॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय पहिला
श्री गणेशाय नमः ॥ श्रीसरस्वत्यैः नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
श्री दत्तात्रेयाय नमः ॥ श्री रुक्मिणिपांडुरंगाभ्यां नमः ॥
संतोषं च गुरुं वन्दे परं संवितदायकं ।
शांतं सिंहासनारूढं आनंदामृतभोगदम् ॥ १ ॥
भक्त्या भागवतं भावं अभावं काव्यपाठतः ।
पठनाद् पदव्युत्पत्तिर्ज्ञानप्राप्तिस्तु भक्तितः ॥ २ ॥
ॐ नमो जी जनार्दना । नाहीं भव अभवभावना ।
न देखोनि मीतूंपणा नमन श्रीचरणा सद्गुरुराया ॥ १ ॥
नमन श्रीएकदन्ता । एकपणें तूंचि आतां ।
एकीं दाविसी अनेकता । परी एकात्मता न मोडे ॥ २ ॥
तुजमाजीं वासु चराचरा । म्हणौनि बोलिजे लंबोदरा ।
यालागीं सकळांचा सोयरा । साचोकारा तूं होसी ॥ ३ ॥
तुज देखे जो नरु । त्यासी सुखाचा होय संसारु ।
यालागीं 'विघ्नहरु' । नामादरु तुज साजे ॥ ४ ॥
हरुष तें वदन गणराजा । चार्हीपुरुषार्थ त्याचि चार्ही भुजा ।
प्रकाशिया अप्रकाशी वोजा । तो झळकत तुझा निजदंतु ॥ ५ ॥
पूर्वउत्तरमीमांसा दोनी । लागलिया श्रवणस्थानीं ।
निःशब्दादि वाचा वदनीं । कर जोडूनि उभिया ॥ ६ ॥
एकेचि काळी सकळ सृष्टी । आपुलेपणें देखत उठी ।
तेचि तुझी देखणी दृष्टी । सुखसंतुष्टी विनायका ॥ ७ ॥
सुखाचें पेललें दोंद । नाभीं आवर्तला आनंद ।
बोधाचा मिरवे नागबंद । दिसे सन्निध साजिरा ॥ ८ ॥
शुद्ध सत्त्वाचा शुक्लांबर । कासे कसिला मनोहर ।
सुवर्णवर्ण अलंकार । तुझेनि साचार शोभति ॥ ९ ॥
प्रकृति पुरुष चरण दोनी । तळीं घालिसी वोजावुनी ।
तयांवरी सहजासनीं । पूर्णपणीं मिरवसी ॥ १० ॥
तुझी अणुमात्र झालिया भेटी । शोधितां विघ्न न पडे दृष्टी ।
तोडिसी संसारफांसोटी । तोचि तुझे मुष्टी निजपरशु ॥ ११ ॥
भावें भक्त जो आवडे । त्याचें उगविसी भवसांकडें ।
वोढूनि काढिसी आपणाकडे । निजनिवाडें अंकुशें ॥ १२ ॥
साच निरपेक्ष जो निःशेख । त्याचें तूंचि वाढविसी सुख ।
देऊनि हरिखाचे मोदक । निवविसी देख निजहस्तें ॥ १३ ॥
सूक्ष्माहूनि सूक्ष्म सान । त्यामाजीं तुझें अधिष्ठान ।
यालागीं मूषकवाहन । नामाभिधान तुज साजे ॥ १४ ॥
पाहता नरु ना कुंजरु । व्यक्ताव्यक्तासी परु ।
ऐसा जाणोनि निर्विकारु । नमनादरु ग्रंथार्थीं ॥ १५ ॥
ऐशिया जी गणनाथा । मीपणें कैंचा नमिता ।
अकर्ताचि जाहला कर्ता । ग्रंथकथाविस्तारा ॥ १६ ॥
आतां नमूं सरस्वती । जे सारासारविवेकमूर्तीं ।
चेतनारूपें इंद्रियवृत्ती । जे चाळीती सर्वदा ॥ १७ ॥
जे वाचेची वाचक । जे बुद्धीची द्योतक ।
जे प्रकाशा प्रकाशक । स्वयें देख स्वप्रभ ॥ १८ ॥
जे शिवांगीं शक्ती उठी । जैसी डोळ्यामाजीं दिठी ।
किंवा सुरसत्वें दावी पुष्टी । फळपणें पोटीं फळाच्या ॥ १९ ॥
जैसा साखरेअंगी स्वादु । किं सुमनामाजीं मकरंदु ।
तैसा शिवशक्ती संबंधु । अनादिसिद्ध अतर्क्य ॥ २० ॥
ते अनिर्वाच्य निजगोडी । चहूं वाचांमाजीं वाडी ।
म्हणोनि वागीश्वरी रोकडी । ग्रंथार्थी चोखडी चवी दावी ॥ २१ ॥
सारासार निवडिती जनीं । त्या हंसावरी हंसवाहिनी ।
बैसली सहजासनीं । अगम्यपणीं अगोचरु ॥ २२ ॥
ते परमहंसीं आरूढ । तिसी विवेकहंस जाणती दृढ ।
जवळी असतां न देखती मूढ । अभाग्य दृढ अतिमंद ॥ २३ ॥
तिचें निर्धारितां रूप । अरूपाचें विश्वरूप ।
तें आपुलेपणें अमूप । कथा अनुरूप बोलवी ॥ २४ ॥
हा बोलु भला झाला । म्हणोनि बोलेंचि स्तविला ।
तैसा स्तुतिभावो उपजला । बोलीं बोला गौरवी ॥ २५ ॥
ते वाग्विलास परमेश्वरी । सर्वांगदेखणी सुंदरी ।
राहोनि सबाह्यअभ्यंतरीं । ग्रंथार्थकुसरी वदवी स्वयें ॥ २६ ॥
ते सदा संतुष्ट सहज । म्हणोनि निरूपणा चढलें भोज ।
परी वक्तेपणाचा फुंज । मीपणें मज येवोंच नेदी ॥ २७ ॥
वाग्देवतेची स्तुति । वाचाचि जाहली वदती ।
तेथें द्वैताचिये संपत्ती । उमस चित्तीं उमजेना ॥ २८ ॥
तिणें बोल बोलणें मोडिलें । समूळ मौनातें तोडिलें ।
त्यावरी निरूपण घडिलें । न बोलणें बोलें बोलवी ॥ २९ ॥
तिसी सेवकपणें दुसरा । होऊनि निघे नमस्कारा ।
तंव मीपणेंसीं परा । निजनिर्धारा पारुषे ॥ ३० ॥
जेथें मीपणाचा अभावो । तेथें तूंपणा कैंचा ठावो ।
याहीवरी करी निर्वाहो । अगम्य भावो निरूपणीं ॥ ३१ ॥
जैशा सागरावरी सागरीं । चालती लहरींचिया लहरी ।
तैसे शब्द स्वरूपाकारीं । स्वरूपावरी शोभती ॥ ३२ ॥
जैशा साखरेचिया कणिका । गोडिये भिन्न नव्हती देखा ।
तैसें निरूपण ये रसाळसुखा । ब्रह्मरसें देखा रसवृत्ति ॥ ३३ ॥
तेथें मीपणेंशीं सरस्वती । बैसविलें एका ताटें रसवृत्ती ।
तेणें अभिन्नशेष देऊनि तृप्ती । ते हे उद्गार येती कथेचे ॥ ३४ ॥
आतां वंदू ते सज्जन । जे कां आनंदचिद्घन ।
वर्षताती स्वानन्दजीवन । संतप्त जन निववावया ॥ ३५ ॥
ते चैतन्याचे अळंकार । कीं ब्रह्मविद्येचे श्रृंगार ।
कीं ईश्वराचें मनोहर । निजमंदीर निवासा ॥ ३६ ॥
ते अधिष्ठाना अधिवसु । कीं सुखासही सोल्हासु ।
विश्रांतीसी विश्वासु । निजरहिवासु करावया ॥ ३७ ॥
कीं ते भूतदयार्णव । कीं माहेरा आली कणव ।
ना ते निर्गुणाचे अवेव । निजगौरव स्वानन्दा ॥ ३८ ॥
ना ते डोळ्यातील दृष्टी । कीं तिचीही देखणी पुष्टी ।
कीं संतुष्टीसी तुष्टी । चरणांगुष्ठीं जयांचे ॥ ३९ ॥
ते पाहती जयांकडे । त्यांचें उगवे भवसांकडें ।
परब्रह्म डोळियांपुढें । निजनिवडें उल्हासे ॥ ४० ॥
तेथें साधनचतुष्टयसायास । न पाहती शास्त्रचातुर्यविलास ।
एका धरिला पुरे विश्वास । स्वयें प्रकाश ते करिती ॥ ४१ ॥
ते जगामाजीं सदा असती । जीवमात्रातें दिसती ।
परी विकल्पेंचि ठकिजती । नाहीं म्हणती नास्तिक्यें ॥ ४२ ॥
मातियेचा द्रोण केला । तो कौळिका भावो फळला ।
म्हणौनि विश्वासेंवीण नाडला । जगु ठकला विकल्पें ॥ ४३ ॥
एकाएकीं विश्वासतां । तरी वाणी नाहीं निजसत्ता ।
त्यांचे चरणी भावार्थता । ठेविला माथां विश्वासें ॥ ४४ ॥
ते नमस्कारितां आवश्यक । करून ठाकती एक ।
परी एकपणें सेवक । त्यांचाचि देख स्वयें होआवें ॥ ४५ ॥
त्यांचिया सेवेचिये गोडी । ब्रह्मसुखाची उपमा थोडी ।
जे भजती अनन्य आवडीं । ते जाणती गाढी निजचवी ॥ ४६ ॥
ते प्रकृतीसी पर । प्रकृतिरूपीं ते अविकार ।
आकार-विकार-व्यवहार । त्यांचेनि साचार बाधीना ॥ ४७ ॥
ते भोगावरी न विटती । त्यागावरी न उठती ।
आपुलिये सहजस्थिती । स्वयें वर्तती सर्वदा ॥ ४८ ॥
ते ज्ञातेपणा न मिरविती । पिसेपण न दाविती ।
स्वरूपफुंजुविस्मृती । गिळूनि वर्तती निजांगें ॥ ४९ ॥
प्रेमा अंगींचि जिराला । विस्मयो येवोंचि विसरला ।
प्रपंचुपरमार्थु एकु जाहला । हाही ठेला विभागु ॥ ५० ॥
स्मरण विस्मरणेंशीं गेलें । देह देहीच हारपलें ।
आंतुबाहेरपण गेलें । गेलें ठेलें स्मरेना ॥ ५१ ॥
स्वप्न जागृती जागतां गेली । सुषुप्ती साक्षित्वेंसीं बुडाली ।
उन्मनीही वेडावली । तुर्या ठेली तटस्थ ॥ ५२ ॥
दृश्य द्रष्टेनशीं गेलें । दर्शन एकलेपणें निमालें ।
