॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय चवदावा
॥ श्रीगणेषाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो स्वामी सद्‍गुरू । तूं निजांगें क्षीर सागरू ।
तुझा उगवल्या प्रबोधचंद्रू । आल्हादकरू जीवासी ॥१॥
ज्या चंद्राचे चंद्रकरीं । निबिड अज्ञान अंधारीं ।
त्रिविध ताप दूर करी । हृदयचिदंबरीं उगवोनी ॥२॥
ज्या चंद्राचे चंद्रकिरण । आर्तचकोरांलागीं जाण ।
स्वानंदचंद्रामृतें स्त्रवोन । स्वभावें पूर्ण करिताती ॥३॥
अविद्याअंधारीं अंधबंधे । संकोचलीं जीवदेहकुमुदें ।
तीं ज्याचेनि किरणप्रबोधें । अतिस्वानंदें विकासलीं ॥४॥
जो चंद्र देखतांचि दिठीं । सुख होय जीवाच्या पोटीं ।
अहंसोमकांतखोटी । उठाउठी विरवितू ॥५॥
पूर्णिमा पूर्णत्वें पूर्ण वाढे । देखोनि क्षीराब्धी भरतें चढे ।
गुरुआज्ञामर्यादा न मोडे । स्वानंद चढे अद्वयें ॥६॥
सद्‍गुरु क्षीराब्धी अतिगहन । सादरें करितां निरीक्षण ।
वेदांतलहरीमाजीं जाण । शब्दचिद्रत्‍नें भासती ॥७॥
तेथ विश्वासाचा गिरिवर । वैराग्यवासुकी रविदोर ।
निजधैर्याचे सुरासुर । मंथनतत्पर समसाम्यें ॥८॥
मथनीं प्रथम खळखळाटीं । लयविक्षेप हाळाहळ उठी ।
तें विवेकनीळकंठें कंठीं । निजात्मदृष्टीं गिळिलें ॥९॥
मग अभ्यास प्रत्यगावृत्ती । क्रियेसी झाली विश्रांती ।
प्रकटली रमा निजशांती । जीस श्रीपती वश्य झाला ॥१०॥
तेथ ब्रह्मरस आणि भ्रमरस । इंहीं युक्त अमृतकलश ।
मथनीं निघाला सावकाश । ज्याचा अभिलाष सुरासुरां ॥११॥
ते विभागावयालागुनी । माधवचि झाला मोहिनी ।
अहंराहूचें शिर छेदूनी । अमृतपानी निवविले ॥१२॥
ते वृत्तिरूप मोहिनी । पालटली तत्क्षणीं ।
ठेली नारायण हो‍उनी । पहिलेपणीं उठेना ॥१३॥
ते क्षीरसागरीं नारायण । समाधि शेषशयनीं आपण ।
सुखें सुखावला जाण । अद्यापि शयन केलें असे ॥१४॥
ऐसा सद्‍गुरु चित्सागरु । ज्याचा वेदांसी न कळे पारू ।
नारायणादि नानावतारू । ज्याचेन साचारू उपजती ॥१५॥
ज्याचीं चिद्रत्‍नें गोमटीं । हरिहरांचें कंठीं मुकुटीं ।
बाणलीं शोभती वेदपाठीं । कविवरिष्ठीं वानिलीं ॥१६॥
ऐशिया जी अतिगंभीरा । जनार्दना सुखसागरा ।
अनंतरूपा अपारा । तुझ्या परपारा कोण जाणे ॥१७॥
विवेकें न देखवे दिठीं । वेदां न बोलवे गोठी ।
तेथ हे माझी मराठी । कोणे परिपाटी सरेल ॥१८॥
हो कां राजचक्रवर्तीचे माथां । कोणासी न बैसवे सर्वथा ।
तेथ माशी जाऊनि बैसतां । दुर्गमता तंव नाहीं ॥१९॥
कां राजपत्‍नीचे स्तन । देखावया शके कोण ।
परी निजपुत्र तेथें जाण । बळें स्तनपान करीतसे ॥२०॥
तेवीं माझी हे मराठी । जनार्दनकृपापरिपाटीं ।
निःशब्दाच्या सांगे गोठी । चिन्मात्रीं मिठी घालूनी ॥२१॥
असो आकाश घटा सबाह्य आंतू । तेवीं शब्दामाजीं निःशब्दवस्तू ।
रिता बोल रिघावया प्रांतू । उरला प्रस्तुतू दिसेना ॥२२॥
बाळक बोलों नेणे तत्त्वतां । त्यासी बोलिकें बोलवी पिता ।
तैसीच हेही जाणावी कथा । वाचेचा वक्ता जनार्दन ॥२३॥
त्या जनार्दनाचे कृपादृष्टीं । भागवत सांगों मराठिये गोष्टी ।
जें कां आलोडितां ग्रंथकोटी । अर्थी दृष्टी पडेना ॥२४॥
तेंचि श्रीमहाभागवत । जनार्दनकृपें येथ ।
देशभाषा हंसगीत । ज्ञान सुनिश्चित सांगीतलें ॥२५॥
सद्‍भावें करितां माझी भक्ती । तेणें ज्ञानखड्गाची होय प्राप्ती ।
छेदोनि संसारआसक्ती । सायुज्यमुक्ती मद्‍भक्तां ॥२६॥
माझेनि भजनें मोक्ष पावे । ऐसें बोलिलें जें देवें ।
तें आइकोनियां उद्धवें । विचारू जीवें आदरिला ॥२७॥
देवो सांगे भजनेंचि मुक्ती । आणि ज्ञात्यांची व्युत्पत्ती ।
आणिकें साधनें मोक्षाप्रती । सांगताती आनआनें ॥२८॥
एवं या दोहीं पक्षीं जाण । मोक्षीं श्रेष्ठ साधन कोण ।
तेचि आशंकेचा प्रश्न । उद्धवें आपण मांडिला ॥२९॥
श्रीउद्धव उवाच ।
वदंति कृष्ण श्रेयांसि बहूनि ब्रह्मवादिनः ।
तेषां विकल्पप्राधान्यमुताहो एकमुख्यता ॥ १ ॥
उद्धव म्हणे गा श्रीपती । मोक्षमार्गीं साधनें किती ।
वेदवादियांची व्युत्पत्ती । बहुत सांगती साधनें ॥३०॥
तीं अवघींच समान । कीं एक गौण एक प्रधान ।
देवें सांगीतलें आपण । भक्तीचि कारण मुक्तीसी ॥३१॥
भवतोदाहृतः स्वामिन् भक्तियोगोऽनपेक्षितः ।
निरस्य सर्वतः सङ्गं येन त्वय्याविशेन्मनः ॥ २ ॥
आणिकां साधनां नापेक्षिती । सर्व संगांतें निरसिती ।
मोक्षमार्गीं मुख्य भक्ती । जिणें स्वरूपप्राप्ती तत्काळ ॥३२॥
माझ्या स्वरूपीं ठेवूनि मन । फळाशेवीण माझें भजन ।
हेंचि मोक्षाचें मुख्य साधन । देवें आपण बोलिलें ॥३३॥
स्वामी बोलिले मुख्य भक्ती । इतर जे साधनें सांगती ।
त्यांसी प्राप्तीची अस्तिनास्ति । देवें मजप्रती सांगावी ॥३४॥
याचि प्रश्नाची प्रश्नस्थिती । विवंचीतसे श्रीपती ।
त्रिगुण ज्ञात्याची प्रकृती । साधनें मानिती यथारुचि ॥३५॥
ज्याची आसक्ती जिये गुणीं । तो तेंचि साधन सत्य मानी ।
यापरी ज्ञानाभिमानी । नाना साधनीं जल्पती ॥३६॥
परंपरा बहुकाळें । ज्ञात्याचें ज्ञान झालें मैळें ।
तें सत्य मानिती तुच्छ फळें । ऐक प्रांजळें उद्धवा ॥३७॥
चौदाव्यामाजीं निरूपणस्थिती । इतुकें सांगेल श्रीपती ।
साधनांमाजीं मुख्य भक्ती । ध्यानयोगस्थिती समाधियुक्त ॥३८॥
इतर साधनांचें निराकरण । तुच्छफलत्वें तेंही जाण ।
सात श्लोकीं श्रीकृष्ण । स्वमुखें आपण सांगतू ॥३९॥
श्रीभगवानुवाच ।
कालेन नष्टा प्रलये वाणीयं वेदसंज्ञिता ।
मयाऽऽदौ ब्रह्मणे प्रोक्ता धर्मो यस्यां मदात्मकः ॥ ३ ॥
माझी वेदवाणी प्रांजळी । ज्ञानप्रकाशें अतिसोज्ज्वळी ।
ते नाशिली प्रळयकाळीं । सत्यलोकहोळी जेव्हां झाली ॥४०॥
ब्रह्मयाचा प्रळयो होतां । वेदवाणीचा वक्ता ।
कोणी नुरेचि तत्त्वतां । यालागीं सर्वथा बुडाली ॥४१॥
तेचि वेदवाणी कल्पादीसी । म्यांचि प्रकाशिली ब्रह्मयासी ।
जिच्याठायीं मद्‍भक्तीसी । यथार्थेंसी बोलिलों ॥४२॥
जे वाचेचें अनुसंधान । माझे स्वरूपीं समाधान ।
ऐसें माझें निजज्ञान । ब्रह्मयासी म्यां जाण सांगीतलें ॥४३॥
तेन प्रोक्ता च पुत्राय मनवे पूर्वजाय सा ।
ततो भृग्वादयोऽगृह्णन् सप्त ब्रह्ममहर्षयः ॥ ४ ॥
तो सकळ वेद विवंचूनू । ब्रह्मेनि उपदेशिला मनू ।
सप्त ब्रह्मर्षी त्यापासूनू । वेद संपूर्णू पावले ॥४४॥
ब्रह्मेनि दक्षादि प्रजापती । उपदेशिले त्याचि स्थिती ।
यापासून नेणों किती । ज्ञानसंपत्ती पावले ॥४५॥
सप्तऋषींची जे मातू । भृगु मरीचि अत्रि विख्यातू ।
अंगिरा पुलस्त्य पुलह ऋतू । जाण निश्चितू ऋषिभागू ॥४६॥
तेभ्यः पितृभ्यस्तत्पुत्रा देवदानवगुह्यकाः ।
मनुष्याः सिद्धगंधर्वाः सविद्याधरचारणाः ॥ ५ ॥
किन्देवाः किन्नरा नागा रक्षःकिम्पुरुषादयः ।
बह्व्यस्तेषां प्रकृतयो रजःसत्त्वतमोभुवः ॥ ६ ॥
तिंहीं ऋषीश्वरीं पुत्रपौत्र । उपदेशिले नर किन्नर ।
देव दानव अपार सिद्ध । विद्याधर चारण ॥४७॥
गुह्यक गंधर्व राक्षस । किंदेव आणि किंपुरुष ।
नागसर्पादि तामस । परंपरा उपदेश पावले ॥४८॥
मुखाकृती दिसती नर । शरीरें केवळा वनचर ।
ऐसे जे कां रीस थोर । त्यांसी किन्नर बोलिजे ॥४९॥
मुखाभासें दिसती पुरुष । शरीर पाहतां श्वापदवेष ।
