॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय तिसरा
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो जी श्रीगुरुराया । म्हणोनि सद्भावें लागें पायां ।
तंव मीपण गेलें वायां घेऊनियां तूं पणा ॥ १ ॥
नवल पायांचे कठिणपण । वज्रें न तुटे लिंगदेह जाण ।
त्याचेंही केलें चूर्ण । अवलीळा चरण लागतां ॥ २ ॥
पायीं लागतांचि बळी । तो त्वां घातला पाताळीं ।
पायीं लवणासुरा रवंदळी । अतुर्बळी निर्दाळितां । ३ ॥
पाय अतिशयेंसीं तिख । काळियासी लागतां देख ।
त्याच्ं शोषोनियां विख । केला निर्विख निःशेष ॥ ४ ॥
पाय अतिशय दारुण । शकटासी लागतां जाण ।
त्याचें तुटलें गुणबंधन । गमनागमन खुंटलें ॥ ५ ॥
पायांचा धाक सबळां । पायें उद्धरिली अहल्या शिळा ।
पाय नृगें देखतां डोळां । थित्या मुकला संसारा ॥ ६ ॥
आवडी पाय चिंतिती दास । त्यांच्या मनुष्यधर्मा होय नाश ।
पायें यमलोक पाडिला वोस । पायें जीवास जीवघात ॥ ७ ॥
पायवणी शिरीं धरिलें शिवें । तो जगातें घेतु उठिला जीवें ।
त्यासी राख लाविली जीवेंभावें । शेखीं नागवा भंवे श्मशानीं ॥ ८ ॥
ऐसें पायांचें करणें । शिवासी उरो नेदी शिवपणें ।
मा जीवांसी कैंचें जीवें जिणें । हें मानितें मानणें उरों नेदी ॥ ९ ॥
ऐसा जाणोनियां भावो । एका एकपणीं ठेला ठावो ।
तेथेंही पायांचा नवलावो । केला एकपणा वावो वंदनमात्रें ॥ १० ॥
तेथें कवेणें कवणासी वानणें । कवणें कवणासी विनविणें ।
कवणें कवणासी देणें घेणें । मीतूंचें जिणें जीवें केलें ॥ ११ ॥
तेव्हां देव आणि भक्तु । जाहलासी मा तूंचि तूं ।
तेथें मीपणाची मातु । कोणें कोणांतु मिरवावी ॥ १२ ॥
ऐशिया पदीं वाऊनि तत्त्वतां । करवितोसी ग्रंथकथा ।
तेव्हां माझेनि नांवें कवि कर्ता । तूंचि वस्तुतां सद्गुरुराया ॥ १३ ॥
माझें नामरूप आघवें एक । तेंही जनार्दनु झाला देख ।
ऐसें एकपणाचें कौतुक । आत्यंतिक श्रीजनार्दना ॥ १४ ॥
तेणें कौतुकेंचि आतां । माझेनि नांवें कवि कर्ता ।
होऊनि स्वयें रची ग्रंथा । यथार्थता निजबोधें ॥ १५ ॥
तेथें द्वितीयाध्यायाचे अंतीं । दूस्तर माया उत्तम-भक्तीं ।
निरसोनियां भजनस्थिती । भगवत्प्राप्ती पावले ॥ १६ ॥
कैशी दुस्तर हरीची माया । पुसावया सादरता झाली राया ।
अत्यादरेंकरोनियां । म्हणे मुनिवर्या अवधारीं ॥ १७ ॥
श्रीराजोवाच -
परस्य विष्णोरीशस्य मायिनामपि मोहिनीम् ।
मायां वेदितुमिच्छामो भगवन्तो ब्रुवन्तु नः ॥ १ ॥
तृतीयाध्यायीं निरूपण । राजा करील चारी प्रश्न ।
माया आणि तिचें तरण । ब्रह्म तें कोण - कर्म तें कैसें ॥ १८ ॥
तेथें प्रथम मायेचा प्रश्न । रायें पुशिला आपण ।
तेचि अर्थींचें निरूपण । मायेचें लक्षण राजा बोले ॥ १९ ॥
सुरांमाजीं श्रेष्ठ हृषीकेशी । ब्रह्मादि शिवु वंदिती ज्यासी ।
त्या श्रीविष्णूची माया कैसी । जे मायिकांसी व्यामोही ॥ २० ॥
कैशी मायिकां माया मोही येथें । ब्रह्मा शिवु मानिती चितें ।
आम्ही पूर्ण मायेचे नियंते । शेखीं माया मयांतें निजमोहें मोही ॥ २१ ॥
ब्रह्मा मोहिला शिवाचे लग्नीं । वीर्य द्रवे पार्वती देखोनी ।
महादेवो महाज्ञानी । देखतांचि मोहिनी निजवीर्य द्रवलें ॥ २२ ॥
जे सज्ञाना छळी लवलाह्या । जीतें श्रुति म्हणती 'अजया' ।
ते हरीची दुर्धर माया । विवंचूनियां मज सांगा ॥ २३ ॥
म्हणाल दुर्धर मायेचि बाधकता । ते बाधूं न शके अनन्य भक्तां ।
तुवांही भजावें भगवंता । मिथ्या मायेची कथा कां पुसशी ॥ २४ ॥
तेचि अर्थींचें निरूपण । राजा साक्षेपेंसीं आपण ।
मुनींचें ऐकावया गुह्य ज्ञान । विदग्ध प्रश्न आदरें पुसतु ॥ २५ ॥
नानुतृप्ये जुषन्युष्मद् वचो हरिकथामृतम् ।
संसारतापनिस्तप्तो मर्त्यस्तत्तापभेषजम् ॥ २ ॥
येथपर्यंत तपासले
सेवितां तुमचें वचनामृत । पुरें न म्हणे माझें चित्त ।
आस्वादितां शब्दीं शब्दार्थ । श्रवण क्षुधार्त अधिक जाहले ॥ २६ ॥
अद्भुत कथा अतिसुरस । श्रवणीं श्रवणा अधिक सोस ।
रसना म्हणे हा अतिगोड रस । डोळ्यां उल्हास हें अपूर्व रूप ॥ २७ ॥
घ्राण म्हणे हा निजगंधु । सुमनीं सुमना अतिसुगंधु ।
वाचा म्हणे हा शब्दु । परमानंदु अनुवादे ॥ २८ ॥
नवल निरूपणाचा यवा । भुजां स्फुरण ये द्यावया खेवा ।
आलिंगन जीवींच्या जीवा । निजसद्भावा होतसे ॥ २९ ॥
तुमच्या कथा सुनिश्चितीं । दिव्यौषधि भवरोग छेदिती ।
त्रिविध तापांची निवृत्ती । जड मूढ प्राकृतीं ऐकता भावें ॥ ३० ॥
राजा परमार्थें साकांक्ष । देखोनि सार्थक कथेंचे लक्ष ।
हरीधाकुटा अंतरिक्ष । निरूपणीं दक्ष बोलता झाला ॥ ३१ ॥
श्रीअन्तरीक्ष उवाच -
एभिर्भूतानि भूतात्मा महाभूतैर्महाभुज ।
ससर्जोच्चावचान्याद्यः स्वमात्रात्मप्रसिद्धयेआ ॥ ३ ॥
अंतरिक्ष म्हणे राया । तुवां पुशिली हरीची माया ।
तो प्रश्नचि गेला वयां । बोलणें न ये आया बोल्क्यचे ॥ ३२ ॥
वंध्यापुत्राचा जन्मकाल । रायें आणविला तत्काल ।
राशिनक्षत्र-जाति-कुल । सांगों जातां विकल वाचा होय ॥ ३३ ॥
मृगजळाची पव्हे बरवी । गंधर्वनगरीं घालावी ।
वारा वळूनि सूत्रस्वभावीं । वाती लावावी खद्योततेजें ॥ ३४ ॥
निजच्छायेचें शिर फोडा । आकाशाची त्वचा कढा ।
शिंपीं आंधारु खरवडा । बागुलाचा रांडवडा निजशस्त्रें कीजे ॥ ३५ ॥
वांझेचे सुने पुत्र झाला । तेथ भीष्मस्त्रियेसी पान्हा आला ।
तेणें पयःपनें तो मातला । घरभंगु केला दिगंबराचा ॥ ३६ ॥
जातीं लहान दळावा वारा । अश्वशृंगें आकाश चिरा ।
नपुंसकाचीं नातोंडें घरा । सूर्योदयीं अंधारा लपों आलीं ॥ ३७ ॥
गुंजेचे निजतेजें दिवी । हनुमंतलग्नीं लावावी ।
या सोहळियालागीं विकावी । वोसगांवीं निजच्छाया ॥ ३८ ॥
आकाशाचिं सुमनें । सुवासें कीं वासहीनें ।
हें विवंचिती जे देखणे । ते मायेचें सांगणें सांगोत सुखें ॥ ३९ ॥
एवं मायेचें जें बोलणें । तें सांगतांचि लाजिरवाणें ।
नुपजत्याचें श्राध करणें । तैशी सांग्णें महामाया ॥ ४० ॥
माया म्हणवी येणें भावें । जे मीकदा विद्यमान नव्हें ।
यालागीं अविद्या येणें नांवें । वेदानुभवें गर्जती शास्त्रें ॥ ४१ ॥
भ्रम तो मायेचें निजमूळ । भ्रांति हेंचि फूल सोज्ज्वळ ।
भुली तें इचें सजुक फळ । विषय रसाळ सदा फळित ॥ ४२ ॥
हे नसतेनि रूपें रूपा अली । सत्यासत्यें गरोदर जाहली ।
तेथें असत्याचीन् पिलीं । स्वयें व्याली असंख्य ॥ ४३ ॥
वासनाविषयगुणीं । गुंफिली मिरवे वेणी ।
मीपणाच्या तरुणपणीं । मदनमोहिनी चमके ॥ ४४ ॥
मृगजलींच्या मुक्ताफळीं । मस्तकीं बाणली जाळी ।
गगनाच्या चांपेकळीं । मिरवे वेल्हाळी अतिसौंदर्यें ॥ ४५ ॥
रज्जुसर्पमाथ्याचा मणी । काढूनि लेइली ते लेणीं ।
शुक्तिकारजत-पैंजणीं । चाले रुणझुणी खळखळत ॥ ४६ ॥
शशाविषाणपादुका । लेऊनि ते चाले देखा ।
तिसी तो अहंकरु सखा । अतिनेटका ज्येष्ठपुत्र ॥ ४७ ॥
कुळविस्तारालागीं पाहीं । ममता व्याली ठायीं ठायीं ।
मोहो उपजवूनि देहीं । घरजांवई त्या केला ॥ ४८ ॥
अहंमोहममतायोगें । जग विस्तारले अंगें ।
स्थूळ सबळ प्रयोगें । ममता निजअंगें वाढवी ॥ ४९ ॥
संकल्पविकल्पांचीं कांकणें । बाणोनि मन दिधलें आंदणें ।
घालोनि त्रिगुणाचें ठाणें । माया पूर्णपणें थोरावें ॥ ५० ॥
ऐशी मिथ्या मूळमाया । वाढली दिसे राया ।
ते कैसेनि ये आया । सांगावया अनिरूप्य ॥ ५१ ॥
संत म्हणों तरी ते नासे । असंत म्हणों तरी आभासे ।
आधीं असे पाठीं नासे । ऐसीही नसे निजंगें ॥ ५२ ॥
जैसें मृगजळाचें ज्ञान । दिसे तरी तें मिथ्या पूर्ण ।
तैसें आभासे भवभान । ते माया जाण नृपनाथा ॥ ५३ ॥
श्रुतिशास्त्रां मायामाग । पुसतां आरोगिती मूग ।
मायेसी साचाचें अंग । पाहतां चांग दिसेना ॥ ५४ ॥
मृगजळाची महानदी । कोण गिरिवर उद्बोधी ।
हें सांगावया नाकळे बुद्धी । तेवीं मायासिद्धी अनिर्वाच्य ॥ ५५ ॥
आरसां काय प्रतिबिंब असे । जो पाहे तोचि आभासे ।
तेवीं आपुलेनि संकल्पवशें । माया उल्हासे नसतीचि ॥ ५६ ॥
रज्जुसर्प जीत धरिला । त्याचें कौतुक पाहों चला ।
ऐसे बोलती जे बोला । ते मायेच सोहळा सांगोत सुखें ॥ ५७ ॥
उडवों जातां आपुली छाया । सर्वथा न उडवे ज्याची तया ।
तेवीं तरतां दुस्तर माया । जाण राया निश्चितीं ॥ ५८ ॥
अग्निसंकल्पु सूर्यीं नसे । शेखीं सूर्यकांतींही न दिसे ।
तळीं धरिलेनि कापुसें । अग्नि प्रकाशे तद्योगे ॥ ५९ ॥
तेवीं शुद्ध ब्रह्मीं संकल्पु नाहीं । शेखीं न दिसे केवळ देहीं ।
माझारीं वासनेच्या ठायीं । देहाभिमानें पाहीं संसारु भासे ॥ ६० ॥
जागृतिदेहाचा विसरु पडे । सवेंचि स्वप्नदेह दुजें जोडे ।
तेणें मिथ्या प्रपंच वाढे । स्वप्नीं स्वप्न कुडें कदा न मने ॥ ६१ ॥
सुषुप्ती देहाचा असंभवो । तेथ नहीं बवभावो ।
जन्ममरण तेंही वावो । संसारसंभवो देहाभिमानें ॥ ६२ ॥
तेवीं आत्मतत्त्वाचा विसरू । तेणें मी देह हा अहंकारू ।
तेणें अहंकारें संसारू । अतिदुस्तरू थोरावे ॥ ६३ ॥
जेवीं मृगजळीं मिथा मासे । तेवीं ब्रह्मीं प्रपंचु नसे ।
तो निरसावया कैसें । साधनपिसें पिशाच ॥ ६४ ॥
दोनीच अक्षरें माया । जंव गेलों सांगावया ।
तंव श्लोकार्थ दुरी ठेला राया । वाढला वायां ग्रंथु सैरा ॥ ६५ ॥
माया पाहों जातां हर्षें । सज्ञानही झाले पिसे ।
नांवारूपाचिये भडसें । कल्पनावशें माया वाढे ॥ ६६ ॥
मायेचें मुख्य लक्षण । राया तुज मी सांगेन खूण ।
आपली कल्पना संपूर्ण । ते माया जाण नृपवर्या ॥ ६७ ॥
निजहृदयीची निजआशा । तेचि माया गा मुख्य क्षितीशा ।
जो सर्वथा नित्य निराशा । तों पूज्य जगदीशा पूर्णत्वें ॥ ६८ ॥
आतां कांहीं एक तुझ्या प्रश्नीं । माया सांगोंउपलक्षणीं ।
सर्गस्थित्यंतकारिणी । त्रिविधगुणीं विभागे ॥ ६९ ॥
जेवीं सूर्यासी संकल्पु नसे । तरी नसतां त्याच्या ठायीं दिसे ।
जेव्हां कां निजकिरणवशें । अग्नि प्रकाशे सूर्यकांतीं ॥ ७० ॥
तेवीं शुद्धस्वरूपीं पाहीं । संकल्पमात्र कांहीं नाहीं ।
नसतचि दिसे ते ठायीं । ते जाण विदेही मूळमाया ॥ ७१ ॥
स्वरूप निर्विकल्प पूर्ण । तेथ मी म्हणावया म्हणतें कोण ।
ऐसेही ठायीं स्फुरे मीपण । ते मुख्यत्वें जाण मूळमाया ॥ ७२ ॥
तया मीपणाच्या पोटीं । म्हणे मजचि म्यां पहावें दिठीं ।
मजसीं म्यां सांगाव्या गोठी । अत्यादरें भेटी माझी मज होआवी ॥ ७३ ॥
मज माझी अतिप्रीती । माझी मज होआवी रती ।
माझ्याचि म्यां घेऊनि युक्ती । मज माझी प्राप्ति मद्बोधें व्हावी ॥ ७४ ॥
म्हणे मज मियां आलिंगावें । मज मियांचि संबोगावें ।
मज मियांचि संयोगावें । नियोगावें स्वामिसेवकत्वें सर्वदा ॥ ७५ ॥
ऐकें आजानुबाहो नृपनाथा । ऐसें आठवलें भगवंता ।
तो आठवो जाला स्रजिता । महाभूतां भौतिकां ॥ ७६ ॥
चारी वर्ण चारी खाणी । चारी युगें चारी वाणी ।
चारी पुरुषार्थ चहूं लक्षणीं । मुक्तीची मांडनी मांडली चतुर्धा ॥ ७७ ॥
उभारूनि तिन्ही गुण । आठवो रची त्रिभुवन ।
तेणें मांडूनि त्रिपुटीविंदान । कर्मही संपूर्ण त्रिधा केलें ॥ ७८ ॥
एवं एकपणीं बहुपण । रूपा आणी मूळींची आठवण ।
परी बहुपणीं एकपण । अखंडत्वें पूर्ण तें कदा न भंगे ७९ ॥
जीं जीं कुंभार भांडीं करी । आकाश सहजेंचि त्यांभीतरीं
तेवीं महाभूतें भौतिकाकारीं । समन्वयें हरि सर्वदा सर्वीं ॥ ८० ॥
राया जाण येचि अर्थीं बोलिलें उपनिषदांप्रती ।
एकाकी न रमते या श्रुती । द्वैताची स्फुर्ति भगवंतीं स्फुरली ॥ ८१ ॥
किंबहुना एकपणें समस्तें । रूपा आलीं महाभूतें ।
तींचि हरीची माया येथें । जाण निश्चितें नृपनाथा ॥ ८२ ॥
भूत-भौतिक स्फुरे जे स्फूर्ती । ते प्रकाशूं न शके माया स्वशक्तीं ।
मायाप्रकाशकु चिन्मूर्ती । अखंडत्वें भूताकृतीं प्रवेशला भासे ॥ ८३ ॥
मुख्य मायेचें निजलक्षण । प्रकाशी परमात्मा चिद्घन ।
तोचि भूतीं भूतात्मा आपण । प्रवेशलेपण नसोनि दावी ॥ ८४ ॥
एवं सृष्टानि भूतानि प्रविष्टः पञ्चधातुभिः ।
एकधा दशधात्मानं विभजन्जुषते गुणान् ॥ ४ ॥
ऐशीं स्रजिलीं भूतें महाभूतें । जीं जड मूढ अचेतें ।
त्यांसी वर्तावया व्यापारार्थें विभागी आपणातें तत्प्रवेशीं ॥ ८५ ॥
पंचधा पंचमहाभूतें । तें कार्यक्षम व्हावया येथें ।
पंचधा विभागें श्रीअनंतें । प्रविशिजे तेथें तें ऐक राया ॥ ८६ ॥
गंध रूपें पै पृथ्वीतें । प्रवेशोनि श्रीअनंतें ।
पूर्ण क्षमा आणोनि तीतें । चराचरभूतें वाहवी स्वयें ॥ ८७ ॥
पृत्वी प्रवेशला भगवंतु । यालागीन् ते आवरण-जळांतु ।
उरलीसे न विरतु । जाण निश्चितु मिथिलेशा ॥ ८८ ॥
धरा दरी धराधर । यालागीं विरवूं न शके समुद्र ।
धराधरें पृथ्वी सधर । भूतभार तेणें वाहे ॥ ८९ ॥
स्वाद रूपें उदकांतें । प्रवेशोनि श्रीअनंतें ।
द्रवत्वें राहोनियां तेथें । जीवनें भूतें जीववी सदा ॥ ९० ॥
जीवनी प्रवेशे जगज्जिवन । याकारणें आवरण तेंचि जाण ।
न शोषितां उरे जीवन । हें लाघव पूर्ण हरीचें ॥ ९१ ॥
तेजाचे ठायीं रूप । प्रवेशला हरि सद्रूप ।
यालागीं नयनीं तेज अमूप । जठरीं देदीप्य जठराग्नि जाहला ॥ ९२ ॥
रूपयोगें लवलाहीं । हरि प्रवेशेतेजाच्या ठायीं ।
तें आवरण-वायूमाजीं पाहीं न मावळे कांहीं यालागीं राया ॥ ९३ ॥
वायूमाजीं स्पर्श योगें । प्रवेशु कीजे श्रीरंगें ।
यालागीं प्राणयोगें । वर्तती अंगें अनेक जीव ॥ ९४ ॥
वायूच्या ठायीं हृषीकेश । स्पर्शरूपें करी प्रवेश ।
यलागीं वायूचा ग्रास । सर्वथा आकाश करूं न शके ॥ ९५ ॥
शब्द गुणें हृषीकेश । आकाशीं करी प्रवेश ।
यालागीं भूतांसी अवकाश । सावकाश वर्तावया ॥ ९६ ॥
शब्दगुणें गगनीं प्रवेशला चक्रपाणी ।
यालागीं तें निजकरणीं । लीन होऊनि जाऊं न शके ॥ ९७ ॥
महाभूतीं निरंतर । स्वाभाविक नित्य वैर ।
येरांतें ग्रासावया येअर् । अतितत्पर सर्वदा ॥ ९८ ॥
जळ विरवूं पाहे पृथ्वीतें तेज शोषूं पाहे जळातें ।
वायु प्राशुं धांवे तेजातें । आकाश वायूतें गिळूं पाहे ॥ ९९ ॥
तेथ प्रवेशोनि श्रीधर । त्यांतें करोनियां निर्वैर ।
तेचि यरामाजीं येअर् । उल्हासें थोर नांदवी ॥ १०० ॥
एवं पंचभूतां साकारता । आकारली भूताकारता ।
तेथें जीवरूपें वर्तविता । जाहला पैं तत्त्वता प्रकृतियोगें ॥ १०१ ॥
त्यासी ब्रह्मांडीं पुरुष हें नांव । पिंडीं त्यातें म्हणती जीव ।
हा मायेच निजस्वभाव । प्रतिबिंबला देव जीवशिवरूपें ॥ १०२ ॥
शिवीं जे योगमाया विख्याती । जीवीं तीतें अविद्या म्हणती ।
हेचि मायेची मुख्यत्वें भ्रांती । स्वप्नस्थिती संसारू ॥ १०३ ॥
ज्यातेन् म्हणती दीर्घस्वप्न । तो हा मायावी संसार संपूर्ण ।
निद्रेमाजीं दिसे जें भान । तें जीवाचें स्वप्न अविद्यायोगें ॥ १०४ ॥
येथ जागा जाहल्या मिथ्या स्वप्न । बोध जाहलिया मिथ्या भवभान ।
हें अवघें मायेचें विंदान । राया तूं जाण निश्चित ॥ १०५ ॥
आतां जीवाची विषयावस्था । विषयरसीं विषयभोक्ता ।
एकधा दशधा विभागता । आईक नृपनाथा सांगेन ॥ १०६ ॥
एकधा भागें अंतःकरण । स्वयेन् झाला जनार्दन ।
मन-बुद्धि-चित्त-अहंस्फुरण । चतुर्धा जाण विभागें ॥ १०७ ॥
जीव आपुल्या परिपूर्णता । अहं म्हणे निजात्मता ।
तेथ मायेची अतिलाघवता । देहात्मता दृढ केली ॥ १०८ ॥
अहंकारु वाढवितां देहात्मता । विसरे आपुली चिद्रूपता ।
तो विसरू वाढवी विषयचिंता । तेचि चित्त तत्त्वतां महामाया ॥ १०९ ॥
देहअहंता अतिचपळ । तीतेंच म्हणती मन चंचळ ।
नाना संकल्पविकल्पजाळ । वाढवी प्रबळ भय-शोक-दुःख ॥ ११० ॥
देहअहंतेचे शहाणपण । तिये नांव गा बुद्धि जाण ।
ते बुद्दीनें निश्चय केला पूर्ण । आम्हा।जन्ममरण अनिवार ॥ १११ ॥
एवं देहाभिमानाचे माथां । चित्तचतुष्टय अवस्था ।
मुख्य संसाराचा कर्ता । जाण तत्त्वतां देहाभिमानु ॥ ११२ ॥
अहंकार धरी सोहंपण । तैं चित्तीं प्रगटे चैतन्यघन ।