तें निमणेंपणही विरालें । विरवितें नेलें विरणेनिशीं ॥ ५३ ॥
ज्ञान अज्ञानातें घेऊनि गेलें । तंव ज्ञातेपणहि बुडालें ।
विज्ञान अंगी घडलें । परी नवें जडलें हें न मनी ॥ ५४ ॥
यापरी जे निजसज्जन । तिहीं व्हावें सावधान ।
द्यावें मज अवधान । हें विज्ञापन बाळत्वें ॥ ५५ ॥
सूर्य सदा प्रकाशघन । अग्नि सदा देदीप्यमान ।
तैसे संत सदा सावधान । द्यावें अवधान हें बालत्व माझें ॥ ५६ ॥
तंव संतसज्जनीं एक वेळां । थोर करूनियां सोहळा ।
आज्ञापिलें वेळोवेळां । ग्रंथ करविला प्राकृत ॥ ५७ ॥
एकांतीं आणि लोकांतीं । थोर साक्षेप केला संतीं ।
तरी सांगा जी मजप्रती । कोणग्रंथीं प्रवर्तों ॥ ५८ ॥
पुराणीं श्रेष्ठ भागवत । त्याहीमाजी उद्धवगीत ।
तुवां प्रवर्तावें तेथ । वक्ता भगवंत तुज साह्य ॥ ५९ ॥
आम्हांसी पाहिजे ज्ञानकथा । वरी तुजसारिखा रसाळ वक्ता ।
तरी स्तुति सांडूनि आतां । निरूपण तत्त्वतां चालवी ॥ ६० ॥
तुज संतस्तवनीं उत्साहो । हा तंव कळला भावो ।
तरी कथेचा लवलाहो । निजनिर्वाहो उपपादीं ॥ ६१ ॥
या संतांचे कृपावचनें । एकाएकी आनंदलों मनें ।
तेणें वाक्यपसायदानें । स्वानंदघनें उल्हासे ॥ ६२ ॥
जैसा मेघांचेनि गर्जनें । मयूर उपमों पाहे गगनें ।
नाना नवेनि जीवनें । जेवीं चातक मनें उल्हासे ॥ ६२ ॥
कां देखोनि चंद्रकर । डोलों लागे चकोर ।
तैसें संतवदनींचें उत्तर । आले थोर सुखवित ॥ ६४ ॥
थोर सुखाचा केलों स्वामी । तुमचें पुरतें कराल तुम्ही ।
तरी वायांचि कां मीपणें मी । मनोधर्मीं वळंगेजों ॥ ६५ ॥
परी समर्थांचि आज्ञा । दासीं न करवे अवज्ञा ।
तरी सागितली जे संज्ञा । ते करीन आज्ञा स्वामी।ची ॥ ६६ ॥
परी तुम्हीं एक करावें । अखंड अवधान मज द्यावें ।
तेणें दिठिवेनि आघवें । पावेल स्वभावें निजसिद्धी ॥ ६७ ॥
अगा तुझिया मनामाजीं मन । शब्दीं ठेविलेंसे अनुसंधान ।
यालागीं निजनिरूपण । चालवीं जाण सवेगें ॥ ६८ ॥
आतां वंदूं कुळदेवता । जे एकाएकी एकनाथा ।
ते एकीवांचून सर्वथा । आणिक कथा करूं नेदी ॥ ६९ ॥
एक रूप दाविलें मनीं । तंव एकचि दिसे जनीं वनीं ।
एकचि कानीं वदनीं । एकपणीं 'एकवीरा' ॥ ७० ॥
ते शिवशक्तिरूपें दोनी । नेऊन मिरवे एकपणीं ।
एकपणें जाली गुर्विणी । प्रसवे एकपणीं एकवीरा ॥ ७१ ॥
तें एकरूपें एकवीरा । प्रसवली बोध-फरशधरा ।
जयाचा कां दरारा । महावीरां अभिमानियां ॥ ७२ ॥
तेणे उपजोनि निवटिली माया । आज्ञा पाळूनि सुख दे पितया ।
म्हणोनि तो जाहला विजया । लवलाह्यां दिग्मंडलीं ॥ ७३ ॥
जो वासनासहस्रबाहो । छेदिला सहस्रार्जुन-अहंभावो ।
स्वराज्य करूनियां पहा हो । अर्पी स्वयमेवो स्वजातियां ॥ ७४ ॥
तेणें मारूनि माता जीवविली । तेचि कुळदेवता आम्हां जाहली ।
परी स्वनांवें ख्याति केली । एकात्मबोली एकनाथा ॥ ७५ ॥
ते जैंपासोनि निवटिली । तैंपासोनि प्रकृति पालटली ।
रागत्यागें शांत झाली । निजामाउली जगदंबा ॥ ७६ ॥
तया वोसंगा घेऊन । थोर दिधलें आश्वासन ।
विषमसंकटीं समाधान । स्वनामस्मरण केलिया ॥ ७७ ॥
ते जय जय जगदंबा । 'उदो' म्हणे ग्रंथारंभा ।
मतीमाजी स्वयंभा । योगगर्भा प्रगटली ॥ ७८ ॥
आतां वंदूं जनार्दनु । जो भवगजपंचाननु ।
जनीं विजनीं समानु । सद संपूर्णु समत्वें ॥ ७९ ॥
ज्याचेनि कृपापांगें । देहीं न देखती देहांगें ।
संसार टवाळ वेगें । केलें वाउगें भवस्वप्न ॥ ८० ॥
जयाचेनि कृपकटाक्षें । अलक्ष्य लक्ष्येंवीण लक्षे ।
सक्षी विसरली साक्षें । निजपक्षें गुरुत्वें ॥ ८१ ॥
नेणें जीवेंवीण जीवविलें । मृत्युवीण मरणचि मारिलें ।
दृष्टि घेऊनि दाखविलें । देखणें केलें सर्वांग ॥ ८२ ॥
देहीं देह विदेह केलें । शेखीं विदेहपण तेंही नेलें ।
नेलेपणही हारपलें । उरीं उरलें उर्वरित ॥ ८३ ॥
अभावों भावेंशीं गेला । संदेह निःसंदेहेंशीं निमाला ।
विस्मयो विस्मयीं बुडाला । वेडावला स्वानंदु ॥ ८४ ॥
तेथ आवडीं होय भक्तु । तंव देवोचि भक्तपणाआंतु ।
मग भज्यभजनाचा अंतु । दावी उप्रांतु स्वलीला ॥ ८५ ॥
नमन नमनेंशीं नेलें । नमितें नेणो काय जाहलें ।
नम्यचि अंगीं घडलें । घडले मोडलें मोडूनि ॥ ८६ ॥
दृश्य द्रष्टा जाण । दोहींस एकचि मरण ।
दर्शनही जाहलें क्षीण । देखणेपण गिळूनि ॥ ८७ ॥
आतां देवोचि आघवा । तेथें भक्तु न ये भक्तभावा ।
तंव देवोही मुकला देवा । देवस्वभावा विसरोनि ॥ ८८ ॥
देवो देवपणे दाटला । भक्तु भक्तपणें आटला ।
दोहींचाही अंतु आला । अभेद जाहला अनंतु ॥ ८९ ॥
अत्यागु त्यागेंशीं विराला । अभोगु भोगेंशीं उडाला ।
अयोगु योगेंशीं बुडाला । योग्यतेचा गेला अहंभावो ॥ ९० ॥
ऐशियाहीवरी अधिक सोसु । सायुज्यामाजीं होतसे दासू ।
तेथील सुखाचा सौरसु । अति अविनाशु अगोचरू ॥ ९१ ॥
शिवें शिवूचि यजिजे । हें ऐशिये अवस्थेचि साजे ।
एर्हवीं बोलचि बोलिजे । परि न पविजे निजभजन ॥ ९२ ॥
ये अभिन्न सुखसेवेआंतु । नारद आनंदें नाचत गातु ।
शुकसनकादिक समस्तु । जाले निजभक्तु येणेंचि सुखें ॥ ९३ ॥
सागरीं भरे भरतें । तें भरतें भरे तरियातें ।
तैसें देवेंचि देवपणें येथें । केलें मतें निजभक्त ॥ ९४ ॥
सागर सरिता जीवन एक । परी मिळणीं भजन दिसे अधिक ।
तैसें एकपणेंचि देख । भजनसुख उल्हासे ॥ ९५ ॥
वाम सव्य दोनी भाग । परी दों नामी एकचि आंग ।
तैसा देवभक्तविभाग । देवपणीं साङ्ग आभासे ॥ ९६ ॥
तेवीं आपुलेपणाचेनि मानें । भक्त केलों जनार्दनें ।
परी कायावाचामनें । वर्तविजे तेणें सर्वार्थीं ॥ ९७ ॥
तो मुखाचें जाला निजसुख । दृष्टीतें प्रकटे सन्मुख ।
तोचि विवेकेंकरून देख । करवी लेख ग्रंथार्थी ॥ ९८ ॥
परी नवल त्याचें लाघव । अभंगीं घातलें माझें नांव ।
शेखीं नांवाचा निजभाव । उरावया ठाव नुरवीच ॥ ९९ ॥
या वचनार्था संतोषला । म्हणे भला रे भला भला ।
निजभाविकु तूंचि संचला । प्रगट केला गुह्यार्थु ॥ १०० ॥
हे स्तुति कीं निरूपण । ग्रंथपीठ कीं ब्रह्मज्ञान ।
साहित्य कीं समाधान । संज्ञाही जाण कळेना ॥ १०१ ॥
तुझा बोलुचि एकएकु । सोलीव विवेकाचा विवेकु ।
तो संतोषासी संतोख्यु । आत्यंतिकु उपजवी ॥ १०२ ॥
तुझेनि मुखें जें जें निघे । तें संतहृदयीं साचचि लागे ।
मुमुक्षुसारंगांचीं पालिंगें । रुंजी निजांगें करितील ॥ १०३ ॥
ग्रंथारंभु पडला चोख । मुक्त मुमुक्षु इतर लोक ।
श्रवणामात्रेंचि देख । निजात्मसुख पावती ॥ १०४ ॥
येणें वचनामृत तुषारें । ग्रंथभूमिका विवेकांकुरें ।
अंकुरली एकसरें । फळभारें सफलित ॥ १०५ ॥
कीं निर्जीवा जीवु आला । नातरी सिद्धा सिद्धिलाभु जाला ।
कींनिजवैभवें आपुला । प्रियो मीनला पतिव्रते ॥ १०६ ॥
तैसेनि हरुषानंदें । जी जी म्हणितलें स्वानंदें ।
तुमचेनि पादप्रसादें । करीन विनोदें ग्रंथार्थू ॥ १०७ ॥
श्रीरामप्रतापदृष्टीं । शिळा तरती सागरापोटीं ।
कीं वसिष्ठवचनासाठीं । तपे शाटी रविमंडळीं ॥ १०८ ॥