ऐसे जे वानर रामदास । त्यांसी किंपुरुष बोलिजे ॥५०॥
स्वेददुर्गंधिकल्मषरहित । शरीरें अतिभव्य भासत ।
मनुष्यदेवांऐसे दिसत । ते बोलिजेत किंदेव ॥५१॥
यापरींच्या बहुधा व्यक्ती । रजतमादि सत्त्वप्रकृती ।
उपदेशपरंपरा प्राप्ति । ज्ञान बोलती यथारुचि ॥५२॥
याभिर्भूतानि भिद्यन्ते भूतानां मतयस्तथा ।
यथाप्रकृति सर्वेषां चित्रा वाचः स्रवन्ति हि ॥ ७ ॥
जैशा प्रकृति तैशी भावना । जैसा गुण तशी वासना ।
जे वासनेस्तव जाणा । भूतीं विषमपणा आणी भेदु ॥५३॥
देवमनुष्यतिर्यगता । हे वासनेची विषमता ।
येवढा भेद करी भूतां । अनेकता यथारुचि ॥५४॥
ज्यांची जैशी प्रकृती । ते तैसा वेदार्थू मानिती ।
तेंचि शिष्यांसी सांगती । परंपरास्थिती उपदेशू ॥५५॥
विचित्र वेदार्थ मानणे । विचित्र संगती साधनें ।
विचित्र उपदेश करणें । प्रकृतिगुणें मतवाद ॥५६॥
एवं प्रकृतिवैचित्र्याद् भिद्यन्ते मतयो नृणाम् ।
पारम्पर्येण केषाञ्चित् पाषण्डमतयोऽपरे ॥ ८ ॥
यापरी गा निजप्रकृती । वाढली जाण नाना मतीं ।
तो मतवाद ठसावला चित्तीं । यथानिगुतीं सत्यत्वें ॥५७॥
मिथ्या स्वप्न जेवीं निद्रिता । सत्य मानलेंसे सर्वथा ।
तेवीं नानामतवादकथा । सत्य तत्त्वतां मानिती ॥५८॥
हे वेदपढियंत्यांची कथा । ज्यांसी वेदीं नाहीं अधिकारता ।
त्यांसी उपदेशपरंपरता । नानामतता सत्य माने ॥५९॥
एकाची वेदबाह्य व्युत्पत्ती । ते आपुलालिये स्वमतीं ।
पाषंडाते प्रतिष्ठिती । तेंच उपदेशिती शिष्यातें ॥६०॥
मन्मायामोहितधियः पुरुषाः पुरुषर्षभ ।
श्रेयो वदन्त्यनेकान्तं यथाकर्म यथारुचि ॥ ९ ॥
नाना वासनागुणानुवृत्ती । नाना परींच्या पुरुषप्रकृती ।
यांसी माझी माया मूळकर्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥६१॥
माझिया मायें मोहिले वरिष्ठ । जन केले विवेकनष्ट ।
भुलवूनियां मोक्षाची वाट । विषयनिष्ठ विवेकू ॥६२॥
ऐक उद्धवा पुरुषश्रेष्ठा । यापरी भ्रंशली जनांची निष्ठा ।
चुकोनि मोक्षाचा दारवंटा । साधनकचाटा जल्पती ॥६३॥
त्या नाना साधनांच्या युक्ती । ज्या मतवादें प्रतिपादिती ।
त्याही दीड श्लोकीं श्रीपती । उद्धवाप्रती सांगत ॥६४॥
धर्ममेके यशश्चान्ये कामं सत्यं दमं शमम् ।
अन्ये वदन्ति स्वार्थं वा ऐश्वर्यं त्यागभोजनम् ।
केचिद् यज्ञतपो दानं व्रतानि नियमान्यमान् ॥ १० ॥
मीमांसकाचे मत येथ । काम्य निषिद्धरहित ।
कर्मचि साधन मानित । मोक्ष येणें प्राप्त म्हणताती ॥६५॥
काव्य नाटक अळंकार करिती । ते कवित्वचि साधन मानिती ।
कविताप्रबंधव्युत्पत्ती । मोक्ष मानिती तेणें यशें ॥६६॥
कवीश्वरांचें मत ऐसें । आपुले कवित्वाचेनि यशें ।
मोक्ष लाहों अनायासें । हें कवितापिसें कवीश्वरां ॥६७॥
वात्स्यायनकोकशास्त्रमत । त्यांचा अभिप्रायो विपरीत ।
कामसुखें मोक्ष मानित । काम सतत सेवावा ॥६८॥
सांख्य-योगांची वदंती । सत्य-शम-दमादि संपत्ती ।
हेंचि साधन मोक्षाप्रती । नेम निश्चितीं तिंहीं केला ॥६९॥
नीतिशास्त्रकारांचें मत । सार्वभौम राज्य प्राप्त ।
त्यातेंचि मोक्ष मानित । सामदानादि तेथ साधन ॥७०॥
एकांचा मतविभाग । शिखासूत्रमात्रत्याग ।
त्याचें नांव मोक्षमार्ग । परम श्लाघ्य मानिती ॥७१॥
देहात्मवाद्यांचा योग । स्वेच्छा भोगावे यथेष्ट भोग ।
कैंचा नरक कैंचा स्वर्ग । मेल्या मग कोण जन्मे ॥७२॥
अश्वमेध राजसूययाग । हाचि एकांचा मोक्षमार्ग ।
एकां मूर्तिउपासना सांग । पूजाविभाग तें साधन ॥७३॥
एकाचें मत साक्षेप । कडकडाटेंसी खटाटोप ।
शरीरशोषणादि जें तप । तो मार्ग समीप मोक्षाचा ॥७४॥
एक म्हणती श्रेष्ठ साधन । मोक्षमार्गीं केवळ दान ।
दीक्षित म्हणती व्रतग्रहण । हेंचि साधन मोक्षाचें ॥७५॥
एकांच्या मताचा अनुक्रम । अवश्य करावे व्रत नियम ।
एवं मतानुसारें उपक्रम । नानासाधनसंभ्रम बोलती ॥७६॥
या साधनांची पाहतां स्थिती । आद्यंतवंत निश्चितीं ।
तेंचि पैं उद्धवाप्रती । कृष्ण कृपामूर्ती सांगत ॥७७॥
आद्यन्तवन्त एवैषां लोकाः कर्मविनिर्मिताः ।
दुःखोदर्कास्तमोनिष्ठाः क्षुद्रानन्दाः शुचार्पिताः ॥ ११ ॥
सांडूनि फळाशा देहाभिमान । मज नार्पिती जे साधन ।
त्यांचें फळ दुःखरूप जाण । जन्ममरणदायक ॥७८॥
तिंहीं साधनीं साधिले लोक । ते अंतवंत नश्वर देख ।
ते लोकींचें जें सुख । साखरेंसीं विख रांधिलें ॥७९॥
त्याचे जिव्हाग्रीं गोडपण । परिपाकीं अचूक मरण ।
तैसा तो क्षुद्रानंद जाण । शोकासी कारण समूळ ॥८०॥
निजकर्में मलिन लोक । त्यांच्या ठायीं कैंचें सुख ।
उत्तरोत्तर वाढते दुःख । अंधतमदायक परिपाकू ॥८१॥
भोगासक्त जें झालें मन । त्यासी अखंड विषयांचें ध्यान ।
विषयाध्यासें तमोगुण । अधःपतनदायक ॥८२॥
इंहींच साधनीं माझी भक्ती । जो कोणी करील परमप्रीतीं ।
ते भक्तीची मुख्यत्वें स्थिती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥८३॥
मय्यर्पितात्मनः सभ्य निरपेक्षस्य सर्वतः ।
मयाऽऽत्मना सुखं यत्तत् कुतः स्याद् विषयात्मनाम् ॥ १२ ॥
भक्ती निजसुखाची मातू । सांगावया उद्धवासी संबोधितू ।
भक्तिसुखालागीं भाग्यवंतू । तूंचि निश्चितू उद्धवा ॥८४॥
भक्तिसुखाचें भाग्य यासी । म्हणोनि सभ्य म्हणणें त्यासी ।
ऐसें पुरस्कारोनि उद्धवासी । भक्तिसुखासी देवो सांगे ॥८५॥
पावावया माझी स्वरूपप्राप्ती । इहलोकींची भोगासक्ती ।
निःशेष नातळे चित्तवृत्ती । जेवीं निजपती रजस्वला ॥८६॥
साधूनि माझिया अनुसंधाना । परलोक नातळे वासना ।
धिक्कारी पैं ब्रह्मसदना । इतर गणना कोण पुसे ॥८७॥
ऐशिया गा निरपेक्षता । माझेनि भजनें सप्रेमता ।
तेथ मी जाण स्वभावतां । प्रकटें तत्त्वतां निजरूपें ॥८८॥
मी प्रकटलों हें ऐसें । बोलणें तें आहाच दिसे ।
सदा मी हृदयींचि वसें । प्रकटलों दिसें निर्विकल्पें ॥८९॥
आभाळ गेलिया सविता । सहजेंचि दिसे आंतौता ।
तेवीं गेलिया विषयावस्था । मी स्वभावतां प्रकटचि ॥९०॥
एवं भक्ताचिया भावार्था । भावबळें मज प्रकटतां ।
तेव्हां भक्ताचिया चित्ता । विषयवार्ता स्फुरेना ॥९१॥
सांडूनि विषयावस्था । मद्‌रूपीं लागल्या चित्ता ।
भक्तासी होय मद्‌रूपता । स्वभावतां निजबोधें ॥९२॥
लोह एकांगें स्पर्शमणी । लागतां सर्वांग होय सुवर्णी ।
तेवीं मद्‍भक्त माझ्या ध्यानीं । चिद्‌रूपपणीं सर्वांग ॥९३॥
ते काळीं सहजसुख । भक्तांसी जें होय देख ।
त्यासी तुकावया तुक । कैंचें आणिक कांटाळें ॥९४॥
ज्या निजसुखाकारणें । सदाशिवू सेवी श्मशानें ।
ब्रह्मा तें सुख काय जाणे । त्याकारणें म्यां उपदेशिलें ॥९५॥
भक्तीं भोगितां माझें सुख । विसरले देहादि जन्मदुःख ।
विसरले ते तहानभूक । निजात्मसुख कोंदलें ॥९६॥
ऐशिया निजसुखाची गोडी । विषयी काय जाणती बापुडीं ।
वेंचितां लक्षालक्षकोडीं । त्या सुखाचा कवडी लाभेना ॥९७॥
धन धान्य पुत्र स्वजन । सर्वस्व वेंचितांही जाण ।
त्या सुखाचा रजःकण । विषयी जन न लभती ॥९८॥
हो कां सत्यलोकनिवासी । तेही न पावती त्या सुखासी ।
इतरांची कथा कायसी । मुख्य प्रजापतीसी हें सुख कैंचें ॥९९॥
मज निजात्म्याचे सुखप्राप्ती । सकळ इंद्रियें सुखरूप होती ।