तेव्हां मनही होय उन्मन । बुद्धीचा निश्चयो पूर्ण परब्रह्मीं ॥ ११३ ॥
समूळ मावळल्या अभिमान । कैंची बुद्धि कैंचें मन ।
बुडे चित्तचें चित्तपण । ब्रह्म परिपूर्ण कोंदाटे ॥ ११४ ॥
एकधा विभाग अंतःकरण । त्याची उणखूण निजलक्षण ।
राया सांगितलें संपूर्ण । आतां दशधा लक्षण तें ऐक ॥ ११५ ॥
दशधा इंद्रियें अचेतन । तयांतें चेतविता नारायण ।
दशधारूपें प्रवेशोन । इंद्रियवर्तन वर्तवी ॥ ११६ ॥
दृष्टीमाजी झाला देखणें । दृष्य प्रकाशी दृश्यपणें ।
ऐसेनि प्रकाशकपणें दृश्याभरणें दाखवी ॥ ११७ ॥
श्रवणीं झाला तो ऐकणें । शब्द प्रकाशी शब्दलक्षणें ।
मग अर्थावबोधकपणें शब्दविंदानें ऐकवी ॥ ११८ ॥
रसीं रसस्वादु नारायण । रसने तोचि रसस्वादन ।
यापरी नानारससेवन । करवी जनार्दन जनांमाजीं ॥ १९ ॥
सुमनीं श्रीहरी सुगंध । घ्राणी तोचि जाणे गंधावबोध ।
यापरी सुमनमकरंद । भोगवी गोविंद निजांगयोगें ॥ १२० ॥
शीत-उष्ण-मृदु-कठिण । स्पर्श प्रकाशिता नारायण ।
त्वचेमाजीं तोचि स्पर्शज्ञ । यपरी जगजीवन भोगवी स्पर्श ॥ १२१ ॥
वाचेचा वाचकु कमळापती । तोचि प्रकाशी शब्दपंक्ती ।
नाना शब्दार्थव्युत्पत्ति । वदवी निश्चितीं वाचाळपणें ॥ १२२ ॥
करांच्या ठायीं देती घेती । अकर्तेनि कतव्यशक्ती ।
चरणा आचरणें निगुती । गमनस्थिती गोविंदें ॥ १२३ ॥
उपस्थसुखाची सुखप्राप्ती । तेणें सुखें सुखावे श्रीपती ।
स्त्रीपुरुषमैथुनव्युत्पत्ती । प्रकाशी अतिप्रीतीं पुरुषोत्तमु ॥ १२४ ॥
गुदचे ठायी जें का क्षरण । तेंही अक्षरें होय जाण ।
यापरी निजात्मा परिपूर्ण । दशधा आपण विभागला देहीं ॥ १२५ ॥
यापरी गा देहयोगें । विलासे विषयसंभोगें ।
भोग्य भोक्ता उभय घागें । प्रकाशूनि अंगें स्वयें भोगी ॥ १२६ ॥
जेवीं साळईच्या रुखा । साळईचि बीज देखा ।
साळईचि शाखोपशाखा । न विकारितां असका वृक्ष होये ॥ १२७ ॥
जेवीं कां ऊंस बीजीं पडे । तो बाहेर ऊंसपणेंचि वाढे ।
जरी भिन्न भिन्न कांडें चढे । तरी मगें पुढें रस एकु ॥ २८ ॥
तेवीं विषय आणि करणें । प्रकाशूनि एकपणें ।
मग विषयरस सेवणें । जीवपणें स्वयें सेवी ॥ २९ ॥
गुणैर्गुणान्स भुञ्जान आत्मप्रद्योतितैः प्रभुः ।
मन्यमान इदं सृष्टमात्मानमिह सज्जते ॥ ५ ॥
इंद्रिया आणि विषयांसी । सहजें अंतर्यामी प्रकाशी ।
जीव सेवूनि त्या विषयांसी । पावे आसक्तीसी अहंभावें ॥ १३० ॥
म्हणे हे विषय कैसे गोड । माझ्या देहाचें पुरे कोड ।
तंव इंद्रियांची खवळे चाड । विषय वाड भोगावया ॥ १३१ ॥
इंद्रियां विषयांची आसक्ती । देहाभिमानें वाढे वृत्ती ।
मावळोनि मूळींची स्फूर्ती । मोहममतास्थिति दृढ वाढे ॥ १३२ ॥
मग मी म्हणे देहातें । देहसंबंधीं जें तें आप्तें ।
विषयांचिये लोलुपते । उसंतु चित्तें असेना ॥ १३३ ॥
प्रकृतिस्वभावें कर्म जाहलें । तें तें म्हणे म्यां केलें ।
देहअहंतेचें नाथिलें । काविरें चढलें अनिवार ॥ १३४ ॥
देहअहंता अतिउद्धट । तेथें मोहममता अतिदुर्घट ।
तेणें जन्ममरणांची वाट । घडघडाट प्रवाहे ॥ १३५ ॥
कर्माणि कर्मभिः कुर्वन्सनिमित्तानि देहभृत् ।
तत्तत्कर्मफलं गृह्णन्भ्रमतीह सुखेतरम् ॥ ६ ॥
मनीं धरोनि विषयकाम । कर्मेंद्रियीं करितां कर्म ।
तेथें निपजती धर्माधर्म । बाधक परम पुरुषातें ॥ १३६ ॥
कल्पिला फळभोग घडे । त्यासारिखें देह धरणें पडे ।
देहें देहाची खाणी उघडे । मरणही वाढे तैसेंचि ॥ ३७ ॥
फळाशा कर्म अतिदारुण । अमरां आणी अमित मरण ।
अजन्म्या अंगीं जन्म पूर्ण । पुनः पुनः जाण आदळती ॥ ३८ ॥
एवं स्वर्ग आणि संसारा । जन्ममरणांच्या येरझारा ।
नाना योनि अपारा । निजकर्मद्वारा स्वयेन् भोगी ॥ ३९ ॥
डोळे बांधोनि जुंपिला घाणा । तेलियाचा ढोरु जाणा ।
करकरीतु परिभ्रमणा । अविश्रम जाणा भोंवतसे ॥ १४० ॥
तेवीं बांधोनि ज्ञानाचे डोळे । भोगूं जातां निजकर्मफळें ।
तंव जन्ममरणांचे सोहळे । भोगी आगळे अनिवार ॥ १४१ ॥
उदोअस्तांचेनि प्रमाणें । जैसें सूर्यासी पडे भंवणें ।
तैशीं हीं जनमरणें । अतिदारुणें स्वयें सोशी ॥ १४२ ॥
शिणशिणों जंव जन्म कंठी । सवेंच मरण ये त्यापाठीं ।
जैसीं जावळी फळें एक देठीं । तैशा जन्ममरणकोटी भोगी स्वयें ॥ १४३ ॥
इत्थं कर्मगतीर्गच्छन्बह्वभद्रवहाः पुमान् ।
आभूतसम्प्लवात्सर्ग प्रलयावश्नुतेऽवशः ॥ ७ ॥
ःओता पूर्णत्वें जो स्वतंत्र । तो झाला कर्मपरतंत्र ।
णानाकर्मगतिपात्र । दुःखसुखक्षेत्र सद वाहे ॥ १४४ ॥
ंआनोनि विषयांचें सुख । देखतदेखतां घेतलें विख ।
ट्याचें अगणित असुख । जन्मकोटी दुःख सोशितां न सरे ॥ १४५ ॥
डुःखावरी दुःखांचे आवर्त । मोहशोकांचे गर्तीं पडत ।
आतियातनेमाजीं बुडत । सदा उकडत काळाग्नीं ॥ १४६ ॥
आइसे सोशितां दुःख-शोक । पुढें अवचितां एकाएक ।
ंअहाप्र्ळयाचा भडका देख । निकट सन्मुख अंगी वाजे ॥ १४७ ॥
टेथें मागें न वचे काढिला पावो । पुढें निघावया नाहीं वावो ।
णिजकर्में बांधिला पहा वो । प्रळयाचा घावो मस्तकीं वाजे ॥ १४८ ॥
ऊत्पत्तिस्थितिप्रकरण । तुज सांगितलें संपूर्ण ।
षातां प्रळयाचें लक्षण । सावधान अवधारीं ॥ १४९ ॥
धातूपप्लव आसन्ने व्यक्तं द्रव्यगुणात्मकम् ।
अनादिनिधनः कालो ह्यव्यक्तायापकर्षति ॥ ८ ॥
सूर्योदयेंसीं दिवसस्थिती । लोटल्या अवश्य पावे राती ।
तेवीं झालिया उत्पत्तिस्थिती । प्रळयाची प्राप्ती अवश्य पावे ॥ १५० ॥
एवं पावल्या प्रळयवेळु । खवळे अनादिनिधन काळु ।
तो महाभूतेंसीं भूगोळु । नाशर्थ प्रबळु प्रताप मंडी ॥ १५१ ॥
तेथ जें जें स्थूळाकारें व्यक्त । तें तें करूं लगे अव्यक्त ।
जेवीं पेरिलें पिकोनि शेत । स्वये वाळत उष्णकाळीं ॥ १५२ ॥
तृणादि नाना बीजें क्षितीं । स्वभावें वार्षिये विरूढती ।
तेचि शारदीये नानाव्यक्ती । सफळितें होती सुपुष्ट ॥ १५३ ॥
तेचि ग्रीष्माच्या अंतीं । फळमूळ मोडोनि व्यक्ती ।
बीजें लीन होती क्षितीं । कैशी काळगती संसारा ॥ १५४ ॥
जेवीं वसंताचे ऐलीकडी । वृक्षांसी होय पानझडी ।
तेवीं ब्रह्मादिकांची परवडी । काळ झोडी निजसत्ता ॥ १५५ ॥
जेवीं कां वळलिया शेत । कृषीवळु मळुं लागे समस्त ।
तेवीं व्यक्ताचें अव्यक्त । काळ त्वरित करूं लागे ॥ १५६ ॥
तेच अव्यक्त करिती स्थिती । राया सांगेन तुजप्रती ।
काळाची क्षोभक शक्ती । प्रळयाचे प्राप्तीपूर्वीं पावे ॥ १५७ ॥
शतवर्षा ह्यनावृष्टिर्भविष्यत्युल्बणा भुवि ।
तत्कालोपचितोष्णार्को लोकांस्त्रीन्प्रतपिष्यति ॥ ९ ॥
काळक्षोभाचिये दृष्टि । शतवर्षें अनावृष्टी ।
तेणें अत्युल्बणें आटे सृष्टी । पृथ्वीच्या पोटीं कांही नुरे ॥ १५८ ॥
प्राणिमात्र निमाले देख । वनें वाळूनि जाहली रख ।
बिंदुमात्र न मिळे उदक । यापरी लोक आटिले काळे ॥ १५९ ॥
तंव द्वादिशादित्यमेळा । मंडळीं झाला एकवेळां ।
तेथींच्या किरणीं प्रबळा । त्रैलोक्य सकळा संतप्त केलें ॥ १६० ॥
येती उष्णाचिया आह्या । होती पर्वतांच्या लाह्या ।
तेणें धरातळ लवलाह्या । भस्म झलें राया महउष्णें ॥ १६१ ॥
पातालतलमारभ्य सङ्कर्षणमुखानलः ।
दहन्नूर्ध्वशिखो विष्वग्वर्धते वायुनेरितः ॥ १० ॥
उष्णॆं तापले पृथ्वीतळ । पोळलें शेषफळामंडळ ।
तैं सहस्रमुखें विषानळ । अग्निकल्लोळ वमिता झाला ॥ १६२ ॥
पाताळतळींहूनि देखा । ऊर्ध्वमुख अग्निशिखा ।
जाळितचि तिहीं लोकां । उठिला घडका अनिवार ॥ १६३ ॥
क्षोभें दिधला फूत्कारा । सहस्रमुखें सुटला वारा ।
तो साह्य झाला त्या वैश्वानरा । जाळीत दिगंतरा वाढला वणवा ॥ १६४ ॥
संवर्तको मेघगणो वर्षति स्म शतं समाः ।
धाराभिर्हस्तिहस्ताभिर्लीयते सलिले विराट् ॥ ११ ॥
स्वर्ग आणि पाताळतळा । कवळूनि उठिल्या अग्निज्वाळा ।
तंव प्रळयकर्त्या मेघमाळा । क्षोभल्या त्या काळा अतिदुर्धरा ॥ १६५ ॥
म्हणाल तेथ मोठमोठे । वर्षों लागले थेंबुटे ।
तैसें नव्हे गा कडकडाटें । एकी धार सुटे अनिवार ॥ १६६ ॥
इतर पर्जन्याच्या धारा । त्य तैशा नव्हती नृपवरा ।
ऐक प्रमाणाच्या निर्धारा । तो समयो महावीरा अतिदुस्तर ॥ १६७ ॥
जैशी कां मदगजाची सोंड । तैशा धारा अतिप्रचंड ।
शत वर्षेंवरी अखण्ड । पर्जन्य वितंड पैं वर्षें ॥ १६८ ॥
विजु निजतेजें नभ जाळी । कडकडाटे दे आरोळी ।
काळाची बैसे दांखिळी । ऐसा प्रलयकाळीं मेघ खवळे ॥ १६९ ॥
तेणें उलथलें जळ सैंघ । जेथोनि वर्षत होते मेघ ।
त्यांतेंही विरवूनि सांग । जळमय चांग त्रिलोक्य झालें ॥ १७० ॥
अनिवार वर्षतां वेग । जेथें मेघांचेंही विरे आंग ।
य नांव सांवर्तक मेघ । अतिअमोघ वर्षावो ॥ १७१ ॥
तीर्थ क्षेत्र पवित्रोदक । सरिता समुद्र झाले एक ।
हारपले चंद्रसूर्यादिक । तिनी लोक बुडाले ॥ १७२ ॥
ऐशिया एकार्णवाचे ठायीं । विराट विराला गा पाहीं ।
साकार उरे ऐसें कांहीं उरलें माहीं नृपनाथा ॥ १७३ ॥
ततो विराजमुत्सृज्य् वैराजः पुरुषो नृप ।
अव्यक्तं विशते सूक्ष्मं निरिन्धन इवानलः ॥ १२ ॥
प्रळयकाळीं अतिगहिंसु । अगाध उसळे जलोल्हासु ।
स्थूळाचा करितां नशु । विरे निःशेषु विराटु ॥ १७४ ॥
विराटाच वैराज पुरुषु । तो अव्यक्तीं करी प्रवेशु ।
जेवीं इंधननाशें हुताशु । करी रहिवासु निजकरणीं ॥ १७५ ॥
जें ब्रह्मलोकनिवासी होती । त्यांसी महाप्रळयाचे अंतीं ।
ब्रह्मयसवें सर्वांसी क्रममुक्ती । ऐसें स्मॄ-श्रुतींचें दृढ वाक्य ॥ १७६ ॥
वैराजपुरुष नाम वदंती । हिरण्यगर्भतें म्हणती ।
त्यासी प्रळयीं प्रवेशु अव्यक्तीं । तैं इतरांची गति श्रुतिवाक्यें कैसी ॥ १७७ ॥
विदेहें पुशिली मायेची स्थिती । ते मायेची ऐशी दुर्धर शक्ती ।
जे न करिती भगवद्भक्ती । त्यां ब्रह्म्यासवें मुक्तीं घडों नेदी ॥ १७८ ॥
जालिया ब्रह्मसदनप्राप्ती । नकरितां भगवद्भक्ती ।
अतिशयें दुर्लभ मुक्ती । भक्तीपाशीं मुक्ती दासी जैशी ॥ १७९ ॥
न करितां भगवद्भजन । ब्रह्म्यासीही मुक्ति नव्हे जाण ।
मा इतरांचा ज्ञानाभिमान । पुसे कोण परमार्थीं ॥ १८० ॥
ज्यासी जेथ पदाभिमान । त्यासी तेंचि दृढबंधन ।
यलागीं दुर्लभपण । मोक्षासी जाण तिहीं लोकीं ॥ १८१ ॥
सांडोनियां पदाभिमान । अंगें सदाशिवु आपण ।
नित्य वसवी महाश्मशान । भगवद्भजनीं निजनिष्ठा ॥ १८२ ॥
यलागीं ज्यांसी ब्रह्मलोकप्राप्ती । तेथही जे करिती भगवद्भक्ती ।
त्यांसीच प्रळयाच्या अंतीं । परममुक्ती नृपवर्या ॥ १८३ ॥
ब्रह्मलोकीं ज्यां नाहीं हरिभक्ती । तेही पावती पुनरावृत्ती ।
ऐशी मयेची दुर्धर शक्ती । न करितां भक्ती मुक्ति कैंची ॥ १८४ ॥
अर्थीं ब्रह्म्याचें वचन । दों श्लोकीं बोलिला आपण ।
ज्ञानाभिमानियां पतन । भक्तां भवबंधन कदा न बधी ॥ १८५ ॥
[ ब्रह्मादिकृतगर्भस्तुतिश्लोकौ ]
येऽयेऽरविन्दाक्ष व्विमुक्तमानिनस्त्वय्यस्तभावादबिशुद्धबुद्धयः ।
आरुह्य कृच्छ्रेण परं पदं ततः पतन्त्यधोऽनादृतयुष्मदङ्घ्रयः ॥ ३२ ॥
तथा न ते माधव तावकाः चिद्भ्रश्यन्ति मार्गात्त्वयि बद्धसौहृदाः ।
त्वयाभिगुप्ता विचरन्ति निर्भया विनायकानीकपमूर्धसु प्रभो ॥ ३३ ॥
[ भा द स्क पू अ २ ]
न करितां भगवद्भक्ती । सज्ञानाही नातुडे मुक्ती ।
तेचि अर्थींच्या दृष्टांतीं ब्रह्म्याची उक्ती दाविली येथें ॥ १८६ ॥
जन्मामाजी ब्रह्माणपण । तेही वेदशास्त्रसंपन्न ।
न करितां भगवद्भजन । अचूक पतन तयांसी ॥ १८७ ॥
भक्तां सर्वभूतीं भगवद्भावो । तेथ विघ्नांसी नाहीं ठावो ।
तयां अपावचि होय उपावो । भावार्था देवो सदा साह्य ॥ १८८ ॥
भक्तीवीण मुक्तीचा सोसु । करितां प्रयत्न पडे वोसु ।
असो हें वैराजपुरुषु करी प्रवेशु अव्यक्तीं ॥ १८९ ॥
अव्यक्तीं वैराजाचा प्रवेशु । होतांचि महाभूतविलासु ।
हों लागे भूतां र्हासु । तो अनुप्रवेशु ऐक राया ॥ १९० ॥
वायुना हृतगन्धा भूः सलिलत्वाय कल्पते ।
सलिलं तद्धृतरसं ज्योतिष्ट्वायोपकल्पते ॥ १३ ॥
हृतरूपं तु तमसा वायौ ज्योतिः प्रलीयते ।
हृतस्पर्शोऽवकाशेन वायुर्नभसि लीयते ॥ १४ ॥
प्रळयवायूचा क्षोभक क्रोधु । तेणें पृथ्वीचा हरिला गंधु ।
तंव तेही विरोनियां प्रसिद्धु । एकवदु जळ जाहलें ॥ १९१ ॥
क्षोभला वायु असमसाहस । तो हरी जळचा जळरस ।
तेव्हां जळाचा होतसे र्हास । सावकाश् प्रळयमहातेनीं ॥ १९२ ॥
त्या तेजाचा निजसंभ्रम । वयुबळें ग्रासीत तम ।
तेव्हां प्रळयवायु परम । भरोनि व्योम कोंदाटे ॥ १९३ ॥
त्या प्रळयवायूचा स्पर्श । चपळतेसी सर्व ग्रास ।
करूनि ठके अवकाश । तेव्हां वायूतें आकाश निःशेष ग्रासी ॥ १९४ ॥
कालात्मना हृतगुणं नभ आत्मनि लीयते ।
इन्द्रियाणि मनो बुद्धिः सह वैकारिकैर्नृप ।
प्रविशन्ति ह्यहङ्कारं स्वगुणैरहमात्मनि ॥ १५ ॥
आकाशाच जो शब्दगुण । तो प्रळयकाळु गिळी । संपूर्ण ।
तंव क्षभला तामसाभिमान । तो करी प्राशन गगनाचें ॥ १९५ ॥
दश इंद्रियांचा गोंदळा । राजसाभिमानीं रिघाला ।
चित्तचतुष्टयाचा मेळा । तोही प्रवेशला सात्त्विकाभिमानीं ॥ १९६ ॥
इंद्रियअधिष्ठात्रीं दैवतें । तीहीं मिळोनियां समस्तें ।
प्रवेशलीं सात्त्विकातें । जाण निश्चितें नृपनाथा ॥ १९७ ॥
ते तिनी अहंकार त्रिगुणेंसीं । प्रवेशती महतत्त्वासीं ।
महत्तत्त्व मिळे मायेसी । जेवीं कन्या संततीसीं माहेरा ये ॥ १९८ ॥
जेवीं कुकडीचीं पिलीं । कुकडी पांखांतळी घाली ।
मग ते स्वयें दिसे एकली ॥ तेवीं माया उरली कल्पांतीं ॥ १९९ ॥
एवं उत्पत्तिस्थितिप्रळयांत । त्रिविध भागें दाविली येथ ॥
ते गुणमयी माया निश्चित । मिथ्याभूत आभासे ॥ २०० ॥
जेवीं लेंकुरें खेळतां खेळासी । दिवसा म्हणती जाहली निशी ।
तेवींचि पूर्णस्वरूपापाशीं । देखती मायेसी त्रिविध कल्पता ॥ २०१ ॥
एषा माया भगवतः सर्गस्थित्यन्तकारिणी ।
त्रिवर्णा वर्णितास्माभिः किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ १६ ॥
उत्तम मध्यम अधम जन । तिन्ही अवस्था त्रिभुवन ।
त्रिविध कर्में तीन गुण । हें जाण विंदान मायेचें ॥ २०२ ॥
ध्येय ध्याता ध्यान । पूज्य पूजक पूजन ।
ज्ञेय ज्ञाता आणि ज्ञान । हेही त्रिपुटी पूर्ण मायेची ॥ २०३ ॥
दृश्य द्रष्टा आणि दर्शन । कर्म कर्ता क्रियाचरण ।
भोग्य भोक्ता भोजन । हे त्रिपुटी पूर्ण मायेची ॥ २०४ ॥
शब्द श्रोता आणि श्रवण । घ्रेय घ्राता आणि घ्राण ।
रस रसना रसस्वादन । हे त्रिपुटी जाण मायेची ॥ २०५ ॥
कर क्रिया आणि कर्ता । चरण चाल चालता ।
बोल बोलणें बोलता । हे त्रिविधावश्ता मायेची ॥ २०६ ॥
अहं सोहं जडमूढता । साधक साधन साच्यता ।
देवी देवो परिवारदेवता । हेही त्रिविधता मायेची ॥ २०७ ॥
देह देही देहाभिमान । भव भय भवबंधन ।
मुक्त मुमुक्षु अज्ञान । हेंही विंदान मायेचें ॥ २०८ ॥
सुख दुःख जडत्व पूर्ण । आधी समाधी व्युत्थान ।
उत्पत्ति स्थिति निधन । इंहीं लक्षणीं संपूर्ण माया विलसे ॥ २०९ ॥
नभी निळिमा पूर्ण भासे । शेखी निळिमेचा लेशही नसे ।
तेवीं स्वरूपीं माया आभासे । मिथ्यावेशें मायिक ॥ २१० ॥
जेवीं प्रत्यक्ष दिसे मृगजळ । परी तें निधाघचि केवळ ।
तेवीं स्वरूपीं माया प्रबळ । मूळीं निर्मूळ आभासे ॥ २११ ॥
हे मिथ्या माया कल्पनावशें । प्रबळ बळें भासली दिसे ।
नासूं जातां नाशिजे ऐसें । सत्यत्वें नसे निजांग ॥ २१२ ॥
नांवरूपाचिया भडसें । ब्रह्मादिक केले पिसे ।
मिथ्या त्रिपुटीविन्यासें । ज्या बंधिलें दिसे त्रिलोक्य ॥ २१३ ॥
जेवीं रूपासवें दिसे छाया । नाशितां नातुडे नाशावया ।
तेवीं स्वरूपीं मिथ्या माया । अतिदुर्जया देवांसी ॥ २१४ ॥
जेवीं देहासवें मिथ्या छाया । तेवीं ब्रह्मीं मिथ्या माया ।
कल्पनायोगें वाढली वायां । यालगी अजया वेदशास्त्रें म्हणती ॥ २१५ ॥
राया कल्पना वाढे जे ठायीं । तेंचि मायेचें दृढ मूळ पाहीं ।
जो निर्विकल्प निजदेहीं । त्यासी माया नाहीं तिहीं लोकीं ॥ २१६ ॥
कल्पिती कल्पना जे राया । तेचि जाण मुख्य माया ।
आणीक रूपकें सांगावया । नातुडे माया निरूपणीं । २१७ ॥