कीं याज्ञवल्कीच्या मंत्राक्षता । शुष्ककाष्ठांस पल्लवता ।
कीं धर्में श्वानु सरता । केला सर्वथा स्वर्गलोकीं ॥ १०९ ॥
तैसे माझेनि नांवें । ग्रंथ होती सुहावे ।
आज्ञाप्रतापगौरवें । गुरुवैभवें सार्थकु ॥ ११० ॥
घटित एका आणि एकादशें । राशि-नक्षत्र एकचि असे ।
त्या एकामाजीं जैं पूर्ण दिसे । तैं दशदशांगें चढे अधिक ॥ १११ ॥
मागां पुढां एक एक कीजे । त्या नांव एकादशु म्हणिजे ।
तरी एका एकपणचि सहजें । आलें निजवोजें ग्रंथार्थें ॥ ११२ ॥
तेथें देखणेंचि करूनि देखणें । अवघेंचि निर्धारूनि मनें ।
त्यावरी एकाजनार्दनें । टीका कारणें सार्थक ॥ ११३ ॥
पाहोनि दशमाचा प्रांतु । एकादशाच्या हृदयाआंतु ।
एकादशावरी जगन्नाथु । ग्रंथार्थु आरंभी ॥ ११४ ॥
म्हणौनि एकादशाची टीका । एकादशीस करी एका ।
ते एकपणाचिया सुखा । फळेल देखा एकत्वें ॥ ११५ ॥
आतां वंदूं महाकवी । व्यास वाल्मीक भार्गवी ।
जयातें उशना कवी । पुराणगौरवीं बोलिजे ॥ ११६ ॥
तिहीं आपुलिये व्युत्पत्ती । वाढवावी माझी मती ।
हेचि करीतसें विनंती । ग्रंथ समाप्तीं न्यावया ॥ ११७ ॥
वंदूं आचार्य शंकरू । जो ग्रंथार्थविवेकचतुरू ।
सारूनि कर्मठतेचा विचारू । प्रबोधदिनकरू प्रकाशिला ॥ ११८ ॥
आतां वंदूं श्रीधर । जो भागवतव्याख्याता सधर ।
जयाची टीका पाहतां अपार । अर्थ साचार पैं असे ॥ ११९ ॥
इतरही टीकाकार । काव्यकर्ते विवेकचतुर ।
त्यांचे चरणीं नमस्कार । ग्रंथा सादर तिहीं होआवें ॥ १२० ॥
वंदूं प्राकृत कवीश्वर । निवृत्तिप्रमुख ज्ञानेश्वर ।
नामदेव चांगदेव वटेश्वर । ज्यांचें भाग्य थोर गुरुकृपा ॥ १२१ ॥
जयांचे ग्रंथ पाहतां । ज्ञान होय प्राकृतां ।
तयांचें चरणी माथा । निजात्मता निभावें ॥ १२२ ॥
संस्कृत ग्रंथकर्ते ते महाकवी । मा प्राकृतीं काय उणीवी ।
नवीं जुनीं म्हणावीं । कैसेनि केवीं सुवर्णसुमनें ॥ १२३ ॥
कपिलेचें म्हणावें क्षीर । मा इतरांचें तें काय नीर ।
वर्णस्वादें एकचि मधुर । देसे साचार सारिखें ॥ १२४ ॥
जें पाविजे संस्कृत अर्थें । तेंचि लाभे प्राकृतें ।
तरी न मनावया येथें । विषमचि तें कायी ॥ १२५ ॥
कां निरंजनीं बसला रावो । तरी तोचि सेवकां पावन ठवो ।
तेथें सेवेसि न वचतां पाहा हो । दंडी रावो निजभृत्यां ॥ १२६ ॥
कां दुबळी आणि समर्थ । दोहींस रायें घातले हात ।
तरी दोघीसिही तेथ । सहजें होत समसाम्य ॥ १२७ ॥
देश्भाषावैभवें । प्रपंच पदार्थीं पालटलीं नांवें ।
परी रामकृष्णादिनामां नव्हे । भाषावैभवें पालटु ॥ १२८ ॥
संस्कृत वाणी देवें केली । तरी प्राकृत काय चोरापासोनि जाली ।
असोतु या अभिमानभुली । वृथा बोलीं काय काज ॥ १२९ ॥
आतां संस्कृता किंवा प्राकृता । भाषा झाली जे हरिकथा ।
ते पावनचि तत्त्वता । सत्य सर्वथा मानली ॥ १३० ॥
वंदूं 'भानुदास' आतां । जो कां पितामहाचा पिता ।
ज्याचेनि वंश भगवंता । झाला सर्वथा प्रियकर ॥ १३१ ॥
जेणें बाळपणीं आकळिला भानु । स्वयें जाहला चिद्भानु ।
जिंतोनि मानाभिमानु । भगवत्पावनु स्वयें झाला ॥ १३२ ॥
जयाचि पदबंध प्राप्ति । पाहों आली श्रीविठ्ठलमूर्ति ।
कानीं कुंडलें जगज्ज्योति । करितां रातीं देखिला ॥ १३३ ॥
तया भानुदासाचा 'चक्रपाणि' । तयाचाहि सुत सुलक्षणी ।
तया 'सूर्य' नाम ठेवूनि । निजीं निज होऊनि भानुदास ठेला ॥ १३४ ॥
तया सूर्यप्रभाप्रतापकिरणीं । मातें प्रसवली रुक्मिणी ।
म्हणौनि रखुमाई जननी । आम्हांलागूनि साचचि ॥ १३५ ॥
हे ग्रंथारंभकाळा । वंदिली पूर्वजमाळा ।
धन्य निजभाग्याचि लीळा । आले वैष्णवकुळा जन्मोनि ॥ १३६ ॥
ते वैष्णवकुळीं कुळनायक । नारद प्रह्लाद सनकादिक ।
उद्धव अक्रूर श्रीशुक । वसिष्ठादिक निजभक्त ॥ १३७ ॥
ते वैष्णाव सकळ । ग्रंथार्थीं अवधानशीळ ।
म्हणौनि वैष्णवकुळमाळ । वंदिली सकळ ग्रंथार्थीं ॥ १३८ ॥
उपजलों ज्याचिया गोत्रा । नमन त्या विश्वामित्रा ।
जो कां प्रतिसृष्टीचा धात्रा । गायत्रीमंत्रा महत्त्व ॥ १३९ ॥
जो उपनिषद्विवेकी । तो वंदिला याज्ञवल्की ।
जो कविकर्तव्यातें पोखी । कृपापीयूखीं वर्षोनि ॥ १४० ॥
नमन भूतमात्रां अशेखां । तेणें विश्वंभरू जाहला सखा ।
म्हाणौनि ग्रंथारंभु देखा । आला नेटका संमता ॥ १४१ ॥
आतां नमूं दत्तात्रेया । जो कां आचार्यांचा आचार्या ।
तेणें प्रवर्तविलें ग्रंथकार्या । अर्थवावया निजबोधु ॥ १४२ ॥
तो शब्दातें दावितु । अर्थु अर्थें प्रकाशितु ।
मग वक्तेपणाची मातु । स्वयें वदवितु यथार्थ ॥ १४३ ॥
तो म्हणे श्रीभागवत । तें भगवंताचें हृद्गत ।
त्यासीचि होय प्राप्त । ज्याचें निरंतर चित्त भगवंतीं ॥ १४४ ॥
तें तें हें ज्ञान कल्पादी । 'चतुःश्लोक' पदबंधीं ।
उपदेशिला सद्बुद्धी । निजात्मबोधीं विधाता ॥ १४५ ॥
नवल तयाचा सद्भावो । शब्दमात्रें झाला अनुभवो ।
बाप सद्गुरुकृपा पहा हो । केला निःसंदेहो परमेष्ठी ॥ १४६ ॥
तो चतुःश्लोकींचा बोधु । गुरुमार्गें आला शुद्धु ।
तेणें उपदेशिला नारदु । अतिप्रबुद्धु भावार्थीं ॥ १४७ ॥
तेणें नारदु निवाला । अवघा अर्थमयचि झाला ।
पूर्ण परमानंदें धाला । नाचों लागला निजबोधें ॥ १४८ ॥
तो ब्रह्मवीणा वाहतु । ब्रह्मपदें गीतीं गातु ।
तेणें ब्रह्मानंदें नाचतु । विचरे डुल्लत भूतळीं ॥ १४९ ॥
तो आला सरस्वती तीरा । तंव देखिलें व्यास ऋषीश्वरा ।
जो संशयाचिया पूरा । अतिदुर्धरामाजीं पडिला ॥ १५० ॥
वेदर्थ सकळ पुराण । व्यासें केलें निर्माण ।
परी तो न पवेचि आपण । निजसमाधान स्वहिताचें ॥ १५१ ॥
तो संशयसमुद्रा आंतु । पडोनि होता बुडतु ।
तेथें पावला ब्रह्मसुतु । 'नाभी' म्हणतु कृपाळू ॥ १५२ ॥
तेणें एकांतीं नेऊनि देख । व्यासासि केला एकमुख ।
मग दाविले चार्ही श्लोक । भवमोचक निर्दुष्ट ॥ १५३ ॥
ते सूर्याते न दाखवुनी । गगनातेंही चोरूनी ।
कानातें परते सारूनी । ठेला उपदेशुनी निजबोधु ॥ १५४ ॥
तें नारदाचें वचन । करीत संशयाचें दहन ।
तंव व्यासासि समाधान । स्वसुखें पूर्ण हों सरलें ॥ १५५ ॥
मग श्रीव्यासें आपण । भागवत दशलक्षण ।
शुकसि उपदेशिलें जाण । निजबोधें पूर्ण सार्थक ॥ १५६ ॥
तेणें शुकही सुखावला । परमानंदें निवाला ।
मग समाधिस्थ राहिला । निश्चळ ठेला निजशांती ॥ १५७ ॥
तेथें स्वभावेंचि जाणा । समाधि आली समाधाना ।
मग परीक्षितीचिया ब्रह्मज्ञाना । अवचटें जाणा तो आला ॥ १५८ ॥
पहवया परीक्षितीचा अधिकारु । तंव कलीसि केला तेणें मारु ।
तरी धर्माहूनि दिसे थोरु । अधिकारु पैं याचा ॥ १५९ ॥
कृष्णु असतां धर्म जियाला । पाठीं कलिभेणें तो पळाला ।
परी हा कलि निग्रहूनि ठेला । धर्माहूनि भला धैर्यें अधिक ॥ १६० ॥
अर्जुनवीर्यपरंपरा निर्व्यंग । सुभद्रा मातामहीचें गर्भलिंग ।
तो अधिकाररत्न उपलिंग । ज्यासी रक्षिता श्रीरंग गर्भीं झाला ॥ १६१ ॥
गर्भींच असता ज्याच्या भेणें । स्पर्शूं न शके शस्त्र द्रौण्य ।
त्याचा अधिकार पूर्ण । सांगावया कोण समर्थ ॥ १६२ ॥