त्या सुखाची सुखस्थिती । लोकांतरप्राप्ती कोट्यंशें न तुके ॥१००॥
निष्काम निर्लोभ निर्दंभ भजन । निर्मत्सर निरभिमान ।
ऐशिया मद्‍भक्तांसी जाण । माझें सुख संपूर्ण मी देतों ॥१॥
जे कां देशतः कालता । अनवच्छिन्न गा वस्तुतां ।
ऐशिया निजसुखाचे माथां । माझिया निजभक्तां रहिवासू ॥२॥
अकिञ्चनस्य दान्तस्य शान्तस्य समचेतसः ।
मया सन्तुष्टमनसः सर्वाः सुखमया दिशः ॥ १३ ॥
ऐक अकिंचनाची गोठी । नाहीं मठ मठिका पर्णकुटी ।
पांचापालवीं मोकळ्या गांठी । त्यांसी ये भेटी निजसुख माझें ॥३॥
जो दमनशीळ जगजेठी । अकरांचीही नळी निमटी ।
तो निजसुखाचे साम्राज्यपटीं । बैसे उठाउठीं तत्काळ ॥४॥
देखतां नानाभूत विषमता । ज्यासी साचार दिसे समता ।
तो माझिया निजसुखाचे माथां । क्रीडे सर्वार्थता समसाम्यें ॥५॥
सर्पत्वचा जेवीं पांपरीं । माथां हालविल्या फडा न करी ।
तेवीं धनदारागृहपुत्रीं । छळितां ज्या भीतरीं क्रोध नुमसे ॥६॥
कामक्रोध मावळले देहीं । साचार शांति ज्याच्याठायीं ।
माझें निजसुख त्याच्या पायीं । लोळत पाहीं सर्वदा ॥७॥
तो जरी तें सुख नेघे । तरी तें सुख तयापुढेंमागें ।
जडोनि ठेलें जी सर्वांगें । सांडितां वेगें सांडेना ॥८॥
तो जेउती वास पाहे । तें दिग्मंडळ सुखाचें होये ।
तो जेथ कां उभा राहे । तेथ मुसावलें राहे महासुख ॥९॥
त्याचें पाऊल जेथे पडे । तेथें निजसुखाची खाणी उघडे ।
तो प्रसंगें पाहे जयाकडे । तेथें स्वानंदें वाढे परमानंद ॥११०॥
तो ज्यासी भेटे अदृष्टें । त्यास सुखाची पहांट फुटे ।
त्याचा पावो लागलिया अवचटें । सुखाचें गोमटें निजसुख लाभे ॥११॥
ज्याचे श्वासोच्छ्वासांचा परिचार । कीं निमेषोन्मेषांचे व्यापार ।
माझेनि निजसुखें साचार । तेथेंचि घर बांधलें ॥१२॥
तो सकळ सुखांचा मंडपू । कीं निजसुखाचा कंदर्पू ।
तो सर्वांगें सुखस्वरूपू । सबाह्य सुखरूपू समसुखत्वें ॥१३॥
त्याचे सुखाची परिपूर्णता । पुढिले श्लोकें तत्त्वतां ।
स्वयें देवोचि झाला सांगता । सुखसंपन्नता भक्ताची ॥१४॥
न पारमेष्ठ्यं न महेन्द्रधिष्ण्यं । न सार्वभौमं न रसाधिपत्यम् ।
न योगसिद्धीरपुनर्भवं वा । मय्यर्पितात्मेच्छति मद् विनान्यत् ॥ १४ ॥
माझे ठायीं अर्पितचित्त । ऐसे माझे निजभक्त ।
माझेनि सुखें सुखी सतत । ते अनासक्त सर्वार्थीं ॥१५॥
माझ्याठायीं नित्यभक्ती । आणि लोकलोकांतरआसक्ती ।
ते भक्ति नव्हे कामासक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१६॥
सकळ द्वीपांसमवेत । सार्वभौम वलयांकित ।
येऊनियां होतां प्राप्त । माझे निजभक्त थुंकिती ॥१७॥
विष्ठेमाजील सगळे चणे । ते सूकरासी गोडपणें ।
त्यांतें कांटाळती शहाणे । तेवीं मद्‍भक्तीं सांडणें सार्वभौमता ॥१८॥
रसातळादि समस्त । पाताळीं भोग अमृतयुक्त ।
ते प्राप्त होतां माझे भक्त । लाता हाणत अनिच्छा ॥१९॥
खात्या सांडूनि अमृतफळा । शाहाणा न घे पेंडीचा गोळा ।
तेवीं सांडूनि सुखसोहळा । भक्त रसातळा न वचती ॥१२०॥
सुर नर पन्नग वंदिती । येणें महत्त्वें आलिया अमरावती ।
जेवीं कां कस्तूरीपुढें माती । तेवीं उपेक्षिती मद्‍भक्त ॥२१॥
जें इंद्रादिकां वंद्य स्थान । उत्तमोत्तम ब्रह्मसदन ।
तें तुच्छ करिती भक्तजन । जे सुखसंपन्न मद्‍भावें ॥२२॥
ताक दूध पाहतां दिठीं । सारिखेंपणें होतसे भेटी ।
सज्ञान दूध लाविती ओंठीं । त्यागिती वाटी ताकाची ॥२३॥
तेवीं सत्यलोक आणि भक्तिसुख । समान मानिती केवळ मूर्ख ।
मद्‍भावें माझे भक्त जे चोख । ते सत्यलोक धिक्कारिती ॥२४॥
इंद्रपद ब्रह्मसदन । पाताळभोग अमृतपान ।
एके काळें द्यावया जाण । सर्वसिद्धी आपण आलिया ॥२५॥
ज्या साधावया महासिद्धी । योगी शिणताती नाना विधी ।
त्या प्रकटल्या त्रिशुद्धी । भक्त सद्‍बुद्धी नातळती ॥२६॥
त्या अणिमादि सिद्धींच्या माथां । मद्‍भक्तीं हाणोनि लाता ।
लागले माझ्या भक्तिपंथा । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥२७॥
या सिद्धींची कायसी कथा । सलोकता समीपता ।
माझी देतां स्वरूपता । भक्त सर्वथा न घेती ॥२८॥
जेथ न रिघेचि काळसत्ता । नाहीं जन्ममरणवार्ता ।
ऐशी देतां माझी सायुज्यता । भक्त सर्वथा न घेती ॥२९॥
आधीं असावें वेगळेपणें । मग सायुज्यें एक होणें ।
हें मूळचें अबद्ध बोलणें । सायुज्य न घेणें मद्‍भक्तीं ॥१३०॥
भक्तिसुखें सुखावली स्थिती । यालागीं आवडे माझी भक्ती ।
पायां लागती चारी मुक्ती । भक्त न घेती मजवीण ॥३१॥
एक मजवांचूनि कांहीं । भक्तांसी आणिक प्रिय नाहीं ।
माझेनि भजनसुखें पाहीं । लोकीं तिहीं न समाती ॥३२॥
आदिकरूनि चारी मुक्ती । मजवेगळी जे सुखप्राप्ती ।
भक्त सर्वथा न घेती । माझ्या अभेदभक्ती लोधले ॥३३॥
मजवेगळें जें जें सुख । तुच्छ करूनि सांडिती देख ।
माझ्या भजनाचा परम हरिख । अलोलिक मद्‍भक्तां ॥३४॥
म्हणाल भक्त केवळ वेडीं । तुझ्या भजनीं धरिती गोडी ।
परी तुज तयांची आवडी । नसेल गाढी अतिप्रीती ॥३५॥
जेवीं गोचिडां आवडे म्हशी । परी गोचीड नावडे तिसी ।
तेवीं भक्तांची प्रीती तुजसरिसी । तुज त्यांची प्रीति नसेल ॥३६॥
भज्य भजन भजता । हे त्रिपुटी आविद्यकता ।
अविद्यायुक्त भजनपंथा । नसेल सर्वथा तुज प्रीती ॥३७॥
जेवीं कां स्वप्नींचे आंवतणें । जागत्यासी नाहीं जेवूं जाणें ।
तेवीं अविद्यायुक्त मिथ्याभजनें । त्वां प्रीती करणें हें घडेना ॥३८॥
ऐसा आशंकेचा अभिप्रावो । तेचि अर्थीं सांगताहे देवो ।
भजनीं भक्तांचा शुद्ध भावो । तेथ मजही पहा हो अतिप्रीती ॥३९॥
जो जैसा मजकारणें । मी तैसाचि त्याकारणें ।
भक्त अनन्य मजकारणें । मीही त्यांकारणें अनन्य ॥१४०॥
न तथा मे प्रियतम आत्मयोनिर्न शङ्करः ।
न च सङ्कर्षणो न श्रीर्नैवात्मा च यथा भवान् ॥ १५ ॥
माझ्या भक्तांची मज प्रीती । ते मीचि जाणें श्रीपती ।
ते उपमेलागीं त्रिजगतीं । नाही निश्चिती कांटाळें ॥४१॥
जो अनन्य झाला माझे भक्ती । तेव्हांचि त्याची अविद्यानिवृत्ती ।
ऐशिया भक्तांची जे मज प्रीती । ते सांगूं मी किती उद्धवा ॥४२॥
ब्रह्मा माझे पोटींचें बाळ । त्याचे लळे मी पुरवीं सकळ ।
परी भक्तांच्या ऐसा प्रबळ । प्रीतिकल्लोळ तेथ नाहीं ॥४३॥
म्यां ब्रह्मा लाविला कर्मपंथा । भक्तांसी दिधली निष्कर्मता ।
यालागीं न वचें मी ब्रह्मा प्रार्थितां । होय भात खाता गोवळ्यांचा ॥४४॥
उणें आणूनि ब्रह्मयासी । मी तों झालों वत्सें वत्सपांसी ।
एवं निजभक्तांच्या ऐसी । प्रीती ब्रह्मयासी मज नाहीं ॥४५॥
असो ब्रह्मयाची ऐशी कथा । संकर्षण माझा ज्येष्ठ भ्राता ।
परी भक्तांच्या ऐशी सर्वथा । नसे प्रीती तत्त्वतां तयासी ॥४६॥
कौरवांच्या पक्षपातासी । उणें आणोनि बळिभद्रासी ।
म्यां वांचविलें निजभक्तांसीं । पांडवांसी निजांगें ॥४७॥
तुजदेखतां भीष्माच्या पणीं । म्यां हारी घेऊनि रणांगणीं ।
वांचविला कोदंडपाणी । भक्तचूडामणी अर्जुन ॥४८॥
रमा माझ्या पट्टाची राणी । ते म्यां सेवेसी लाविली चरणीं ।
खांदीं वाहिल्या गौळणी । भक्तशिरोमणी गोपिका ॥४९॥
जे लक्ष्मी निःशेष उपेक्षिती । ते मज पूज्य परम प्रीतीं ।
जे मज लक्ष्मी मागती । त्यांसी श्री ना श्रीपती ऐसें होय ॥१५०॥
