedicoulle un gran número de obras, comezando a reflexionar acerca deste tema dende moi novo. Á política dedicoulle unha gran obra que, por desgraza, perdimos en gran parte, o De Republica, así como un diálogo dedicado ao sistema lexislativo e xurídico romano, o De legibus.

• De re publica e De legibus

Tamén asimilou obras doutros pensadores, foi de Platón de quen tomou os títulos, os temas e a forma dialogada para os seus tratados políticos De re publica e De legibus. No primeiro propugna como mellor sistema político o resultante da fusión da monarquía, a oligarquía e a democracia; no segundo trata sobre o dereito natural, as leis sagradas e a orde estatal, así como sobre as funcións propias dos maxistrados. A forma dialogada será a que adopte para o resto da súa obra filosófica, composta naqueles momentos nos que se atopaba lonxe da política.

• Consolatio

Trala morte da súa filla Tulia (45 a.C.) buscou alivio escribindo unha Consolatio na que expón a súa idea da inmortalidade da alma. A súa dor levouno a concibir o proxecto de expresar en lingua latina a forma na que os gregos resolveran os problemas máis graves do ser humano.

• De finibus bonorum et malorum, De natura deorum , Cato Maior De senectute e Laelius De amicitia

Os demais diálogos que escribiu abranguen as partes da filosofía grega contemporánea: teoría do coñecemento, filosofía da natureza (a physica dos gregos), teoloxía, ética e moral, etc. Destacan as obras De finibus bonorum et malorum ('Sobre o sumo ben e o sumo mal', contraposición das teorías epicúreas, estoicas, platónicas e peripatéticas), De officiis ('Sobre os deberes”, oposición entre o honrado e o proveitoso), De natura deorum (Sobre a natureza dos deuses, refutación das teorías epicúreas), Cato Maior De senectute ("Sobre a vellez") y Laelius De amicitia ("Sobre a amizade").

O esforzo de Cicerón por crear un vocabulario apto para a expresión de temas filosóficos, adaptando moitos termos gregos, serviu para enriquecer a lingua latina. 

Ademais do seu valor literario de primeira orde, hai que considerar que grazas ás obras filosóficas de Cicerón coñécese o pensamento de filósofos importantes da súa época a obra orixinal dos cales perdeuse.

Co advenimento do novo réxime imperial, as asembleas perderon os seus poderes e quedaron desvirtuadas, ó tempo que o Senado perdía a maioría das súas competencias, asumidas entón polo emperador. Como consecuencia, a oratoria, aínda que seguiu cultivándose sobre os preceptos de Cicerón, foi decaendo e pasando do foro, o seu lugar natural, ás escolas. 

Entre os romanos, o ensino superior, ó que só accedían os xoves pertencentes a familias acomodadas e con pretensións políticas, impartíase nas escolas de Retórica. Nelas, o rethor ensinaba ós seus discípulos a técnica oratoria. Os alumnos compoñían, memorizaban e recitaban discursos sobre temas ficticios. O mestre corrixía a pronunciación, o ton de voz, os acenos e cantos defectos observase. Estos exercicios escolares recibían o nome de suasoriae e controversiae .

• As suasoriae, exercicios para principiantes, eran consultas imaxinarias feitas a personaxes famosos, históricos ou lendarios, que deben explicar as razóns que os levan a tomar unha decisión nun momento determinado (Exemplo: debía Agamenón sacrificara á súa filla Ifixenia para conseguir un vento favorable que levara aos aqueos a Troia?)

• As controversiae , en cambio, eran prácticas oratorias destinadas a alumnos de nivel máis avanzado e tiñan en xeral un contido xurídico. Contribuían a desenvolver a axilidade mental, a facilidade de palabra e a capacidade dialéctica do alumno e dábanlle a disciplina necesaria para expoñer os argumentos do modo máis axeitado. Eran o adestramento do futuro avogado ou político, que pronto tería que enfrontarse cos problemas da vida real. A súa formación completábase no Foro, onde tiñan ocasión de escoitar os discursos de oradores famosos.

Todas as persoas que traballen con ordenadores, ben sexa creando novas aplicacións ou en páxinas web, atoparían este texto algunha vez na súa vida. O máis probable é que  ao velo, se pense que non significa nada e que só está aí para borrar ser substituído polo texto que se desexe publicar. A pesar da pouca importancia que se lle da ao Lorem ipsum, leva presente séculos na nosa sociedade e oculta unha longa historia.

Un profesor de lingua latina, Richard McClintock, do Hampden-Sidney College, en Virginia, descubriu a orixe do que nos nosos días é considerado por moitos como un simple texto de mostra. Atopou unha conexión cunha unha liña na sección 1.10.32 del ‘De finibus bonorum et malorum’ de Cicerón, texto no que se fala sobre o ben e o mal dende distintas correntes filosóficas. Foi neste texto onde o profesor localizou a primeira liña do Lorem Ipsum, aínda que cunha leve modificación, que consistía no seguinte: no texto do orador está escrito dolorem en lugar de lorem; isto era o que dificultaba a súa relación.

Ata ese momento a historia é perfectamente coñecida. O texto foi escrito por Cicerón no ano 45 a.C, e dous anos despois, este famoso persoaxe sería executado. As loitas políticas, que provocaron a súa morte, non impediron que as súas obras perdurasen e seguisen influíndo ata os nosos días, o que permitiu que as palabras de Cicerón chegasen a ser empregadas como texto de recheo case dous mil anos despois

Da imprenta a un ordenador 

McClintock foi máis alá e decidiu averiguar por qué se empregaba esta frase en concreto. Según el, as razóns remóntanse á Idade Media, coa imprenta de Gutenberg, cando un tipógrafo que necesitaba un libro de mostra para enseñar as diferentes clases de tipos, empregou un texto sen sentido, que non chamase máis a atención que as características do que creara.

A Biblia foi descartada para tal propósito (non era boa idea remexer as palabras dun texto sagrado), e o tipógrafo escolleu o texto de Cicerón Lore ipsum, remexeu as súas palabras, mesturou unhas con outras, cortounas, etc. Algúns exemplos: lorem por dolorem, adispiscing (non hai palabras en latín que acaben en -ing !) elit por Velit, etc.  Así que creou un galimatias que séguese empregando hoxe en día como texto de mostra. 

Este solo foi o comezo do Lorem Ipsum. Dende os primeiros anos ata a actualidade tivo que combater con outras opcións de recheo, que, aínda hoxe, pretenden facerlle competencia. No seu camiño foi de gran importancia a compañía Letraset e a chegada dos ordenadores.

Esta compañía británica confirmou nos anos 60 estas palabras como texto de recheo estándar. En 1985 a compañía de ‘software’ Aldus Corporation utilizou o Lorem Ipsum para o seu programa de maquetación PageMaker 1.0, un dos primeiros do mercado.

E o resto é historia...