जेणें रक्षिले गर्भाप्रती । तया परीक्षी सर्वांभूतीं ।
यालागीं नांवें परीक्षिती । अगाध स्थिती नांवाची ॥ १६३ ॥
तो अभिमन्यूचा परीक्षिती । उपजला पावन करीत क्षिती ।
ज्याचेनि भागवताची ख्याती । घातली त्रिजगतीं परमार्थपव्हे ॥ १६४ ॥
अंगीं वैराग्यविवेकु । ब्रह्मालागीं त्यक्तोदकु ।
तया देखोनि श्रीशुकु । आत्यंतिकु सुखावला ॥ १६५ ॥
बाप कोपु ब्राह्मणाचा । शापें अधिकारु ब्रह्मज्ञानाचा ।
तयांच्या चरणीं कायावाचा । निजभावा नमस्कारु ॥ १६६ ॥
ब्रह्माहूनि ब्राह्मण थोरु । हें मीच काय फार करूं ।
परी हृदयीं अद्यापि श्रीधरु । चरणालंकारु मिरवितु ॥ १६७ ॥
म्हणोनि ब्रह्माचा देवो ब्राह्मणु । हा सत्यसत्य माझा पणु ।
यालागीं वेदरूपें नारायणु । उदरा येऊनु वाढविला ॥ १६८ ॥
म्हणोनि ब्राह्मण भूदेव । हें ब्रह्मींचे निजावेव ।
येथें न भजती ते मंददैव । अति निर्दैव अभाग्य ॥ १६९ ॥
ब्राह्मणप्रतापाचा नवलावो । तिहीं आज्ञाधारकु केला देवो ।
प्रतिमाप्रतिष्ठेसि पहा हो । प्रकटे आविर्भावो मंत्रमात्रें ॥ १७० ॥
तंव संत म्हाणती काय पहावें । जें स्त्ववनीं रचिसी भावें ।
तेथें प्रमेय काढिसी नित्य नवें । साहित्यलाघवें साचार ॥ १७१ ॥
गणेशु आणि सरस्वती । बैसविलीं ब्रह्मपंक्ती ।
तैशींच संतस्तवनीं स्तुतीं । ऐक्यवृत्ती वदलासी ॥ १७२ ॥
पाठीं कुल आणि कुलदैवता । स्तवनीं वदलासि जे कथा ।
ते ऐकतांचि चित्त चिंता । विसरे सर्वथा श्रवणेंचि ॥ १७३॥
जो सद्भावो संतचरणीं । तोचि भावो ब्राह्मणीं ।
सुखी केले गुरु स्तवनीं । धन्य वाणी पैं तुझी ॥ १७४ ॥
तरी तुझेनि मुखें श्रीजनार्दन । स्वयें वदताहे आपण ।
हे बोलतांचि खूण । कळली संपूर्ण आम्हांसी ॥ १७५ ॥
चढत प्रमेयाचें भरतें । तें नावेक आवरोनि चित्तें ।
पुढील कथानिरूपणातें । करी निश्चितें आरोहण ॥ १७६ ॥
विसरलों होतों हा भावो । परी भला दिधला आठवो ।
याचिलागीं सद्भावो । तुमचे चरणीं पहा हो ठेविला ॥ १७७ ॥
उणें देखाल जें जें जेथें । तें तें करावें पुरतें ।
सज्जनांमाजीं सरतें । करावें मातें ग्रंथार्थसिद्धी ॥ १७८ ॥
ते म्हणती भला रे भला नेटका । बरवी ही आया आली ग्रंथपीठिका ।
आतां संस्कृतावरी टीका । कविपोषका वदें वहिला ॥ १७९ ॥
याचि बोलावरी माझा भावो । ठेवूनि पावलों पायांचा ठावो ।
तरी आज्ञेसारिखा प्रस्तावो । करीन पाहा हो कथेचा ॥ १८० ॥
तरी नैमिषारण्याआंतु । शौनकादिकांप्रति मातु ।
सूत असे सांगतु । गतकथार्थु अन्वयो ॥ १८१ ॥
मागें दहावें स्कन्धीं जाण । कथा जाली नव-लक्षण ।
आतां मोक्षाचें उपलक्षण । सांगे श्रीकृष्ण एकादशीं ॥ १८२ ॥
जो चिदाकाशींचा पूर्ण चंद्र । जो योगज्ञाननरेंद्र ।
तो बोलता झाला शुक योगींद्र । परिसता नरेंद्र परीक्षिती ॥ १८३ ॥
तंव परीक्षिती म्हणे स्वामी । याचिलागीं त्यक्तोदक मी ।
तेचि कृपा केली तुम्हीं । तरी धन्य आम्ही निजभाग्यें ॥ १८४ ॥
अगा हे साचार मोक्षकथा । ज्यांसि मोक्षाची अवस्था ।
तिहीं पाव देऊनि मनाचे मथां । रिघावें सर्वथा श्रवणादरीं ॥ १८५ ॥
भीतरी नेऊनियां कान । कानीं द्यावें निजमन ।
अवधाना करूनि सावधान । कथानुसंधान धरावें ॥ १८६ ॥
बहुतीं अवतारीं अवतरला देवो । परी या अवतारींचा नवलावो ।
देवां न कळे अभिप्रावो । अगम्य पहा हो हरिलीला ॥ १८७ ॥
उपजतांचि मायेवेगळा । वाढिन्नला स्वयें स्वलीळा ।
बाळपणीं मुक्तीचा सोहळा । पूतनादि सकळां निजांगें अर्पी ॥ १८८ ॥
मायेसि दाविलें विश्वरूप । गोवळां दाविलें वैकुंठदीप ।
परी गोवळेपणाचें रूप । नेदीच अल्प पालटों ॥ १८९ ॥
बाळ बळियांतें मारी । अचाट कृत्यें जगादेखतां करी ।
परी बाळपणाबाहेरी । तिळभरी नव्हेचि ॥ १९० ॥
ब्रह्म आणि चोरी करी । देवो आणि व्यभिचारी ।
पुत्र कलत्र आणि ब्रह्मचारी । हेही परी दाखविली ॥ १९१ ॥
अधर्में वाढविला धर्म । अकर्में तारिलें कर्म ।
अनेमें नेमिला नेम । अति निःसीम निर्दुष्ट ॥ १९२ ॥
तेणें संगेंचि सोडिला संगु । भोगें वाढविला योगु ।
त्यागेंवीण केला त्यागु । अति अव्यंगु निर्दोष ॥ १९३ ॥
कर्मठां होआवया बोधु । कर्मजाड्याचे तोडिले भेदु ।
भोगामाजीं मोक्षपदु । दाविलें विशदु प्रकट करूनि ॥ १९४ ॥
भक्ति भुक्ति मुक्ति । तिन्ही केलीं एके पंक्ती ।
काय वानूं याची ख्याति । खाऊनि माति विश्वरूप दावी ॥ १९५ ॥
त्याचिया परमचरित्रा । तुज सांगेन परमपवित्रा ।
परी निजबोधाचा खरा । या अवतारीं पुरा पवाडा केला ॥ १९६ ॥
एकादशाच्या तात्पर्यार्थीं । संक्षेपें विस्तरे मुक्ति ।
बोललीसे आद्यंतीं । परमात्मस्थिति निजबोधें ॥ १९७ ॥
तेथें नारदें वसुदेवाप्रती । संवादूनि निमि-जायंती ।
सांगितली कथासंगती । 'संक्षेपस्थिति' या नाम ॥ १९८ ॥
तेचि उद्धवाची परमप्रीति । नाना दृष्टांतें उपपत्ति ।
स्वमुखें बोलिला श्रीपति । ते कथा निश्चितीं 'सविस्तर' ॥ १९९ ॥
दशमीं 'निरोध' लक्षण । मागां केलें निरूपण ।
जेथें धराभार अधर्मजन । निर्दळी श्रीकृष्ण नानायुक्ति ॥ २०० ॥
ज्यांचेनि अधर्मभारें क्षिति । सदा आक्रंदत होती ।
जिच्या साह्यालागीं श्रीपति । पूर्णब्रह्मस्थिति अवतरला ॥ २०१ ॥
दुष्ट दैत्य आणि दानव । धराभार राजे सर्व ।
वधिता झाला श्रीकृष्णदेव । तो गतकथाभाव शुक सांगे ॥ २०२ ॥
श्रीशुक उवाच - कृत्वा दैत्यवधं कृष्णः सरामो यदुभिर्वृतः ।
भुवोऽवतारयद्भारं जविष्ठं जनयन्कलिम् ॥ १ ॥
पूर्णब्रह्म स्वयें श्रीकृष्ण । बळि बळिराम लोकरमण ।
निधडे यादव मेळवूनि जाण । दैत्यनिर्दळण श्रीकृष्णें केलें ॥ २०३ ॥
जे यादवांसि न येत वधीं । तेथें श्रीकृष्ण करी बुद्धि ।
सखे स्वजन स्वगोत्रामधीं । कलह उत्पदी अतिघोर ॥ २०४ ॥
उतरावया धराभार । कलहमिसें शारंगधर ।
मारवी कौरबभार । पांडुकुमर क्षोभवूनि ॥ २०५ ॥
ये कोपिताः सुबहु पाण्डुसुताः सपत्नैर्दुर्द्यूतहेलनकचग्रहणादिभिस्तान् ।
कृत्वा निमित्तमितरेतरतः समेतान् हत्वा नृपान्निरहरत्क्षितिभारमीशः ॥ २ ॥
दुष्ट अकर्मी अतिघोर । ज्यांची सेना धराभार ।
ते वधार्थ करावया एकत्र । कलहाचें सूत्र उपजवी कृष्ण ॥ २०६ ॥
येणें श्रीकृष्णसंकल्पोद्देशें । हों सरले कपटफांसे ।
तेणें कपट बांधून कैसे । वधवी अनायासें कौरवभार ॥ २०७ ॥
जगीं द्यूत खेळिजे दुष्टें । तेंही आरंभिलें कपटें ।
धर्मावरी फांसे खोटे । घालिती हटें दुर्बुद्धि ॥ २०८ ॥
बाळेभोळे अज्ञान जनीं । तेही गांजिती ना धर्मपत्नी ।
ते साचचि धर्माची मानिनी । आणिली बांधोनी सभेमाजीं ॥ २०९ ॥
दुःशासनें धरिले वेणीकच । तेणेंचि वाढिली कचकच ।
तें कर्म त्याचें त्यासीच । भंवलें साच त्याभोंवतें ॥ २१० ॥
वनी कोणी कोणा नागवी । तो नागोवा राजा आणवी ।
सभेसि राजा उगाणवी । तैं मृत्युची पदवी मस्तका आली ॥ २११ ॥
अन्यायेंवीण नागवी रावो । तैं धांवणिया धांवे देवो ।
द्रौपदीवस्त्रहरण पाहा हो । हा मुख्य अन्यावो कौरवां ॥ २१२ ॥