तेचि त्रिविध मुख्यलक्षणीं । माया सांगितली विवंचोनी ।
आतां कोण्या अर्थींचेश्रवणीं । अत्यादरु मनीं वर्ते राया ॥ २१८ ॥
माया दुस्तर दारुण । ऐकूनि ऋत्विज ब्रह्मण ।
थरारले सभाजन । राजाही पूर्ण विस्मित जाहला ॥ २१९ ॥
नवल मायेचे रूपक । नाशूं न शकतीच ज्ञाते लोक ।
जिया गोंविले ब्रह्मादिक । इतरांचा देख पाडु कोण ॥ २२० ॥
माया आक्रमूनि शिवासी । तोही आणिला जीवत्वासी ।
ते माया तरवे दीनासी । तो उपावो यासी पुसों पां ॥ २२१ ॥
सुखोपायें दीन जन । दुस्तर माया तरती पूर्ण ।
तदर्थीं राजा आपण । अत्यादरें प्रश्न श्रद्धेनें पुसे ॥ २२२ ॥
श्रीराजोवाच ।
यथैतामैश्वरीं मायां दुस्तरामकृतात्मभिः ।
तरन्त्यञ्जः स्थूलधियो महर्ष इदमुच्यताम् ॥ १७ ॥
अतिदुस्तर हरीची माया । आइकोनि हांसें आले राया ।
लटकीच परी देहाभिमानियां । बाधावया दृढ जाहली ॥ २२३ ॥
माया दुस्तर शास्त्रप्रसिद्धी । तेथ बाळेभोळे स्थूळबुद्धी ।
सुखें तरती कोणे विधीं । तो सांग त्रिशुद्दी उपावो ॥ २२४ ॥
ज्यासी वश्य नाही निजमन । आणि भवाब्धि तरावया भाव पूर्ण ।
ऐसे भोळे भाविक जन । त्यांसी मायातरण सुगम सांगा ॥ २२५ ॥
मागां कवि बोलिला संकलितीं । तन्माययाऽतो बुध आभजेति ।
गुरु-ब्रह्म अभेदस्थिती । करितां भक्ती माया तरिजे ॥ २२६ ॥
तें भक्तीचें स्पष्ट लक्षण । विशद होआवया श्रवण ।
पुढती मायेचें तरण । पुसावया कारण मुख्य हेंचि ॥ २२७ ॥
तो मायातरणोपायविधी । सुगम सांगावया त्रिशुद्धी ।
अंतरिक्षाधाकुटा सुबुद्धी । प्रबुद्ध प्रज्ञानिधी बोलता जाहला ॥ २२८ ॥
श्रीप्रबुद्ध उवाच ।
कर्माण्यारभमाणानां दुःखहत्यै सुखाय च ।
पश्येत्पाकविपर्यासं मिथुनीचारिणां नृणाम् ॥ १८ ॥
मुख्य मायेचें तरण । प्रबुद्धचिजाणे पूर्ण ।
प्रबुद्ध जाहलिया आपण । मायेचें विंदान न तरतां तरती ॥ २२९ ॥
मनीं विषयाचा छंदु । तो केवळ महाबाधु ।
विषयत्यागी तो प्रबुद्धु । तोचि विशदु भावो आइका ॥ २३० ॥
विषयीं लोभलें अत्यंत मन । तेथ नव्हतां वैराग्य पूर्ण ।
कदा नव्हे मायेचें तरण । वैराग्यार्थ जाण विषय निंदी ॥ २३१ ॥
केवळ नश्वर विषय देख । तेंचि मानिती परम सुख ।
तें सुखचि दुःखदायक । स्त्रीकामें मुख्य माया बाधे ॥ २३२ ॥
वेंचुनि धनाचिया गांठी । सुखार्थीं स्त्री वैसविली पाटीं ।
तेचि भोगवी दुःखकोटी । जगीं माया लाठी स्त्रीकामें ॥ २३३ ॥
स्त्रीकामें प्रपंचु सबळ । स्त्रीकामें दुःख प्रबळ ।
स्त्रीकामें मायेसी बळ । स्त्रीकामें मोहिलें जग ॥ २३४ ॥
आवडीं स्त्री बैसवितां पाटीं । ते प्रपंचाच्या वाढवी कोटी ।
महामोहाच्या पाडूनि गांठी । दुःखसागरीं लोटी स्त्रीकामु ॥ २३५ ॥
जे नवमास वाहे उदरांत । ते माता करूनि अनाप्त ।
स्त्रियेसी मानिती अतिआप्त । ऐशी माया समर्थ स्त्रीकामें ॥ २३६ ॥
जे तोंडींचें पोटींचें खाववित । जे सदा सोशी नरकमूत ।
ते मातेहूनि स्त्री आप्त । जाहली जगांत मायामोहें ॥ २३७ ॥
स्त्रिया मेळवितां असंख्य मिळती । परी माता न मिळे त्रिजगतीं ।
ऐसें जे सज्ञान जाणती । तेही आप्त मानिती स्त्रियेतें ॥ २३८ ॥
मातेतें भजतां भुक्तिमुक्ती । स्त्रियेतें भजतां नरकप्राप्ती ।
ऐसें जे शास्त्रज्ञ जाणती । तेही मता उपेक्षिती स्त्रीकामें ॥ २३९ ॥
एवं स्त्रीकामाचिया व्याप्ती । माया व्यापिली त्रिजगतीं ।
सज्ञानही पाडले भ्रांतीं । स्त्रीकामसक्ती महामाया ॥ २४० ॥
मानूनि विषयांचे सुख । काम्य कर्म करितां देख ।
तेणें अतिदुःखी होती लोक । दुःखदयक काम्य कर्म ॥ २४१ ॥
कामिनीकामें गृहासक्ती । प्राणी प्राणांतें स्वयें शिणविती ।
त्या श्रमाची निदानस्थिती । सांगेन तुजप्रती राजाधिराजा ॥ २४२ ॥
निर्मळ जळें भिंती धुतां । जळाचीच नासे निर्मळता ।
हात माखती धुतले म्हणतां । भिंतीही तत्त्वतां निदळ केली ॥ २४३ ॥
तेवीं विषयांचेनि सुखें सुख । न पावतीच ब्रह्मादिक ।
विषयाचा जे मानिती हरिख । ते परममूर्ख पशुदेही ॥ २४४ ॥
नित्यार्तिदेन वित्तेन दुर्लभेनात्ममृत्युना ।
गृहापत्याप्तपशुभिः का प्रीतिः साधितैश्चलैः ॥ १९ ॥
तरिदिवसु निजनिकटें । मर्णेंसीं घेतां झटें ।
कवडीची प्राप्ती न भेटे । प्राणांतकष्टें द्रव्य जोडे ॥ २४५ ॥
एवं कष्टलें जोडलें धन । तें महादुःखाचें जन्मस्थान ।
अर्थ अनर्थाचें अधिष्ठान । निजात्ममरण निजमूळ ॥ २४६ ॥
द्रव्य नातां उपायें शिणवी । जाहलिया संरक्षणीं आधी लावी ।
रात्रिदिवस हृद्रोग जीवीं । अविश्वासें नांदवीं धनलोभु ॥ २४७ ॥
मायाबापांशीं चोरी करवी । स्त्रीपुरुषांसी कलहो लावी ।
सुहृदांतें दूरी दुरावी । हे द्रव्याची पदवी स्वाभाविक ॥ २४८ ॥
द्रव्यपाशीं आधिव्याधी । द्रव्यापाशीं दुष्ट बुद्धी ।
द्रव्यापाशीं सलोभ क्रोधीं । असत्य निरवधी द्रव्यापाशीं ॥ २४९ ॥
द्रव्यापाशीं अतिविकल्प । द्रव्यापाशीं वसे पाप ।
द्रव्यापाशीं अतिसंताप । पूर्ण दुःखरूप ते द्रव्य ॥ २५० ॥
हें दानें त्यागितां फळ गोमटें लोभियां नरका ने हटॆंतटें ।
द्रव्याऐसे गा वोखटें । आन न भेटे तिहीं लोकीं ॥ २५१ ॥
नळिया चणियांचे आशा । वानरें मुठीं धरणें तोचि फांसा ।
तेवीं द्रव्यदाराभिलाषा । नरदेहदशा अधःपातीं ॥ २५२ ॥
द्रव्य सहसा न मिळे पाहीं मिळेतरी अनीति अपायीं ।
यालागीं द्रव्याच्या ठायीं । सुख नाहीं त्रिशुद्धी ॥ २५३ ॥
धन वेचोनि फाडोवाडें । घर करिती वाडेंकोडें ।
तें अध्रुवत्वें सवेंचि पडे । थितें द्रव्य बुडे आयुष्येंसीं ॥ २५४ ॥
करूनि आयुष्याचा मातेरा । मुद्दलसिंचने जोडिलें पुत्रा ।
त्या पुत्राच्या मरणद्वारा । दुःखदुर्धरामाजीं बुडती ॥ २५५ ॥
प्रपंचींचे सुहृद समस्त । जंव स्वार्थ तंव होती आप्त ।
स्वार्थविरोधें तें अनाप्त । होऊनि घात सुहृदां करिती ॥ २५६ ॥
करोनिया अतिहव्यासु । मेळविती नाना पशु ।
त्यांचा सवेंचि होय नाशु । तेणें दुःखें त्रासु गृहस्थांसी ॥ २५७ ॥
निजदेहोचि नश्वर येथ । त्यासि प्रपंच नव्हे गा शाश्वत ।
अवघें जगचि काळग्रस्त । इहलोकीं समस्त ठकिले विषयीं ॥ २५८ ॥
मनुष्यदेहो कर्मभूमीं प्राप्त । तो लोक म्हणती कर्मजित ।
हा जैसा नश्वर येथ । तैसाच निश्चित नश्वर स्वर्गु ॥ २५९ ॥
एवं लोकं परम्विद्यान्नश्वरं कर्मनिर्मितम् ।
सतुल्यातिशयध्वंसं यथा मण्डलवर्तिनाम् ॥ २० ॥
मनीं धरोनी विषयभोग । इहलोकीं करिती याग ।
पुण्य जोडोनियां साङ्ग । पावती स्वर्गनिजपुण्ययोगें ॥ २६० ॥
स्वर्गासुखा इंद्र अधिपती । तोही पतनार्थ धाके चित्तीं ।
विघ्नें सूची तापसांप्रती । स्वर्गस्थिति अपायी ॥ २६१ ॥
यापरी निजपुण्यें स्वर्गप्राप्ती । त्या लोकातें पुण्यजित म्हणती ॥
तेही पुण्यक्षयें क्षया जाती । तेणें धाकें धाकती स्वर्गस्थ श्तेष्ठ ॥ २६२ ॥
गांठीं पुण्य असतां चोख । स्वर्गभोगीं असेल सुख ।
हेही वार्ता समूळ लटिक । स्वर्गींचें दुःख ऐक राया ॥ २६३ ॥
समान पुण्यें समपदप्राप्ती । त्यांसी स्पर्धकलहो करिती ।
आपणाहूनि ज्यां अधिक स्थिति । त्यांचा द्वेष चित्तीं अहर्निशी ॥ २६४ ॥
जैसे राजे मंडळवर्ती । राज्यलोभें । कलहो करिती ।
तैशी स्वर्गस्थां कलहस्थिती । देवेषें होती अतिदुःखी ॥ २६५ ॥
पतनभयें कलह-द्वेष वोढी । क्षयतें पावे पुण्यजोडी ।
अधोमुख पडती बुडीं । यज्ञिकें बापुडीं चरफडती ॥ २६६ ॥
एवं स्वर्गसुखउल्हसु । मानिती ते केवळ पशु ।
प्रत्यक्ष तेथ द्वेष नाशु । असहसाहसु नित्य कलहो ॥ २६७ ॥
सेविलाचि विषयो नित्य सेविती । परी कदा नव्हे मानसीं तृप्ती ।
तरी मिथ्या म्हणौनि नेणती । हेमोहक शक्ती मायेची ॥ २६८ ॥
जैसें वेश्येचें सुख साजणें । वित्त घेऊनि वोसंडणें ।
तेवीं विषयाचा संगु धरणें । तंव तंव होणें अतिदुःखी ॥ २६९ ॥
यालागीं उभयभोगुउपाया । जे जे प्रवर्तले गा राया ।
ते ते जाण ठकिले माया । थितें गेलें वायां उत्तम अयुष्य ॥ २७० ॥
कर्मभूमीं नरदेह प्राप्त । हें पूर्ण निजभाग्याचें मथित ।
देव नरदेह वांछित । ते देव केले व्यर्थ विषयार्थीं ॥ २७१ ॥
एवं विषयाची आसक्ती । माया ठकिले नेणों किती ।
यालागीं विषयाचे विरक्ती । करावी गुरुभक्ती तेंचि सांगों ॥ २७२ ॥
तस्माद्गुरुं प्रपद्येत जिज्ञासुः श्रेय उत्तमम् ।
शाब्दे परे च निष्णातं ब्रह्मण्युपशमाश्रयम् ॥ २१ ॥
जाणोनि विषयांचे नश्वरपण । पावावयालागीं ब्रह्म पूर्ण ।
सद्गुरुसी अनन्यशरण । रिघावें संपूर्ण श्रद्धायुक्त ॥ २७३ ॥
सद्गुरुवचनमात्रें माया । तरेन हा निश्चयो राया ।
येणें सद्भावें लागतो पायां । पावावया निजस्वार्तु ॥ २७४ ॥
गुरु ऐसें जे म्हणणें । तेंही आहे बहुसालपणें ।
ऐक राया तीं लक्षणें । तुज कारणें सांगेन ॥ २७५ ॥
एक वेदाध्ययन गुरु । एक व्याख्यानदानीं उदारु ।
एक ज्योतीषज्ञानीं गंभीरु । परी तो सद्गुरु न म्हणती ज्ञाते ॥ २७६ ॥
एक आगमोक्त मंत्र उपसिती । जप करावा विधानयुक्ती ।
मग कैं होईल निजप्राप्ती । हें नकळे निश्चितीं गुरुशिष्यां ॥ २७७ ॥
एक वयुधारणा लाविती । एक नाना ल लक्ष्यें दाविती ।
एक हठयोगें गोंविती । एक वैसविती महामुदा ॥ २७८ ॥
एक ब्रह्मानुवादें चोखटु । तत्त्वनिरूपणीं उद्भटु ।
वैरग्यबोलिका वरिष्ठु । उपजवी विटु उभयभोगंचा ॥ २७९ ॥
कैसें निरूपी शुद्ध ब्रह्म । ऐकोनि सात्त्विकं येत प्रेम ।
परी निजहृदयींचा भ्रम । निरसे तें वर्म नेणेचि ॥ २८० ॥
जेवीं गूळ-उसांचा घाणा । तोंडींचा रसु भरे भाणा ।
शब्दचोपटें भरोनि वदना । करी परिभ्रमणा करकरितु ॥ २८१ ॥
ऐसा जो कां शब्दज्ञानी । उत्तम व्यख्याता ज्ञानगुणीं ।
तो जन रंजवी निरूपणीं । स्वयें कोरडेपणीं करकरितु ॥ २८२ ॥
योगक्ष्म चाले गोमटा । लौकिकीं थोर प्रतिष्ठा ।
तेथें निजप्राप्तीची उत्कंठा । न वचे वरिष्ठा शिष्यांची ॥ २८३ ॥
जेवीं अमृत म्हणतां । चवी न लभे गा सर्वथा ।
तेवीं शाब्दिक ज्ञानयोग्यता । अनुभववार्ता स्वयें नुपजे ॥ २८४ ॥
जेणें स्वयें चाखिली नाहीं चवी । तो दुजयातें गोडी केवीं लावी ।
यालागीं जो पूर्णानुभवी । तो तारी सद्भावें सच्छिष्यसी ॥ २८५ ॥
एवं गुरुपणाची वदंती । असे बहुपणें नांदती ।
जो करी अपरोक्षप्राप्ती । त्यातें म्हणती सद्गुरुस्वामी ॥ २८६ ॥
ज्याचेनि वाक्यें असंतता । निःशेष मावळे तत्त्वतां ।
त्यासीचि गा सद्गुरुता । वेदशास्त्रार्थां प्रतिपाद्य ॥ २८७ ॥
जे उपदेशिती मंत्रतंत्र । तेही पूज्यत्वें अतिसधर ।
जेथें नुरे पूज्यपूजकताविचार । तोचि साचार सद्गुरुस्वामी ॥ २८८ ॥
एकातें ब्रह्मज्ञान । वस्तु देखोनि विरालें मन ।
मावळले द्वैताचें भान । पडिलें मौन चहूं वाचां ॥ २८९ ॥
इंद्रियें टंवकारिलीं समस्त । प्राण पांगुळला जेथींचा तेथ ।
वस्तु देखोनियां परमाद्भुत । पडलें ताटस्त्य्ह देहभावा ॥ २९० ॥
ऐसा जो आत्मानुभवी । त्यातें सद्भावें शिष्यु विनवी ।
तंव तो पुसे ना समजावी । ताटस्त्यभावीं अबोलपणा ॥ २९१ ॥
एका अनुभवा आलें ब्रह्म । फिटला बाध्यबाधकतेचा भ्रम ।
मोडलें द्वैतभावाचें कर्म । जगीं विषम असेना ॥ २९२ ॥
परी अचुंबित वर्तणें । अघटमान कर्म करणें ।
अत्यंत उग्रता निरवणें । दुर्धरपणें भयानकु ॥ २९३ ॥
आपण आपणियामाजी हंसत । ध्वनितें बोले परमार्थ ।
तेथें बोधेन शिष्याचें चित्त । पडे दुश्चित ते ठयीं ॥ २९४ ॥
ऐसा जो वर्ते ब्रह्मज्ञानी । त्याची ब्रह्मस्थिती न मने जनीं ।
मा कोण जाईल भाव धरोनि । बोधालागोनी त्यापाशीं ॥ २९५ ॥
आतां सद्गुरुचीं जीं निजलक्षणें । राया संगेन तुजकारणें ।
जें ऐकतां अंतःकरणें । सुखी होणें सद्भावें ॥ २९६ ॥
तरी जो कायावाचामनें । अतिकृपाळू दीनाकारणें ।
तोडी शिष्याचीं भवबंधनें । उठवी ठाणें अहंकाराचें ॥ २९७ ॥
ज्याचा जैसा जैसा भावो । तैसा तैसा करी अनुभवो ।
तरी गुरुत्वाचा अहंभावो । अणुमात्र पहा हो धरीना ॥ २९९ ॥
शिष्यपासूनि सेवा घेणें । हें स्वप्नींही न स्मरे मनें ।
शिष्याची सेवा स्वयें करणें । पूज्यत्वें पाहणें निजशिष्यां ॥ ३०० ॥
शिष्य देखावा पुत्रासमान । हें स्मृतिवक्य असे प्रमाण ।
दृष्टीं देखो नेणें गौण । शिष्या देखे पूर्ण ब्रह्मत्वें ॥ ३०१ ॥
शिष्या सेवा करी निजभावार्थें । परी तो सेवक न म्हणे त्यातें ।
ज्यासी भगवद्रूप सर्व भूतें । शिष्य वेगळा तेथें सेवकत्वें नुरे ॥ ३०२ ॥
ऐसा मी एक महायोगी । हेंही न मिरवी ति जगीं ।
गुरुत्वाचा ताठा अंगीं सर्वथा शिगीं लागों नेदी ॥ ३०३ ॥
आपुल्या योगक्षेमाचें सांकडें । स्वप्नींही न घाली शिष्याकडे ।
शिष्य संकट अतिगाढें । निवारी रोकडें निजांगें जो ॥ ३०४ ॥
मी एक अकर्ता निजात्मयोगी । म्हौनि विषयांतें न भोगी ।
अथवा विषयो निःशेष त्यागी । हाही आग्रहो अंगीं असेना ॥ ३०५ ॥
तो विषय भोगी ना स्वयें त्यागी । तो अदृष्टाच्या निजविभागीं ।
लावूनियां देहाच्या अंगीं । परब्रह्मयोगीं विचरत ॥ ३०६ ॥
देह दैवें पालखीमाजीं चढे । अथवा विष्ठेमाजीं पडे ।
तें दोहींचें सुखदुःख त्याकडे । मी म्हणौनि पुढें कदा न रिघे ॥ ३०७ ॥
देहीं असोनि नाहीं अहंकृती । गेहीं असोनि नाहीं गृहासक्ती ।
शेखीं लोकांमाजीं लौकिकस्थिती । सुखें वर्तती लोकांसरिसें ॥ ३०८ ॥
त्यासी स्त्री म्हणे माझा भर्ता । पुत्र म्हणे माझा पिता ।
शिष्य म्हणती गुरु तत्त्वतां । तो त्यांहूनि परता त्यांमाजीं वर्तें ॥ ३०९ ॥
ऐशिया पूर्णप्रतीती । आचरोनि दावी भक्ती ।
हरि भजावा सर्वां भूतीं हेंच शिष्यांप्रती उपदेशी ॥ ३१० ॥
हीं सद्गुरुचीं निजलक्षणें । पंडितां न कळती ज्ञुआतेपणें ।
पूर्णानुभवी जाणती खुणे । इतरांचें जाणणें पांगुळे तेथ ॥ ३११ ॥
त्याचे गुरुत्वाची वोळखण । अंगीं निजशांति पूर्ण ।
हेंचि सद्गुरुत्वाचें लक्षण । मुख्य भूषण हेंचि राया ॥ ३१२ ॥
जगीं शांति जाली परदेशी । कोठेंही ठावो न मिळे तिशीं ।
ते आली सद्गुरुपायांपाशीं । सुखवासासी वसावया ॥ ३१३ ॥
यापरी स्सद्गुरुपाशीं शांती । स्वयें आली सुखवासवस्ती ।
जेवीं कां माहेराआंतौती । स्वानंदें क्रीडती कन्या जैशी ॥ ३१४ ॥
जाणोनि वेदशास्त्र निश्चितीं । जो न मिरवी गा व्युत्पत्ती ।
ज्यासी अपरोक्षें पूर्ण शांती । तो सद्गुरुमूर्ति निश्चयें राया ॥ ३१५ ॥
झणीं श्रोते कोपती येथ । म्हणतील ग्रंथ वाढविला व्यर्थ ।
निष्णात या पदाचा अर्थ । काढितां तेथ स्फुरलें हो ॥ ३१६ ॥
हे माझे गांठीची नव्हे युक्ती । सद्गुरु आपण आपली स्थिती ।
बोलवीतसे ग्रंथार्थीं । पदपदार्थीं साधूनि ॥ ३१७ ॥
तरी सद्गुरुचीं लक्षणें । न वर्णवती अगाधपणें ।
वेद वेडावले मुकेपणें । तेथें माझें बोलणें सरे केवीं ॥ ३१८ ॥
येथ आश्चर्य कैसे देखा । श्रीभगवत देशभाखा ।
परमार्थु साधिला नेटका । तुष्टला निजसखा जनार्दनस्वामी ॥ ३१९ ॥
एका जनार्दना शरण । त्याची जैं होय कृपा परिपूर्ण ।
त्या देहीं असता देहबंधन । नातळे जाण गुरुभक्तां ॥ ३२० ॥
ज्याचे सेवितां निजचरण । देहीं न बाधी देहबंधन ।
त्यासी जाहलिया अनन्य शरण । दे अगाध कोण हें न कळे वेदां ॥ ३२१ ॥
न करितां सद्गुरुभक्ती । कदा नव्हे परमार्थप्राप्ती ।
यालागीं सद्गुरुभक्ती । बोलिलीं ग्रंथीं शिष्यहितार्थ ॥ ३२२ ॥
यलागीं पूर्ण सद्गुरुपाशीं । अनन्य शरण होतां त्यासी ।
तो सद्भावें निववी शिष्यासी । निजबोधेंसीं यथार्थ ॥ ३२३ ॥
सद्गुरुस्थितीचें निरूपण । राया सांगितलें संपूर्ण ।
आतां शिष्याचे लक्षण । सावधान अवधारीं ॥ ३२४ ॥
तत्र भागवतान्धर्मान्शिक्षेद्गुर्वात्मदैवतः ।
अमाययानुवृत्त्या यैस्तुष्येदात्मात्मदो हरिः ॥ २२ ॥
वरीवरी दिसती सात्त्विक । भीतरीं विकल्पी शिष्य एक ।
एक ते केवळ दांभिक । एक ज्ञानठक अतिधूर्त ॥ ३२५ ॥
एक ते केवळ प्रतिष्ठाकाम । एकासी पूज्यतेचा संभ्रम ।