लक्ष्मी उपेक्षूनि निश्चितीं । मज निजभक्त आवडती ।
मज पढियंता उमापती । त्याहून अतिप्रीती भक्तांची ॥५१॥
ज्या महादेवाचेनि गुणें । म्यांही श्यामवर्ण धरणें ।
ज्या महादेवाचेनि वचनें । म्यां मोहिनी होणें दुसरेनी ॥५२॥
ते मोहिनीच्या दर्शनीं । म्यां शिव भुलविला तत्क्षणीं ।
रुक्मांगद मोहिनीपासूनी । अर्धक्षणीं तारिला ॥५३॥
यापरी माझ्या भक्तांहुनी । मज प्रिय नव्हे शूलपाणी ।
मज पढियंता त्रिभुवनीं । भक्तावांचुनी आन नाहीं ॥५४॥
आगमनिगमीं प्रतिपाद्य । माझी चतुर्भुजमूर्ति शुद्ध ।
ते निजहृदयीं मी परमानंद । भक्तनिजपद वाहतसें ॥५५॥
मज निजदेहाची नाहीं गोडी । गोवळ झालों अतिआवडीं ।
गायी राखें अरडीदरडी । कीं थापटीं घोडीं भक्तांचीं ॥५६॥
मी अवाप्तसकळकाम । परी प्रेमळांलागीं सदा सकाम ।
देखतां प्रेमळांचा भाव परम । मी आत्माराम उडी घालीं ॥५७॥
प्रेमळ देखतांचि दिठीं । मी घे आपुलिये संवसाटीं ।
नव्हतां वरीव दें सुखकोटी । न ये तरी उठाउठी सेवक होय ॥५८॥
सांडूनि महत्त्वपरवडी । मी निजभक्तांचीं उच्छिष्टें काढीं ।
भक्तकाजाचे सांकडीं । करीं कुरंवडी देहाची ॥५९॥
उपेक्षूनि निजदेहासी । उद्धवा तुजसारिखिया भक्तांसी ।
मज आवडती ते अहर्निशीं । जीवें सर्वस्वेंसी पढियंते ॥१६०॥
आवडी करितां माझें भजन । मज पूज्य झाले भक्तजन ।
त्या भक्तांचें निजलक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥६१॥
निरपेक्षं मुनिं शान्तं निर्वैरं समदर्शनम् ।
अनुव्रजाम्यहं नित्यं पूयेयेत्यङ्‌घ्रिरेणुभिः ॥ १६ ॥
अनन्य करितां माझें भजन । माझ्या स्वरूपीं झगडलें मन ।
सकळ वासना गेल्या विरोन । वृत्तिशून्य अवस्था ॥६२॥
आटाटीवीण न प्रार्थितां । अयाचित अर्थ प्राप्त होतां ।
तोही हातीं घेवों जातां । निरपेक्षता बुडाली ॥६३॥
अर्थ देखोनि जो लविन्नला । तो जाण लोभें वोणवा केला ।
तोही उपेक्षूनि जो निघाला । तो म्यां वंदिला सर्वस्वें ॥६४॥
मार्गीं अर्थ पडतां । कोणी नाहीं माझा म्हणतां ।
तोही स्वयें हातीं घेतां । निरपेक्षता बुडाली ॥६५॥
वृत्तिशून्य जे अवस्था । ती नांव जाण निरपेक्षता ।
ते काळींची जे मननता । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥६६॥
वेदशास्त्रार्थें परम प्रमाण । ते माझें सत्य स्वरूप जाण ।
ते स्वरूपीं निजनिर्धारण । त्या नांव मनन बोलिजे ॥६७॥
करितां स्वरूपविवेचन । स्वरूपरूप झालें मन ।
तेथें धारणेवीण मनन । न करितां स्मरण होतसे ॥६८॥
या नांव मननावस्था । सत्य जाण पां सर्वथा ।
याहीवरी शांतीची जे कथा । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥६९॥
काम क्रोध सलोभता । समूळ मूळेंसी न वचतां ।
देहीं आली जे निश्चळता । ते न सरे सर्वथा येथ शांती ॥१७०॥
मत्स्य धरूनियां मनीं । बक निश्चळ राहिला ध्यानीं ।
ते शांति कोण मानी । अंतःकरणीं सकाम ॥७१॥
देहीं स्फुरेना देह‍अहंता । विराली कामक्रोधसलोभता ।
हे शांति बाणे भाग्यवंता । मुख्य शांतता या नांव ॥७२॥
उद्धवा जाण पां निश्चितीं । मजही मानली हेचि शांति ।
याहीवरी जे समतेची स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥७३॥
विचित्र भूतें विचित्र नाम । विचित्राकारें जग विषम ।
तेथें देखे सर्वीं सर्व सम । परब्रह्म समत्वें ॥७४॥
फाडाफाडीं न शिणतां । तडातोडी न करितां ।
माझेनि भजनें मद्‍भक्तां । सर्वसमता मद्‍भावें ॥७५॥
मद्‍भावें समता आल्या हाता । खुंटली भूतभेदाची वार्ता ।
भेदशून्य स्वभावतां । निर्वैरता सहजेंचि ॥७६॥
जंववरी द्वैताचें भान । तंववरी विरोधाचें कारण ।
अवघा एकचि आपण । तेथ वैरी कोण कोणाचा ॥७७॥
गगन गगनासी कैं भांडे । कीं चंद्रा चंद्रेंसीं झुंझ मांडे ।
कीं वायूचेनि वायु कोंडे । कीं जिव्हेचीं दुखंडें जिव्हा करी ॥७८॥
जें भेदाचें निराकरण । तेंचि निर्वैरतेचें लक्षण ।
उद्धवा सत्य जाण । निर्वैरपण या नांव ॥७९॥
निरपेक्षता आणि माझें मनन । शांति आणि समदर्शन ।
पांचवें तें निर्वैर जाण । पंचलक्षण हें मुख्यत्वें ॥१८०॥
असो पंचलक्षणकथा । एक निरपेक्षता आल्या हाता ।
पायां लागे सायुज्यता । पूर्णब्रह्मता ठसावे ॥८१॥
निरपेक्षाचें निश्चळ मन । निरपेक्ष तो निर्वैर जाण ।
निरपेक्ष तो शांत संपूर्ण । निरपेक्षाची जाण सेवा मी करीं ॥८२॥
कडेकपाटीं न रिघतां जाण । न सोशितां अतिसाधन ।
हें हाता आल्या पंचलक्षण । विश्व‍उद्धरण त्याचेनी ॥८३॥
ऐशिया भक्तांचें दर्शन । झाल्या तरतीं हें नवल कोण ।
त्यांचें करितां नामस्मरण । उद्धरण जडजीवां ॥८४॥
हें पंचलक्षण आल्या हाता । मजहोनि अधिक पवित्रता ।
जोडली माझ्या निजभक्तां । मीही वंदीं माथां चरणरेणु ॥८५॥
समुद्रोदक मेघीं चढे । त्यासी मधुरता अधिक वाढे ।
जग निववी वाडेंकोडें । फेडी सांकडें दुकाळाचें ॥८६॥
तेंचि उदक समुद्रीं असतां । उपयोगा न ये गा सर्वथा ।
तेवीं माझेनि भजनें मद्‍भक्तां । झाली पवित्रता मजहुनी ॥८७॥
केळी चाखतां चवी नातुडे । तिचींच केळें अतिगोडें ।
तेवीं मजहूनि माझ्या भक्तांकडे । पवित्रता वाढे अनिवार ॥८८॥
माझ्या ठायीं जें पवित्रपण । तें भक्तांचेनि मज जाण ।
यालागीं भक्तांमागें मी आपण । धांवें चरणरेणू वंदावया ॥८९॥
भक्तचरणरेणु वंदितां । मज केवढी आली पवित्रता ।
माझें पायवणी वाहे माथां । जाण तत्त्वतां सदाशिवू ॥१९०॥
एवं माझ्या भक्तांचें जें सुख । सुखपणें अलोलित ।
तें सुख नेणती आणिक । तें बोलावया मुख सरेना ॥९१॥
निष्किञ्चना मय्यनुरक्तचेतसः । शान्ता महान्तोऽखिलजीववत्सलाः ।
कामैरनालब्धधियो जुषन्ति ते यन् । नैरपेक्ष्यं न विदुः सुखं मम ॥ १७ ॥
मीवांचूनि ज्यांचे गांठी । नाहीं फुटकी कांचवटी ।
मजवांचोनि सगळे सृष्टीं । आणिकांतें दृष्टीं न देखती ॥९२॥
ऐसें करितां माझें भजन । जाति कुळ देहाभिमान ।
सहजें जाय निरसोन । अकिंचन या नांव ॥९३॥
याहीवरी प्रेमयुक्त । माझ्या स्वरूपीं रंगलें चित्त ।
अतएव निजशांती तेथ । असे नांदत निजरूपें ॥९४॥
ऐशिया गा निजशांती । परिपाकातें पावली भक्ती ।
तें मीवांचूनि सर्वभूतीं । दुजी स्थिती जाणेना ॥९५॥
जो जो जीवू जेथें देखे । तो तो मद्‌रूपें वोळखे ।
ते वोळखीचेनि हरिखें । प्रीति यथासुखें अनन्य करी ॥९६॥
ऐशिया मद्‌रूपस्थिती । जीवमात्रीं अनन्य प्रीती ।
एवं मद्‍भावें माझी भक्ती । महंतस्थिती या नांव ॥९७॥
ऐसा मद्‍भावनायुक्त । सर्वीं सर्वत्र माझा भक्त ।
तेथ कामादिदोष समस्त । अस्तमाना जात ते काळीं ॥९८॥
सविता येतां प्राचीजवळी । मावळे नक्षत्रमंडळी ।
तेवीं भक्तीच्या प्रबोधकाळीं । झाली होळी कामादिकां ॥९९॥
झालिया कामाची निवृत्ती । सहजेंचि निर्विषयस्थिती ।
तेथें माझ्या सुखाची सुखप्राप्ती । सुखें सुख भोगिती सुखरूप ॥२००॥
देशें काळें वेदानुवादा । ज्या सुखाची न करवे मर्यादा ।
त्या सुखाची सुखसंपदा । मद्‍भक्त सदा भोगिती ॥१॥
ज्या सुखाचे सुखप्राप्ती । विरोनि जाय चित्तवृत्ती ।
सुखें सुखरूप सर्वांगें होती । एवढी सुखप्राप्ती मद्‍भक्तां ॥२॥