अग्निदानें गरदानें । धनदारा अपहारणें ।
घाला घालूनि मारणें । शस्त्रपाणी होणें वधार्थ ॥ २१३ ॥
अवज्ञा आणि हेळण । दुरुक्ती जें धर्माच्छळण ।
हेंचि निमित्तासी कारण । केलें संपूर्ण श्रीकृष्णें ॥ २१४ ॥
पतिव्रतेचे वस्त्रहरण । तेणें तत्काळ पावे ।
हेंचि कलहाचें कारण । कुळनिर्दळण येणें कर्में ॥ २१५ ॥
ऐसा जो धर्माचा विरोधी । त्यासी देवो अवश्य वधी ।
यालागी पाण्डवांचिये बुद्धि । अत्युग्र त्रिशुद्धी उपजवी कोपु ॥ २१६ ॥
भूभारहरणचरित्र । सखे स्वजन सुहृद स्वगोत्र ।
शास्त्रविवेकी अतिपवित्र । त्यांमाजीं विचित्र उपजवी कलहो ॥ २१७ ॥
धराभार हरावया गोविंदु । कळवळियाचे सखे बंधु ।
करविला तेथ गोत्रवधु । साह्य संबंधु राजभारेंसीं ॥ २१८ ॥
भूभारराजपृतना यदुभिर्निरस्य गुप्तैः स्वबाहुभिरचिन्तयदप्रमेयः ।
मन्येऽवनेर्ननु गतोऽप्यगतं हि भारं यद्यादवं कुलमहो ह्यविषह्यमास्ते ॥ ३ ॥
ऐसे पक्षपाती राजे अपार । अमित सेना धराभार ।
मारविले अधर्मकर । मिषांतर कलहाचें ॥ २१९ ॥
पृथ्वीचे अधर्मसेनासंभार । शोधशोधूनि राजे मारिले अपार ।
तर्ही उतरला धराभार । हे शारंगाधर न मनीचि ॥ २२० ॥
यादव करून अतुर्बळ । नाना दुष्ट दमिले सकळ ।
परी यादव झाले अतिप्रबळ । हें न मनीच केवळ श्रीकृष्ण ॥ २२१ ॥
नव्हतां यादवांचें निदान । नुतरे धराभार संपूर्ण ।
ऐसें मानिता झाला श्रीकृष्ण । कुलनिर्दळण तो चिंती ॥ २२२ ॥
अग्नि कर्पूर खाऊनि वाढे । कापुरांतीं अग्निही उडे ।
तैसें यादवांचें अतिगाढें । आले रोकडें निदान ॥ २२३ ॥
केळी फळे तंव वाढे वाढी । फळपाकें माळी झाड तोडी ।
तैसी यादवकुळाची शीग गाढी । चढे रोकडी मरणार्थ ॥ २२४ ॥
फळ परिपाकें मरिमळी । तें घेऊन जाय माळी ।
तैशीं स्वकुळफळें वनमाळी । न्यावया तत्काळीं स्वयें इच्छी ॥ २२५ ॥
अनंतबाहुप्रतापें । यादव वाढलें श्रीकृष्णकृपें ।
तोचि निधनाचेनि संकल्पें । कालरूपें क्षोभला ॥ २२६ ॥
अतुर्बळ अतिप्रबळ । वाढलें जें यादवकुळ ।
ते वीर देखोनि सकळ । असह्य केवळ श्रीकृष्णासी ॥ २२७ ॥
नैवान्यतः परिभवोऽस्य भवेत्कथञ्चिन् मत्संश्रयस्य विभवोन्नहनस्य नित्यम् ।
अन्तः कलिं यदुकुलस्य विधाय वेणु स्तम्बस्य वह्निमिव शान्तिमुपैमि धाम ॥ ४ ॥
मज गेलिया निजधामा । हेचि प्रवर्तती अधर्मा ।
श्रियोन्नत अतिगर्व महिमा । मुख्य अकर्मा निजहेतु ॥ २२८ ॥
हे मद्बळें अतिप्रबळ । अतिरथी झाले सकळ ।
यांसि अप्रतिमल्लु दिग्मंडळ । यांतें दमिता केवळ मी एकु ॥ २२९ ॥
हे नाटोपती इंद्रादि देवां । दैत्य राक्षसां कां दानवां ।
शेखीं निर्दाळावया यादवां । मागुतें मज तेव्हां पडेल येणें ॥ २३० ॥
तरी आतांचि आपुले दिठी । कुळ बांधूं काळगांठीं ।
ऐसा विचार जगजेठी । निश्चये पोटीं दृढ केला ॥ २३१ ॥
दुवंश वंशजाळी । वाढली श्रीकृष्णकृपाजळीं ।
तेथें अवकृपेची इंगळी । ऋषिशापमेळीं कपटें पडली ॥ २३२ ॥
ते मूळी पेटली श्रीकृष्णसंकल्पें । धडाडली ब्रह्मशापें ।
ते स्वजनविरोधरूपें । काळाग्निकोपें नाशील ॥ २३३ ॥
ऐसें यादवकुळनिर्दळण । करूनियां स्वयें श्रीकृष्ण ।
निरसूनि निजधामा गमन । स्वलीला आपण करूं इच्छी ॥ २३४ ॥
एवं व्यवसितो राजन्सत्यसङ्कल्प ईश्वरः ।
शापव्याजेन विप्राणां सञ्जह्रे स्वकुलं विभुः ॥ ५ ॥
यापरी आपुले कुळ । नासूं आदरिलें तत्काळ ।
हाचि विचारु अढळ । केला समूळ कुळक्षयार्थ ॥ २३५ ॥
हेंचि कार्य होय कैसें । तें विचारिजे जगदीशें ।
ब्रह्मशापाचेनि मिसें । कुळ अनायासें नासेल ॥ २३६ ॥
इतकें हें जैं सिद्धी जाय । तैं सरलें अवतारकृत कार्य ।
मग स्वधामा यदुवर्य । जावों पाहे स्वलीला ॥ २३७ ॥
लीलाविग्रही सुंदरपूर्ण । गुणकर्मक्रिया अतिपावन ।
जगदुद्धारी श्रिकृष्ण । ब्रह्मपरिपूर्ण पूर्णावतार ॥ २३८ ॥
स्वमूर्त्या लोकलावण्य निर्मुक्त्या लोचनं नृणाम् ।
गीर्भिस्ताः स्मरतां चित्तं पदैस्तानीक्षतां क्रियाः ॥ ६ ॥
जो सकळ मंगळां मंगळ पूर्ण । जो कां गोकुळीं कामिनीरमण ।
मोक्षाचें तारूं स्वयें श्रिकृष्णा । ज्याचें बरवेपण अलोलिक ॥ २३९ ॥
जो भक्तकामकल्पद्रुम । मनोहर मेघश्याम ।
ज्याचें त्रिलोकीं दाटुगें नाम । स्वयें पुरुषोत्तम शोभतु ॥ २४० ॥
श्रीकृष्णाचिया सौंदर्यापुढें । लक्ष्मी भुलोनि झाली वेडें ।
मदन पोटा आलें बापुडें । तेथ कोणीकडे इंद्र चंद्र ॥ २४१ ॥
ज्याचें त्रैलोक्य पावन नाम । जो करी असुरांचे भस्म ।
तो बोलिजे अवाप्तकाम । भक्तां सुगम सर्वदा ॥ २४२ ॥
त्रिलोकींचे बरवेपण । भुलोनि कृष्णापाशीं आले जाण ।
नाम कृष्णलेशें बरवेपण । शोभे संपूर्ण तिहीं लोकीं ॥ २४३ ॥
जो सकल सौंदर्याची शोभा । जो लावण्याचा अतिवालभा ।
ज्याचिया अंगसंगप्रभा । आणिली शोभा जगासी ॥ २४४ ॥
जो हरिखाचा सोलींव हरिख । कीं सुख सुखावतें परमसुख ।
ज्याचेनि विश्रांतीसि देख । होय आत्यंतिक विसांवा ॥ २४५ ॥
तो अमूर्त मूर्तिधारण । कीं सकललोकलावण्य ।
शोभा शोभवी श्रीकृष्ण । सौभाग्य संपूर्ण साजिरा ॥ २४६ ॥
घृत थिजलें कीं विघुरलें । परी घृतपणा नाहीं मुकलें ।
तेवीं अमूर्त मुर्तीं मुसावलें । परी तें संचलें परब्रह्म ॥ २४७ ॥
तयासि देखिलियाचि पुरे । देखादेखीं देखणेंचि सरे ।
पहाणें पाहतेनिसीं माघारें । लाजोनि वोसरे सलज्ज ॥ २४८ ॥
दृष्टी धाली दे ढेंकर । आपण आपुले शेजार ।
होवोनियां परात्पर । सुखाचे साचार श्रीकृष्णरूपीं ॥ २४९ ॥
श्रीकृष्णाची चाखिल्या गोडी । रसस्वादु रसना सोडी ।
जाये चाखणेपणाची आवडी । चाखतें दवडी चाखोनि ॥ २५० ॥
नवल तेथींचें गोडपण । अमृतही फिकें केलें जाण ।
यापरी रसना आपण । हरिरसीं संपूर्ण सुखावे ॥ २५१ ॥
लागतां श्रीकृष्णसुवावो । अवघा संसारुंचि होय वावो ।
सेवितां श्रीकृष्णसुगंधवावो । घ्राणासि पहा वो आन नावडे ॥ २५२ ॥
वासु सुवासु सुमन । घ्रेय घ्राता घ्राण ।
कृष्णमकरंदे जाण । विश्रामा संपूर्ण स्वयें येती ॥ २५३ ॥
जयाचेनि अंगस्पर्शें । देह देही देहपण नासे ।
अंगचि अंगातें कैसें । विसरे आपैसें देहबुद्धि ॥ २५४ ॥
कठिणाचें कठिणपण गेलें । मृदुचें मृदुपणही नेलें ।
कृष्णस्पर्शें ऐसें केलें । स्पर्शाचें ठेलें स्पर्शत्व ॥ २५५ ॥
तयाचेनि पठणें वाचा । ठावो वाच्यवाचकांचा ।
नेतिशब्दें पुसोनि साचा । करी शब्दाचा निःशब्दु ॥ २५६ ॥
बोलु बोलपणेंचि ठेलें । बोलतें नेणों काय झालें ।
कृष्णशब्दें ऐसें केलें । वाच्यानें नेलें वाचिक ॥ २५७ ॥
चित्त चिंतितांच पाये । चित्तपणा विसरोनि जाये ।
मग निश्चितपणे पाहे । कृष्णचरणी राहे निवांत ॥ २५८ ॥
चित्त चिंता चिंतन । तिहींची नुरे आठवण ।
चिंतितांचि श्रीकृष्णचरण । ब्रह्मपरिपूर्ण निजचित्त ॥ २५९ ॥
नवल तया चा पदक्रम । पाहतां पारुषे कर्माकर्म ।
मग कर्म कर्ता क्रियाभ्रम । करी निर्भ्रम पदरजें ॥ २६० ॥
पाहतां पाउलांचा माग । तुटती कर्माकर्मांचे लाग ।
कर्माचें मुख्य माया अंग । तिचा विभाग उरों नेदी ॥ २६१ ॥