एकासी जाणिवेचा आक्रम । एकाचे पोटीं भ्रम महासिद्धीचा ॥ ३२६ ॥
एक वाग्वादी वाजट । एका आवडे अतिशयेंसीं कर्मठ ।
एक केवळ कर्मनिष्ठ । आम्ही ब्रह्मनिष्ठ अभिमानें ॥ ३२७ ॥
एका आवडे वायुधारण । एका आसनजाभिमान ।
एकाचें संशयी मन । विश्वास पूर्ण दृढ नाहीं ॥ ३२८ ॥
एक आदरें उपदेशु घेती । मग होय नव्हे विकल्प चित्तीं ।
एइशा अनेक शिष्यपंक्ती । ते जाण निश्चितीं मायिक ॥ ३२९ ॥
आतां जे कां अमायिक । शोधितसत्त्वाचे सात्त्विक ।
मुख्य परमार्था साधक । जे अवंचक सर्वस्वें ॥ ३३० ॥
जे गुरुचरणाचे अंकिले । जे गुरुवाक्या जीवें विकले ।
सद्गुरूलागीं वहिलें । सर्वस्व आपुलें वोवाळिती ॥ ३३१ ॥
जो सद्गुरूच्या बोलावरी । जीविताची कुरवंडी करी ।
जो गुरुआज्ञेबाहेरी । तिळभरी हों न शके ॥ ३३२ ॥
सद्गुरुतें मनुष्यबुद्धी । पाहोंचि नेणे जो त्रिशुद्धी ।
सेवेलागीं निरवधी । हर्षानंदीं तत्पर ॥ ३३३ ॥
निजभावार्थें सादर । सेवलागीं अतितत्पर ।
शरीर आठही प्रहर । अणुमात्र वंचिना ॥ ३३४ ॥
उंच अथवा नीच काम । म्हणो नेणे मनोधर्म ।
गौण करोनि नित्यकर्म । मानी उत्तमोत्तम गुरुसेवा ॥ ३३५ ॥
सेवेंलागीं निष्कपट । नित्य निजभावें चोखट ।
जंव जंव सेवा पडे सदट । तंव तंव उद्भट उल्हासु ॥ ३३६ ॥
सच्छिष्य असच्छिष्य समुदावो । सद्गुरुसी सारिखेचि पहा वो ।
ज्याचे हृदयीं जैसा भावो । तैसा पहा हो फळभोग ॥ ३३७ ॥
भावेषु विद्यते देवो । हा उपदेशीं मुख्य निर्वाहो ।
आपुला आपणया भावो । फळभोग पहा हो भोगवी ॥ ३३८ ॥
चुकवावया मृत्यूचा ठावो । जाणिवे आणितां निजभावो ।
हिरण्यकशिपु नाडला पहा हो । संधी साधोनि देवो निर्दळी त्यासी ॥ ३३९ ॥
तेथेंचि प्रल्हादाचा भावो । मज रक्षिता देवाधिदेवो ।
त्यासी साक्षेपें मारितां रावो । मरणचि वावो भावार्थें केलें ॥ ३४० ॥
परमार्थीं जें जाणपण । ते जाणावी नागवण ।
यालागीं सद्भावें जो संपूर्ण । तो जन्ममरणछेदकु ॥ ३४१ ॥
मी शिष्यपरीक्षकु ज्ञाता । हे सद्गुरुसी नाही अहंता ।
तेथें जैशी त्याची भावार्थता । तैशा थैशा अर्था तो पावे ॥ ३४२ ॥
हें असो सच्छिष्याचा सद्भावो । राया अभिनव कैसा पहा हो ।
गुरु ब्रह्म ऐक्यभावो । निजनिर्वाहो निष्टंक ॥ ३४३ ॥
माझा इंद्रियवृत्ती चाळिता । सद्गुरु निजात्मा मजआंतौता ।
बाह्य सेवेलागीं सर्वथा । ब्रह्मूर्ति तत्त्वतां सद्गुरु मानी ॥ ३४४ ॥
सद्गुरुचरणीं आपण । चित्त-वित्त-जीवितेंसीं पूर्ण ।
करूनि घाली आत्मार्पण । सर्वस्वें संपूर्ण सर्वभावें ॥ ३४५ ॥
तेथें संतुष्टला स्वामी पूर्ण । तोही सर्वस्वें भुलोन ।
आवडी निजांगें आपण । सेवका आधीन स्वामी होये । ३४६ ॥
आत्मार्पण करितां बळी । द्वारीं द्वारपाळ जाहला वनमाळी ।
ऐसी भजनभावाची नवाळी । सेवकाजवळी स्वामी तिष्ठे ॥ ३४७ ॥
एवढी ये अगाध प्रीती । उत्तम भक्त स्वयें पावती ।
भाळ्याभोळ्यां हेचि स्थिती । कैशा रीती आतुडे ॥ ३४८ ॥
याचिलागीं सद्गुरूपाशीं । शरण रिघावें सर्वस्वेंशीं
तो संतोषोनियां शिष्यासी । भजनधर्मासी उपदेशी ॥ ३४९ ॥
जेणें भजनें भगवंत । भजोनि जाहले उत्तम भक्त ।
ते भागवतधर्म समस्त । शिकावे निश्चित सद्भावेंसीं ॥ ३५० ॥
मुख्य भागवतधर्मस्थिती । अवश्य करावी सत्संगती ।
हेंचि सद्गुरु उपदेशिती । असत्संगतित्यागार्थ ॥ ३५१ ॥
सर्वतो मनसोऽसङ्गमादौ सङ्गं च साधुषु ।
दयां मैत्रीं प्रश्रयं च भूतेष्वद्धा यथोचितम् ॥ २३ ॥
सर्वांपासोनि निःसंग । जरी मनीं होणें आहे चांग ।
तैं अवश्य धरावा सत्संग । असत्संग त्यागावा ॥ ३५२ ॥
मुख्य असत्संग देहसंगती । त्याची समूळ करावी निवृत्ती ।
जगीं दाटुगी सत्संगती । जाण निश्चिती नृपनाथा ॥ ३५३ ॥
तेथें दया मैत्री प्रश्रयो पूर्ण । मुख्यत्वें हें त्रिविध लक्षण ।
अवश्य करावें आपण । सत्संग प्रमाण सहितासी ॥ ३५४ ॥
सांडोनिया थोरपण । साधूसी लीन होआवें संपूर्ण ।
सांडोनियां देहाभिमान । त्यासी लोटांगण घलावें ॥ ३५५ ॥
साधूपरता पूज्य पहा हो । जगीं नाहीन् आन देवो ।
संतपूजनें देवाधिदेवो । स्वयमेवो संतुष्टे ॥ ३५६ ॥
संतपदींचे रजःकण । शिरीं वंदावे श्रद्धेने पूर्ण ।
संतांपुढें जाणपण । सर्वथा आपण न मिरववें ॥ ३५७ ॥
देखोनि संतसमुदावो । अनन्यगती भगवद्भावो ।
भगवभावें नम्र स्वभावो । प्रश्रयो पहा हो या नांव ॥ ३५८ ॥
नम्रता सेवितां सन्तचरण । येथें भूतदया वाढें पूर्ण ।
हें दयेचें निजलक्षण । सावधान । अवधारीं ॥ ३५९ ॥
भूतांसी कठिणपण । देखतां निघों पाहे प्राण ।
मा स्वयें करील आपण । हें सर्वथा जाण स्वप्नीं न घडे ॥ ३६० ॥
जेणें आपणासी होय दुःख । तें भूतांसी करीना निःशेख ।
जेणें आपणासी होय सुख । तें आवश्यक करी दीना ॥ ३६१ ॥
सर्व भूतीं दया समान । कदा न बोले कठिणपण ।
भूतांची पीडा निवारण । करोनि आपण शोपाय चिंती ॥ ३६२ ॥
जीवमात्रीं दुरुक्ती बोलतां । जिव्हेच्या घेवों पाहे जीविता ।
भूतीं दुष्टपण चाळितां । समूळ निजचित्ता निर्दाळूं पाहे ॥ ३६३ ॥
भूतांसी जेथ पीडा पावे । त्यातळी जीव भलूं धंवे ।
जीवापरीस भूतें सर्वें । दयागौरवें पढियंतीं ॥ ३६४ ॥
ऐसें जें कारुण्य पूर्ण । त्या नांव दया संपूर्ण ।
आतां मैत्रीवें लक्षण । असाधारण तें ऐका ॥ ३६५ ॥
सर्व भूतांचे ठायीं । सुहृदावांचोनि दुजें नाहीं ।
तरी न करितांचि मैत्री पाहीं । ठायींचे ठायीं अलोलिक ॥ ३६६ ॥
जे विषयवियोगें न विटे । नाना विकल्पीं न तुटे ।
आलिया परम संकटें । मैत्री नेटेंपाटें सदा ग्राह्य ॥ ३६७ ॥
या नांव गा मित्रभावो । प्राण गेलिया न तुटे पहा हो ।
देखतां कल्पांतकाळघावो । निजमित्रसमुदावो एकवटे कीं ॥ ३६८ ॥
ऐसी आचरतां निजस्थिती । श्रद्धा उपजे सर्वां भूतीं ।
त्या श्रद्धेची व्युत्पत्ती । यथनिगुती सांगेन ॥ ३६९ ॥
नवल श्रद्धेचें लक्षण । ब्रह्मा मुंगी समसमान ।
तरी यथोचित विधान । सर्वथा जाण चुकेना ॥ ३७० ॥
अर्घ्यपाद्यादि पूजन । सकळ दान आणि सन्मान ।
हे श्रद्धा ब्रह्मणीं संपूर्ण । एकासी तें जाण अन्नमात्रचि ॥ ३७१ ॥
एका अन्न आच्छादन । एकासी ते कोरडे कण ।
तृण आणि जीवन । एका पयःपान यथोचित ॥ ३७२ ॥
जेणें ज्यासी सुख संपूर्ण । तें तें करी उचित श्रद्धें जाण ।
अनुचित श्रद्धेचें विंदाण दुःखकारी संपूर्ण सर्वार्थीं ॥ ३७३ ॥
जेवीं ब्राह्मणा वाढिलें तृण । गाईस वाढिलें मिष्टान्न ।
श्वानासी बैसणें सिंहासन । साधूसी आसन थारोळा ॥ ३७४ ॥
व्याघ्रासी पडिल्या लंघन । त्यासी अर्पूं नये गोदान ।
गाय गादल्या संपूर्ण । तैलाभ्यंजन करूं नये ॥ ३७५ ॥
हो कां देह इंद्रियें जरी एकें । तरी जिव्हाकर्म नव्हे नाकें ।
तेवीं एक भूतात्मा भूतवेखें उचितोन्मुखें यजावा ॥ ३७६ ॥
करितां यथोचित अर्पण । जरी क्रिया दिसे भिन्न भिन्न ।
तरी अंतरश्रद्धा अभिन्न । हें मुख्य लक्षण भागवतधर्मीं ॥ ३७७ ॥
भूतीं भूतात्मा अभिन्नस्थिती । दया मैत्री साधूंची भक्ती ।
हेच आतुडे कैशा रीतीं । प्रबुद्ध तदर्थीं उपाव सांगे ॥ ३७८ ॥
तेचि नव श्लोकीं श्लोकोक्ती । समूळ भगवतधर्मस्थिती ।
प्रबुद्ध सांगे रायाप्रती । साधकां निजप्राप्ती साधावया ॥ ३७९ ॥
शौचं तपस्तितिक्षां च मौनं स्वाध्यायमार्जवम् ।
ब्रह्मचर्यमहिंसां च समत्वं द्वन्द्वसंज्ञयोः ॥ २४ ॥
मुख्य सधावया परमार्थ । अवश्य पाहिजे गा शिचिता ।
शुचित्वावांचोनि तत्त्वता । न लाभे हाता निजस्वार्थु ॥ ३८० ॥
यालागीं गा नृपनाथा । शुद्ध शौचाची आइक कथा ।
आंतर मळ न क्षाळितां न लाभे हाता बाह्यशुद्धी ॥ ३८१ ॥
मन मळिण वासनामळें । तें न करितां सोंवळें ।
बाह्य पवित्रता अहंबळें । तें जाण आंधळें न्याहाळी जैसें ॥ ३८२ ॥
सोनें जेवीं पुटीं पडे । मळ तुटे वाणीं चढे ।
तेवीं गुरुसेवा जडत्व मोडे । चित्तशुद्धी जोडे निर्दुष्ट ॥ ३८४ ॥
आरशासी सहाणीं तोडिजे । तेणें स्वमुखा शुद्धत्व जोडिजे ।
तेवीं चित्तशुद्धी उघडिजे । सहजीं सहजें निजशुद्धी ॥ ३८५ ॥
लोहें परिसु झांकिजे । तंव लोहत्वा मुकिजे ।
तेवीं अंतरशुद्धीनें कीजे । महा निर्बुजे स्थूळबुद्धि ॥ ३८६ ॥
सूर्यासन्मुख सूर्यकांत । जाहलिया शुद्धत्वें होय दीप्त ।
तेप्रभा बाह्य प्रकाशत । अग्निहोत्रार्थ महायागा ॥ ३८७ ॥
तेवीं गुरुवक्यें अंतरशुद्धता । सबाह्य आली शुचिता ।
हे न करिती जे पवित्रता । ते जाण तत्त्वतां अतिभंडिमा ॥ ३८८ ॥
अल्प जळ शौचाप्रती । तेणें हात करकटले ठाती ।
शेवटीं गिरबडे बृहती । तेवीं विकल्पी होती अपवित्र ॥ ३८९ ॥
भरलें काळकूट जीवीं । वरी टवटव अतिवरवी ।
तें इंद्रावण कोणीही न सेवी । अंतरस्वभावीं अतिमळिण ॥ ३९० ॥
तीर्थीं धुतला रजकराजु । तो काय होईल शुद्ध द्विजु ।
नटें भेतला राजध्वजु । तो नव्हे पूज्यु बाह्यक्रियावशें ॥ ३९१ ॥
सुंदरी सुकुमार साजिरी । वोठीं कुष्ठता तिळभरी ।
जाहलिया तीतें कोणी न वरी । वरीवरी बरी दिसतांही ॥ ३९२ ॥
नागवी माथा मोत्यांची जाळी । शिंबरी सुपाणीदाणा ल्याली ।
तेवीं बाह्य पवित्रता दाविली । ते ते केली निजभंडिमा ॥ ३९३ ॥
दहें माखला वायसु । तो काय होईल राजहंसु ।
दहीं म्हणोनि मथितां कापुसु । तृप्ती नव्हे उपहासु जगीं प्रगटे ॥ ३९४ ॥
तेवीं अंतरीं विकल्पु असतां । बाह्य जे जे पवित्रता ।
ते ते क्रिया नृपनाथा । जाण तत्त्वतां अतिभंडिमा ॥ ३९५ ॥
अंतर क्षाळिलें गुरुप्रतीतीं । बाह्य क्षाळिलें शास्त्रयुक्तीं ।
ऐसें शुचित्व निजनिश्चितीं अद्वैत स्थिती तेथें नांदे ॥ ३९६ ॥
अंतरी शुचित्व पूर्ण वसे । तें बाह्यकर्मीं स्वयें प्रकाशे ।
तें शुचित्वचि अनायासें परमार्थदशे प्रकाशी ॥ ३९७ ॥
ईश्वरभावाचें निजवर्म । ज्याचे पोटीं रिघालें सप्रेम ।
त्याचें कर्मचि होय ब्रह्म । त्या देहभ्रम बाधिना ॥ ३९८ ॥
या नम शुचिष्मता । सत्य जाण गा नृपनाथा ।
तपाचीही स्थिती आतां ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥ ३९९ ॥
शरीरशोषणा नांव तप । तें प्रारब्ध-भोगानुरूप ।
हृदयीं वाहणें कृष्णस्वरूप । तो शुद्ध साक्षेप तपाचा ॥ ४०० ॥
जेवीं धूरसूनि दिठी । शूर रणामाजीं उठी ।
तेवीं ईश्वर धरोनि पोटीं । वर्ते तो सृष्टीं तपिया शुद्ध ॥ ४०१ ॥
हेंचि तपाचें निजस्वरूप । याचि नांव शुद्ध तप ।
यावरतें न चढे रूप । व्यर्थ वाग्जल्प कां करावे ॥ ४०२ ॥
द्वंद्वसहिष्णुता मुमुक्षा । या नांव म्हणिजे तितिक्षा ।
तेही आणावया लक्षा । नृपाध्यक्षा अवधारीं ॥ ४०३ ॥
सुखदुःख उभय भोग । दोंमाजीं अखंड आपुलें अंग ।
जेवीं चितींची वाघीण आणि वाघ । दोहींमाजीं साङ्ग निजत्वें भिंती ॥ ४०४ ॥
जेवीं दावाग्नी कां उन्हाळे । आकाश जैसें न पोळें ।
असोनि त्यांचेनि मेळें । त्यांवेगळें अलिप्त ॥ ४०५ ॥
शीतळ जळ कां हींव पडे । पृथ्वी निजक्षमा न कांकुडे ।
तेवी निजस्वरूपसुरवाडें द्वंद्वा नातुडे निजसाधु ॥ ४०६ ॥
शरीर जरी हिंवे कांपे । तेणें देह कांपे साधु न कांपे ।
शरीर अतिउष्णें तापे । परी साधु न तापे देहतापामाजीं ॥ ४०७ ॥
सुख देखोनि दिठी । ज्या गोडिया घाली मिठी ।
दुःखही त्याचि आवडि घोंटी । द्वंद्वसहिष्णुता मोठी या नांव राया ॥ ४०८ ॥
गोफणगुंडा सन्मुख । लागतां अवश्य उठे दुःख ।
तोच सुवर्णाचा जाहलिया देख । दुःख लोपोनि सुख अनिवार वाढे ॥ ४०९ ॥
सुखदुःखप्रकाशक । निजवस्तु असे एक ।
त्या एकात्मता देख । द्वंद्वें साधक सुखें साहती ॥ ४१० ॥
तेवीं द्वंद्वाचें जाणपण । जाणवीता असे जें ज्ञान ।
तेंजाणितल्या आपण । द्वंद्वें संपूर्ण निर्द्वंद्वें होती ॥ ११ ॥
रसउसीं कठिणपण । त्यामाजीं गोडी अखंड पूर्ण ।
तेवीं द्वंद्वामाजीं वस्तु चिद्घन । अखंडदंडायमान स्वयें देखे ॥ १२ ॥
ऐशी हे अखंडता । जंव न ये साधकाचे हाता ।
तंव द्वंद्वाची सहनता । नव्हे नृपनाथा निश्चयेंसीं ॥ १३ ॥
या नांव द्वंद्वसहन । निजनिश्चयें जाण पूर्ण ।
आतां मौनाचें लक्षण । सवधान अवधारीं ॥ १४ ॥
वाग्वादु करावा जनीं । तैं दृढ व्हावें देहाभिमानी ।
सांडविला तो सद्गुरूंनी । निःशेष धोउनी शब्देंसीं ॥ १५ ॥
सद्गुरुवचन पडतां कानीं । स्तुति निंदा मिळोनि दोन्ही ।
बोल बोलणें निरसुनी । हृदयभुवनीं परिपक्कलें ॥ १६ ॥
तेव्हां ज्याचे बोलावे अवगुण । तेथें दिसे हृदयस्थ आपण ।
यालागीं बोलतां पैशुन्य । पडे मौन गुरुवाक्यें ॥ १७ ॥
गुण देखोनियां स्तवन । करितां पडे दृढ मौन ।
मीचि स्तव्य स्तविता स्तवन । मज म्यान् वानितां पूर्ण मूर्खत्व माझें ॥ १८ ॥
निजात्मा निःशेष नसे । ऐसा रिता ठाव न दिसे ।
तेथें जें जें कांहीं दिसे । तें आत्मप्रकाशें सदोदित ॥ १९ ॥
ऐशी सद्गुरूंनि दाखविली युक्ती । ती विश्वासें स्थिरवली चित्तीं ।
यालागीं निंदा आणि स्तुती । वाचेप्रती बोलेना ॥ २० ॥
संवाद करावा निजस्वार्थी । तंव सद्गुरूच्या वचनोक्तीं ।
खुंटल्या वेदशास्त्रांच्या युक्ती । त्यावरी स्थिती चढेना ॥ २१ ॥
एवं स्तुति निंदा वाग्वाद । करितां खुंटला संवाद ।
महामौनें अतिशुद्ध । परमानंद सधकां ॥ २२ ॥
ऐसें साधावया दृढ मौन । सद्गुरु शिकवी वेदाध्ययन ।
उपनिषदर्थ विवंचून । पढवी संपूर्ण अर्थावबोधें ॥ २३ ॥
अथव अतिशयें दृढ मौन । श्रीरामकृष्णनामस्मरण ।
अखंड नमें गर्जतां पूर्ण । वेदार्थ जाण तिष्ठती पुढें ॥ २४ ॥
नित्य रामनाम गर्जे वाणी । त्या तीर्थें येती लोटांगणीं ।
सुरवर लागती चरणीं । यम पायवणी स्वयें वंदी ॥ २५ ॥
रामनामाचें जें स्मरण । या नांव गा महामौन ।
वेदें नाम स्तविलें पूर्ण । शुद्ध अध्ययन हरिनाम ॥ २६ ॥
वेदु अथवा नामस्मरण । या नांव गा स्वाध्यावो जाण ।
आतां आर्जवाचें लक्षण । ऐकें संपूर्ण महाराजा ॥ २७ ॥
आतां आर्जव तें ऐसें । सर्वा जीवां जीवन जैसें ।
कां तंतु जैसा निजविलासें । अवोधें असे पटामाजीं ॥ २८ ॥
सखरेचें इंद्रावण । केलिया न वचे गोडपण ।
तैसें विषमांही जीवां जाण । आर्जवें पूर्ण रंजवी स्वभावें ॥ २९ ॥
वक्र चंद्राची चंद्रिका । परी अमृत वक्र नव्हे देखा ।
तैसें देखोनि विषमां लोकां । मनोवृत्ति देख पालटेना ॥ ३० ॥
निपराद न देखे कोणासी । जिवलग सोयरा सर्वांशीं ।
वोळखी जीवमात्रांशीं । जैशी तैशी जुनाट ॥ ३१ ॥
न्यहा संतप्ता आधार देत । वरूनि घणघाय घेत ।
सांडस घायातळीं सूत । तें आघवेंचि आप्त लोहत्वें लोहा ॥ ३२ ॥
यापरी जयसी आप्त सर्व । ऐसा जो कां निजस्वभाव ।
तया नांव गा आर्जव । अतिअपूर्व गुरुदीक्षा ॥ ३३ ॥
असुर सुर नर ऋषीश्वर । मदनें केले निजकिंकर ।
कंदर्पाचा मार थोर । अतिदुर्धर अनंगु ॥ ३४ ॥
अंतरीं कामचें दृढ ठाणें । वरीवरी दऽन्त चावूनि सहणें ।
त्याचें मनचि निष्काम न म्हणे । चाळवणें लौकिकु ॥ ३५ ॥
तैसी नव्हे सद्गुरुची युक्ती । कमाची पालटे कामनावृत्ती ।
अभंग ब्रह्मचर्यस्थिती । शिष्यांप्रती उपदेशी ॥ ३६ ॥
कंदर्परणिवेस्त्रीपुरुष । तेथें गुरुदीक्षा अलोलिक ।
मिथ्या स्त्रीपुरुष माइक । विषयसुख भ्रम मात्र ॥ ३७ ॥
आनंदाचें उपस्थ एकायतन । हें काय मिथ्या वचन ।
ते अर्थीं पूण वेदज्ञ । वेदविवंचन दाविती ऐसें ॥ ३८ ॥
पुसतां साखरेची गोडी कैशी । तो स्वादु न ये सांगावयासी ।
तेथें चाखो देत्ती अणुमात्रेंशीं । तेचि गोडपण रशीं जाणती जाण ॥ ३९ ॥
तेवीं परमानंदसुखप्रप्ती । उपस्थद्वारा नर चाखिती ।
आनंद एकायतनस्थिती । बोलिली उपस्थीं या हेतु वेदें ॥ ४० ॥
त्या उपस्थसुखाची नित्यस्थिती संभोगेंवीण जे वाढविती ।
तेथ मिथ्या स्त्रीपुरुषव्यक्ती । सहजें होती सज्ञान ॥ ४१ ॥
चाखिली गोडी तेचि सखर । परमानंद मैथुनमात्र ।
मानूनियां मैथुनपर । जाहले पामर विषयांधा ॥ ४२ ॥
पुअस्थीं परमानंदगोडी । यालागीं स्त्रीकामाची अतिवोढी ।
सद सोसिजे महामूढीं । ताडतोडी जीविताच्या ॥ ४३ ॥
