Τον τελευταίο καιρό σημειώνεται στη χώρα μας, αλλά και παγκοσμίως θεαματική αύξηση της βίας, με αλλεπάλληλες εγκληματικές ενέργειες ανάμεσα σε συγγενείς ή γνωστούς αλλά και καταμεσής του δρόμου, με ελάχιστη αφορμή. Υπάρχει ένα εύφλεκτο οικογενειακό και όχι μόνο περιβάλλον με αντιθέσεις που έχουν οξυνθεί, και οι οποίες εκτονώνονται με χιλιάδες κρούσματα βίας.
Τι περιλαμβάνει το «δελτίο συμβάντων» της ΕΛ.ΑΣ. για το 2020; Οι αριθμοί είναι αποκαρδιωτικοί. Το 2020 είχαμε 232 ανθρωποκτονίες με δόλο και 47 από αμέλεια. Επιπλέον, κατεγράφησαν 6.862 επιθέσεις σωματικής βλάβης (περίπου 20 την ημέρα) και 800 περιστατικά αυτοδικίας. Την ίδια χρονική περίοδο, κατεγράφησαν 101 αποδράσεις κρατουμένων, με τους άφαντους ποινικούς να αγγίζουν τους 123 και περίπου 3.200 περιπτώσεις αντίστασης και απείθειας (περίπου 10 την ημέρα) εναντίον αστυνομικών. Επίσης, βρέθηκαν 9.000 παράνομα όπλα, από τα οποία τα 460 ήταν πολεμικά. Δέος προκαλούν τα στοιχεία και για τους συλληφθέντες για σωματικές βλάβες και άλλου είδους επιθέσεις, αφού 9.747 άτομα κατηγορήθηκαν για εξύβριση, αναφέρθηκαν 242 βιασμοί ή απόπειρες βιασμών (121 στην Αθήνα, 20 στη Θεσσαλονίκη), συνελήφθησαν ακόμα 158 άτομα για κλοπές με ολιγόωρη αρπαγή θυμάτων, καθώς και 35 κακοποιοί για ληστείες με ομήρους. Από την ίδια καταγραφή της ΕΛ.ΑΣ. διαπιστώνεται ότι εντός του 2020 συνελήφθησαν 5.760 άτομα για επεισόδια ενδοοικογενειακής βίας, 17.103 για υποθέσεις ναρκωτικών, 33 για κατοχή εκρηκτικών και 49 για θανάτωση ζώων. Με τους αριθμούς αυτούς να παρουσιάζουν – όπως λένε στελέχη της ΕΛ.ΑΣ. – αυξητική τάση τους πρώτους 11 μήνες του 2021 με συμπλοκές καταμεσής του δρόμου ακόμη και για μια προτεραιότητα κ.λπ.
Έτσι, λοιπόν, το πρώτο δεκάμηνο του 2021 κατεγράφησαν 6.834 κρούσματα ενδοοικογενειακής βίας έναντι 4.619 (αύξηση της τάξης του 48%). Σημειώνεται ότι τα προηγούμενα χρόνια οι αυξομειώσεις αυτών των περιστατικών ήταν της τάσης του 3%-5%. Παράλληλα είχαμε αύξηση κατά 10% σε περιστατικά βίας με θύματα παιδιά και διόγκωση της εφηβικής παραβατικότητας κατά 30%.
Σχεδόν κάθε 24ωρο, η κοινή γνώμη βρίσκεται μπροστά και σε ένα νέο έγκλημα πάθους και εκτόνωσης συσσωρευμένου μίσους, που αποδίδεται πλέον άμεσα από στελέχη της ΕΛ.ΑΣ. και από επιστήμονες, στην καραντίνα. Με δυσοίωνες πλέον προβλέψεις, ο αριθμός αυτών των εγκληματικών περιστατικών θα αυξάνεται διαρκώς για πολλούς μήνες ακόμη, ως απότοκο των προβλημάτων που προκάλεσε η πανδημία, πέρα από το υγειονομικό μέρος.
Τα παραδείγματα από ανάλογες περιστάσεις που έχουν ήδη καταγραφεί και μελετηθεί είναι αρκετά. Έξαρση της έμφυλης βίας και της ενδοοικογενειακής κακοποίησης σημειώθηκε το 2007 στην Αϊτή τις μέρες που ακολούθησαν τον μεγάλο σεισμό, καθώς και κατά τη διάρκεια της επιδημίας του Έμπολα στην Δυτική Αφρική, αλλά και μετά τον τυφώνα Κατρίνα το 2005 στη Νέα Ορλεάνη. Στην Σρι Λάνκα ανάλογα περιστατικά εμφανίστηκαν μετά το τσουνάμι του 2004, ενώ αύξηση της βίας καταγράφηκε και κατά τη διάρκεια καραντίνας που επιβλήθηκε σε κράτη της Ασίας όταν ξέσπασε ο SARS-cov-1 μεταξύ 2002 και 2004. Σεξουαλικές επιθέσεις, βιασμοί, ενδοοικογενειακή βία παρουσιάζουν κορύφωση στην Ινδία κάθε φορά που εμφανίζεται κάποια νέα υγειονομική κρίση, όπως συνέβη τόσο με την επιδημία του aids, όσο και με την πανδημία του covid-19.