गयीमागील कृष्ण पाउले । पाहतां कर्म कर्तेनिसीं गेलें ।
अकर्म म्हणणें नाहीं उरलें । ऐसें कर्म केलें निष्कर्म ॥ २६२ ॥
जयाचेनि कीर्तिश्रवणें । श्रोता नुरे श्रोतेपणें ।
वक्ता पारुषे वक्तेपणें । श्रवणें पावणें परब्रह्म ॥ २६३ ॥
आच्छिद्य कीर्तिं सुश्लोकां वितत्य ह्यञ्जसा नु कौ ।
तमोऽनया तरिष्यन्तीत्यगात्स्वं पदमीश्वरः ॥ ७ ॥
यापरी उदारकीर्ती । थोर केली अवतारख्याती ।
जेणें जडजीव उद्धरती । श्रवणें त्रिजगती पावन होये ॥ २६४ ॥
स्वधामा गेलिया चक्रधरु । मागां तरावया संसारु ।
कृष्णकीर्ति सुगम तारूं । ठेवून श्रीधरु स्वयें गेला ॥ २६५ ॥
नवल या तारुवाची स्थिती । बुडवूं नेणे कल्पांतीं ।
श्रवणें तरले नेणों किती । पुढेंही तरती श्रद्धाळू ॥ २६६ ॥
श्रीकृष्णकीर्तीचें तारूं । घालितां आटे भवसागरु ।
तेथें कोरड्या पाउलीं उतारु । श्रवणार्थी नरु स्वयें लाहे ॥ २६७ ॥
जे कृष्णकीर्ति करिती पठण । त्यांच्या संसारासि पडे शून्य ।
कीर्तिवंत ते अतिपावन । त्यांतें सुरगण वंदिती ॥ २६८ ॥
आदरें पढतां श्रीकृष्णकीर्ति । पायां लगती चारी मुक्ति ।
त्यांचेनि पावन त्रिजगती । परमनिर्वृत्ति हरिनामें ॥ २६९ ॥
श्रीकृष्णकीर्तिनामाक्षरें । रिघतांचि श्रवणद्वारें ।
भीतरील तम एकसरें । निघे बाहेरें गजबजोनि ॥ २७० ॥
तंव कृष्णकीर्तिकथा गजरीं । तमासि ठावो नुरेचि बाहेरी ।
धाकेंचि निमे सपरिवारीं । कृष्णकीर्तिमाझारीं परमानंदु । २७१ ॥
कृष्णकीर्तिप्रतापप्रकाशें । संसार कृष्णमय दिसे ।
कीर्ति कीर्तिमंताऐसें । दे अनायासें निजसुख ॥ २७२ ॥
जो देखिलिया देखणें सरे । जो चाखिलिया चाखणें पुरे ।
जो ऐकिलिया ऐकणें वोसरे । जो चिंतितां नुरे चित्तवृत्ति ॥ २७३ ॥
ज्यासि झालिया भेटी । भेटीसी न पडे तुटी ।
ज्यासि बोलतां गोठी । पडे मिठी परमार्थीं ॥ २७४ ॥
ज्यासि दिधलिया खेंव । खेंवाची पुरे हांव ।
ज्याचें घेतांचि नांव । नासे सर्व महाभय ॥ २७५ ॥
तो सत्यसंकल्प ईश्वरु । स्वलीला सर्वेश्वरु ।
स्वपदासि सारङ्गधरु । अतिसत्वरु निघाला ॥ २७६ ॥
श्रीराजोवाच ।
ब्रह्मण्यानां वदान्यानां नित्यं वृद्धोपसेविनाम् ।
विप्रशापः कथमभूद् वृष्णीनां कृष्णचेतसाम् ॥ ८ ॥
आदरें पुसे परीक्षिती । यादव विनीत विप्रभक्तीं ।
त्यांसि शापु घडे कैशिया रितीं । सांग तें मजप्रती शुकयोगींद्रा ॥ २७७ ॥
यादव दानें अतिउदार । राजे होऊनि परम पवित्र ।
ब्राह्मणसेवे तत्पर । आज्ञाधर कृष्णाचे ॥ २७८ ॥
यादव सदा कृष्णयोगेंसी । नित्य साधु यादवांपासी ।
तेथेंचि वसे नारदऋषी । शापु यादवांसी घडे कैसा ॥ २७९ ॥
दक्षशाप न बाधी कृष्णापासीं । म्हणौनि नारद वसे द्वारकेसी ।
तोचि श्रीकृष्ण असतां अंगेंसी । शापु यादवांसी घडे कैसा ॥ २८० ॥
यन्निमित्तः स वै शापो यादृशो द्विजसत्तम ।
कथमेकात्मनां भेद एतत्सर्वं वदस्व मे ॥ ९ ॥
शापासि मूळ मुख्य संतापु । कैसेनि ब्राह्मणां आला कोपु ।
कोणेपरीचा दिधला शापु । संक्षेपरूपु सांगावा ॥ २८१ ॥
यादव समस्त सखे बंधु । यांसि प्रतिपाळी स्वयें गोविंदु ।
एकात्मता स्वगोत्रसंबंधु । त्यांमाजीं युद्धभेदु घडे कैसा ॥ २८२ ॥
" आत्मा वै पुत्रनामासि " । हे श्रुति प्रमाण सर्वांसी ।
तेथें शाप बाधी कृष्णात्मजांसी । केवीं आलें यासी सत्यत्व ॥ २८३ ॥
कृष्णसंकल्प कुळनाशन । तोचि ब्रह्मशापासी कारण ।
यालागीं बाधक जाण । होय संपूर्ण यादवां ॥ २८४ ॥
सृष्टि स्रजी पाळी संहारी । हें कृष्न संकल्पमात्रें करी ।
तो यदुकुळनिधान निर्धारी । त्याची अवतारथोरी शुक सांगे ॥ २८५ ॥
श्रीबादरायणिरुवाच ।
बिभ्रद्वपुः सकलसुन्दरसन्निवेशं । कर्माचरन्भुवि सुमङ्गलमाप्तकामः ।
आस्थाय धाम रममाण उदारकीर्तिः । संहर्तुमैच्छत कुलं स्थितकृत्यशेषः ॥ १० ॥
कर्मानि पुण्यनिवहानि सुमङ्गलानि । गायज्जगत्कलिमलापहराणि कृत्वा ।
कालात्मना निवसता यदुदेवगेहे । पिण्डारकं समगमन्मुनयो निसृष्टाः ॥ ११ ॥
रायासी म्हणे श्रीशुकु । कर्ता करविता श्रीकृष्ण एकु ।
तो शापार्थ आत्यंतिकु । आत्मजां अविवेकु उपजवी स्वयें ॥ २८६ ॥
स्वयें जावया निजधामा । थोर आवडी पुरुषोत्तमा ।
यालागीं अवशेषकर्मा । मेघश्यामा लवलाहो ॥ २८७ ॥
केव्हां होईल कुलक्षयो । हेंचि मनीं धरी देवो ।
तो देवाचाचि भावो । शपासि पहा वो दृढ मूळ ॥ २८८ ॥
जो कुलक्षयो चिंती । त्या कृष्णाची सुंदरमूर्ति ।
शुक सांगे परीक्षितीप्रती । स्वानंदस्थिति उल्हासे ॥ २८९ ॥
सकल सौंदर्या अधिवासु । धरोनि मनोहर नटवेषु ।
लावण्यकलाविन्यासु । आणी जगदीशु उल्हासे ॥ २९० ॥
नवल सौंदर्या बीक उठी । सर्वांगीं गुंतल्या जनदिठी ।
कृष्णस्वरूपीं पडे मिठी । होत लुलुबुटी डोळ्यां ॥ २९१ ॥
जैशी गुळीं माशीवरी माशी । तेवीं दिठीवरी दिठी कृष्णारूपासी ।
सर्वांगी वेढोनि चौपासीं । अहर्निशीं नोसंडिती ॥ २९२ ॥
नयन लांचावले लोभा । दृष्टीसि निघालिया जिभा ।
यापरी श्रीकृष्णशोभा । स्वानंदगाभा साकार ॥ २९३ ॥
तो श्रीकृष्ण देखिला ज्या दिठीं । ते परतोनि मागुती निठी ।
अधिकाधिक घाली मिठी । देखे सकळ सृष्टी श्रीकृष्णु ॥ २९४ ॥
ऐशी डोळ्यां आवडी । म्हणौनि कामिनी वरपडी ।
यालागीं गोपिकां गोडी । अतिगाढी गोविंदीं ॥ २९५ ॥
कृष्ण अतिसुंदर मनोरम । म्हणाल असेल त्यासी विषयधर्म ।
तरी तो अवाप्तसकळकाम । आत्माराम श्रीकृष्ण ॥ २९६ ॥
कृष्ण अवाप्तसकळकाम । त्यासि कां द्वारका गृहाश्रम ।
स्त्रिया पुत्र राज्यसंभ्रम । विषयकाम कां भोगी ॥ २९७ ॥
चहुं आश्रमां प्रकाशकु । त्रिलोकीं कृष्ण गृहस्थ एकु ।
तोचि ब्रह्मचारी नैष्ठिकु । अतिनेटकु संन्यासी ॥ २९८ ॥
कृष्णदेहीं नाहीं दैवबळ । लीलाविग्रही चित्कल्लोळ ।
त्याची सर्व कर्में पावनशीळ । उद्धरी सकळ श्रवणें कथनें ॥ २९९ ॥
कृष्णाकर्मांचे करी जो स्मरण । तें कर्म तोडी कर्मबंधन ।
ऐसें उदार कर्माचरण । आचरला श्रीकृष्ण दीनोद्धरणा ॥ ३०० ॥
श्रीकृष्ण असेल सकाम । म्हणाल यालागीं आचरे कर्म ।
ज्याचें नाम निर्दळी सर्व काम । तो स्वयें सकाम घडे केवीं ॥ ३०१ ॥
श्रीकृष्णाचा स्मरतां काम । स्वयें संन्यासी होती निष्काम ।
सकामाचा निर्दळे काम । ऐसें उदार कर्म आचरला ॥ ३०२ ॥
तेणें अवाप्तसकळकामें । ऐशीं आचरला अगाध कर्में ।
मानव तारावया मनोधर्में । कीर्ति मेघश्यामें विस्तारिली ॥ ३०३ ॥
कैसें कर्म सुमंगळु । कानीं पडतांचि अळुमाळु ।
नासोनियां कर्ममळु । जाती तत्काळु श्रवणद्वारे ॥ ३०४ ॥
श्रवणें उपजे सद्भावो । सद्भावें प्रकटे देवो ।
तेणें निर्दळे अहंभावो । ऐशी उदार पहा वो हरिकीर्ति ॥ ३०५ ॥
श्रीकृष्णकीर्तीचें स्मरण । कां करितां श्रवणपठण ।
मागें उद्धरले बहुसाल जन । पुढें भविष्यमाण उद्धरती ॥ ३०६ ॥
जरी केलिया होती पुण्यराशी । तरी अवधान होये हरिकथेसी ।
येर्हवीं ऐकतां येरांसी । लागे अनायासीं अतिनिद्रा ॥ ३०७ ॥