साखरेचें केलें नारियेळ । तेथ त्वचा गर्भ साखरचि केवळ ।
तेवीं विषयद्वारा सुखकल्लोळ । उठती सकळ परमानंदें ॥ ४४ ॥
नाना पक्वान्नपरवडी । गुळाच्या गोडीनें ते चवी गाढी ।
तेवीं विषयाची जे जे आवडी । ते ते गोडी निजानंदें ॥ ४५ ॥
हें नेणोनि मुळींची निजगोडी । सोशिती विषयंच्या अतिवोढी ।
बाप सद्गुरुकृपा गाढी । विषयांची आवडी एकत्वा आणी ॥ ४६ ॥
यलागीं विषयांची अस्था । न चढे सच्छिष्यचे माथां ।
स्त्रीबोगाची आसक्तता । मिथ्या तत्त्वतां गुरुवाक्यनिष्ठा ॥ ४७ ॥
हा आत्मा हे आत्मी पाहीं । ऐसें मिथुन मुळीं नाहीं ।
तें निजमूळ पादितां ठयीं । ब्रह्मचर्य पाहीं अभंग ॥ ४९ ॥
आतां अहिंसेची स्थिती । ऐकें राया चक्रवर्ती ।
भंवई उचलणें नाहीं भूतीं । स्वप्न-सुषुप्ती-जागतां ॥ ५० ॥
पावो सादळतां देख । झणीं पृथ्वी पावेल दुःख ।
या काकुळती आवश्यक । पाउलें अलोलिक हळुवार ठेवी ॥ ५१ ॥
आकाश दचकेल देख । यलागीं नेदी सैरा हांक ।
वाचा परिपक्व पीयुख । वचनें परम सुख सर्वांसी देतु ॥ ५२ ॥
त्याचा शब्दु जैं गगनीं भरे । तेणें शब्दानंदचमत्कारें ।
गगनचि निजसुखें भरें । येणें सुखोद्गा वचनोक्ती ॥ ५३ ॥
जळामाजीं घलितां उडी । झणीं उदक दडपे बुडीं ।
तरंगन्यायें देणें बुडी । जीवनाची दुथडी न हेलावतां ॥ ५४ ॥
त्यासी जळीं होतां निमग्न । जळाचा तापु शमे सन्पूर्ण ।
यपरी करी स्नान । जीवना जीवन निववितु ॥ ५५ ॥
झणीं दुःख पावेल वारा । म्हणौनि श्वसु न घाली सैरा ।
नेमूनि प्राणसंचारा । निजशरीरा वागवी ॥ ५६ ॥
निजदेहा करावया घातु । सर्वथा जेवीं नुचले जातु ।
तेवीं भूतावरी निघातु । ज्याच्या पोटांतु उपजेना ॥ ५७ ॥
अत्यंत न्याहारें पाहतां । वचकु पडेल प्राण्यांच्या चित्ता ।
यालागीं बह्यदृष्टीं क्रूरता । न पाहे भूतां भूतभवें ॥ ५८ ॥
रोम रगडतील संपूर्ण । यालागीं न करी अंगमर्दन ।
एवं स्वदेहाचें देहपण । भूतहिंसाभेण अहंत्व नाणी ॥ ५९ ॥
भूतां देतां दुःखलेशु । भूतीं दुखवेल भूतेशु ।
ऐसा ज्याचा दृढ विश्वासु । तेथ रहिवासु अहिंसेचा ॥ ६० ॥
कायिक-वाचिक-मानसिक । भूतां उपजे त्रिविध दुःख ।
तें जेथें निमालें निःशेख । अहिंसा देख ते ठायीं ॥ ६१ ॥
या नांव गा शुद्ध अहिंस । सत्य जाण नृपवरेशा ।
आतां द्वंद्वसाम्याची दशा । आइक क्षितीशा सांगेन ॥ ६२ ॥
सुख दुःख अदृष्टाधीन । तें अदृष्ट देहाचे माथं पूर्ण ।
ऐसें जाणोनि आपण । निर्द्वंद्व संपूर्ण सद्गुरुवाक्यें ॥ ६३ ॥
अदृष्टें देह सुखदुःख भोगी । मूर्ख तेथ रागी विरागी ।
शिश्यु लागों नेदी निजांगीं । गुरुवाक्यरंगीं रंगला । ६४ ॥
देहींचेनि सुखें सुखावतां । सवेंचि दुःख चढे माथां ।
हें गुरूनें जाणोनि तत्त्वतां देहअहंता सांडविली ॥ ६५ ॥
निरभिमान्यच्या अंगीं । दुःख नुरेचि दुःखनियोगीं ।
सुख नुरेचि सुखसंभोगीं । तो उभयभगीं अलिप्त ॥ ६६ ॥
छाया उष्णामाजी तापली । ते छाया छायेंचि निवाली ।
तेवीं सुखदुःखें मिथ्या जाहलीं । स्थिति सुखावली यथनुलाभें ॥ ६ ॥
अदृष्टें देही वर्तां देख । बाधूं न शए सुखासुख ।
हें गुरुगम्य अलोलिक । शिष्य विश्वासिक पावती ॥ ६८ ॥
विश्वसेंवीण सर्वथा । गुरुगम्य नये हाता ।
गुरुगम्येंवीण तत्त्वतां । द्वंद्वसमता कद न घडे ॥ ६९ ॥
देहीं दृढता जंव मीपण । तंव तंव द्वंद्वबाधा दारुण ।
जे गुरुवाक्यें निरभिमान । त्यांसी द्वंद्वें जाण अतिमिथ्या ॥ ७० ॥
स्वप्नींचें दरिद्र-समर्थता । तेवीं दोनी मिथ्या जागृता ।
तेवीं द्वंद्वबाधेची वार्ता । न बाधे गुरुभक्तां अपरोक्षबोधें ॥ ७१ ॥
लेंकुरांच्या खेळापाशीं । पारणें तैशी एकादशी ।
द्वंद्वाची दशा तैशी । गुरुवाक्यासरिसी समूळ उडे ॥ ७२ ॥
जेवीं चंदनाचिया द्रुतीं । आरीबोरी चंदन होती ।
तेवीं गुरुवाक्यप्रतीती । सकळ द्वंदेवें येती निजसाम्या ॥ ७३ ॥
चंदनासभोंवतीं झाडें । तींही कोरडीं लांकडें ।
देवद्विजांचे मस्तकी चढे । भाग्य एवढें सत्संगी ॥ ७४ ॥
सद्गुरु तोचि सत्संगती । तत्संगें शिष्य पलटती ।
स्वयें ब्रह्मरूप होती । तेव्हां द्वंदें येतीं निर्द्वंद्वा ॥ ७५ ॥
एवं गुरुवाक्यीं विश्वासतां । द्वंद्वसाम्य चढे हाता ।
तें गुरुवाक्यही तत्त्वतां ऐक आतां सांगेन ॥ ७६ ॥
सर्वत्रात्मेश्वरान्वीक्षां कैवल्यमनिकेतताम् ।
विविक्तचीरवसनं सन्तोषं येन केनचित् ॥ २५ ॥
सद्गुरुवचनविश्वासें । मानीं सर्वत्र परमात्मा ऐसें ।
तेचि निजबुद्धी निश्चयवशें । निजमानसें विवंची ॥ ७७ ॥
मजमाजीं परमात्मा वसे । तेणें स्थूळदेहो वर्ततसे ।
त्याचेनि पूर्ण चित्प्रकाशें । जग भसे जगद्रूपें ॥ ७८ ॥
तेणें निजात्मप्रकाशें माझें दृष्टीसी दृश्य दिसे ।
दृश्यद्रष्ट्टदर्शनविलासें विलसतसे परमात्मा ॥ ७९ ॥
दृश्य दृश्यपणें जें जें उठीं । तें तें निजात्मता पाठींपोटीं ।
तेणें अन्वयें देवो देखे दृष्टी । आझाळबाहाळ सृष्टि दुमदुमित ॥ ८० ॥
तेव्हां जें जें देखे भूताकृती । तेथ परमात्मा ये प्रतीती ।
मी नियंता ईश्वर त्रिजगतीं । हेही स्फुर्तीं स्फुरों लागे ॥ ८१ ॥
जग वर्ते माझिया सत्ता । मी कळिकाळाचा नियन्ता ।
मी उत्पत्ति-स्थिति-प्रलयकर्ता । हे मूळ अहंता स्वभावें स्फुरे ॥ ८२ ॥
येणें पूर्वान्वयें जंव पाहे । तंव सर्वीं सर्व मीचि आहें
तें पाहतें पाहणें पाहोन् ठाये । तेथें अहं जाये विरोनि ॥ ८३ ॥
तेथें परब्रह्मैक प्रसिद्ध । कोंदला ठाके सच्चिदानंद ।
ऐसा गुरुवाक्यें प्रबोध । शिष्य अतिशुद्ध पावती ॥ ८४ ॥
तेव्हां वैकुंठीं देवो आहे । हें बोलणें त्या आहाचि होये ।
क्षीरसागरीं देवो राहे । हें ऐकतांचि पाहें अनिवार हांसे ॥ ८५ ॥
देवांवाचोनि तत्त्वता । तिळभरी ठावो नाहीं रिता ।
त्यातें एकदेशीं नेमितां । न मने वस्तुतां सच्छिष्यासी ॥ ८६ ॥
वैकुंठ आणी क्षीराब्धी । ज्याचेनि प्रकाशे ज्यामधीं ।
तो वैकुंठवासी अथवा क्षीराब्धीं । हे बोल सोपाधी शबलत्वाचे ॥ ८७ ॥
जेथ सर्वीं सव परमात्मा । तेथे एकदेशी न सरे महिमा ।
तो पूर्णब्रह्म अनाश्रमा । वैकुंठादि आश्रमा वश नव्हे ॥ ८८ ॥
अखंडातें आवाहन । अधिष्ठानातें आसन ।
सर्वगता सिंहासन कल्पिती स्थान निजकल्पना ॥ ८९ ॥
तेही कल्पिती निजवृत्ती । जे ब्रह्मरूप नित्य पाहती ।
त्यांची परब्रह्मस्थिती । कद कल्पांतीन् भंगेना ॥ ९० ॥
ऐशी परब्रह्मआवाप्ती । साधकीं पावावया निश्चितीं ।
नित्य वसावें एकांतीं द्वैताची स्फुर्ती त्यागोनी ॥ ९१ ॥
साधितां परमार्थनिधान । साधकां आडवी वस्त्रअन्न
निमोली वल्कलें परिधान । कां त्यागिलीं अतिजीर्ण वस्त्रें घ्यावीं ॥ ९२ ॥
शाकफलमूलकंदभोजन । येणें करावें जठरतर्पण ।
सांडूनि परमार्थ साधन । जोडावय अन्नधन न वचावें कदा ॥ ९३ ॥
चौपालवीं बांधोनि करीं भीक मागावी दारोदारीं ।
परी अन्न आच्छादनावरी । आयुष्य तिळभरी न वेंचावें ॥ ९४ ॥
मेळवावया अन्न आच्छादन । न शिणती साधक सज्ञान ।
देह अदृष्टाधीन । तें सहजें जाण प्रतिपाळी ॥ ९५ ॥
स्वयें शिणतां अहोराती । अदृष्टावेगळी अणुभरी प्राप्ती ।
कदा न चढे कोणाचे हातीं । हें साधक जाणती सज्ञान ॥ ९६ ॥
यलगीं अदृष्टें जें प्राप्त । तेणें निर्वाहेन् सदा निश्चिंत ।
साधक परमार्थ साधित । संतोषयुक्त गुरुवाक्यें ॥ ९७ ॥
देह अदृष्टपरवडी । होती सुखदुःख घडामोडी ।
साधकां संतोषु चढोवढी । गुरुवाक्यसुख गोडी दृढ लागली ॥ ९८ ॥
जैसें देहाचे प्रक्तन । तैसें होय अशन वसन ।
परी गुरुवाक्यलुख सांडून । देहावरी मन ममत्वें न ये ॥ ९९ ॥
यांचेवीण यथाकाळें यदृच्छया जें जें मिळे ।
तें तें सेवी सकळ मंग्ळें गुरुवाक्यमेळें स्वनंदें ॥ ५०० ॥
शरीरनिर्वाहाविखीं । कोठें कांहीं नाभिलाखी ।
जें जें मिळे तेणेंचि सुखी । निजात्मतोखीं संतुष्ट ॥ ५०१ ॥
प्रारब्धें सुखदुःख भोगितां । संतोष साधकांच्या चित्ता ।
हें गुरुवाक्यें विश्वासतां । चढे हाता शिष्याच्या ॥ ५०२ ॥
त्याच्या दृढ विश्वासासीं । भगवतशास्त्र गुरुपाशीं ।
अभ्यासावें आदरेंसीं । दृढ-निश्चयेंसीं प्रबोधक ॥ ५०३ ॥
श्रद्धां भागवते शास्त्रेऽनिन्दामन्यत्र चापि हि ।
मनोवाक्कर्मदण्डं च सत्यं शमदमावपि ॥ २६ ॥
सगुण अथवा निर्गुअण ।जेथ भगवत्स्वरूपवर्णन ।
कं भग्वंत बोलिला आपण । अथवा भगवद्गुणकीर्ति जेथें ॥५०४ ॥
तें तें राया शास्त्र जाण । आवडे जैसें जीवुप्रण ।
विशेषेंसीन् ज्ञान कथन । सप्रेम पूर्ण पढियंतें ॥ ५०५ ॥
गुरुमुखें ज्ञानकथा गोड । तेणें श्रीभागवतीं श्राद्धा दृढ ।
श्रवणें पुरे जीवाचें कोड । वोसरे चाड विषयांची ॥ ५०६ ॥
जीवीं नाहीं विषयकौतुकें तरी विषय आवश्यक ।
साधकां होती बाधक । तेणें आत्यंतिक अनुतापु ॥ ५०७ ॥
अनिवार विषयावस्था । त्यागिली न वचे निजसत्ता ।
तेणें मुमुक्षूच्या चित्ता । अत्यंत व्यथा अनुतापें ॥ ५०८ ॥
नसतां विषयांची अतिप्रीति । स्वतां नव्हे विषयनिवृत्ति ।
ऐशिया साधकांप्रती । निर्णीत शास्त्रार्थीं नेमिला नेमु ॥ ५०९ ॥
नाहीं विषयांची आसक्ति । ना नव्हे विषयनिवृत्ति ।
ऐशी जे कां साधकस्थिति । नेमू त्याप्रती शास्त्रें केली ॥ ५१० ॥
जो कां केवळ विषयासक्त । तो कदा न मानी शास्त्रार्थ ।
कां जो झाला जीवन्मुक्त । तोही शास्त्रार्थ मानूनि न मानी ॥ ५११ ॥
जैसी मृगजळाची भसे स्थिति । तैसे विषय मुक्तांप्रती ।
त्या विषयांचिये निवृत्ती ं कोणते शास्त्रार्थीं मानावा नेमु ॥ ५१२ ॥
एवं अत्यासक्त अतिविरक्त । त्यंसी नेमु न चले येथ ।
मुमुक्षूंसीच शास्त्रार्थ । नेमी निश्चित निजनेमे ॥ ५१३ ॥
तेथ गुरुशिष्यसंवाद । करितां ज्ञानार्थबोध ।
ते बोधीन् बाधी विषयबाध । तत्तागीं प्रसिद्ध शास्त्रार्थनेमु ॥ ५१४ ॥
मनसा-वाचा-कर्मावरोधु । येणें विषयंचा त्रिविध बाधु ।
त्या तिहींसही त्रिविधु । शास्त्रें अतिशुद्धु नेमिला नेमु ॥ ५१५ ॥
पूर्वश्लोकोत्तरार्धम् - मनोवाक्कर्मदण्डं च सत्यं शमदमावपि ॥
मनासी नेमु उपशमाचा । इंद्रियां नेमु तो दमाचा ।
सत्यें नेमिलीं वाचा । तिहींसही तिहींचा निजनेमु ॥ ५१६ ॥
विषयकाम गज दारुण । अहंमदें उन्मत्त पूर्ण ।
देहतारुण्यें अतिघूर्ण । तोडी बंधन विधीचें ॥ ५१७ ॥
रवंदी सुहृद राजा गुरु । सोंडां कवळी स्वर्गशिखरु ।
नरकनदीमाजीं अपारु । अतिदुस्तरु बुड्या देत ॥ ५१८ ॥
धर्मजलें क्षाळे अवचिता । सवेंचि सलोभ धुळी घाली माथां ।
घोळसी ब्रह्मादिकां समस्तां । अहंममता गर्जतु ॥ ५१९ ॥
त्यासी विवेकमहावत जाण । माथां चढों जाणे आपण ।
शास्त्रविधी-अंकुशें पूर्ण । धरिला आवरून करकरितु ॥ ५२० ॥
त्यासी उपशमाचें संरक्षण । वैराग्ययुक्त ठेवूनि जाण ।
दमाचे शृंखळीं आकळून । सत्याचे स्तंभीं पूर्ण विवेकु बांधे ॥ ५२१ ॥
अनसा-वाचा-कायिक कर्म । येणें विषयबाधा बाधी परम ।
त्या तिहींसी केला त्रिविध नेम । त्या नेमाचें वर्म ऐक राया ॥ ५२२ ॥
आतां शमची ऐशी स्थिती । मनबुद्ध्यादि चित्तवृत्ती ।
सांडवूनि विषयासक्ती । लावी परमार्थीं प्रबोधूनि ॥ ५२३ ॥
पूर्वे उगवतां गभस्ती । आंधारु सांडी त्रिजगती ।
तेवीं गुरुवाक्यें शमाची प्राप्ती । विषयनिवृत्ति अनसिक ॥ ५२४ ॥
बाह्य इंद्रियप्रवृत्ती । दमें दमोनि गुरुवाक्यस्थिती ।
मग शमाची संगति । आणी निवृत्ती इंद्रियकर्में ॥ ५२५ ॥
कन्या प्रतिपाळूनि जैसी । दान देतां जांवयासी ।
त्यागी बापचे कुळगोत्रासी । दमें इंद्रियें तैशीं विषयार्था ॥ ५२६ ॥
झणीं वाचा जाईल विकळ । तिसी सत्याचा महामोकळ ।
देऊनि केली निखळ । अतिअढळ सत्यधूत वाणी ॥ ५२७ ॥
सत्यवादिया ब्रह्मदि वंदिती । असत्या होय अधोगती ।
ऐसें व्याख्यन जे करिती । तेही वदती असत्य ॥ ५२८ ॥
कां राम नामाच्या आवृत्तीं । वाचा धूतली स्मरणोक्तीं ।
ते असत्यामाजीं पुढती । कदा कल्पंतीं बुडेना ॥ ५२९ ॥
मंथूनि काढिलें नवनीत । तें पुढती न बुडें ताकंत ।
तेवीं नामें वाचा निर्धूत । असत्य तेथ स्पर्शेना ॥ ५३० ॥
जेवीं लागलेनि रविकरें । घृतकणिका स्वयेन् विरे ।
तेवीं सत्याचेनि निजनिर्धारें । असत्य चमत्कारें समूळ उडे ॥ ५३१ ॥
चंदनाचिया चौफेरीं । काष्ठत्वा मुकती खैर बोरी ।
तेवीं नामाच्या निजगजरीं । वाचेमाझारीं निजसत्य प्रगटे ॥ ५३२ ॥
झलेनि अर्कप्रकाशें । खद्योत हारपती जैसे ।
तेवीं रामनामसौरसें । लोपे अनयासें असत्य ॥ ५३३ ॥
अंवसेसी प्रतिपदे कुहु । गेलिया बिंब संडी राहु ।
तेव्हां प्रकाशाचा समूहु । प्रगटे बहु जगामाजीं ॥ ५३४ ॥
तेवीं असत्याचेनि आक्रमें । वाचा प्रकाशे सत्यसंभ्रमें ।
जेवीं राजाज्ञाअनुक्रमे । प्रजा स्वधर्में वर्तती ॥ ५३५ ॥
सत्यापरतें नाहीं तप । सत्यापरता नाहीं जप ।
सत्यें पाविजे सद्रूप । सत्यें निष्पाप साधक होती ॥ ५३६ ॥
एवं काया वाचा आणि मनें । शमदमादिसत्यलक्षणें ।
जो नेमिला त्रिविधविंदानें । त्याचे विषयाचें धरणें तत्काळ उठी ॥ ५३७ ॥
ऐसिया स्वार्थलागीं जीवीं । भगवच्छास्त्रीं आवडी करावी ।
परी आणिकां शास्त्रां न लावी । द्वेषभावीं निंदेचें बोट ॥ ५३८ ॥
एका स्तुती एका निंदा । करितां आदळे अंगी बाधा ।
यलागीं निंदानुवादा । साधक कदा नातळती ॥ ५३९ ॥
अर्धांगींची लक्ष्मी वंदावी । मा चरणींची गंगा कय निंदावी ।
निजजननी नमस्करावी । काय येरां द्यावी पांपर ॥ ५४० ॥
तरी भज्य भजावें भजनीं । परी निंदा स्तुति संडूनि दोनी ।
जो निजसत्यें होय मौनी । तैं ब्रह्मज्ञानीन् अधिकारु ॥ ५४१ ॥
ऐशी न करितां व्युत्पत्ति । नसोशितां हे कष्टस्थिति ।
भावें करितां भगवद्भक्ति । फुकाची मुक्ति हरिभक्तां ॥ ५४२ ॥
ते भक्तीची निजस्थिति । राया सांगेन तुजप्रती ।
सुगमत्वें परमात्मप्राप्ति । हरिभक्त पावती तें ऐक ॥ ५४३ ॥
श्रवणं कीर्तनं ध्यानं हरेरद्भुतकर्मणः ।
जन्मकर्मगुणानां च तदर्थेऽखिलचेष्टितम् ॥ २७ ॥
मुख्य भक्तीचें करण । हरीचे जन्म-कर्म-गुण ।
पूर्ण श्रद्धा करावे श्रवण । हरिकीर्तन स्वानंदें ॥ ५४४ ॥
हरिकीर्तनाचिया जोडी । सकळ साधनें केलीं बापुडीं ।
अद्भुत कर्में हरीचीं गढीं । गातां अतिआवडी उल्हसे ॥ ५४५ ॥
शिळा तारिल्या सागरीं । गोवर्धन धरिला करीं ।
निद्रा न मोडितां सकळ नगरी । द्वारकेमाझरीं आणिली मथुरा ॥ ५४६ ॥
निमाला गुरुपुत्र दे आणूनि । मुखें प्राशिला दावाग्नि ।
गत गर्भ आला घेऊनि । निजजननीतोषार्थ ॥ ५४७ ॥
अजन्म्या जन्में नेणॊं किती । अकर्म्याचीं जर्में गाती ।
अगुणाचे गुण वर्णिती । तेणें श्रीपति सुखावे ॥ ५४८ ॥
जो सुखैकमूर्ति निजस्वभवें । तोही जन्म-कर्म-गुणवैभवें ।
गातां कीर्तनीं अतिसुखावे । स्वानंदगौरवें डुल्लतु ॥ ५४९ ॥
ऐशी कीर्तनीं गातां कीर्ति । निर्मळ होय चित्तवृत्ति ।
तेथें ठसावे ध्यानस्थिति । ऐक ते नृपती सांगेन ॥ ५५० ॥
मुकुट कुंडलें मेखळा । कांसे कसिला सोनसळा ।
अपाद रुळे वनमळा । घनसांवळा घवघवित ॥ ५५१ ॥
ऐशी मूर्ती सुरेख सगुण । कां निरसून रूप नाम गुण ।
ध्यानीं ठसावे निजनिर्गुण । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ५५२ ॥
ऐसें ठसावतां ध्यान । भक्तांची सबह्य क्रिया जाण ।
ते ते होय कृष्णार्पण । स्त्रीपुत्रादि जाण सर्वस्वें ॥ ५५३ ॥
इष्टं दत्तं तपो जप्तं वृत्तं यच्चात्मनः प्रियम् ।
दारान्सुतान्गृहान्प्राणान्यत्परस्मै निवेदनम् ॥ २८ ॥
अग्निहोत्रादि यग होम । ग्रहणादि दन अनुत्तम ।
तप म्हणिजे स्वधर्म । जो वर्णाश्रम यथोचित ॥ ५५४ ॥
आगमोक्त यथशस्त्र । आवरणविधि-विधानतंत्र ।
गुरुदीक्षा शुद्ध मंत्र । अथवा नाममात्र जो जपु कीजे ॥ ५५५ ॥
तें यज्ञ दान क्रिया तप । दीक्षामंत्र कां नामजप ।
तेथें न घालितां संकल्प । करी निर्विकल्प कृष्णार्पण ॥ ५५६ ॥
हरीशीं जहले जे अनन्य शरण । ते हरीचे लडिवाळ पूर्ण ।
त्यांचें हरि करी प्रतिपाळण । जेवीं जननी जाण तानुलेया ॥ ५५७ ॥