Η κατάσταση διαγράφεται ζοφερή. Ποιες είναι, όμως, οι γενεσιουργές αιτίες της;
Για πολλούς επιστήμονες υπήρξε το παράδοξο της καραντίνας: ενώ η κοινωνική αποστασιοποίηση λειτούργησε με τον καλύτερο τρόπο σώζοντας ζωές, την ίδια στιγμή όμως φαίνεται να αποτέλεσε πηγή οικονομικής αστάθειας, ψυχικών διαταραχών και έμφυλης βίας. Ο περιορισμός στο σπίτι, η οικονομική πίεση, η ανεργία, το άγχος και ο φόβος που προκαλεί η πιθανότητα έκθεσης στον ιό, οι διαταραχές ύπνου για τις οποίες μιλούσαν αρκετοί πολίτες κατά τη διάρκεια της καραντίνας, η Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες (PTSD) που πλήττει τα κρούσματα της Covid-19, η υπερκατανάλωση αλκοόλ και άλλων ουσιών είναι μερικοί από τους παράγοντες που επηρεάζουν την συμπεριφορά των θυτών βίαιων επεισοδίων - και ας μην παραβλέπουμε το φαινόμενο του μιμητισμού βίαιων εγκλημάτων των οποίων οι ανατριχιαστικές λεπτομέρειες αναπαράγονται στον Τύπο.
Δεν θα ήταν σωστό να αποδώσουμε όμως ολοκληρωτικά σε μια υγειονομική ή οποιαδήποτε άλλη κρίση την φυσική και ψυχική κακοποίηση που υφίστανται τα θύματα βίαιων περιστατικών. Θα ήταν μία εύκολη τακτική που δεν λαμβάνει υπόψη της όλες τις διαστάσεις ενός πολύπλευρου φαινομένου - καθώς και την απλή αλήθεια ότι κανείς δεν μετατρέπεται από τη μία μέρα στην άλλη σε νταή και δολοφόνο επειδή νιώθει αγχωμένος.
Δεν είναι, επίσης, λογικό να δαιμονοποιούμε την καραντίνα ή την τηλεργασία επειδή ανάγκασε ζευγάρια και οικογένειες που προφανώς αντιμετώπιζαν ήδη σοβαρά προβλήματα να παραμένουν πολλές ώρες καθημερινά στον ίδιο χώρο. Γιατί αυτή είναι τελικά η ουσία: τα θύματα της χρόνιας κακοποίησης έμειναν φυλακισμένα με τους θύτες τους και δεν κατάφεραν δυστυχώς να αποφύγουν την οργή τους.
Μιλάμε λοιπόν για καταστάσεις που προϋπήρχαν της πανδημίας, αλλά ο συνδυασμός υγειονομικής και οικονομικής κρίσης πολλαπλασίασε τους συντελεστές κινδύνου εμφάνισης ψυχικής νόσου και χρήσης ουσιών και αλκοόλ. Εγκαθίδρυσε αίσθημα θυμού και απελπισίας στην κοινωνία, επιταχύνοντας κοινωνικές εξελίξεις και αλλαγές. Μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα αναμένουμε περαιτέρω αύξηση της ψυχοπαθολογίας καθώς επίσης και φαινόμενα διάσπασης της κοινωνίας με στροφή κοινωνικών ομάδων της μίας έναντι της άλλης, αύξηση της βίας και της εγκληματικότητας, του στίγματος και των ρατσιστικών τάσεων.
Χρειάζεται φυσικά εκτενέστερη έρευνα ώστε να κατανοήσουμε πληρέστερα το φαινόμενο της αύξησης της βίας σε περιόδους κρίσεων. Απαραίτητη όμως είναι η δημιουργία υποστηρικτικών δομών από την πολιτεία. Ο βίαιος άνθρωπος δεν έχει αναπτύξει τις κατάλληλες κοινωνικές δεξιότητες, που να επιτρέπουν την ήπια εξωτερίκευση του θυμού του, τη διαχείριση του στρες του, με συνέπεια να εμφανίζει συχνά διαταραχές στη συμπεριφορά του και να διαταράσσεται η αρμονική του συνύπαρξη με τους συνανθρώπους του. Η επόμενη μέρα της επιστροφής στην κανονικότητα είναι το μεγάλο στοίχημα, γιατί οφείλουμε ως κοινωνία να περάσουμε το μήνυμα στους αυριανούς πολίτες ότι η βία σε μια ευνομούμενη κοινωνία δεν έχει θέση.