इतर मी सांगों कायी । मोक्षसुखाच्याही ठायीं ।
या सुखाची गोडी नाहीं । धन्य पाहीं हरिभक्त ॥३॥
ऐशिया सुखाकारणें । साधक शिणती जीवें प्राणें ।
तपादि शरीरशोषणें । व्रत धरणें विषयांचें ॥४॥
एक करिती योगयाग । एक करिती शास्त्रसंग ।
एक करिती सर्वस्वत्याग । एकीं सांडिला संग गृहदारा ॥५॥
एक फळाहारी निराहारी । एक ते नग्न ब्रह्मचारी ।
एक कडेकपाटीं शिखरीं । गिरिकंदरीं रिघाले ॥६॥
एक ते जटाळ गांठ्याळ । एक नखधारी ढिसाळ ।
एक महाहटी विशाळ । एक पिसाळ मत्तमुद्रा ॥७॥
एक तांबडे बोडके । एक ते केवळ सुडके ।
एक तीर्थाटणें रोडके । एक ते मुके मौननिष्ठ ॥८॥
एक राख्ये एक शंख्ये । एक ते अत्यंत बोलके ।
एक पाणीपिशीं झालीं उदकें । कुशमृत्तिके विगुंतलीं ॥९॥
ऐशा नाना परींच्या व्युत्पत्ती । साधक शिणती नेणों किती ।
माझ्या भजनसुखाची प्राप्ती । नव्हे निश्चितीं कोणासी ॥२१०॥
जें माझ्या भक्तांचें निजसुख । तें कोणासी न पवेचि देख ।
स्वप्नींही त्या सुखाचें मुख । अनोळख पैं झालें ॥११॥
चंद्रकिरणींचें अमृत । जेवीं वायसां अप्राप्त ।
तेवीं माझें निजसुख निश्चित । नव्हेचि प्राप्त अभक्तां ॥१२॥
थानीं लागल्या गोचिडा । अशुद्धचि आवडे मूढा ।
जवळिल्या क्षीरा वरपडा । नव्हेचि रोकडा अभागी ॥१३॥
तेवीं सांडोनि माझी भक्ती । नाना साधनीं व्यर्थ शिणती ।
त्यांसी माझ्या निजसुखाची सुखप्राप्ती । नव्हे निश्चितीं उद्धवा ॥१४॥
जिंहीं माझ्या भजनपरवडी । केली भक्तीची कुळवाडी ।
ते माझ्या निजसुखाची गोडी । पावले रोकडी आत्यंतिक ॥१५॥
ज्या निजसुखाच्या ठायीं । शिळेपणाची भाषाचि नाहीं ।
विटों नेणे कल्पांतींही । इंद्रियांचा कांहीं न पडे पांगू ॥१६॥
जें जें विषयांचें सुख । तें तें इंद्रियांपंगिस्त देख ।
अपंगिस्त भक्तिसुख चोख । सभाग्य लोक पावती ॥१७॥
जें सुख भोगितां पाहीं । देही तोचि होय विदेही ।
तें सुख माझ्या भक्तांच्या ठायीं । प्रकटलें कंहीं लोपेना ॥१८॥
हे उत्तमोत्तम भक्त पाहीं । सुख पावले नवल कायी ।
परी केवळ जे विषयी । भजनें त्यांही सुखप्राप्ती ॥१९॥
भाग्यवशें सत्संगती । आस्तिक्यभावें अनन्यस्थिती ।
अल्पही माझी घडल्या भक्ती । विषयनिवृत्ती तेणें होय ॥२२०॥
बाध्यमानोऽपि मद्‍भक्तो विषयैरजितेन्द्रियः ।
प्रायः प्रगल्भया भक्त्या विषयैर्नाभिभूयते ॥ १८ ॥
माझ्या ठायीं अनन्य प्रीती । प्रेमयुक्त भजनस्थिती ।
ऐशियां भक्तां विषय बाधिती । हे व्याख्यानस्थिती केवीं घडे ॥२१॥
आवडी करितां माझी भक्ती । विषयवासना जळून जाती ।
तेथ उपजे विषयासक्ती । हे कोणें युक्ती मानावी ॥२२॥
आरिसा उटितां उजळे । तेवीं भक्तीनें विषयो क्षाळे ।
तेथ विषयासक्ती खवळे । हें निरूपण कोंवळें साधारण ॥२३॥
केवळ जो विषयासक्त । संसारीं प्रपंचयुक्त ।
तोही प्रसंगे झालिया भक्त । होय विरक्त तें ऐक ॥२४॥
जीवीं भक्ति लागली गोड । नाहीं मावळली विषयचाड ।
ऐसें उभय अवघड । अतिसांकड जयासी ॥२५॥
तेणें मुख्यत्वें घ्यावी भक्ती । गौण धरावी विषयासक्ती ।
तिचीही होय विरक्ती । ऐक ते युक्ती सांगेन ॥२६॥
लवणासी मिळतां जळ । विरवूनि सांडी तत्काळ ।
तेवीं भक्ति वाढविल्या प्रबळ । विषयमंडळ विभांडी ॥२७॥
यापरी भजनपरिपाटीं । विषयांसी पडे तुटी ।
निजसुखाची लाभे भेटी । पडे मिठी स्वानंदें ॥२८॥
मज पाहिजे विषयनिवृत्ती । या हेतू केली नाहीं भक्ती ।
म्हणाल विषयांची विरक्ती । कोणे युक्ती घडे त्या ॥२९॥
येचिविषयीं उत्तर । सांगताहे शारङ्गधर ।
दीपाचा पेटल्या वैश्वानर । तो जाळील घर नगर तैसें हें ॥२३०॥
यथाग्निः सुसमृद्धार्चिः करोत्येधांसि भस्मसात् ।
तथा मद्विषया भक्तिरुद्धवैनांसि कृत्स्नशः ॥ १९ ॥
दीप लावावयालागुनी । सोज्ज्वळ केला जो वन्ही ।
तो अवचटें पडला वनीं । तिडिकी उडोनी तृणांकुरीं ॥३१॥
तो अनिच्छितचि एकसरें । कोपटें आणि धवळारें ।
नगरें पुरें मंदिरें । गिरिकंदरें भस्म करी ॥३२॥
तैशी अल्पही माझी भक्ती । श्रद्धायुक्त प्रवेशल्या चित्तीं ।
संचित क्रियमाण पापपंक्ती । होय जाळिती निःशेष ॥३३॥
पूर्वपापाचे समूळ मळ । चित्तीं जडले होते प्रबळ ।
तें चित्त अतिचंचळ । विषयीं व्याकुळ सर्वदा ॥३४॥
त्यासी माझिया भक्तिलेशें । पूर्वपापाचा समूह नासे ।
जेवीं कां कर्पूर दीपस्पर्शें । निःशेष नासे तत्काळ ॥३५॥
ऐसें निर्मळ झालिया चित्त । ब्रह्म प्रकाशे सदोदित ।
मग तें नव्हे विषयासक्त । होय विरक्त अनिच्छितां ॥३६॥
भक्तिलेशाची एवढी गरिमा । तो संपूर्ण भक्तीचा महिमा ।
कोण जाणे भक्तोत्तमा । आगमनिगमां अतर्क्य ॥३७॥
अलक्ष्य लक्षेना माझी भक्ती । अतर्क्य तर्केना शास्त्रयुक्तीं ।
अगाध नाकळे निश्चितीं । साधनव्युत्पत्ती शिणतांही ॥३८॥
पूर्ण माझे भक्तीचा पार । मजही न कळे साचार ।
यालागीं मी भक्तांचा आज्ञाधार । नुल्लंघीं उत्तर सर्वथा ॥३९॥
अगाध भक्तांची थोरी । यालागीं मीही सेवा करीं ।
भक्तपद धरिंले उरीं । वंदी शिरीं अंघ्रिरेणू ॥२४०॥
भक्त म्हणवितां वाटे गोड । भजनमुद्रा अतिअवघड ।
भक्तीचें अंतर अतिगूढ । न कळे उघड तिशास्त्रां ॥४१॥
ज्ञान सांगतां अतिसुगम । भक्तिरहस्य गुह्य परम ।
अकृत्रिम उपजे प्रेम । ऐसें हें वर्म लाविल्या न लगे ॥४२॥
कृपण जरी दूरी जाये । तो घरींचें ठेवणें जीवीं वाहे ।
तैसें माझें प्रेम पाहें । जो हृदयीं वाहे सर्वदा ॥४३॥
कां वंध्या गर्भ संभवल्यापाठीं । उल्हासे, वाढवी गोरटी ।
तैशी माझ्या प्रेमाची पोटीं । आवडी मोटी जैं होय ॥४४॥
जैसे वंध्यागर्भाचे डोहाळे । तैसे माझ्या प्रेमाचे सोहाळे ।
पोटांतलेनि कळवळें । उल्हास बळें चढोवढी ॥४५॥
सदैव जांवयी आल्या घरा । जेवीं सर्वस्व वेंची सुंदरा ।
तेवीं माझा कळवळा पुरा । ज्याच्या जिव्हारा वोसंडे ॥४६॥
बीज अधिकाधिक पेरितां । उल्हास कृषीवळाचे चित्ता ।
तेवीं सर्वस्व मज अर्पितां । तैशी उल्हासता जैं होये ॥४७॥
सगुण सुरूप समर्थ भर्ता । निघोन गेलिया तत्त्वतां ।
त्यालागीं तळमळी जैशी कांता । तैशी कळवळता जैं उठी ॥४८॥
त्या नांव गा माझी भक्ती । उद्धवा जाण निश्चितीं ।
जे भक्तीसी भुलोनि श्रीपती । भक्तांहातीं आतुडलों ॥४९॥
चढत्या आवडीं माझी प्रीती । तेचि जाण पां माझी भक्ती ।
ऐसा भक्तीचा महिमा श्रीपती । स्वयें उद्धवाप्रती सांगत ॥२५०॥
आवडी धरोनि पोटेंसी । देवो सांगे उद्धवासी ।
माझी भक्ति ते जाण ऐसी । अखंड जीपाशीं मी असें ॥५१॥
संसारतरणोपायीं । हेचि एक मुख्य पाहीं ।
मोक्ष लागे इच्या पायीं । इतर साधनें कायी बापुडीं ॥५२॥
मी तंव अजित लोकीं तिहीं । त्या मज भक्तिप्रतापें पाहीं ।
जिंतोनियां ठायींच्याठायीं । भावबळें पाहीं स्ववश केलों ॥५३॥
यालागीं सर्व विजयांचे माथां । माझी भक्तीचि गा सर्वथा ।
ऐक पां तेही कथा । तुज मी तत्त्वतां सांगेन ॥५४॥
न साधयति मां योगो न साङ्ख्यं धर्म उद्धव ।
न स्वाध्यायस्तपस्त्यागो यथा भक्तिर्ममोर्जिता ॥ २० ॥
सांख्य जें कां नित्यानित्य । कर्म जें कां नित्यनैमित्य ।
अष्टांगयोग समस्त । नव्हती समर्थ मत्प्राप्तीं ॥५५॥
स्वाध्याय जें वेदाध्ययन । तप जें वातांबुपर्णाशन ।