यालागीं जें जें जीविकावर्तन । तेंही करावें कृष्णार्पण ।
हें माझें म्हणोनि अभिमन । भक्त सज्ञन न धरिती कद ॥ ५५८ ॥
ज्याची आवडी अतिशयें चित्तीं । ज्याची आपणिया अतिप्रीति ।
तें तें कृष्णार्पण करिती । गुरुवाक्यस्थिती विश्वासें ॥ ५५९ ॥
यलागीं आठही प्रहर । सेवेसी वेंचिति निजशरीर ।
निमिषर्धही व्यापार । विषयाकार करिती ना ॥ ५६० ॥
अन्नालागी होऊनि वेडें । सधनांच्या पायां न पडे ।
आयुष्याचे तीन कवडे । विषयाचे चाडे कदा न करी ॥ ५६१ ॥
आयुष्याची अर्ध घडी । वेंचितां न मिळे लक्ष कोडी ।
तेणें आयुष्यें परमार्थ जोडी । विषयांच्या कोडी थुंकोनि सांडी ॥ ५६२ ॥
त्यागोनियान् राज्यसंपत्ती । राजे जाऊनि वनाप्रति ।
स्वयें परमार्थ साधिती । विषयासक्ति थुंकोनि ॥ ५६३ ॥
कैशी भक्तीची गोडी संपूर्ण । रिता जावों नेदी अर्ध क्षण ।
अवघें जीवितचि जाण । करी कृष्णार्पण सर्वस्वें ॥ ५६४ ॥
आणि पुत्रदासादिक जें जें घरीं । तें तें भगवत्सेवेवारीं ।
स्वयें कृष्णार्पण करी । माझी म्हणोनि न धरी ममत जीवीं ॥ ५६५ ॥
दारा पुत्र देह गेह प्राण । यांसी आत्मा सबाह्य पूर्ण ।
तेथें संकल्पेंवीण जाण । ब्रह्मार्पण सहजचि ॥ ५६६ ॥
एवं कृष्णात्मनाथेषु मनुष्येषु च सौहृदम् ।
परिचर्यां चोभयत्र महत्सु नृषु साधुषु ॥ २९ ॥
एवं दारा गेह देह संपदा । आत्मार्पणें शुद्ध श्रद्धा ।
भजलें सर्वकाळीं सर्वदा । ते भक्त गोविंदा पढियंते ॥ ५६७ ॥
जो सर्व भूतीं हृदयस्थु । पराअत्मा श्रीकृष्णनाथु ।
त्याचे ठायीं जो भक्तु । साधावया निजस्वर्थु सर्वस्वें भजे ॥ ५६८ ॥
त्या हृदयस्थाचे ठायीं दृढ दृष्टी जंव बसली नाहीं ।
तवं सगुणमूर्ती हृदयीन् । भजावी पाहीं सर्वात्मभावें ॥ ५६९ ॥
सगुणमूर्ती नातुडे ध्यानीं । तरी भजावें प्रतिमेच्या स्थानीं ।
तेथें ही चलाचल दोनी । भजाव्या गुरुवचनीं समसाम्यभावें ॥ ५७० ॥
ज्या उपासक पूजिती । त्या जाणाव्या 'चला' मूर्ति ।
ज्या पांडुरंगादि द्वारावती । त्या स्थावरा मूर्ति पुराणोक्त ॥ ५७१ ॥
त्या मूर्तीहूनि श्रेष्ठ स्थान । पूर्ण पूज्यत्वें ब्राह्मण ।
तेथें करावें गा भजन । सर्वस्वें जाण सर्वदा ॥ ५७२ ॥
त्या ब्राह्मणामाजीं अतिश्रेष्ठ । श्रोत्रिय सदाचारनिष्ठ ।
त्यांतही वेदशास्त्रार्थीं प्रविष्ट । ते अतिवरिष्ठ पूज्यत्वें ॥ ५७३ ॥
त्यांहीमाजीं जे भागवत । भागवतधर्मीं नित्य निरत ।
जे निष्कर्मेंसीं भगवत्भक्त । ज्यांचा भावार्थ श्रीकृष्णीं ॥ ५७४ ॥
ज्यांसी आत्मा श्रीकृष्ण हृदयस्थ । ज्यांचा अनन्य स्वामी श्रीकृष्णनाथ ।
ऐसें जे भगवद्भक्त । ते पूज्य निश्चित निजभक्तां ॥ ५७५ ॥
अतिमहत्त्वें पूज्य गहन । ज्याचे सुर नर वेद बंदीजन ।
तो सद्गुरु श्रेष्ठ पूज्य स्थान । शिष्यासी जाण सर्वस्वें ॥ ५७६ ॥
गुरु ब्रह्म दोनी समान । हेंही वचन दिसे गौण ।
गुरुवाक्यें ब्रह्मा ब्रह्मपण । तेथें व्हावया समान भिन्नत्व नुरे ॥ ५७७ ॥
जैसा देवाचे ठायीं भावो । तैसाचि गुरुचरणीं सद्भावो ।
गुरुदेवांमाजीं पहा हो । भिन्नत्वभावो असेना ॥ ५७८ ॥
देवो पूजिल्या गुरु तोषे गुरु तोषे । गुरु पूजिल्या देवो संतोषे ।
दों नांवांचेनि हरुषें । स्वरूपें एकें वर्तती ॥ ५७९ ॥
सुवर्ण आणि कांकण । दों नांवीं एक सुवर्ण ।
तेवीं गुरु-ब्रह्मांमाजीं जाण । भीन्नपण असेना ॥ ५८० ॥
त्या सद्गुरुचें निजभजन । चित्तवित्तें अवंचन ।
गुरुचरणीं आत्मार्पण । करावें आपण सर्वेंसीं ॥ ५८१ ॥
तैसेचि साधु श्रोते सज्ञान । तेही मानावे सद्गुरुसमान ।
त्यांचेनि संवादें आपण । श्रवण कथन करवें ॥ ५८२ ॥
परस्परानुकथनं पावनं भगवद्यशः ।
मिथो रतिर्मिथस्तुष्टिर्निवृत्तिर्मिथ आत्मनः ॥ ३० ॥
तेथ करितां कथनुवादु । परस्परें निजात्मबोधु ।
करितां गुह्यज्ञानसंवादु । परमानंदु वोसंडे ॥ ५८३ ॥
एवं हरिकथेच्या आवडीं । परस्परें श्रद्धा गाढी ।
सुखसंवादपरवडी । निजसुखगोडी चाखिती ॥ ५८४ ॥
चाखतां निजसुखगोडी । हारपती दुःखकोडी ।
उभवूनि भक्तिसाम्राज्यगुढी । स्वानंदजोडी जोडावी ॥ ५८५ ॥
भावें करितां अभेदभजन । भक्त पावती स्वानंद पूर्ण ।
त्या स्वानंदाचें निजचिन्ह । ऐक सांगेन नृपनाथा ॥ ५८६ ॥
स्मरन्तः स्मारयन्तश्च मिथोऽघौघहरं हरिम् ।
भक्त्या सञ्जातया भक्त्या बिभ्रत्युत्पुलकां तनुम् ॥ ३१ ॥
क्वचिद्रुदन्त्यच्युतचिन्तया क्वचिद् । धसन्ति नन्दन्ति वदन्त्यलौकिकाः ।
नृत्यन्ति गायन्त्यनुशीलयन्त्यजं । भवन्ति तूष्णीं परमेत्य निर्वृताः ॥ ३२ ॥
हरिकथेची महिमा कैसीं । आदरें पुसत्या-सांगत्यासी ।
होती पुण्याचिया राशी । पाप वोखदासी मिळेना ॥ ५८७ ॥
ज्याचिया नामस्मरणकरीं । सकळ पातकतें हरि हरी ।
तो स्वयें प्रगटला अंतरीं । पातकां उरी उरे कैंची ॥ ५८८ ॥
साधनरूपभक्तीच्या युक्तीं । पूर्ण सप्रेम उपजे भक्ती ।
ते भक्तीची निजस्थिती । ऐक चक्रवर्ती सज्ञाना ॥ ५८९ ॥
सद्भावें निजभजनकरीं । हृदयीं प्रगटतां श्रीहरी ।
तंव देहींचीं चिन्हें बाहेरी । क्षणामाझारीं पालटती ॥ ५९० ॥
परस्परें निजसंवादु । करितां जाहला स्वरूपावबोधु ।
नेत्रीं जळ अंगीं स्वेदु । प्राणस्पंदु पंगुळे ॥ ५९१ ॥
चित्तचैतन्यां होतां भेटी । हर्षे बष्प दाटे कंठीं ।
पुलकंकित रोमांच उठी । उन्मीलित दृष्टी पुंजाळे ॥ ५९२ ॥
करितां अच्युतचिंतन । सप्रेम गहिंवरे मन ।
अट्टहासें करी रुदन । अनिवार स्फुंदन ऊर्ध्वश्वसें ॥ ५९३ ॥
त्या रुदनासवेंचि हर्ष प्रगटे । त्या हर्षाचेनि नेटेंपाटें ।
हांसो लागे कडकडाटें । सुखोद्भटें गदगदौनी ॥ ५९४ ॥
मीपणाचेनि अनुरोधेन् । गिळिलों होतों मोहमदें ।
तो सुटलों गुरुकृपावबोधें । तेणें परमानंदें डुल्लत ॥ ५९५ ॥
मी=माझेनि भवभानें । मज मी चुकलों मीपणें ।
मज मी भेटलों सद्गुरुवचनें । आनंदें तेणें उल्हासेन् ॥ ५९६ ॥
कैसें सद्गुरुवचन अलोलिक । म्यांचि माझें भोगिजे निजसुख ।
येणें आश्चर्यें देख । स्वानंदोन्मुख उल्हासे ॥ ५९७ ॥
संसारबागुलाचें । भय लागलें नेणों कैंचें ।
तें गुरुवाक्यें दवडिलें साचें । म्हणोनि नाचे निर्लज्ज ॥ ५९८ ॥
जेवीं माउली देखोनि डोळां । बालक नचे नानाकळा ।
तेवीं गुरुवाक्याचा सोहळा । देखोनि स्वलीळा निजभक्त नाचे ॥ ५९९ ॥
तेणें निजनृत्यविनोदें । फावलेनि निजबोधें ।
नानापरीचीं भगवत्पदें । सुखानुवादें स्वयें गातु ॥ ६०० ॥
तेणें कीर्तनकीर्तिगजरें । त्रैलोक्य सुखें सुभरे ।
परमानंदुही हुंबरे । सुखोद्गारें तुष्टोनी ॥ ६०१ ॥
तेंही सांडोनियां गाणें गर्जो लागे अतिसत्रणें ।
दुजें नाहीं नाहीं म्हणे । गाणें ऐकणें म्यां माझें ॥ ६०२ ॥
मीचि गाता मीचि श्रोता । माझें गाणें मीचि तत्त्वतां ।
जगीं मीचि एकुलता । द्वैताची कथा असोनि नाहीं ॥ ६०३ ॥
सद्भावें भगवत्परिचर्या । करितां पारुषे कर्मक्रिया ।
अहं-सोआं निरसोनियां । वृत्तिही लया जाय तेथें ॥ ६०४ ॥
एवं सप्रेम भक्तिसंभ्रमु । तेणें निरसे साधनश्रमु ।
फिटे निःशेष भवभ्रमु । वाचेसी उपरमु इंद्रियां होय ॥ ६०५ ॥
जेथें एक ना दुसरें । सन्मुख ना पाठिमोरें ।
जेथ सुखही निजसुखामाजीं विरे । तें स्वरूप निर्धारें निजशिष्य होती ॥ ६०६ ॥
जेवीं बाळाचे लळे पाळणें । हे व्यालीचि वेदना जाणे ।
कां शिष्यांसी पूर्ण बोध करणें । तेथील कळवळणें सद्गुरु जाणे ॥ ६०७ ॥
बाळका लेवविल्या लेणें । जेवीं मऊली निवों जाणे ।
कां शिष्यसुखें सुखावणें । हें सद्गुरु जाणे परिपूर्णबोधें ॥ ६०८ ॥
इंद्रियें नेणती ज्याचें घर । जें मना वचना अगोचर ।
बुद्धीसि न कळे ज्याची मेर । ऐसी निर्विकार निजवस्तु ॥ ६०९ ॥
दृष्टीं दाविजे साक्षात । हातीं देइजे पदार्थ ।
तैसा नव्हे गा परमार्थ । तोही सद्गुरुनाथ प्रबोधी शिष्यां ॥ ६१० ॥
शिष्यासी करावया प्रबोध । बोधिता सद्गुरु अगाध ।
युआलागीं शिष्यसुखें स्वानंद । भोगी परमानंद गुरुरावो ॥ ६११ ॥
शिष्यासी आकळे परब्रह्म । तंव तंव निरसे त्याचा भ्रम ।
तेणें सद्गुरुसी परम । सुखसंभ्रम उल्हासे ॥ ६१२ ॥
सेवकु परचक्र विभांडी । तंव राजा उभारी यशाची गुढी ।
शिष्य परमानंदीं दे बुडी । तेणें गुरूसी गाढी सुखावस्था ॥ ६१३ ॥
ऐसी शिष्यकृपेची कळकळ । ज्या सद्गुरूमाजी प्रबळ ।
तेणें भागवतधर्म हे सकळ । शिकावे अविकळ अनन्यश्रद्धा ॥ ६१४ ॥
इति भागवतान्धर्मान्शिक्षन्भक्त्या तदुत्थया ।
नारायणपरो मायामञ्जस्तरति दुस्तराम् ॥ ३३ ॥
ऐशी भागवतध्र्मस्थिति । शरण जाऊनि सद्गुरूप्रति ।
अभ्यासावी भगवद्भक्ति । तैं मायेची शक्ति बाधूं न शके ॥ ६१५ ॥
माया वेदशास्त्रां अनावर । ब्रह्मादिकां अतिदुस्तर ।
ते सुखें तरती भगवत्पर । हरिनाममात्र-स्मर्णार्थें ॥ ६१६ ॥
हरिनामाच्या गजरापुढें । माया पळे लवडसवडें ।
यालागीं तरणोपावो घडे । सुख सुरवाडे हरिभक्तां ॥ ६१७ ॥
परात्पर नारायणाची माया । भजतां नारायणाच्या पायां ।
सुखेंचि तरिजे गा राया । त्या भजनउपाया सांगितलें ॥ ६१८ ॥
मायातरणोपयस्थिति । राया तुवां पुशिली होती ।
तदर्थीं मुख्य भगवद्भक्ति । जाण निश्चितीं नृपनाथा ॥ ६१९ ॥
भक्तीपाशी नित्यतृप्ति । भक्तीपाशीं नित्यमुक्ति ।
भक्तीपाशींभगवत्प्राप्ति । मायानिवृत्ति हरिभजनेन् ॥ ६२० ॥
हरिभजननामकल्लोळें । माया जीवित्व घेऊन पळे ।
भक्त तरती बाळेभोळे । हरिभजनबळें महामाया ॥ ६२१ ॥
करितां नरायणाची भक्ती । निजभक्त सुखेन् माया तरती ।
ते नारायणाची मुख्य स्थिती । स्वयें चक्रवर्ती पुसतु ॥ ६२२ ॥
श्रीराजोवाच ।
नारायणाभिधानस्य ब्रह्मणः परमात्मनः ।
निष्ठामर्हथ नो वक्तुं यूयं हि ब्रह्मवित्तमाः ॥ ३४ ॥
सर्वां भूतीं भगवद्भावो । हा मुख्य मायातरणोपावो । ।
आइकोनि सुखावला रावो । तेणें आनन्दें पहा हो परब्रह्म पुसे ॥ ६२३ ॥
करितां नारायणाची भक्ति । उत्तम भक्त माया तरती ।
ते नारायणाची निजस्थिति । साक्षेपें नृपति पुसतु ॥ ६२४ ॥
ब्रह्म-परमात्मा-नारायण । वस्तूसीच म्हणणें जाण ।
ते वस्तुनिष्ठा परिपूर्ण । राजा आपण पुसतु ॥ ६२५ ॥
सकळांमाजीं अधिष्ठान । सबाह्य ज्याचेनि परिपूर्ण ।
त्या स्वरूपातें नारयण । स्वयें वेदज्ञ बोलती ॥ ६२६ ॥
तुम्हांऐसे ज्ञाननिधि । भाग्यें जोडलेति त्रिशुद्धी ।
तुमच्या वचनामृतबोधीं । अहंबुद्धि उपजेना ॥ ६२७ ॥
तुमचिया वचनोक्तीं । वोसंडली स्वानन्दस्फुर्ति ।
लांचावली चित्तवृत्ती । श्रवणें तृप्ती कदा न मनीं ॥ ६२८ ॥
ऐकोनियां रायाचा श्रेष्ठ प्रश्न । प्रबुद्धाधाकुटा पिप्पलायन ।
तो बोलावया आपण । स्वानंदें पूर्ण सरसावला ॥ ६२९ ॥
श्रीपिप्पलायन उवाच ।
स्थित्युद्भवप्रलयहेतुरहेतुरस्य । यत्स्वप्नजागरसुषुप्तिषु सद्बहिश्च ।
देहेन्द्रियासुहृदयानि चरन्ति येन । सञ्जीवितानि तदवेहि परं नरेन्द्र ॥ ३५ ॥
अगा ज्याचेनि उपजे उत्पत्ति । ज्याचेनि संगें स्थितीसी स्थिति ।
ज्याचेनि प्रळया प्रळयशक्ति । ऐसा जो त्रिजगतीं मुख्य हेतु ॥ ६३० ॥
यापरी जो जगाचा हेतु । स्वयें स्वसत्ता हेरुरहितु ।
सच्चिदानंदें सदोदितु । तो जाण निश्चितु नारायणु ॥ ६३१ ॥
जेवीं सायंप्रातर्मध्यान्ह । तिहीं काळीं अलिप्त गगन ।
तेवीं उत्पत्तिस्थितिप्रळयीं जाण । अलिप्त नारायण परमात्मा ॥ ६३२ ॥
उत्पत्तिस्थितिप्रळयांत । म्हणसी कोण देखे येथ ।
तेचि अर्थींचा दृष्टांत । स्फुरदर्थ अवधारीं ॥ ६३३ ॥
जागृति स्वप्न आणि सुषुप्ति । तिन्ही व्यापूनि समधीही परती ।
ज्याची साक्षित्वें स्फुरे स्फुर्ति । तो जाण निश्चितीं नारायण । ६३४ ॥
जागृतीचें जाणपण । स्वप्नाचें मिथ्या भान ।
सुषुप्तीचा साक्षी पूर्ण । तो नारायाण निश्चित ॥ ६३५ ॥
एवं परमात्मा परंज्योति । आत्मा हृदयस्थ त्रिजगतीं ।
त्यातें नारायण म्हणती । जाण निश्चितीं नृपनाथा ॥ ६३६ ॥
ऐसी सांगतां ब्रह्मस्फूर्ति । अगम्य वाटेल ब्रह्मप्राप्ति ।
सहजें ब्रह्म आतुडे हातीं । ऐक त् उपपत्ति सांगेन ॥ ६३७ ॥
तरी परमात्मा ब्रह्म पूर्ण । तुझे हृदयीं नांदे आपण ।
ज्याचेनि मन बुद्धि प्राण । इंद्रियें जाण वर्तती ॥ ६३८ ॥
नयनें तेणें तेजें देखणें । रसना तेणें स्वादें चाखो जाणें ।
श्रवण तेणें अवधानें शब्दज्ञानें प्रबोधती ॥ ६३९ ॥
तेणें अहंकारा अहंभाव । तेणेंचि मनासी मंतव्य ।
तेणेंचि चित्तसी चेतव्य । बुद्धीसि बोद्धव्य तेणें ब्रह्मावगोचें ॥ ६४० ॥
तेणें जड देह चेतन । तेणेंचि कळे मृदु कठीण ।
तेणेंचि चरणाच्या ठायीं गमन । करी कर ग्रहण त्याचिये सत्ता ॥ ६४१ ॥
त्याचेनि प्राण परिचरती । त्याचेनि निमिषोन्मेषस्फूर्ति ।
त्याच्या आनंदलेशस्थितीं । आनंद उपस्थीं भोगिती प्राणी ॥ ६४२ ॥
एवं चाळकु तो त्रिजगतीं । तो स्वानन्दें नांदे हृदयस्थितीं ।
त्यातें नारायण म्हणती । तोचि निश्चितीं परमात्मा ॥ ६४३ ॥
ज्याचेनि मन बुद्धि प्राण । इंद्रियें विचरती संपूर्ण ।
तो तूं म्हणसी त्यांआधिन । हें कल्पांतीं जाण कदा न घडे ॥ ६४४ ॥
तेथ जाणपणें जाणों जासी । तैं जाणावें तेंचि नेणसी ।
तेथ ज्ञातेपणें ज्ञानासी । स्वरूपापाशीं रिगू नाहीं ॥ ६४५ ॥
जाणीव आणि नेणीव । हे सोडूनि सर्व भाव ।
जैं उपजे स्द्भाव । तैं ब्रह्म स्वयमेवपाविजे ॥ ६४६ ॥
नैतन्मनो विशति वागुत चक्षुरात्मा । प्राणेन्द्रियाणि च यथानलमर्चिषः स्वाः ।
शब्दोऽपि बोधकनिषेधतयात्ममूलम् । अर्थोक्तमाह यदृते न निषेधसिद्धिः ॥ ३६ ॥
वैकुंठ कैलास क्ष्राब्धी । मन कल्पी कल्पनीविधी ।
परी आत्मा कल्पावया त्रिशुद्धी । मनबुध्यादी सरेना ॥ ६४७ ॥
स्वयें कल्पीं त्रिभुवन । तें स्वरूपीं रिघों न शके मन ।
बुद्धि निश्चयात्मन पूर्ण । तीसही जाण अगम्य वस्तु ॥ ६४८ ॥
जें मन बुद्धिअगोचर । तें वाचेसी अति दुस्तर ।
वस्तु नव्हे शब्दगोचर । परात्पर ब्रह्म ॥ ६४९ ॥
मोटे बांधतां आकाशातें । चारी पालव पडती रिते ।
तेवीं शब्दें बोल्लवें वस्तूतें । तंव शब्द शब्दार्थें निर्धर्म ॥ ६५० ॥
प्राणाचेनि निज ढाळें । जे कां क्रियाशक्ति चळे ।
ते क्रियेसी वस्तु नातले । मा इंद्रियेनि आकळे कैसेनी ॥ ६५१ ॥
जेवीं थिल्लराआंतौता । बिंबोनि वोला नव्हे सविता ।
तेवीं मनगुद्धिइंद्रियांपरता । जाण तत्त्वतां परमात्मा ॥ ६५२ ॥
जो मनाचें अनादि मन । जो बुद्धीची बुद्धि सज्ञान ।
जो नयनाचे आदि नयन । जो श्रवणाचें श्रवण साधानत्वे ॥ ६५३ ॥
जो घ्राणाचें निजघ्राण । जो रसनेची रसना आपण ।
जो त्वच्चेची निजत्वचा पूर्ण । जीवाच जो जाण जीवु स्वयें ॥ ६५४ ॥
जो इंद्रियांचा प्रकाशिता । जो कर्म करोनि अकर्ता ।
तो इंद्रियीं इंद्रियार्था । विषयी सर्वथा हों नेणें ॥ ६५५ ॥
जेथ बुद्धीची दृष्टि न वळंघे । तेथे मन मनपणें केवीं रिघे ।
मा श्रवणनयनघ्राणयोगें । विषयसंयोगें केवीं भेटे ॥ ६५६ ॥
जेथ प्राणशक्ति न चले पुढें । जेथ वाचा स्वयें लाजिली मुरडे ।
मा कर्मेंद्रियांसी कोणीकडे । पवाडु पुढें जोडेल ॥ ६५७ ॥
अग्नीपासूनि आह्या अनेग । क्षणक्षणां निघती चांग ।
परी आह्यांमाजीं अग्नींचें अंग । सर्वथा प्रगटेना ॥ ६५८ ॥
कां सूर्यापासून सूर्यकांत । प्रकाशती असंख्यात ।
परी सूर्यकांताआंत । कदा भास्वत प्रगटेना ॥ ६५९ ॥
जेवीं सिंधूपासून तरंग । प्रकाशति अति अनेग ।
परी तरंगीं सिंधूचें अंग । सर्वथा साङ्ग पगटेना ॥ ६६० ॥
तेवीं ब्रह्मापासोनि करणें पकाशती अनेकपणें
तरी त्या इंद्रियान् ब्रह्म जाणणें । हें जीवें प्राणें घडेना ॥ ६६१ ॥
जरी केळापासूनि केळी निपजे । कां साखरेपासूनि ऊंस उपजे ।
तरी इंद्रियीन् ब्रह्म जाणिजे । हें न ये निजवोजें ब्रह्मादिकां ॥ ६६२ ॥
आशंका ॥ शब्ददेवपरोक्षमति । ऐशी श्रुतिशास्त्र-उत्पत्ति ।
तेही मिथ्या वाटे वदंती ऽइसें तूं निश्चितीं मानिसी राया ॥ ६६४ ॥
तेही अर्थींचें निरूपण । ऐक राया सावधान ।
