Burdin Aroa

Burdin Aroa Nafarroan, K.a. VIII. eta I. mendeen artean kokatzen dena, kastroen finkatzea markatzen du, eta horiek izanik populamenduaren forma nagusia, baita gizarte konplexuago eta hierarkizatuagoen gorakada ere. Goñi haranean eta beste eremu batzuetan, garai hau altuera handiko asentamenduen ugaltzearekin, nekazaritza eta abeltzaintza jardueren intentsifikazioarekin eta gizarte aldaketa progresiboarekin ezaugarria izan zen, eta azken hau lehenengo harremanetan emango zuen Romaarekin. Aldi luze bat da, hiru fasetan banatu daitekeena: Antzinako Burdin Aroa, Bitarteko Burdin Aroa eta Burdin Aro Berantiarra, bakoitzak bere berezitasun propioekin.

Antzinako Burdin Aroa

K.a. VIII. mende amaiera eta VI. mende amaiera artean kokatuta, aldi horretan kastroen ereduaren generalizazioa gertatu zen. Asentamenduak leku estrategikoetan kokatzen hasi ziren, hala nola gailurretan, muinoetan eta lepoetan, defentsa naturalak eta gotorleku artifizialak eraikitzeko aukera aprobetxatuz: harrizko harresiak, lubakiak eta zuloak. Elementu hauek ez zuten soilik defentsa-funtzioa betetzen, posibleko erasoen aurka, baizik eta boterearen eta komunitatearen kohesioaren sinbolo gisa ere jarduten zuten.

Kastroek hedadura murriztua izaten zuten, normalean ez ziren hektarea batekoak baino handiagoak, borobil edo laukizuzen forma zeukaten etxebizitzek osatuz, topografiaren arabera egokitutak. Haien banaketa antolamendu kolektibo jakin bat islatzen dute, modu batean edo bestean komunitate hauek aurreko etapetan baino gizarte-antolamendu maila altuago batera iritsi zirela adieraziz.

Ekonomia oraindik nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarritzen zen, biztanleria hazkunde nabarmenarekin. Hileten esperruan, gorpuen erretze praktika eta haien hautsak urnetan gordetzea hedatzen hasi zen, kutxatila-zelaien kulturaren izenarekin ezagutzen dena, Europako beste hainbat lekutan zabaldu zena.

Bitarteko Burdin Aroa

Bitarteko Burdin Aroan zehar Ebro ibaiaren ibarreko eta inguruko eremuetako kokaleku askotan aldaketa handiak eman ziren gertakari traumatiko anitzen ondorioz, K.a. V.-IV. mendeetan gutxi gorabahera, kastro ugari suntsitu edo berrantolatu baitziren, gertaera horiek gatazka handien garai bat izan zela igorriz. Testuinguru horretan, tokian-tokiko gerlari-eliteek indar nabaria eskuratu zuten, komunitateen antolaketan eta zuzenketan rol garrantzitsua bereganatuz.

Ezegonkortasun egoera honen baitan, garaiko gizarteek hierarkizazio prozesu argiagoak bizitzen hasi ziren. Aurreko garaietan gizarte-egitura nahiko berdinzalea bazen ere, orain desberdintze eta hierarkizazio handiagoa behatzen da, tokian-tokiko lidergoek ahalmen militar eta politikoa batzeko gaitasuna edukiz. Gerrak, trukeak eta baliabide ezberdinen gaineko kontrola gizarte dinamikaren ardatz nagusi bihurtu ziren.

Kastroak kokaleku eredu nagusia izaten jarraitu zuen, baina poliki-poliki lurralde lauetan kokatutako bizileku batzuk osatzen hasi ziren. Horrek, modu batean edo bestean, kokaleku formetan dibertsifikazio bat adierazten du.

Burdin Aro Berantiarra

Burdin Aro Berantiarra, K.a. IV.-I. mendeen artean garatu zena, lurralde hauetan Roma heldu baino lehenagoko komunitate indigenen konplexutasun handieneko unea adierazten du. Etapa honetan, oppida deiturikoak garatu ziren, gotortutako herrixka edota kastro handiak, hainbat funtzio betetzen zituztenak: defentsiboak, administratiboak eta ekonomikoak. Gune hauek inguruko biztanleria biltzen zuten eta lurralde jakin bateko botere zentro gisa funtzionatzen zuen, inguruaren kontrola antolatuz.

Ekonomian, nekazaritzaren eta artisautzaren jarduerak indartu ziren, teknika produktibo berriak agerpenaren eskutik. Bide berean, zenbait tokitan diruaren isurketa garatuz joan zen zen, merkataritzaren eta garapen ekonomiko aurreratu baten seinale argia alegia. Halaber, merkataritza sareak sendotu ziren, sare horiek komunitate lokalak beste eremu penintsular eta europarrekin lotuz.

Gizartearen antolatzeari begira, eliteek boterea bere egin zuten eta modu politiko konplexuagoetan antolatzen hasi ziren. Bestaldetik, arkeologiaren bitartez aurkitutako kulturaren materialak espezializazio maila altu bat islatzen dute, zenbait tokitan artisautza bezalako sektoreak oso garatuak zeudela ikusiz.

Azkenik, K.a. II. mendetik aurrera gizarte indigenez erromarekin lehenengo kontaktuak izaten hasi zituzten. Nahiz eta komunitate indigenek euren egitura gehienak mantendu, espazioen antolaketan, dinamika ekonomikoetan eta harreman politikoan zenbait eragin nabaritzen hasi ziren. Modu batean, lehenengo kontaktu hauek erromanizazioaren oinarria ezarri zuten.

Laburbilduz, garai honetan zehar kastro kulturaren garapen handiena izan zen, opida inguruko herrixkek komunitateko botere zentro gisa funtzionatuz. Halaber, gizarte aldaketa sakonak gertatu ziren, gizarte berdinzaleetatik nabarmen hierarkizatutako eta gerlariez osatutako eliteek gidatutako komunitateetara pasatuz. Prozesuak oppiden finkatzearekin eta erromarekin izandako lehenengo harremanekin gailurra jo zuen, horrek historiako etapa berri baten hasiera markatuz.

Page updated

Google Sites

Report abuse