त्याग जो संन्यासग्रहण । माझे भक्तीविण बापुडीं ॥५६॥
जैशी नाकेंवीण बरव । कां शिरेंवीण अवयव ।
भर्तारेंवीण अहेव । जाण पां तो सर्व विटंबू ॥५७॥
तैसें माझे भक्तीविण । सकळ साधनें बापुडीं जाण ।
मज पावावया समर्थपण । नाहीं आंगवण समस्तां ॥५८॥
तैशी नव्हे माझी भक्ती । चढती वाढवून माझी प्रीती ।
तत्काळ करी माझी प्राप्ती । नव्हे पंगिस्ती आणिकाची ॥५९॥
जेव्हां उपजली माझी भक्ती । तेव्हांच झाली माझी प्राप्ती ।
हें पुनःपुन्हां उद्धवाप्रती । हरिखें श्रीपती सांगत ॥२६०॥
रत्‍नासवें जैशी दीप्ती । अरुणासवें जेवीं गभस्ती ।
तेवीं भक्तीपाशीं मी श्रीपती । असें निश्चितीं उद्धवा ॥६१॥
ते भक्ति लागे ज्याच्या चित्तीं । तैं मी सांपडलों त्याच्या हातीं ।
आणिकां साधनांचे प्राप्ती । विनाभक्ती मी नातुडें ॥६२॥
भक्त्याहमेकया ग्राह्यः श्रद्धयाऽऽत्मा प्रियः सताम् ।
भक्तिः पुनाति मन्निष्ठा श्वपाकानपि संभवात् ॥ २१ ॥
इतर साधनें व्युत्पत्ती । दूरी सांडूनि परतीं ।
श्रद्धायुक्त माझी भक्ती । धरिल्या हातीं मी लाभें ॥६३॥
निर्विकल्प निःसंदेहो । सर्व भूतीं भगवद्‍भावो ।
हा भक्तीचा निजनिर्वाहो । भजनभावो या नांव ॥६४॥
होऊनि सर्वार्थी उदासू । माझ्या भजनाचा उल्हासू ।
न धरी मोक्षाचा अभिलाषू । एवढा विश्वासू मद्‍भजनीं ॥६५॥
तेथें तरें कीं न तरें । हा विकल्पू कोठें उरे ।
माझेनि भजनें निर्धारे । कै पाठिमोरे विधिवाद ॥६६॥
एवढा विश्वासीं ज्याचा भावो । न धरी भक्तीवेगळा उपावो ।
आम्हां त्याचेनि जीवें जीवो । तो आत्मा पहा हो पैं माझा ॥६७॥
जो मी ज्ञानियांचा आत्मा । भक्तांचा प्रिय परमात्मा ।
शास्त्रीं प्रतिपादिती पुरुषोत्तमा । तो मी साउमा त्या धांवें ॥६८॥
मज आवडे अनन्य भक्ती । मी त्यांचा अंकित निश्चितीं ।
त्यांचेनि माझी त्रैलोकीं ख्याती । मज महंती त्यांचेनि ॥६९॥
त्यांचेनि मज खाणें जेवणें । त्यांचेनि मज लेणें नेसणें ।
त्यांचेनि जीवेंप्राणें । म्यां वर्तणें सर्वत्र ॥२७०॥
माझे गांठीं कांहीं नाहीं । भक्तीं सर्वस्वें वेंचूनि पाहीं ।
नाना उपचार‍उपायीं । महत्त्व तिंहीं मज दिधलें ॥७१॥
मज अचक्षूसी दिधले डोळे । अश्रोत्रा श्रवण दिधले ।
मज अमुखा तिंहीं मुख केलें । त्यांचेनि बोलें मी बोलका ॥७२॥
मज त्यांचेनि गमनागमन । त्यांचेनि अवयव अळंकरण ।
त्यांचेनि मज नेमस्त स्थान । मज समर्थपण त्यांचेनि ॥७३॥
मज नामरूप तिंहीं करणें । मज पवित्रता त्यांचेनि गुणें ।
मज वैकुंठींचें ठाणें । भक्तीं अचळपणें दीधलें ॥७४॥
येथवरी निजभक्तांसी । मी वश्य झालों भक्तीपाशीं ।
यालागीं अहर्निशीं । मी भक्तांपाशीं तिष्ठतू ॥७५॥
मी अजन्मा त्यांचेनि जन्म धरीं । मी अकर्मा त्यांचेनि कर्म करीं ।
त्यांचेनि बोलें उद्धरीं । नाममात्रें महापापियां ॥७६॥
नारदवचनासाठीं । वाल्मीकि परम पापी सृष्टीं ।
म्यां वंद्य केला वैकुंठीं । नामपरिपाटीं पवित्रत्वें ॥७७॥
येथवरी भक्तीची सत्ता । मजवरी चाले तत्त्वतां ।
भक्तीवेगळा सर्वथा । मीं न यें हाता कोणाचे ॥७८॥
भक्तांच्या उपकारता । मी थोर दाटलों तत्त्वतां ।
नव्हेचि प्रत्युपकारता । आधीन सर्वथा यालागीं ॥७९॥
त्यालागीं व्हावया उतरायी । माझे गांठीं कांहींच नाहीं ।
लटकुफटकु दीधलें कांहीं । तें हळूचि पाहीं सांगेन ॥२८०॥
भक्त माझेनि सनाथ । माझेनि झाले ते कृतकृत्य ।
माझेनि आनंदें तें सदा तृप्त । वोसंडत निजबोधें ॥८१॥
माझेनि बळें जगजेठी । घायेंवीण छेदिती सृष्टी ।
माझेनि बळें त्यांचे दृष्टी । संमुख नुठी कळिकाळ ॥८२॥
माझेनि न माती लोकीं तिहीं । माझेनि ते देहीं विदेही ।
माझेनि बळें पाहीं । प्रळयकाळ तिंही प्राशिला ॥८३॥
माझेनि बळें जाण । विभांडिलें जन्ममरण ।
माझें करोनियां भजन । ब्रह्म सनातन ते झाले ॥८४॥
हेंही नाहीं म्यां दीधलें । भजनबळें तिंहीं नेलें ।
त्यांसीं माझें कांहीं न चले । सर्वस्व लुटिलें निजभक्तीं ॥८५॥
भक्तीं भजनभावबळें । अजिता मातें तिंहीं जिंकिलें ।
जिकोनि आपण्या वश्य केलें । माझें निजपद नेलें निजभक्तीं ॥८६॥
एवं माझ्या निजपदाची सत्ता । जरी आली भक्तांच्या हाता ।
तरी स्वामित्व ठेवूनि माझे माथां । माझे भक्तिपंथा विनटले ॥८७॥
ते माझे भक्तीची पवित्रता । आश्चर्य वाटेल तुज ऐकतां ।
संदेहो नाहीं मज सांगतां । ऐक तत्त्वतां तो महिमा ॥८८॥
सांडोनि दांभिक लौकिक । माझ्या भजनीं भावार्थें चोख ।
तो ज्ञाती जरी झाला श्वपाक । तरी आवश्यक मज पूज्य ॥८९॥
केवळ जीं अपवित्रें । रिसें आणि वानरें ।
म्यां पूजिलीं गौळ्यांची पोरें । ताकपिरें रानटें ॥२९०॥
जो जातीनें नीचत्वा नेला । परी भक्तिभावें उंचावला ।
तो मद्‌रूपता पावला । पूज्य झाला तिहीं लोकीं ॥९१॥
'विप्रात् द्विषड्गुणयुता' । ये श्लोकींची हेचि कथा ।
जळो त्या द्विजाची पवित्रता । जो माझ्या भजनपथा विन्मुख ॥९२॥
त्याहूनि श्वपच गा वरिष्ठ । जो माझ्या भजनीं भजननिष्ठ ।
त्यातें वंदिती पुराणश्रेष्ठ । कविवरिष्ठ महाकवी ॥९३॥
विदुर दासीपुत्र तत्त्वतां । भावें पढिया भगवंता ।
भावो प्रमाण परमार्था । जात्यभिमानता सरेना ॥९४॥
मज पावावया साचोकारें । भावो सरे जाती सरे ।
यालागीं अवघ्यांचे धुरे । म्यां वनचरें उद्धरलीं ॥९५॥
पक्ष्यांमाजीं केवळ निंद्यू । जटायु उद्धरिला म्यां गीधू ।
अंत्यज उद्धरिला धर्मव्याधू । भाव शुद्धू मदर्थी ॥९६॥
भलता हो भलते जाती । ज्यासी माझी भावार्थें भक्ती ।
तोचि जाण पां पवित्रमूर्ती । माझी प्राप्ती मद्‍भजनें ॥९७॥
सांडोनियां माझी भक्ती । नाना साधनें व्युत्पत्ती ।
करितां नव्हे माझी प्राप्ती । तेंचि श्रीपती सांगत ॥९८॥
धर्मः सत्यदयोपेतो विद्या वा तपसान्विता ।
मद्‍भक्त्यापेतमात्मानं न सम्यक् प्रपुनाति हि ॥ २२ ॥
माझे भक्तीवीण कर्मधर्म । जाण पां तो केवळ भ्रम ।
चुकलें मत्प्राप्तीचें वर्म । तो धर्म अधर्म परिणमे ॥९९॥
माझे भक्तीवीण सत्यवादू । तो जाण पां जैसा गर्भांधू ।
प्रतिपदीं घडे प्रमादू । अधःपतनबाधू देखेना ॥३००॥
भक्तीवीण दयेची थोरी । जेवीं पुरुषेंवीण सुंदरी ।
ते विधवा सर्व धर्माबाहेरी । तैसी परी दयेची ॥१॥
माझे भक्तीवीण जे विद्या । ते केवळ जाण पां अविद्या ।
जेवीं वायस नेणती चांदा । तेवीं माझ्या निजबोधा नोळखती ॥२॥
चंदनभार वाहे खर । परी तो नेणे सुवासाचें सार ।
माझेनि भक्तीवीण विद्याशास्त्र । केवळ भारवाहक ॥३॥
माझे भक्तीवीण जें तप । शरीरशोषणादि अमूप ।
तें पूर्वादृष्टें भोगी पाप । नव्हे सद्‌रूप तपःक्रिया ॥४॥
माझे भक्तीवीण जें साधन । तें कोशकीटाच्या ऐसें जाण ।
आपण्या आपण बंधन । भक्तिहीन क्रिया ते ॥५॥
एवं माझे भक्तीवीण । जें केलें तें अप्रमाण ।
तें भक्तीचें शुद्ध लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥६॥
कथं विना रोमहर्षं द्रवता चेतसा विना ।
विनानन्दाश्रुकलया शुध्येद् भक्त्या विनाऽऽशयः ॥ २३ ॥
आवडीं हरिकथा ऐकतां । नाना चरित्रें श्रवण करितां ।
माझी आत्मचर्चा हृदयीं धरितां । पालटू चित्ता तेणें होये ॥७॥