शब्द निमोनि आपण । दे ब्रह्मज्ञान जीवासी ॥ ६६५ ॥
पूर्वील श्लोकार्ध -
शब्दोऽपि बोधकनिषेधतयात्ममूलम् । अर्थोक्तमाह यदृते न निषेधसिद्धिः ॥
जीवु सोडवावया होडा । शब्दें सवेग उचलिला विडा ।
तेणें घेतां तत्त्वांचा झाडा । आपणही पुढां निमाला ॥ ६६६ ॥
श्रुति नेते नेति येणें शब्दें अतद्व्यावृत्तिमिषेधबोधें ।
परी साक्षात् वेदानुवादें । निज वस्तु शब्दें न बोलवे ॥ ६६७ ॥
शब्दासी जें वाच्य नोहे । तेंचि परब्रह्म जाणावें ।
तेथील जो खुणे पावे । तो ब्रह्म सद्भावें स्वयें होय ॥ ६६८ ॥
श्रुति नेति नेति येणें वचनें । शब्द निषेधूनि वस्तु दावणें ।
शब्दीं निःशब्द जो लक्षूं जाणे । तेणें पावणें परब्रह्म ॥ ६६९ ॥
शब्दु निजनिषेधें जें बोधी । तेथ समरसे ज्याचि बुद्धि ।
तेंचि परब्रह्म गा त्रुशुद्धि । निषेधावधि तो ठावो ॥ ६७० ॥
शब्द निमोनि सर्वशक्तिं । जीवासी दे ब्रह्मप्राप्ति ।
शब्दादेवापरोक्षेति । जाण निश्चितीं या नंव ॥ ६७१ ॥
वाच निःशेष निवर्ते । मन बुद्धि न पवे जेथें ।
तेचि अवधि निषेधातें । परब्रह्म त्यातें बोलिजे ॥ ६७२ ॥
जें वाचेचें वदवितें । परी वाचा वदों न शके ज्यातें ।
जें मनबुद्ध्यादिकां जाणतें । परी मन बुद्धि ज्यातें नेणती ॥ ६७३ ॥
जें नयनातें दाखवितें । परी नयन न देखती ज्यातें ।
जें श्रवणघ्राणांतें चेतवितें । परी श्रवण घ्राण ज्यातें नेणती ॥ ६७४ ॥
एवं सर्वांचें जाणतें । परी सर्व सर्वथा नेणे ज्यातें ।
ज्यासी जाणावयालागीं येथें । आणिक जाणतें असेना ॥ ६७५ ॥
ऐसें स्वसंवेद्य निजज्ञातें । ज्यासी दुजें नाहीं जाणतें ।
शब्द रिघावया तेथें । रिगमु त्यातें असेना ॥ ६७६ ॥
जें कृश ना पुष्कळ । जें वक्र ना वर्तुळ ।
जें सूक्ष्म ना नव्हे स्थूळ । वस्तु केवळ निर्विकार ॥ ६७७ ॥
ज्यासी नाहीं रूपगुण । ज्यासी नाहीं आश्रमवर्ण ।
ज्यासी नाहीं मीतूंपण । ज्यासी जन्म-मरण असेना ॥ ६७८ ॥
जें हळुवट ना गहिंस । जें चिवळ ना स्पोस ।
जें वसतें ना वोस । जें का निःशेष निर्धर्म ॥ ६७९ ॥
जें र्हस्व ना मोठें । जेन् वडील ना धाकुटें ।
जें विचारितां विवेकवाटे । विवेकुही आटे निःशेष ॥ ६८० ॥
ज्यासी आदि ना अंतु । जे मध्यस्थितीरहितु ।
जें गुण ना गुणातीतु । अच्युतानंतु अद्वयत्वें ॥ ६८१ ॥
त्या स्वरूपाचा वचनपाठ । करावया वेदें केली खटपट ।
तेथ श्रुतीचाही बोभाट । लाजिला करूनि कष्ट नेतिनेतिवादें ॥ ६८२ ॥
वेदु काय नेणोनि परतला । जाणोनि न बोलिवेचि बोला ।
याचिलागीं तो मौनावला । तटस्थ ठेला निःशब्दें ॥ ६८३ ॥
वेदें धरितां दृढ मौन । शास्त्रें भांबावलीं जाण ।
तिहीं धरोनि मताभिमान । करिती वल्गन अतिवादें ॥ ६८४ ॥
शब्दांतीं ब्रह्मज्ञान । हे वेदें पावोनि पूर्ण खूण ।
शब्दें शब्द निषेधून । दृढ मौन तेणें धरिलें ॥ ६८५ ॥
वेदरायें धरितां मौन । शास्त्रें भांबावलीं जाण ।
शोधितां शब्दांचें रान । निजसमाधान न पावती ॥ ६८६ ॥
ज्यासी शब्दांतीं ब्रह्मप्राप्ति । त्यासी दर्शनें ऐक्या येती ।
शास्त्रें स्वयेंचि समजतीं । ऐक्यें त्रिजगती आभासे ॥ ६८७ ॥
ब्रह्म एकाकी अद्वय स्थिति । तुवांचि दाविली उपपत्ति ।
तेथें ऐक्यरूपें त्रिजगती । म्हणसी कवणाप्रती आभासे ॥ ६८८ ॥
ज्याची तुटली वासनाफांसिटी । विराली अहंकाराची गांठी ।
प्रारब्ध उतरलें देहाचे तटी । त्यासी ऐक्यें सृष्टी आभासे ॥ ६८९ ॥
त्याच्या अनुभवाची गोड गोष्टी । सांगावया उल्हास पोटीं ।
पिप्पलायनि स्वानंदतुष्टी । ब्रह्मैक्यें सृष्टी वाखाणी ॥ ६९० ॥
सत्त्वं रजस्तम इति त्रिवृदेकमादौ । सूत्रं महानहमिति प्रवदन्ति जीवम् ।
ज्ञानक्रियार्थफलरूपतयोरुशक्ति । ब्रह्मैव भाति सदसच्च तयोः परं यत् ॥ ३७ ॥
ब्रह्मनिजऐक्यपरिपाटी । प्रपंदु ब्रह्मत्वेंचि उठी ।
संतासंत सकळ सृष्टी । देखती दृष्टीं ब्रह्मरूप ॥ ६९१ ॥
जेवीं नभीं नीळिमेचें भान । तेवीं ब्रह्मीं माया नांदे संपूर्ण ।
नवल तियेचें विन्दान । नपुंसका जाण पुरुषत्व केलें ॥ ६९२ ॥
अगाध तिचा पतिव्रताधर्म । नपुंसकीं उपजवी काम ।
अनाम्या ठेवी नाम । कीं निष्कर्मा कर्म तिचेनी ॥ ६९३ ॥
निःसंगसंगा रातली । स्पर्शेंवीण गुर्विणी झाली ।
प्रधान-महत्तत्त्वें गर्भा आली । तेथ त्रिगुणातें व्याली विकारयुक्त ॥ ६९४ ॥
विद्याअविद्या निजस्वभावीं । जीवशिवांची भेदपदवी ।
प्रिया पुरुषातें भोगवी । ज्ञाना-ज्ञानगांवीं वसोनियां ॥ ६९५ ॥
जेवीं सुवर्णीं अलंकार । तंतूमाजीं पटाकार ।
भिंतीवरी भासे चित्र । तेवीं माया साकार ब्रह्मीं भासे ॥ ६९६ ॥
मृत्तिकेची गोकुळें केलीं । नाना नामाकारीं जरी पूजिलीं ।
तरी मृत्तिकाचि संचलीं । तेवीं ब्रह्मीं भासलीं जगद्रूपें माया ॥ ६९७ ॥
जैशा घृताच्या कणिका । घृतेंसीं नव्हतीं आणिका ।
तेवी ब्रह्मीं मायाशक्ति देखा । दावी अनेका अर्थांतें ॥ ६९८ ॥
ब्रह्म पुर्वीन् एकाकी एक । तेंचि केवीं झालें अनेक ।
तो मायायोगपरिपाक । विशद अर्थ देख पिप्पलायनु सांगे ॥ ६९९ ॥
मुळीं मुख्य ब्रह्म ओंकार । तें एकचि झालें त्रिप्रकार ।
आकार-उकार-मकार । सत्त्वादि विकार गुणत्रयात्मक ॥ ७०० ॥
गुणत्रय समसमान । त्या नांव बोलिजे प्रधान ।
तेंचि क्रियाशक्ति सूत्र जाण । तेथें प्रगटल्या ज्ञान महत्तत्त्व म्हणती ॥ ७०१ ॥
अहंब्रह्म हे पूर्णफुर्ति । तें अहं आलें देहाकृती ।
देहाभिमानें निश्चितीं । जीव म्हणती वस्तूतें ॥ ७०२ ॥
क्रिया म्हणिजे दशधा करणें । ज्ञान शब्दें चेवताधिष्ठानें ।
अर्थ ऐसें विषयांसी म्हणणें । तेथ फळ जाणणें सुखदुःख ॥ ७०३ ॥
गुण-भूतें-विषय-करणें । जीव भोक्ता सुखदुःखपणें ।
ज्ञान क्रिया कर्माचरणें । हें सर्वही जाणणें पूर्ण ब्रह्म ॥ ७०४ ॥
साखरेचा फणस प्रबळ । तेथें कांटे त्वचा बीजगोळ ।
अवघी साखरचि केवळ । तेवीं ब्रह्मचि सकळ जगदाकारें ॥ ७०५ ॥
जेवीं पाटाऊ पुतळीकृत । तेथ विषमावयवीं समान सूत ।
तेवीं जगदाकारें आकारवंत । दिसे अविकृत परब्रह्म ॥ ७०६ ॥
जग-विश्व-प्रपंचु नाम । परी ते निखळ परब्रह्म ।
हा उपनिषदार्थ उत्तम । वेदांती परम परमार्थु तो हा ॥ ७०७ ॥
जगदकारें ब्रह्म निश्चित । जग अवघें विकारवंत ।
तैं ब्रह्मासही विकार प्राप्त । म्हणती तो अर्थ न घडे राया ॥ ७०८ ॥
नात्मा जजान न मरिष्यति नैधतेऽसौ । न क्षीयते सवनविद्व्यभिचारिणां हि ।
सर्वत्र शश्वदनपाय्युपलब्धिमात्रं । प्राणो यथेन्द्रियबलेन विकल्पितं सत् ॥ ३८ ॥
ब्रह्मासी नाहीं माता पिता । यालागीं न घडे जन्मकथा ।
आत्मा एकदेशी होता । तरी जन्मा येता जनजीजठरा ॥ ७०९ ॥
आत्म्यावेगळा कांहीं । तिळभरी ठावो रिता नाहीं ।
यापरी पूर्णत्वें पाहीं । जन्म ते ठायीं स्पर्शेना ॥ ७१० ॥
जन्मापूर्वीं । बाळाचें नास्तिक्य । जन्मापाठीं मानिती आस्तिक्य ।
या अस्तिनास्तीची भाख । आत्म्यासी देख असेना ॥ ७११ ॥
आतां आहे पूर्वीं नाहीं । ऐसें आस्तिक्य आत्म्याचे ठायीं ।
कदाकाळीं न रिघे कांहीं । तो नित्य पाहीं निरंतर ॥ ७१२ ॥
तेहीं जन्मल्या बाळकासी । वाढी दिसे दिवसदिवसीं
तो बाळजन्म नाहीं आत्म्यासी । यालागीं वृद्धि त्यासी घडेना ॥ ७१३ ॥
ज्यासी वृद्धि नाहीन् तत्त्वतां । त्यासी न ये विपरिणमता ।
बाल्य तारुण्य वृद्धावश्था । आत्म्यासी सर्वथा असेना ॥ ७१४ ॥
जो मी बाळत्वें होतों धाकुटा । तोचि मी तार्य्ण्यें जाहलों मोठा ।
तो मी वृद्ध जाहलों कटकटा । ऐसा त्रिकाळद्रष्टा परमात्मा ॥ ७१५ ॥
द्रष्टा । साक्षी जो अवस्थातीत । तो कदा नव्हे अवस्थाभूत ।
देहीं असोनि अवस्थारहित । जाण तो निश्चित परमात्मा ॥ ७१६ ॥
निरवस्थ आत्मा अविकारी पूर्ण । त्यासी कदा न ये क्षीणपण ।
ज्यासी जन्मचि नाहीन् जाण । त्यासी मरण असेना ॥ ७१७ ॥
तो अविकारी निरवस्थ पूर्ण । ज्यासी नाहीं जन्ममरण ।
ऐसा त्य्य्ं आत्मा म्हणशील कोण । तरी जाण सर्वज्ञ ज्ञानस्वरूप ॥ ७१८ ॥
म्हणसी ज्ञानही क्षणिक असे । घटज्ञानें पटज्ञान निरसे ।
तेथ इंद्रियार्थवृत्तिचि नासे । ज्ञान जैसें तैसें अविनाशी ॥ ७१९ ॥
तेचि अर्थींचा पूर्ण चृष्टांत । जेवीं प्राण देहातें वाढवीत ।
तों देहोचि होय अवस्थाभूत । प्राण निरवस्थ जैसा तैसा ॥ ७२० ॥
प्राणु देहातें चाळितां । त्यासी न बाधी देहावस्था ।
आत्मा प्राणातें चेतविता । त्यासी देहावस्था असेना ॥ ७२१ ॥
येणें चि प्राणदृष्टांतें साधूनि घ्यावें परब्रह्मातें
देहेंद्रियवेगळें आत्म्यातें । पुढील श्लोकार्थें प्रबोधी ॥ ७२२ ॥
अण्डेषु पेशिषु तरुष्वविनिश्चितेषु प्राणो हि जीवमुपधावति तत्र तत्र ।
सन्ने यदिन्द्रियगणेऽहमि च प्रसुप्ते कूटस्थ आशयमृते तदनुस्मृतिर्नः ॥ ३९ ॥
अंडज स्वेदज जारज । चौथें जाण गा उद्भिज ।
त्यांचे ठायीं प्राणु सहज । आत्मयोगें सद वर्ते ॥ ७२३ ॥
प्राणयोगें आत्मा वर्ततां । त्यासी जीव म्हणती तत्त्वतां ।
त्या प्राणासी न बाधिती देहावस्था । मा जीवाचे माथां त्या कैंच्या ॥ ७२४ ॥
देहेंद्रियामाजीं वर्ततां । आत्मा अलिप्त देहावस्था ।
तो कैसा म्हणती आतां । ऐक त्याही दृष्टांता सांगेन ॥ ७२५ ॥
आत्मा जागृतिदेहीं वर्ते । तैं सविकार मानिती त्यातें ।
तोचि सांडूनि देहेंद्रियांतें । स्वप्नीं वर्ते पूर्वानुध्यासें ॥ ७२६ ॥
देहेंद्रियाविहीन । केवळ लिंगदेह जाण ।
निजात्मा देखे स्वप्न । जागृत्यभिमानसंकल्पें ॥ ७२७ ॥
तें उपरमल्या स्वप्न । देहाभिमान झालिया लीन ।
सवविकारविहीन । सुषुप्तिकाळीं पूर्ण परमात्मा उरे ॥ ७२८ ॥
देहेंद्रियासीं अभिमान लीन । कोणीही स्फुरेना स्फुरण ।
तरी तें झालें सर्व शून्य । आत्मा चिद्घन नाहीं म्हणसी ॥ ७२९ ॥
जरी सुषुप्तीसी आत्मा नाहीं । तरी सुखें निजेलों होतों पाहीं ।
हें उपजे ज्याच्या ठायीं । तो सर्वथा नव्हे कहीं शून्य ॥ ७३० ॥
जो मी जागृतीं जागता । तोचि मी स्वप्नातें देखता ।
तोचि मी सुषुप्तीं सुखभोक्ता । एवं तिहीं अवस्था साक्षी जो ॥ ७३१ ॥
गो अवस्थात्रयीं साक्षी पूर्ण । तो सर्वथा नव्हे शून्य ।
तोचि परमात्मा परिपूर्ण । शुद्ध चिद्घन तो राया ॥ ७३२ ॥
सुषुप्तीं ब्रह्मानुभवो आहे । तरी कां पुढतीं संसारु पाहे ।
तेथ अविद्येसीं अहं लीन राहे । यालागीं होये भवभ्रमु ॥ ७३३ ॥
तें अविद्या अहंकारेंसी नाशे । तैं जगद्रूपें ब्रहचि भासे ।
जन्ममरणांचा ठावोचि पुसे । जीव समरसे परब्रह्मीं ॥ ७३४ ॥
तेथ हेतुमातु दृष्टां । प्रमाण-प्रमेय विवर्जित ।
परमात्मा सदोदित । परब्रह्म निश्चित परमानंदें ॥ ७३५ ॥
तेथ सुखावरी सुख नांदे । आनंदु भोगिजे आनंदें ।
जग दुमदुमी परमानंदें । स्वानंद बोधें संपूर्ण ॥ ७३६ ॥
निरसोनियां निजमाया । ऐसा अनुभवो मुनिवर्या ।
कैं होईल म्हणसी राया । तैं भजावें यदुवर्या निष्कामभावें ॥ ७३७ ॥
यर्ह्यब्जनाभचरणैषणयोरुभक्त्या । चेतोमलानि विधमेद्गुणकर्मजानि ।
तस्मिन्विशुद्ध उपलभ्यत आत्मतत्त्वं । शाक्षाद्यथामलदृशोः सवितृप्रकाशः ॥ ४० ॥
निर्विकारस्वरूपप्राप्ति । अवश्य पावणें आहे चित्तीं ।
तैं करावी भगवद्भक्ति । उत्कटा प्रीति अविश्रम ॥ ७३८ ॥
त्यजूनि पुत्रवित्तेषणेचें काज । जिणौनि लौकिकाची ।आज ।
पद्मनाभभजनाचें भोज । अतिनिर्लज्ज नाचावें ॥ ७३९ ॥
पुत्रवित्तलोकेषणा । त्यजूनि भजतां हरिचरणां ।
तंव तंव चित्ताचे चैत्यमळ जाणा । क्षणक्षणां नासती ॥ ७४० ॥
रजतमादि कर्मज मळ । चित्तीं बैसले जे सबळ ।
ते प्रक्षाळती सकळ । भक्तिप्रेमजळक्षाळणें ॥ ७४१ ॥
जंव जंव थोरावे सप्रेम भक्ति । तंव तंव पाया लागे विरक्ति ।
स्वयें विरमे विषयासक्ति । होय चित्तवृत्ति निर्मळ ॥ ७४२ ॥
निर्मळ जाहलिया चित्तवृत्ति । परमात्मया सर्व भूतीं ।
भजों लागे अनन्यप्रीतीं । हे चौथीं भक्ति उदार ॥ ७४३ ॥
ये भक्ति अतिशयें उदार । निर्दाळी भक्तांचा अहंकार ।
उद्धरी सुर नर स्त्रिया शूद्र । आनंदनिर्भर करी जीवु ॥ ७४४ ॥
हे भक्ति जैं लागे हातीं । तैं भवभयाची निःशेष शांति ।
पायां लागती चारी मुक्ती । ऐशी उदार भक्ति ह्जरीची ॥ ७४५ ॥
जेवीं डोळां असतां पडळ । सविता उगवे सर्व काळ ।
तो सन्मुख न देखे रविमंडळ । मा पदार्थ सकळ त्या कैंचे ॥ ७४६ ॥
तेंचि फिटलिया पडळ । दृष्टी होय अतिनिर्मळ ।
देखों लगे पदार्थ सकळ । रविमंडळसमन्वयें ॥ ७४७ ॥
तेवीं निजात्मा हृदयीं वसे । परी चित्तवृत्ति मळिण असे ।
तंव परब्रह्म न प्रकाशे । चित्त वासनादोषें दूषित ॥ ७४८ ॥
तेथ करितां भगवद्भक्ति । निर्मळ होय चित्तवृत्ति ।
तेव्हां निर्विकारस्वरूपप्राप्ति । भक्त पवती निजभजनें ॥ ७४९ ॥
पावावया परमप्राप्ति जगीं दाटुगी भगवद्भक्ति ।
ते म्यां सांगितली तुजप्रती । यथानिगुतीं नृपनाथा ॥ ७५० ॥
जेवीं डोळ्यांचे पडळ फिटे । तेथ प्रकाशेंसीं सविता भेटे ।
तेवीं कल्पनालोपें प्रगटे । नेटेपाटें परब्रह्म ॥ ७५१ ॥
जेथ निर्विकल्प समान । निश्चयेंसीन् जाहलें मन ।
त्यासी देहीं वर्तांही जाण । भवबंधन स्पर्शेना ॥ ७५२ ॥
ऐसें गर्जोनिया जाण । हर्षें बोले पिप्पलायन ।
तंव राजा सुखावला संपूर्ण । जीवींची खूण बाणली ॥ ७५३ ॥
ऐकतां ब्रह्मनिरूपण । राजा लांचावला पूर्ण ।
पुढें वाढावया निरूपण । अन्वयें प्रश्न पुसतसे ॥ ७५४ ॥
जेणें तुटे कर्मबंधन । त्या कर्मयोगाचें लक्षण ।
समूळ ऐकावया जाण । राजा आपण सादरें पुसतु ॥ ७५५ ॥
श्रीराजोवाच ।
कर्मयोगं वदत नः पुरुषो येन संस्कृतः ।
विधूयेहाशु कर्माणि नैष्कर्म्यं विन्दते परम् ॥ ४१ ॥
राजा निजश्रद्धासंपन्न । अतिविनीत करी प्रश्न ।
जेणें तुटे कर्मबंधन । तो कर्मयोग संपूर्ण सांगा स्वामी ॥ ७५६ ॥
कोणें कर्में कर्म तुटे । नैष्कर्म्यासिद्धि स्वयें प्रगटे ।
पुरुषा पुरुषोत्तम भेटे । हें मज गोमटें वर्म सांगा ॥ ७५७ ॥
एवं प्रश्नमृषीन्पूर्वमपृच्छं पितुरन्तिके ।
नाब्रुवन्ब्रह्मणः पुत्रास्तत्र कारणमुच्यताम् ॥ ४२ ॥
पूर्वीं हाचि प्रश्नु सनकादिकां । पित्यासन्निध पुशिला देखा ।
ते उत्तर नेदितीचि कां । हेही आशंका फेडावी स्वामी ।
रायाचे प्रश्न अतिपवित्र । त्यांचें द्यावया प्रतिउत्तर ।
हरिखावला आविर्होत्र । तो कर्मवैचित्र्य निरूपी ॥ ७५९ ॥
श्रीआविर्होत्र उवाच ।
कर्माकर्म विकर्मेति वेदवादो न लौकिकः ।
वेदस्य चेश्वरात्मत्वात्तत्र मुह्यन्ति सूरयः ॥ ४३ ॥
कर्माकर्मविकर्म जाणा । सामान्य नव्हे नृपनंदना ।
करितां विभागविवंचना । नुगवे सज्ञानां स्मृतिकारांसी ॥ ७६० ॥
जे स्वयें प्रतिसृष्टिकारी । तेही भुलले कर्मविभागावरी ।
जे समुद्र घोंटिती चुळेकरीं । तेही कर्मसगरीं बुडले ॥ ७६१ ॥
येचि कर्मविवंचनेसाठीं । ऋषिमर्षींचिया कोटी ।
मताभिमानें झालें हिंपुटी । त्यांसीही शेवटीं नुगवेचि ॥ ७६२ ॥
कर्माकर्मविभाग जाणा । स्वयें नुगवेचि चतुरानना ।
इतरांची कोण गणना । कर्मविवंचना करावया ॥ ७६३ ॥
कर्म वेदमूळ जाण । वेदु स्वयें नारायण ।
वेदवादविवंचन । करितां मौन श्रुतिशास्त्रा ७६४ ॥
कर्म-अकर्म-विकर्म जाण । एकचि परी त्रिविध भिन्न ।
तेंही विभागविवंचन । सावधान अवधारीं ॥ ७६५ ॥
श्वेत मृदु मधुर । त्रिविधभेदें एक साखर ।
तेवीं एकचि त्रिप्रकार । कर्मठ नर मानिती कर्म ॥ ७६६ ॥
भिन्न करितां मधुरता । तीमाजीं ये मृदु-श्वेतता ।
श्वेततचि भिन्न करितां । मृदु-मधुरतं तीमाजीं ॥ ७६७ ॥
तेवीं भिन्न करितां कर्म । कर्मा सर्वांगीं अकर्म ।
कर्म अकर्मामाजी विकर्म । मिरवे परम सौभाग्यें ॥ ७६८ ॥
मुख्य मूळीं जें कां निपजे । कर्म ऐसें त्यातें म्हणिजे ।
विहिताविहितक्रिया जे जे । विकर्म म्हणिजे तिये नांव ॥ ७६९ ॥
कर्म अकर्मयोगें चळे । ऐसें विकर्मीं ज्यासी विवळे ।
त्यास निष्कर्मता आकळे । गुरुकृपाबळें तत्काळ ॥ ७७० ॥