जे हरिकथेसी सादर । त्यांच्या पुण्या नाहीं पार ।
कृष्णें सुगमोपाव केला थोर । दिनोद्धार हरिकीर्तनें ॥ ३०८ ॥
कृष्णकीर्तनें गर्जतां गोठी । लाजिल्या प्रायश्चित्तांचिया कोटी ।
उतरल्या तीर्थांचिया उटी । नामासाठी निजमोक्षु ॥ ३०९ ॥
ऐसा निजकीर्तिउदारु । पूर्णब्रह्म सारंगधरु ।
लीलाविग्रही सर्वेश्वरु । पूर्णावतारु यदुवंशी ॥ ३१० ॥
उतरला धराभार येथ । सत्य न मनी श्रीकृष्णनाथ ।
यादव उरले अतिअद्भुत । तेही समस्त निर्दळावे ॥ ३११ ॥
ये अवतारीं हृषीकेशी । म्हणें हेंच कृत्य उरलें आम्हांसी ।
निर्दळोनि निजवंशासी । निजधामासी निघावें ॥ ३१२ ॥
तो यादवांमाजी माधव । कालात्मा देवाधिदेव ।
जाणोनि भविष्याचा भाव । काय अपूर्व करिता झाला ॥ ३१३ ॥
नारदादि मुनिगण । त्यांसि पाचारूनि आपण ।
करूं सांगे शीघ्रगमन । स्वयें श्रीकृष्ण साक्षेपें ॥ ३१४ ॥
ज्यांपासूनि संत दूरी गेले । तेथें अनर्थाचें केलें चाले ।
हें यादवनिधनालागीं वहिलें । लाघव केलें श्रीकृष्णें ॥ ३१५ ॥
भक्त संत साधु ज्यापासीं । तेथें रिघु नाही अनर्थासी ।
जाणे हें स्वयें हृषीकेशी । येरां कोणासी कळेना ॥ ३१६ ॥
जेथें संतांचा समुदावो । तेथें जन्ममरणां अभावो ।
हा श्रीकृष्णचि जाणे भावो । तो करी उपावो ब्रह्मशापार्थ ॥ ३१७ ॥
जेथूनि संत गेले दुरी । तेथें सद्यचि अनर्थु वाजे शिरीं ।
हें जाणोनियां श्रीहरी । द्वारकाबाहेरी ऋषी घाली ॥ ३१८ ॥
ऋषि जात होते स्वाश्रमासी । त्यांते लाघवी हृषीकेशी ।
तीर्थमेषें स्मस्तांसी । पिंडारकासी स्वयें धाडी ॥ ३१९ ॥
पिंडारका मुनिगण । श्रीकृष्णें धडिले कोण कोण ।
ज्यांचे करितांचि स्मरण । कळिकाळ आपण भयें कांपे ॥ ३२० ॥
विश्वामित्रोऽसितः कण्वो दुर्वासा भृगुरङ्गिराः ।
कश्यपो वामदेवोऽत्रिर्वसिष्ठो नारदादयः ॥ १२ ॥
जे तपस्तेजें देदीप्यमान । जे पूर्णज्ञानें ज्ञानघन ।
ज्यातें सदा वंदी श्रीकृष्ण । ते ऋषीश्वर जाण निघाले ॥ ३२१ ॥
जे गायत्रीमंत्रासाठी । करूं शके प्रतिसृष्टी ।
जो विश्वामित्र महाहटी । तोही उठाउठी निघाला ॥ ३२२ ॥
जेथ न बाधी उष्णशीत । ते आश्रमीं वसे असित ।
ज्याचेनि नामें द्वंद्वें पळत । तोही त्वरीत निघाला ॥ ३२३ ॥
जो सूर्यासि रिघोनि शरण । अश्वाचे कर्णीं बैसोन आपण ।
पूर्ण केले वेदपठण । तो कण्वही जाण निघाला ॥ ३२४ ॥
जो दुर्वास अत्याहारी । आहार सेवून निराहारी ।
तोही द्वारकेबाहेरी । त्वरेंकरूनि निघाला ॥ ३२५ ॥
भृगूचा श्रीचरण । हृदयीं वाहे नारायण ।
मिरवी वत्स भूषण । तो भृगुही जाण निघाला ॥ ३२६ ॥
अंगिरा स्वयें सद्बुद्धी सृष्टीं । बृहस्पति जन्मला ज्याचे पोटी ।
जो परमगुरु देवांच्या मुकुटीं । तोही उठी गमनार्थ ॥ ३२७ ॥
कश्यपाची नवलगोठी । सुर नर किन्नर जन्मले पोटीं ।
यालागी हे काश्यपी सृष्टी । तोही कश्यपु उठी निजगमनीं ॥ ३२८ ॥
मुक्तांमाजी श्रेष्ठ भावो । वेदीं वाखाणिला वामदेवो ।
तोही द्वारकेहूनि पहा हो । स्वयमेवो निघाला ॥ ३२९ ॥
अत्रीची नवल परी । तीनी देव जन्मले उदरीं ।
श्रीदत्त वंदिजे योगेश्वरीं । हे अगाध थोरी अनसूयेची ॥ ३३० ॥
तो स्वयें अत्री ऋषीश्वर । श्रीकृष्णआज्ञातत्पर ।
पिंडारका अतिसत्वर । प्रयाण शीघ्र तेणें केलें ॥ ३३१ ॥
जो रामाचा सद्गुरु । ब्रह्मज्ञाने अतिउदारु ।
ज्याचे शाटीचा प्रथाप थोरु । जिंकिला दिनकरु तपस्तेजें ॥ ३३२ ॥
ऐसा जो वसिष्ठ महामुनी । तोही कृष्णसंज्ञा मानुनी ।
निघाला द्वारकेहूनी । शीघ्र गमनीं पिंडारका ॥ ३३३ ॥
आणि देवर्षि नारदु । त्याचाही अगाध बोधु ।
ज्यासि सर्वदा परमानंदु । अति आल्हादु हरिकिर्तनी ३३४ ॥
ब्रह्मवीणा स्वयें वातु । ब्रह्मपदें गीत गातु ।
ब्रह्मानंदे नाचतु । निघे डुल्लतु पिंडारका ॥ ३३५ ॥
इत्यादि हे मुनिवरु । श्रेष्ठ श्रेष्ठ ऋषीश्वरु ।
शिष्यसमुदायें सहपरिवारु । मीनले अपारु पिंडारकीं ॥ ३३६ ॥
एवं पिंडारकीं ऋषि सर्व । शापानुग्रही महानुभाव ।
मीनले कृष्णवैभव । अतिअपूर्व वर्णिती ॥ ३३७ ॥
बाप लाघवी वनमाळी । कुलक्षयो घडावया तत्काळीं ।
कुमरीं ऋषीश्वरांसी रांडोळी । कपटमेळीं मांडिली ॥ ३३८ ॥
निंदा अवज्ञा हेळण । करितां ब्राह्मणांसि छळण ।
जेथ ब्रह्मद्वेष वाढे पूर्ण । कुळक्षयो जाण ते ठायीं ॥ ३३९ ॥
ब्राह्मणांच्या कोपापुढें । कुळ कायसें बापुडे ।
महादेवाचें लिंग झडे । इंद्रपदवी पडे समुद्रीं ॥ ३४० ॥
तो समुद्रही केला क्षार । ऐसा द्विजकोप अतिदुर्धर ।
हें एकाएकाचें चरित्र । ते ऋषि समग्र मीनले तेथें ॥ ३४१ ॥
धरातळीं ब्रह्म ब्राह्मण । त्यांचें वचन परम प्रमाण ।
हें सत्य करावया श्रीकृष्ण । कुळनिर्दळण स्वये दावी ॥ ३४२ ॥
क्रीडन्तस्तानुपव्रज्य कुमारा यदुनन्दनाः ।
उपसङ्गृह्य पप्रच्छुरविनीता विनीतवत् ॥ १३ ॥
यदुनंदन समस्त । क्रीडाकंदुक झेलित ।
एकमेकांतें हाणित । ठकवून पळत परस्परें ॥ ३४३ ॥
ऐसा नाना क्रीडाविहार । करीत आले यदुकुमर ।
अंगीं श्रीमद अपार । औद्धत्यें थोर उन्मत्त ॥ ३४४ ॥
अतीत अनागत ज्ञानवंत । ऋषीश्वर मीनले समस्त ।
ज्यांचें वचन यथार्थभूत । त्यांसिही निश्चित ठकूं म्हणती ॥ ३४५ ॥
जैं अघडतें येऊनि पडे । तैं यांचें वचन कैसें घडे ।
म्हणोनि ऋषीश्वरांपुढें । मांडिलें कुडें यदुकुमरीं ॥ ३४६ ॥
ते वेषयित्वा स्त्रीवेषैः साम्बं जाम्बवतीसुतम् ।
एषा पृच्छति वो विप्रा अन्तर्वत्न्यसितेक्षणा ॥ १४ ॥
पहिलेच श्रीमतें उद्धट । त्यावरी मांडिलें कपट ।
सा।म्बास देऊनि स्त्रीनट । अतिवरिष्ठ बाणला ॥ ३४७ ॥
तो श्यामसुंदर डोळसु । अंगा शोभला स्त्रीवेषु ।
प्रमदावैभविलासु । दवि विन्यासु सलज्ज ॥ ३४८ ॥
नयनी सोगयाचें काजळ । व्यंकट कटाक्षु अतिचपल ।
सुंदर सुकुमार वेल्हाळ । चाले निश्चळ हंसगती ॥ ३४९ ॥
वस्त्रें बांधोनिया उदर । नावेक केलें थोर ।
तेणें ते गरोदर । दिसे साचार इतरांसी ॥ ३५० ॥
हात घालूनि सखियांच्या खांदीं । चालतां उदर हालों नेदी ॥
विसावा घेत पदोपदीं । येतां ऋषिवृंदीं देखिली ॥ ३५१ ॥
ऐसा स्त्रीवेष दाखवूनि । नावेक अंतरें राहोनि ।
इतर ऋषींजवळी येऊनि । लोटांगणें घालिती ॥ ३५२ ॥
पूर्वश्लोकींचा श्लोकार्थ तेथ । व्याख्यान नव्हेच समस्त ।
यालागीं तेंचि येथ । वाखाणिजेत कथान्वयें ॥ ३५३ ॥
छळाचेनि मिषें जाणा । ऋषींसि करिती प्रदक्षिणा ।
आत्यादरें लागती चरणा । म्हणती दर्शना आम्हीं आलों ॥ ३५४ ॥
ऐसे यदुकुमार समस्त । अविनीत परी विनीतवत ।
कर जोडोनि राहिले तेथ । मृदु विनवीत मुनीश्वरां ॥ ३५५ ॥
स्वामी पैल हे जे सुंदर । तुमच्या वचनीं भावार्थ थोर ।
आसन्नप्रसव गरोदर । स्वयें सुकुमार पुसों लाजे ॥ ३५६ ॥
प्रष्टुं विलज्जती साक्षात्प्रब्रूतमोघदर्शनाः ।
प्रसोष्यन्ती पुत्रकामा किं स्वित्सञ्जनयिष्यति ॥ १५ ॥
स्वयें येऊन तुम्हांप्रती । तिचेनि न बोलवे निश्चितीं ।
यालागीं आम्हांहातीं । सेवेसि विनंती करविली ॥ ३५७ ॥