तेणेंचि उपजे माझी भक्ती । माझ्या भजनाच्या अतिप्रीतीं ।
आवडीं माझीं नामें गाती । रंगीं नाचती सद्‍भावें ॥८॥
पोटांतूनियां उल्हासतां । रंगीं गातां पैं नाचतां ।
अंतरीं द्रवो झाला चित्ता । ते अवस्था बाह्य दिसे ॥९॥
अंतरीं सुखाची झाली जोडी । बाह्य रोमांची उभिली गुढी ।
त्या स्वानुभवसुखाची गोडी । नयनीं रोकडी प्रवाहे ॥३१०॥
माझे भक्तीचिया आवडीं । अहं सोहं दोनी कुडीं ।
तुटली अभिमानाची बेडी । विषयगोडी निमाली ॥११॥
ते काळींचें हेंचि चिन्ह । पुलकांकित देहो जाण ।
नयनीं आनंदजीवन । हृदयीं परिपूर्ण स्वानंदू ॥१२॥
पुंजाळले दोनी नयन । सदा सर्वदा सुप्रसन्न ।
स्फुरेना देहाचे भान । भगवंतीं मन रंगलें ॥१३॥
ऐसी नुपजतां माझी भक्ती । कैंची होय विषयविरक्ती ।
विरक्तीवीण माझी प्राप्ती । नव्हे निश्चितीं उद्धवा ॥१४॥
माझी शुद्धभक्ती तत्त्वतां । साचार आली जयाचे हाता ।
ऐक त्याच्या चिन्हांची कथा । आणि पवित्रता तयाची ॥१५॥
माझे भक्तीसी जो लागला । तो तत्काळ पवित्र झाला ।
त्यानें त्रिलोक पुनीत केला । हें गर्जोनि बोलिला श्रीकृष्णू ॥१६॥
वाग् गद्गदा द्रवते यस्य चित्तं । रुदत्यभीक्ष्णं हसति क्वचिच्च ।
विलज्ज उद्गायति नृत्यते च । मद्‍भक्तियुक्तो भुवनं पुनाति ॥ २४ ॥
अंगीं रोमांच रवरवित । स्वेदबिंदू डळमळित ।
चित्त चैतन्यें द्रवत । तेणें सद्‍गदित पैं वाचा ॥१७॥
हर्ष वोसंडतां पोटीं । अर्धोन्मीलित होय दृष्टी ।
जीवशिवां पडली मिठी । ध्यानत्रिपुटी मावळली ॥१८॥
नयनीं अश्रूंचा पूर लोटी । उभंडू न संटेचि पोटीं ।
होत जीवभावाची तुटी । पडे सृष्टीं मूर्च्छित ॥१९॥
आक्रंदे थोर आक्रोशें । वारंवार रडतां दिसे ।
रडण्यामाजीं गदगदां हांसे । जेवीं लागलें पिसें ब्रह्मग्रहो ॥३२०॥
रडणें हांसणें न सांडी । त्याहीमाजीं नवल आवडी ।
अर्थावबोधें गाणें मांडी । निजात्मगोडीचेनि योगें ॥२१॥
विसरोनि माझें तुझें । सांडोनियां लोकलाजे ।
हरिखें प्रेमाचेनि भोजें । तेणें नाचिजे निःशंक ॥२२॥
गाणे नाचणें हांसणें । तो रडे कासयाकारणें ।
ऐक तींही लक्षणें । तुजकारणें सांगेन ॥२३॥
माउलीवेगळें बाळक पडे । जननीं पाहतां कोठें नातुडे ।
भेटता ओरडूनि रडे । मिठी पडे सप्रेम ॥२४॥
जीव परमात्मा दोनी । चुकामुकी झाली भ्रमपट्टनीं ।
त्यांसी एकाकीं होतां मिळणी । रडे दीर्घस्वरें स्फुंदत ॥२५॥
बहुकाळें झाली भेटी । ऐक्यभावें पडली मिठी ।
तेणें उभंडू न संटे पोटीं । रुदन उठी सप्रेम ॥२६॥
देवो लाघवी नानापरी । मायावी नातुडें निर्धारीं ।
तो सांपडला घरींच्या घरीं । तेणें विस्मय करी टवकारें ॥२७॥
देव सदा जवळीच असे । त्यालागीं जन कैसे पिसे ।
पाहों जाती देशोदेशें । तें देखोनि हांसे गदगदां ॥२८॥
देव सर्वांसी अजितू । तो म्यां जिंकिला भगवंतू ।
धरोनि राखिला हृदयांतू । यालागीं नाचतू उल्हासें ॥२९॥
निवटूनि दुजयाची मातू । अंगें जीतिला भगवंतू ।
जंगीं झाला यशवंतू । यालागीं गातनाचतू उल्हासें ॥३३०॥
पाहतां दुसरें न दिसे मज । यालागीं धरूं विसरला लाज ।
जगीं झाला तो निर्लज्ज । निर्लज्जतेची वोज हे त्याची ॥३१॥
यापरी भक्तियुक्त । होऊनियां माझे भक्त ।
निजानंदें गातनाचत । तेणें केलें पुनीत लोकत्रय ॥३२॥
जयाचे देखतां चरण । जडजीवां उद्धरण ।
ज्याचे लागतां चरणरेण । पशु पाषाण उद्धरती ॥३३॥
कीर्तनाचेनि महाघोकें । नाशिलीं जगाचीं सर्व दुःखें ।
अवघें विश्वचि हरिखें । भरिलें महासुखें उचंबळत ॥३४॥
दर्शनें स्पर्शनें वचनें । एक तारिले कीर्तनें ।
एक तारिले नामस्मरणें । यापरी जग उद्धरणें उद्धवा ॥३५॥
अविद्यायुक्त जीव मलिन । त्यासी शुद्ध व्हावया जाण ।
माझी भक्तीचि प्रमाण । हेंचि श्रीकृष्ण स्वयें सांगे ॥३६॥
डांकमिळणी सुवर्ण । हीनकसें झालें मलिन ।
उदकें धुतांही जाण । निर्मळपण न ये त्या ॥३७॥
यथाग्निना हेम मलं जहाति । ध्मातं पुनः स्वं भजते च रूपम् ।
आत्मा च कर्मानुशयं विधूय । मद्‍भक्तियोगेन भजत्यथो माम् ॥ २५ ॥
त्याच सुवर्णाचें तगट । अग्निमुखें देतां पुट ।
मळत्यागें होय चोखट । दिसे प्रकट पूर्वरूपें ॥३८॥
तेवीं अविद्याकामकर्मीं मलिन । त्याचे चित्तशुद्धीलागीं जाण ।
माझी भक्तीचि परम प्रमाण । मळक्षालन जीवाचें ॥३९॥
जंव जंव भक्तीचें पुट चढे । तंव तंव अविद्याबंध विघडे ।
मायेचें मूळचि खुडे । जीवू चढे निजपदा ॥३४०॥
तुटोनियां अविद्याबंधू । चिन्मात्रैक अतिविशुद्धू ।
जीव पावे अगाध बोधू । परमानंदू निजबोधें ॥४१॥
जीवासी अविद्येची प्राप्ती । ते ज्ञानास्तव होय निवृत्ती ।
तेथ कां पां लागली भक्ती । ऐशी आशंका चित्तीं जरी धरिसी ॥४२॥
तरी माझे भक्तीवीण ज्ञान । सर्वथा नुपजे जाण ।
तेचि अर्थींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥४३॥
यथा यथाऽऽत्मा परिमृज्यतेऽसौ । मत्पुण्यगाथाश्रवणाभिधानैः ।
तथा तथा पश्यति वस्तु सूक्ष्मं । चक्षुर्यथैवाञ्जनसम्प्रयुक्तम् ॥ २६ ॥
माझी प्रतिपाद्य स्वरूपता । नाना चरित्रें पवित्र कथा ।
तेथें श्रवणमननें चित्ता । प्रक्षाळितां कीर्तनें ॥४४॥
जंव जंव करी माझी भक्ती । तंव तंव अविद्यानिवृत्ती ।
तेणें माझे स्वरूपाची प्राप्ती । जे श्रुतिवेदांतीं अतर्क्य ॥४५॥
जें कां अतिसूक्ष्म निर्गुण । अलक्ष्य लक्षेना गहन ।
तेणें स्वरूपें होय संपन्न । जीव समाधान मद्‍भजनें ॥४६॥
नयनीं सूदल्या अंजन । देखे पृथ्वीगर्भींचें निधान ।
तेवीं मद्‍भजनें लाहोनि ज्ञान । चैतन्यघन जीव होय ॥४७॥
उद्धवा ऐक पां निश्चितीं । बहुत न लगे व्युत्पत्ती ।
जैसा भावो ज्याचे चित्तीं । तैशी प्राप्ती तो पावे ॥४८॥
विषयान् ध्यायतश्चित्तं विषयेषु विषज्जते ।
मामनुस्मरतश्चित्तं मय्येव प्रविलीयते ॥ २७ ॥
जो करी विषयांचें ध्यान । तो होय विषयीं निमग्न ।
जो करी सदा माझें चिंतन । तो चैतन्यघन मीचि होय ॥४९॥
स्त्री गेली असतां माहेरीं । ध्यातांचि प्रकटे जिव्हारीं ।
हावभावकटाक्षेंवरी । सकाम करी पुरुषातें ॥३५०॥
नसते स्त्रियेचें ध्यान करितां । प्रकट दिसे यथार्थता ।
मी स्वतः सिद्ध हृदयीं असतां । सहजें मद्‌रूपता चिंतितां मज ॥५१॥
आवडीं माझें जें चिंतन । चित्त चिंता चिंतितेपण ।
विरोनि होय चैतन्यघन । मद्‌रूपपण या नांव ॥५२॥
माझे प्राप्तीलागीं जाण । हेंचि गा मुख्य लक्षण ।
माझें ध्यान माझें भजन । मद्‌रूपपण तेणें होय ॥५३॥
मजवेगळें जें जें ध्यान । तेंचि जीवासी दृढबंधन ।
यालागीं सांडूनि विषयांचें ध्यान । माझें चिंतन करावें ॥५४॥
तस्मादसदभिध्यानं यथा स्वप्नमनोरथम् ।
हित्वा मयि समाधत्स्व मनो मद्‍भावभावितम् ॥ २८ ॥
साचाच्यापरी दिसत । परिणामीं नाशवंत ।
त्यासीच बोलिजे असत । जें मिथ्याभूत आभासू ॥५५॥
तेवीं इहामुत्र कमनीये । जें अविचारितरमणीये ।
त्यालागीं प्राणी पाहें । नाना उपायें शिणताती ॥५६॥
कष्टीं सेवूनि साधन । साधिलें स्वर्गभोगस्थान ।
तेंही नश्वर गा जाण । जेवीं कां स्वप्नमनोरथ ॥५७॥
यालागीं विषयाचें ध्यान । सांडूनि करावें माझें भजन ।
माझिया भावना मन । सावधान राखावें ॥५८॥
सावधान करितां भजन । एकाग्र धरितां माझें ध्यान ।