कर्मावरी कर्म विशेष वाढे । विकर्म त्यातें म्हणणें घडे ।
जेथें कर्म रिघों न शके पुढें । अकर्म चोखडें या नांव ॥ ७७१ ॥
ऐशी कर्मविवंचना अटक । हा प्रश्न केला तैं तूं बाळक ।
त्याचिलागीं गा राया देख । सनकादिक न सांगितीचि ॥ ७७३ ॥
कर्माकर्मविवंचना । अधिकारेंवीण कोणा ।
सांगों नये नृपनंदना । कर्म सज्ञाना अतिदुर्बोध ॥ ७७३ ॥
परोक्षवादो वेदोऽयं बालानामनुशासनम् ।
कर्ममोक्षाय कर्माणि विधत्ते ह्यगदं यथा ॥ ४४ ॥
जेवीं रोगु जावया निश्चित । बापु बाळा भेषज देत ।
तेथें साखर घाली हातांत । तत्सेवनार्थ प्रलोभें ॥ ७७४ ॥
तेवीं वेदांचा परोक्षवाद । सत्य मानिती बुद्धिमंद ।
कर्में छेदवी कर्मबाध । हा वेदानुवाद मुख्यत्वें ॥ ७७५ ॥
वेदु बोले स्वर्गादि फळ । तो प्रवृत्तिलोभ केवळ ।
परी कर्में छेदी कर्ममूळ । हें मुख्यत्वें फळ वेदोक्तीं ॥ ७७६ ॥
लोहाची बेडी पडली पायीं । ते तोडावया घणु आणिला पाहीं ।
तो घणुचि विकून खादला जिहीं । त्यांचें बंधन कहीं तुटेना ॥ ७७७ ॥
तेवीं कर्में छेदावें कर्मबंधन । तें कर्म वेंचिती विषयीं पूर्ण ।
त्यांचें कदा न तुटे भवबंधन । जन्ममरण सरेना ॥ ७७८ ॥
आम्ही स्वर्गफळा विरक्त । म्हणोनि नाचरे जो वेदोक्त ।
त्याचें ज्ञान जालें विपरित । अति अनर्थ पावे तो ॥ ७७९ ॥
नाचरेद्यस्तु वेदोक्तं स्वयमज्ञोऽजितेन्द्रियः ।
विकर्मणा ह्यधर्मेण मृत्योर्मृत्युमुपैति सः ॥ ४५ ॥
आम्ही जितेंद्रिय म्हणवीत । म्हणोनि नाचरे जो वेदेक्त ।
त्यासी नातुडे गा परमार्थ । अतिअनर्थ अंगीं वाजे ॥ ७८० ॥
जरी शास्त्रज्ञ ज्ञाता झाला । आणि वेदोक्ता विमुख ठेला ।
तरी तो जाणपणेंचि नागवला । जाण बुडाला दुःखार्णवीं ॥ ७८१ ॥
नाचरे जो वेदोक्त कर्म । त्यक्तकर्में मानी मिष्कर्म ।
त्यासी थोरपडला भ्रम । नाडला परम अभिमानें ॥ ७८२ ॥
जरी विषयो निग्रहिल । आनि वेदोक्ता जो दुरावला ।
तो निजघाता प्रवर्तला । स्वयें बुडाला नरकार्णवीं ॥ ७८३ ॥
वेद निज्मूळ परमार्था । तें वेदोक्त नाचरतां ।
जें जें करणें न्६इपनाथा । त्ं तें तत्त्वतां अधःपाती ॥ ७८४ ॥
डोळे देखणें तत्त्वतां । ते काढोनि पाहो जातां ।
न देखे आपुली डोळसता । मा इतर पदार्था कोण देखे ॥ ७८५ ॥
तैसा नाचरोनि चेदार्थु । जो जो मानिला परमार्थु ।
तेणें आंवतूनियां अनर्थु । जाण निश्चितु आणिला घरा ॥ ७८६ ॥
तेणें आचार अनर्थपाटें । वाहावले जन्ममरणवाटे ।
तेथ नानायोगिनिगर्भसंकटें । सोसितां न सुटे कल्पांतीं ॥ ७८७ ॥
तेथें जन्मजन्मों जन्म न टके । मरमरों मरण न चुके ।
जैं वेदविहित चुके । तैं अतिदुःखें दुःखभोगु ॥ ७८८ ॥
विकर्मणा ह्यधर्मेण । हें मूळींचें पदनिरूपण ।
तेणें विकर्मामाजीं अध्र्म पूर्ण । परी अकर्म तें जाण अधर्म नव्हे ॥ ७८९ ॥
ज्यासी लावितां न लागे कर्म । या नांव मुख्य निष्कर्म ।
निष्कर्मलक्षण हाचि धर्म । येणेंचिपरम मुक्त साधु ॥ ७९० ॥
ज्यासी शुद्ध आकळे अकर्म । तो तत्काळ होय निष्कर्म ।
अकर्माचें कळल्या वर्म । मुक्तता परम पायां लागे ॥ ७९१ ॥
वेदोक्तमेव कुर्वाणो निःसङ्गोऽर्पितमीश्वरे ।
नैष्कर्म्यं लभते सिद्धिं रोचनार्था फलश्रुतिः ॥ ४६ ॥
दासी सामीची आज्ञाधारी । कां राजमुद्रा प्रजांवरी ।
तैसी वेदाज्ञा जो शिरीं धरी । स्वधर्माची निष्काम ॥ ७९२ ॥
मी एकु कर्मकर्ता । ऐशी उठों नेदी अहंता ।
तें कर्मचि स्वभावतां । अर्पीं श्रीअनंता ईश्वरातें ॥ ७९३ ॥
एवं ईश्वरीं जें अर्पे कर्म । तें कर्म होय निर्धर्म ।
याचि नांव परम । नैष्कर्म्य निजसिद्धी ॥ ७९४ ॥
वेदें बोलिले कर्मफळ । ज्याची वासना निष्काम निर्मळ ।
त्यासि वेदोक्त फळ प्रबळ । भोगावया केवळ स्वप्नीं न दिसे ॥ ७९५ ॥
ऐसें असतां कर्मफळ । वांछितां नाडिजे केवळ ।
जेवीं परिसु देऊनि सोज्ज्वळ । मगिजे पोफळ ता।म्बूलासी ॥ ७९६ ॥
कर्मा निष्कामता नित्य फळ । तेथ फळाशा नाडले सकळ ।
चंदन सर्वांगीं सफळ । तेथ मागतां फळ नाडिजे स्वयें ॥ ७९७ ॥
हातिं आंतुडावया मासा । गळीं लाविजे अल्प आमिषा ।
तेवीं निष्काम करावया मानसा । वेदु फळाशा प्रलोभी ॥ ७९८ ॥
आमिष घालूनि मासे पाळी । किं तद्योगें जळाबाहेरी गळी ।
तेवीं कर्म कर्मातें निर्दाळी । हें नेणिजे मुळीं फळकामी ॥ ७९९ ॥
हो कां फळाचिये चाडे । स्वधर्मकर्मीं प्रवृत्ति घडे ।
तेणें नैष्कर्म्यसिद्धि आंतुडे । हें वेदाचे फुडें निजगृह्य ॥ ८०० ॥
कर ब्रह्मत्वें सदा सफळ । फळ वांछी त्यातें निष्फळ ।
हें जाणोनि कर्मकुशळ । फळाशा समूळ छेदिती ॥ ८०१ ॥
ऐसें आचरतां वैदिक कर्म । तेणें कर्में पाविजे नैष्कर्म्य ।
याहोनियां अति सुगम । सांगेन वर्म तें ऐक ॥ ८०२ ॥
य आशु हृदयग्रन्थिं निर्जिहीऋषुः परात्मनः ।
विधिनोपचरेद्देवं तन्त्रोक्तेन च केशवम् ॥ ४७ ॥
जेणें वासनेचें जाळ तुटे । अहंकारची गांठी सुटे ।
जीवीं परमात्मा स्वयें प्रगटे । तें तांत्रिक गोमटें ऐक रया ॥ ८०३ ॥
जया तांत्रिक महापूजा । संतोष होय गरुडध्वजा ।
तें तांत्रिक विधान बोजा । महाराजा अवधारीं ॥ ८०४ ॥
वैदिक मंत्र त्रांत्रिक तंत्र । हे मिश्रपूजा अतिपवित्र ।
शीघ्र निष्काम करी नर । तो पूजाप्रकार अतिउत्तम ॥ ८०५ ॥
वैदिक अथवा तांत्रिक । गुरुमार्गें सिद्धिदायक ।
यालागी गा आब्वश्यक । सद्गुरुसी देख शरण जावें ॥ ८०६ ॥
लब्ध्वानुग्रह आचार्यात्तेन सन्दर्शितागमः ।
महापुरुषमभ्यर्चेन्मूर्त्याभिमतयात्मनः ॥ ४८ ॥
प्रवृत्तिनिवृत्तिकृत कार्या । अवश्य पाहिजे आचार्या ।
आपमतीं भजतां राया । अनेक अपायांमाजीं पडे ॥८०७ ॥
भोयी पाय सिद्ध आहेती । भोयाळेंवीण वृथा भ्रमती ।
तेवीं गुरूवीण जे जे करिती । ते ते अहंमती दृढ भ्रमले ॥ ८०८ ॥
गुरु ब्रह्म दोनी ऐक । ऐशिया भावना आवश्यक ।
सेवा करूनि भावपूर्वक । संतोषवूनि देख अनुग्रहो घ्यावा ॥ ८०९ ॥
तेथ निजाधिकारप्राप्तें । जे मूर्ति आवडेल आपणियातें ।
तेचि मंत्रविद्या तेथें श्रद्धासंभरितें अंगीकारावी ॥ ८१० ॥
तेव्हां गुरुमुखें मिश्र वोजा । पुरुषोत्तममहापूजा ।
शिकोनियां निजकाजा । भजावें अधोक्षजा शिक्षिता मतीं ॥ ८११ ॥
ते चि भजती हातवटी । आगमोक्त निजपुष्टी ।
राया सांगेन गोमटी । सावधानदृष्टीं अवधारीं ॥ ८१२ ॥
शुचिः सम्मुखमासीनः प्राणसंयमनादिभिः ।
पिण्डं विशोध्य सन्न्यास कृतरक्षोऽर्चयेद्धरिम् ॥ ४९ ॥
विध्युक्त करितां संध्यास्नान । तेथचि आहे ब्रह्मज्ञान ।
आचमनीं होय हरिरूप आपण । हें नेणोनि अज्ञान आगमीं भरती ॥ ८१३ ॥
केशवदी नामीं जाण । अंगप्रत्यंगीं न्यासितां पूर्ण ।
तेव्हां हरिरूप होय आपण । हें नेणोनि अज्ञान आगमीं भारती ॥ ८१४ ॥
करूनि आगमोक्त संध्यास्नान । मूर्तीपासीं येऊन जाण ।
संमुख घालावें आसन । चैलाजिनकुशयुक्त ॥ ८१५ ॥
र्चक-पूरक-कुंभकें जाण । प्रणायामें प्राणसंयमन ।
भूतशुद्ध्यादिकीं जाण । शरीरशोधन करावें ॥ ८१६ ॥
भूतविलय भूतशुद्धी । प्राणप्रतिष्ठा पिंडादिशुद्धी ।
मूळमंत्रें न्यास प्रबुद्धीं गुरुदीक्षाविधी विध्युक्त कीजे ॥ ८१७ ॥
हृदय कवच शिखा शिर । नेत्रे अस्त्रादि फळ्कार ।
एवंविधान अनुकार । आगमोक्तप्रकार करावे न्यास ॥ ८१८ ॥
यापरी मूळमंत्रदीक्षा । करोनि दिग्बंधनादि संरक्षा ।
मग मूर्तिपूजनपक्षा । नृपाध्यक्षा अवधारीं ॥ ८१९ ॥
अर्चादौ हृदये चापि यथालब्धोपचारकैः ।
द्रव्यक्षित्यात्मलिण्गानि निष्पाद्य प्रोक्ष्य चासनम् ॥ ५० ॥
प्रयोगछंद संपूर्ण । पूर्वान्वया विपरीत जाण ।
द्रव्यशुद्धि क्षितिमार्जन । हें मागील निरूपण पुढां आलें ॥ ८२० ॥
द्रव्यशुद्धि मुख्यशोधन । भूमिशुद्धि संमार्जन ।
आत्मशुद्धि सावधान । काढिल्या अनुलेपन मूर्तिशुद्धी ॥ ८२१ ॥
पूजासंभार सिद्ध करून । समस्त शंखतोयें प्रोक्षून ।
निजासनीं सावधान । एकाग्र जाण बैसावें ॥ ८२२ ॥
ज्यासी च्यानीं मूर्ति न ये पूर्ण । तेणें प्रतिमामूर्ति अधिष्ठान ।
तेथेंचि करावें पूजन । लब्धोपचारें जाण आगमोक्त ॥ ८२३ ॥
ज्यासी ध्याना मूर्ति ये अतिसंकटीं । तेणें बाह्योपचारआटाटी ।
सांडूनियां ध्यानदृष्टीं । करावी गोमटी मानसपूजा ॥ ८२४ ॥
ज्याचे हृदयींचें न विकरे ध्यान । बाह्यमूर्तिपूजेसी सावधान ।
तेणें उभयतां पूजन । करावें संपूर्ण आगमोक्त ॥ ८२५ ॥
पाद्यादीनुपकल्प्याथ सन्निधाप्य समाहितः ।
हृदादिभिः कृतन्यासो मूलमन्त्रेण चार्चयेत् ॥ ५१ ॥
सकळ पूजासंभार । निकट ठेवूनि उपचार ।
मग मूर्तीसी न्यासप्रकार । उक्तशास्त्र करावा ॥ ८२६ ॥
जैसेचि न्यास आपणास । तैसेचि करावे मूर्तीस ।
हा आगमोक्त गुरुसौरस । मूळमंत्रें न्यास मूर्तीसी ॥ ८२७ ॥
आगमोक्त करितां न्यास । अंगप्रत्यंगीं विन्यास ।
तेणें कर्ता होय हृषीकेश । हा अर्थसौरस दृढ करावा ॥ ८२८ ॥
दृढ करोनि अनुसंधान । मूळमंत्रें मूर्तिपूजन ।
हृदयीं आणि प्रतिमेसी जाण । पूजाविधान दोहीं ठायीं ॥ ८२९ ॥
साङ्गोपाङ्गां सपार्षदां तां तां मूर्तिं स्वमन्त्रतः ।
पाद्यार्घ्याचमनीयाद्यैः स्नानवासोविभूषणैः ॥ ५२ ॥
करचरणादि अव्यंग । मूर्ति चिंतावी सुन्दर साङ्ग ।
श्याम मनोहर श्रीरंग । उल्हास चांग निजध्यानीं ॥ ८३० ॥
मूर्ति चतुर्भुज वेल्हाळ । शंख चक्र गदा कमळ ।
सुनंदादि पार्षदमेळ । चिंतावे सकळ आयुधादिक ॥ ८३१ ॥
यथोक्त मधुपर्कविधान । अर्घ्यपाद्यादि आचान ।
पुरुषसूक्त्मंत्रें जाण । करावें स्नान निर्मळ जळें ॥ ८३२ ॥
मुकुट कुंडलें कटी मेखला । कांसे मिरवे सोनसळा ।
आपाद रुळे वनमाळा । कौस्तुभ तेजाळा कंठीं झळके ॥ ८३३ ॥
पाद पद्मांकित सुकुमार । ऊर्धरेखा ध्वज वज्र ।
वांकी अंदुवांचा गजर । चरणीं तोडर गर्जतु ॥ ८३४ ॥
गन्धमाल्याक्षतस्रग्भिर्धूपदीपोपहारकैः ।
साङ्गम्सम्पूज्य विधिवत्स्तवैः स्तुत्वा नमेद्धरिम् ॥ ५३ ॥
निढळीं शुद्ध श्यामकळा । टिळकु रेखिला पिंवळा ।
त्यावरी अक्षता सोज्ज्वळा । आरक्त तेजाळा कुंकुमाक्त ॥ ८३५ ॥
सुमनें गुंफिली वीरगुंठी । त्यांवरी मधुकरांची घरटी ।
तुळसीकमळमाळा कंठीं । चंदनाची उटी श्यामंगीं शोभे ॥ ८३६ ॥
धूप दीपं उपहार । तांबूल अर्पावा सकर्पूर ।
निरंजनें जयजयकार । मंत्रावसर अर्पावा ॥ ८३७ ॥
स्तुति करावी वेदोक्त मंत्रें । कां पुराणोक्त नाना स्तोत्रें ।
अथवा प्राकृत नामोच्चारें । नाना प्रकारें गध्यपध्यें ॥ ८३८ ॥
स्तवनें संतोष अधोक्षजा । ऐसें भावावें महाराजा ।
मग साष्टांगें अतिवोजा । गरुडध्वजा नमस्कारावें ॥ ८३९ ॥
आत्मानं तन्मयं ध्यायन् मूर्तिं संपूजयेद्धरेः ।
शेषामाधाय शिरसा स्वधाम्न्युद्वास्य सत्कृतम् ॥ ५४ ॥
द्वैतभावें भजनविधि । ते जाणावी स्थूल बुद्धि ।
भजनाची भजनसिद्धी । जाण त्रिशुद्धी तन्मय होणें ॥ ८४० ॥
मूर्तिध्यानें तन्मय स्थिति । ऐक्यत्वें राहे निश्चळ वृत्ति ।
याचि नांव मुख्य भक्ति । उठलिया पुढतीन् नमावें हरी ॥ ८४१ ॥
अओशी पूजा करूनि हरी । शेष प्रशादु धरोनि शिरीं ।
मग देवो आपणियाभीतरीं । हृदयमंदिरीं निजविजे ॥ ८४२ ॥
एवं पूजेचें उद्वासन । ध्यानमूर्ति हृदयीं शयन ।
प्रतिमा पर्यंकीं निजवून । विधिविधानसमाप्ति ॥ ८४३ ॥
जाहलिया पूजविसर्जन । विसर्जूं नये अनुसंधान ।
अखंड हरीचें स्मरण । सर्वस्वें आपण सर्वदा कीजे ॥ ८४४ ॥
या नांव गा आगमविधि । राया जाण त्रिशुद्धि ।
सदा पाळिती सद्बुद्धि । परमत्मसिद्धिप्रापक ॥ ८४५ ॥
आगमोक्त विधिकक्षण । प्रतिमाचि मुख्य नव्हे जाण ।
ज्यासी जेथ श्रद्धा पूर्ण । तेथ हें विधान सुखें कीजे ॥ ८४६ ॥
एवमग्न्यर्कतोयादावतिथौ हृदये च यः ।
यजतीश्वरमात्मानमचिरान्मुच्यते हि सः ॥ ५५ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायामेकादशस्कंधे तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥
हे पूजा नव्हे एकदेशी । बहुत स्थानें ये पूजेसी ।
त्यांत शीघ्रतर जें प्रप्तीसी । तें मी तुजपासीं सांगेन राया ॥ ८४७ ॥
येणेंचि विधानें यथाकाळीं । साङ्ग पूजा कीजे जळीं ।
अथवा सूर्यमंडळीं । पूजा सोज्ज्वळीं हरिध्यानें कीजे ॥ ८४८ ॥
अग्नीच्या ठायीं होय दीप्ति । पूजा कीजे कमळापति ।
अवघ्यापरीस शीघ्रप्राप्ति । पूजावा अथिथि भगवद्भावें ॥ ८४९ ॥
आलिया वैश्वदेवाचे अंतीं । तो भलता हो भलते याती ।
त्यासी जे भगवद्भावें पूजिती । त्यांचे घरा पूर्ण प्राप्ति वोरसोनि ये ॥ ८५० ॥
पूर्वीं अनोळखु निश्चितीं । आलिया वैश्वचेवाचें अंतीं ।
त्यातें ब्रह्मभावें जे पूजिती । त्यांसी भुक्तिमुक्ति आंदणी ॥ ८५१ ॥
त्या वैश्वदेवाचे अंतीं जाण । निजभाग्यें आलिया शुद्ध ब्राह्मण ।
तया श्रद्धेनें पूजितां आपण । ते घरीं नारायण स्वानंदें वसे ॥ ८५२ ॥
राया वैश्वदेवाचें अंतीं । अतिथीसवें ये भुक्तिमुक्ति ।
विमुख जाहल्या त्या लाभा नाडती । पूजकां सुखप्राप्ति परमानंदें ॥ ८५३ ॥
अतिथीच्या ठायीं मूर्तिध्याम । सर्वथा करणें न लगे जाण ।
तो स्वरूपें स्वयें नारायण । पूजितां संपूर्ण सर्वार्थसिद्धि ॥ ८५४ ॥
एवं अतिथीसी जें अर्पे । तें भगवंतमुखीं स्मर्पे ।
यालागीं अतिसाक्षेपें । अतिथि ब्रह्मरूपें पूजिजे सदा ॥ ८५५ ॥
जें जें बोलिलें पूजास्थान । तेथें निजश्रद्धाचि प्रमाण ।
श्रद्धेवेगळें राया जाण । प्राप्ति संपूर्ण कदा न लभे ॥ ८५६ ॥
निजश्रद्धेचें हृदय स्थान । ते हृदयीं विध्युक्त पूजन ।
करितां श्रद्धेनें आपण । प्राप्ति संपूर्ण उद्बोधे स्वयें ॥ ८५७ ॥
येर्हवीं तरी आपुल्या देहीं । चाळक ईश्वरु आहे हृदयीं ।
श्रद्धेनें भजतां त्याचे ठायीं । निजप्राप्ति पाहीं सहजें लाभे ॥ ८५८ ॥
जें जें आपण सेविजे । तें तें भगवन्मुखीं भाविजे ।
येणें निजभजनें पाविजे । जाण सहजें परमात्मा ॥ ८५९ ॥
सांडोनि देहींची अहंता । सकळ भोग ईश्वर भोक्ता ।
ऐसी दृढ भावना भावितां । पाविजे परमार्था अपरोक्षसिद्धी ॥ ८६० ॥
देह जड मूढ अचेतन । सकळभोक्ता ईश्वर पूर्ण ।
तेथ वाढवूनि देहाभिमान । भोगिती अज्ञान अनेक दुःखें ॥ ८६१ ॥
ते सांडूनि देहअहंता । हृदयस्था शरण जातां ।
पाविजे पूर्ण परमार्था । जाण तत्त्वतां नृपवर्या ॥ ८६२ ॥
निःशेष सांडिजे मीपण । याचि नांव हृदयस्था शरण ।
तूं सहजें परब्रह्म पूर्ण । मिथ्या देहाभिमान धरूं नको ॥ ८६३ ॥
राया येणेंचि कर्में जाण । तुटे कर्माचें कर्मबंधन ।
पाविजे पूर्ण समाधान । तें हें मुख्य लक्षण नृपनाथा ॥ ८६४ ॥
आगमोक्त निजभजन । कर्मयोगाचें मुख्य लक्षण ।
ऐकतां राजा समधान । परमानंदें पूर्ण निवाला ॥ ८६५ ॥
जंव जंव रायाचें पुरे कोड । तंव तंव कथा लागे गोड ।
अतिशयें श्रवणाची चाड । विशेषें वाड थोरावली ॥ ८६६ ॥
राजा निवालेनि परमानंदें । सुखावलेनि निजबोधें ।
लांचावलेनि स्वानंदें । पुधां प्रश्न विनोदें पुसेल ॥ ८६७ ॥
उगें राहतां आपण । उठून जाती मुनिगण ।
यालागीं प्रश्नावरी प्रश्न । विचित्रविंदान पुसतु ॥ ८६८ ॥
स्वानंचें लोधली चित्तवृत्ती । इंद्रियें वेधलीं सुखस्थितीं ।
राजा निवाला निश्चितीं । तरी प्रश्नोक्ती पुसत ॥ ८६९ ॥
पुसेल हरीचे अवतार । ते कथा सुंदर मनोहर ।
निरूपण अति अरुवार । निजजिव्हार निववील ॥ ८७० ॥
त्या प्रश्नाचें प्रत्युत्तव । कथाकौतुक सनागर ।
एका जनार्दनाचा किंकर । उपानहधर संतांचा ॥ ८७१ ॥
संत सज्जन कृपास्थिती । श्रीजनार्दन वरदमूर्ती ।
पुढील कथेचि व्युत्पत्ती । सांगेन यथार्थी अर्थुनी ॥ ८७२ ॥
श्रीभागवताचे राशीवरी । एकाजनार्दन केला मापारी ।
तो निजबोधाचे कुडवावारीं । भरील वखारी श्रवणाच्या ॥ ८७३ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कन्धे निमिजायंतसंवादे मायाकर्मब्रह्मनिरूपणं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ ॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ५५ ॥ ओव्या ॥ ८७३ ॥