तुम्ही सत्यदर्शी साचार । अमोघवीर्य तुमचें उत्तर ।
शिरीं वंदिती हरिहर । ज्ञानें उदार तुम्ही सर्व ॥ ३५८ ॥
यालागी हे गर्भवती । सादरें असे पुसती ।
पुत्रकाम असे वांछिती । काय निश्चितीं प्रसवेल ॥ ३५९ ॥
ऐसे कपटाचेनि वालभें । विनीत कर जोडूनि उभे ।
तैशींच फलें भावगर्भें । छळणलोभें पावती ॥ ३६० ॥
कर्म जाणोनियां कुडें । नारदु नाचे ऋषींपुढें ।
मुनि म्हणे यादवांचें गाढें । निधन रोकडें वोढवलें ॥ ३६१ ॥
मुंगिये निघालिया पांख । तिसी मरण ये अचूक ।
तेवीं ब्राह्मणछळणें देख । आवश्यक कुळनाश ॥ ३६२ ॥
शापीत आलिया द्विजजन । त्यांसि सद्भावें करावें नमन ।
मारूं आलिया ब्राह्मण । मस्तक आपण वोढवावें ॥ ३६३ ॥
त्या ब्राह्मणांसि छळण । तें जाणावें विषभक्षण ।
विषें निमे भक्षित्याचा प्राण । कुळनिर्दळण द्विजछळणें ॥ ३६४ ॥
अविद्य सुविद्य न म्हणतां जाण । धरातळीं ब्रह्म ब्राम्हण ।
त्याचें करूं जातां छळण । कुळनिर्दळण आवश्यक ॥ ३६५ ॥
एवं प्रलब्धा मुनयस्तानूचुः कुपिता नृप ।
जनयिष्यति वो मन्दा मुषलं कुलनाशनम् ॥ १६ ॥
ऐकें परीक्षिति नृपवरा । यापरी यादवकुमरां ।
निधनाचा भरला वारा । तेणें ते ऋषीश्वरां छळूं गेले ॥ ३६६ ॥
कपट जाणोनियां साचार । थोर कोपले ऋषीश्वर ।
मग तिंहीं काय वाग्वज्र । अतिअनिवार सोडिलें ॥ ३६७ ॥
अरे हे प्रसवेल जें बाळ । तें होईल सकळकुळा काळ ।
निखळ लोहाचें मुसळ । देखाल सकळ मंदभाग्यें ॥ ३६८ ॥
तच्छ्रुत्वा तेऽतिसन्त्रस्ता विमुच्य सहसोदरम् ।
साम्बस्य ददृशुस्तस्मिन्मुसलं खल्वयस्मयम् ॥ १७ ॥
ऐकूनि शापाचें उत्तर । भयभीत झाले कुमर ।
सोडूनि सांबाचें उदर । अतिसत्वर पाहती ॥ ३६९ ॥
तंव ते लोहमय मुसळ । देखते झाले तत्काळ ।
मग भयभीत विव्हळ । एकाएकीं सकळ दचकोनि ठेले ॥ ३७० ॥
नासावें यादव कुळ । ऐसा श्रीकृष्ण संकल्प सबळ ।
तोचि झाला लोहाचें मुसळ । जाण तात्काळ ऋषिवाक्यें ॥ ३७१ ॥
जें जें ब्राह्मणाचें वचन । तें तें अन्यथा हों नेदी श्रीकृष्ण ।
ब्राह्मणाचें जें वदे वदन । तें श्रीकृष्ण स्वयें सत्यत्वा आणी ॥ ३७२ ॥
देखोनि ऋषिश्वरांचा कोप । ऐकोनि कुलक्षयाचा शाप ।
यदुकुमरां अतिसंताप । भयें कंप सूटला ॥ ३७३ ॥
किं कृतं मन्दभाग्यैर्नः किं वदिष्यन्ति नो जनाः ।
इति विह्वलिता गेहानादाय मुषलं ययुः ॥ १८ ॥
आम्ही मंदभाग्यें करंटे । ऋषीश्वरु कोपविलें शठें ।
निजघाता झालों पैठे । कुळक्षयो कपटें जोडिला आम्हीं ॥ ३७४ ॥
काय म्हणती नगरजन । कां छळूं गेले हे ब्राह्मण ।
चिंताक्रांत म्लानवदन । मुसळ घेऊन घरा आले ॥ ३७५ ॥
तच्चोपनीय सदसि परिम्लानमुखश्रियः ।
राज्ञ आवेदयां चक्रुः सर्वयादवसन्निधौ ॥ १९ ॥
सभेसिवसुदेव उग्रसेन । बळराम आणि अनिरुद्ध प्रद्युम्न ।
यादव बैसले संपूर्ण । एकला श्रीकृष्ण तेथें नाहीं ॥ ३७६ ॥
सभे सांबादि आले सकळ । पुढां ठेवूनि लोहमुसळ ।
शापु सांगितला समूळ । मुखकमळ अतिम्लान ॥ ३७७ ॥
श्रुत्वामोघं विप्रशापं दृष्ट्वा च मुसलं नृप ।
विस्मिता भयसन्त्रस्ता बभूवुर्द्वारकौकसः ॥ २० ॥
ऐकून द्विजंच परम कोपु । यादवां सुटला भयकंपु ।
मिथ्या नव्हे ब्रह्मशापु । भयें संतापु सर्वांसी ॥ ३७८ ॥
प्रत्यक्ष देखोनि मुसळ । थोर सुटली खळबळ ।
नगरनागरिकां हलकल्लोळ । यादवकुळ उरे कैसेनी ॥ ३७९ ॥
ऐक राया परीसिती । सबळ भविष्याची गती ।
वृत्तांतु श्रीकृष्णा न सांगती । विचार आपमतीं तिंहीं केला ॥ ३८० ॥
तच्चूर्णयित्वा मुसलं यदुराजः स आहुकः ।
समुद्रसलिले प्रास्यल्लोहं चास्यावशेषितम् ॥ २१ ॥
आहुक राजा उग्रसेन । तेणें लावूनि लोहघण ।
मुसळ करोनियां चूर्ण । समुद्रीं जाण घालविलें ॥ ३८१ ॥
त्या मुसळाचा मध्यकवळ । चूर्ण नव्हेच अतिप्रबळ ।
उरला वज्रप्राय केवळ । तो समुद्रीं तत्काळ झुगारिला ॥ ३८२ ॥
कश्चिन्मत्स्योऽग्रसील्लोहं चूर्णानि तरलैस्ततः ।
उह्यमानानि वेलायां लग्नान्यासन्किलैरकाः ॥ २२ ॥
मत्स्यो गृहीतो मत्स्यघ्नैर्जालेनान्यैः सहार्णवे ।
तस्योदरगतं लोहं स शल्ये लुब्धकोऽकरोत् ॥ २३ ॥
समुद्र लाटान्चे कल्लोळ । तेणें तें लोहचूर्ण सकळ ।
प्रभासीं लागोनि प्रबळ । उथिलें तत्काळ येरिकारूपें ॥ ३८३ ॥
लोहकवळु मीन गिळी । त्या मीनातें समुद्रजळीं ।
अन्यत्र मत्स्यसहित जाळीं । मत्स्यघ्न आकळी निजलाघवें ॥ ३८४ ॥
तो मत्स्य मत्स्यघ्न विदारी । तंव लोह निघे त्याचे उदरीं ।
देखोनि हरिखला तो भारी । हें आंतुडे करीं तो सभाग्य ॥ ३८५ ॥
मत्स्योदरींचें लोह जाण । त्याचें अचूक संधान ।
अगाध पारधी साधे पूर्ण । यालागीं तो बाण लुब्धकें केला ॥ ३८६ ॥
भगवान्ज्ञातसर्वार्थ ईश्वरोऽपि तदन्यथा ।
कर्तुं नैच्छद्विप्रशापं कालरूप्यन्वमोदत ॥ २४ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे परमहंसायां संहितायां एकादशस्कन्धे प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥
कोणी न सांगतां हें पेखणें । जाणितलें सर्वज्ञें श्रीकृष्णें ।
परी द्विजशापु अन्यथा करणें । हें निजमनें स्पर्शेना ॥ ३८७ ॥
म्हणाल हें नव्हेल त्यासी । पालटवेना द्विजशापासी ।
जो निमाल्या आणी गुरुपदासी । कृष्ण कळिकाळासी नियंता ॥ ३८८ ॥
पाडूनि कळिकाळाचे दांत । देवकीचे गतगर्भ आणीत ।
ईश्वरा ईश्वरु श्रीकृष्णनाथ । जाणे सर्वार्थनिजसिद्धी ॥ ३८९ ॥
निद्रा न मोडितां तिळभरी । मथुरा आणिली द्वारकेभीतरी ।
श्रीकृष्ण काय एक न करी । तोही ममता न धरी कुळाची ॥ ३९० ॥
निजकुळक्षयो जर्ही आला । तर्ही अन्यथा न करी ब्राह्मणबोला ।
ब्राह्मणें पांपरा जरी हाणितला । तो हृदयीं धरिला पदांकु ॥ ३९१ ॥
तेंचि श्रीवत्सलांछन । सकळ भूषणां भूषण ।
हृदयीं मिरवी श्रीकृष्ण । यालागी पूर्ण ब्रह्मण्यदेवो ॥ ३९२ ॥
श्रीकृष्ण शिरीं वंदी ब्राह्मण । अन्यथा न करी ब्राह्मणवचन ।
यालागीं 'ब्रह्मण्यदेवो' पूर्ण । वेद बंदीजन वर्णिती ॥ ३९३ ॥
ब्राह्मणरूप स्वयें श्रीहरी । यालागीं ब्राह्मणांचा कैवारी ।
कुळक्षयो जाहला जरी । तरी द्विजांवरी क्षोभेना ॥ ३९४ ॥
ऐकोनि ब्राह्मणांचा शापु । न धरी मोहाचा खटाटोपु ।
म्हणे सिद्धी गेला कृतसंकल्पु । कुलक्षयानुरूपु संतोषे ॥ ३९५ ॥
यापरी श्रीगोविंदु । काळरूपी मानी आनंदु ।
कुळक्षयाचा क्षितिबाधु । अल्पही संबंधु धरीना ॥ ३९६ ॥
पूर्ण संतोष श्रीकृष्णनाथा । पुढील अध्यायीं ज्ञानकथा ।
अतिरसाळ स्वानंदता । अवधान श्रोतां मज द्यावें ॥ ३९७ ॥
जेथें नारद आणि वसुदेवा । संवाद होईल सुहावा ।
जनक आणि आर्षभदेवां । प्रश्नोत्तरीं जीवा स्वानंदु दाटे ॥ ३९८ ॥
हे रसाळ ब्रह्मज्ञान मातु । चाखवीन निजपरमार्थु ।
एका जनार्दना विनवितु । श्रोते कृपा करितु अर्थावबोधें ॥ ३९९ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कन्धे परमहंस संहितायां एकाकार टीकायां विप्रशापो नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ॥ २४ ॥ ओव्या ॥ ३९९ ॥