तेथ अत्यंत जें बाधकपण । तें त्यागलक्षण हरि बोले ॥५९॥
स्त्रीणां स्त्रीसङ्‌गिनां सङ्गं त्यक्त्वा दूरत आत्मवान् ।
क्षेमे विविक्त आसीनश्चिन्तयेन्मामतन्द्रितः ॥ २९ ॥
जो मजलागीं आर्तभूत । तेणें सांडावी स्त्रीसंगाची मात ।
मी चिंतावा भगवंत । तेणें एकांत सेवावा ॥३६०॥
स्त्रियेच्याही परीस वोखटी । संगति स्त्रैणांची अतिखोटी ।
त्यांसी न व्हावी भेटीगोठी । न पहावे दिठीं दुरोनी ॥६१॥
साधकें कायवाचाचित्तीं । सांडूनि दोहींची संगती ।
परतोनि स्फुरेना स्फूर्ती । ऐशी दृढ स्थिती करावी ॥६२॥
केवळ एकांत जें विजन । प्रशस्त आणि पवित्रस्थान ।
तेथें घालोनियां आसन । माझें चिंतन करावें ॥६३॥
करोनि आळसाची बोळवण । धरूनि निजवृत्ति सावधान ।
त्यावरी करावें माझें ध्यान । एकाग्र मन राखूनी ॥६४॥
माझें विध्वंसोनि ध्यान । माझे प्राप्तीआड विघ्न ।
साधकांसी अतिबंधन । स्त्री आणि स्त्रैणसंगती ॥६५॥
न तथास्य भवेत् क्लेशो बन्धश्चान्यप्रसङ्गतः ।
योषित्सङ्गाद् यथा पुंसो यथा तत्सङ्गिसङ्गतः ॥ ३० ॥
अविद्येच्या अनंतकोटी । जाण पां स्त्रीसंगाचे पोटीं ।
अधर्माचा भडका उठी । योषिता दृष्टीं देखतां ॥६६॥
जें महामोहाचें मेळवण । जें खवळल्या कामाचे इंधन ।
जें जीवाचें परम मोहन । अधःपतन ते योषिता ॥६७॥
जे मदनाचे तिखट बाण । जें मायेचें चक्र जाण ।
जें अंधतमाचें पूर्ण । भरितें तें जाण योषिता ॥६८॥
हो कां जीचिये संगतीं । आंधळी होय ज्ञानशक्ती ।
जे वाढवी नाना आसक्ती । जिचेनि विस्मृती निजस्वार्था ॥६९॥
जिचेनि संसार बहुवस । जिचेनि असोस गर्भवास ।
जिचेनि विषयविलास । जे वज्रपाश जीवाचा ॥३७०॥
जे अखंड सोशी दुःखशोक । जे सदा सोशी नरकवोक ।
ते माता अनाप्त करूनि देख । स्त्री आवश्यक आप्त होय ॥७१॥
जे मातृस्नेहातें तोडवी । जे बंधुस्नेहातें बिघडवी ।
जे सदा गोंवी हावभावीं । अधर्म‍अटवीं जे पाडी ॥७२॥
जिचे कटाक्ष अतितिख । जिव्हारीं रुतले देख ।
जे जीवाची व्यामोहक । जिचें चढलें विख उतरेना ॥७३॥
एवढी बाधा जाण स्त्रीसंगती । जो वांछूं पाहे माझी प्राप्ती ।
तेणें सांडावी स्त्रियेची आसक्ती । हृदयीं प्रीती न राखावी ॥७४॥
स्त्री आठवतांचि चित्ता । उच्छेदी ज्ञानध्यान अवस्था ।
एवढी स्त्रीसंगबाधकता । त्याहूनि अधिकता स्त्रैणसंगें ॥७५॥
स्त्रीसंगाच्या मोहमदा । सुटका आहे यदाकदा ।
परी स्त्रैणसंगतीची बाधा । ते आपदा अनिवार ॥७६॥
चूडाला स्त्रियेचें संगतीं । तरला शिखिध्वज भूपती ।
नातरी मदालसेचे संगतीं । तरला नृपती कुवलयाश्चु ॥७७॥
हो कां लीलेनें करोनि भक्ती । प्रसन्न केली सरस्वती ।
तिचा उद्धरिला निजपती । हें बोलिलें ग्रंथीं वसिष्ठें ॥७८॥
यापरी स्त्रीसंगतीं । उद्धरले ऐकिजेती ।
परी स्त्रैणाचे संगतीं । उद्धारा गती असेना ॥७९॥
जो कां स्त्रियेचा अंकिला । जो स्त्रियेसी जीवें विकिला ।
जो स्त्रियेचा पोसणा झाला । तिचे बोलामाजीं वर्ते ॥३८०॥
जैशी कुलदेवता खेचरी । तैसें स्त्रियेसी पूज्य करी ।
मग तिचेचि सेवेवरी । नाना उपचारीं नाचत ॥८१॥
पाळिल्या श्वानाचे परिपाटीं । लाविल्या लागे सुहृदापाठीं ।
त्या हडकिलिया शेवटीं । कामथाळोरां पुसाटी घालूनि पडे ॥८२॥
धड गोड उत्तम पदार्था । आपण भोगीना सर्वथा ।
तें देऊन स्त्रियेच्या हाता । आपुली सत्ता निवर्तवी ॥८३॥
इसी जैं विरुद्ध वाटेल । तैं हें ब्रह्मांड पालथेल ।
इचा उल्लंघितां बोल । क्षीराब्धि सुकेल सुखाचा ॥८४॥
नाहीं देवोकुळदेवां पूजणें । मायबापांतें वंचणें ।
शेखीं गुरूतेंही ठकणें । परी सर्वस्व देणें स्त्रियेसी ॥८५॥
एवं माकड जैसें गारुड्याचें । तैसा स्त्रियेचेनि छंदें नाचे ।
ऐशिया स्त्रैणाचे संगतीचें । तेथें सुख कैंचें साधका ॥८६॥
ज्याच्या ऐकतां स्त्रियेच्या गोठी । सज्ञानासही काम उठी ।
जो लावी योषितापाठीं । उठाउठी सकामत्वें ॥८७॥
ऐशिया स्त्रैणाचे संगतीं । कैंची साधकां सुखप्राप्ती ।
तो घालील अधोगतीं । अंधतमाप्रती नेईल ॥८८॥
यालागीं स्त्रैणाची कथा । कानीं नायकावी वार्ता ।
त्याचा वाराही लागतां । तेथूनि सर्वथा पळावें ॥८९॥
त्याची न घ्यावी भेटी । त्यासी न करावी गोठी ।
तो न पहावा दिठीं । न लागावें पाठीं स्त्रैणाचिये ॥३९०॥
स्त्रैण पुढें वाटे जाय । त्याच्या मार्गीं मागू उरला राहे ।
तेही आपण चुकवावी भोये । येथवरी पाहें त्यागावा ॥९१॥
स्त्री आणि स्त्रैणाचे संगतीं । जैसी होय दुःख प्राप्ती ।
तैसे दुःख त्रिजगती-। माजीं निश्चितीं असेना ॥९२॥
अत्यंत स्त्रीकामी वशता । ती नांव मुख्य स्त्रैणता ।
केवळ स्त्रियेची अधीनता । तो बाधू परमार्था अतिनिंद्यत्वें ॥९३॥
आपुले हृदयींची कामासक्ती । तेचि स्त्रीसंगाची दृढ प्राप्ती ।
तेथ उपजलिया विरक्ती । मग स्त्रियेची प्राप्ती कोण पुसे ॥९४॥
ऐसें हृदयींचे कणवे । उद्धवासी सांगीतले देवें ।
हें ऐकोनियां उद्धवें । विचारु जीवें आदरिला ॥९५॥
अनिवार उपजे विरक्ती । जेणें बाधीना विषयासक्ती ।
ऐशी जे ध्यानस्थिती । तेचि देवाप्रती पुसत ॥९६॥
जें लागलिया ध्यान । न दिसे स्त्रीपुरुषभान ।
जीवीं उपजे चित्समाधान । तैसें विधान पुसत ॥९७॥
श्रीउद्धव उवाच ।
यथा त्वामरविन्दाक्ष यादृशं वा यदात्मकम् ।
ध्यायेन्मुमुक्षुरेतन्मे ध्यानं त्वं वक्तुमर्हसि ॥ ३१ ॥
उद्धव म्हणे कमळनयना । मुमुक्षु करिती तुझिया ध्याना ।
त्या ध्यानाची ध्यानलक्षणा । जगज्जीवना मज सांगें ॥९८॥
तें सगुण कीं निर्गुण । कोण रूप कैसा वर्ण ।
तें अवघेंही संपूर्ण । कृपा करून मज सांगा ॥९९॥
जेथ रिघतां नुबगे मन । ज्याचें अत्यंत गोडपण ।
जें तुजही आवडतें जाण । तें मज ध्यान सांगावें ॥४००॥
ऐकोनि उद्धवाचा प्रश्न । सांगावया उत्तम ध्यान ।
पूर्वपीठिका आसन । प्राणायामलक्षण सांगत ॥१॥
श्रीभगवानुवाच ।
सम आसन आसीनः समकायो यथासुखम् ।
हस्तावुत्सङ्ग आधाय स्वनासाग्रकृतेक्षणः ॥ ३२ ॥
ऐक आसनाचें लक्षण । पाषाणीं व्याधि संभवे जाण ।
केवळ धरणीचें आसन । तें अति कठिण दुःखरूप ॥२॥
दारुकासनें निर्दय मन । कोरड्या काष्ठाऐसें होय जाण ।
तृणासनीं विकल्प गहन । जैसें कां तृण विचित्रांकुरें ॥३॥
वृक्षपल्लवांवरी आसन । तेणें चित्त सदा दोलायमान ।
जारण मारण स्तंभन । तेथ काळें आसन साधकां ॥४॥
ज्ञानोपलब्धि मृगाजिनीं । मोक्षसिद्धि व्याघ्रजिनीं ।
मोक्षादि सर्व सिद्धींची श्रेणी । श्वेतकंबलासनीं साधकां ॥५॥
भूमिका शुद्ध आणि समान । पाहोनि निरुपद्रव स्थान ।
तेथ रचावें आसन । सुलक्षण अनुकमें ॥६॥
कुश वस्त्र कंबलाजिन । इंहीं युक्त घालावें आसन ।
उंच नीच न व्हावें जाण । समसमान समभागें ॥७॥
उंच झालिया आसन डोले । नीचीं भूमिदोष आदळे ।
यालागीं समत्वें प्रांजळें । रचावें कोवळें मृदु आसन ॥८॥
तेथ शुद्ध मुद्रा वज्रासन । कां अंबुजासनही जाण ।
अथवा घालावें सहजासन । जे आसनीं मन सुखावे ॥९॥
तेणें मेरुदंड अवक्र शुद्ध । समकाया राखोनि प्रसिद्ध ।
मूळाधारादि तीनी बंध । अतिसुबद्ध पैं द्यावे ॥४१०॥
ऐसें आसन लागतां । आसनावरी स्वभावतां ।
करांबुजाची विकासता । उत्संगता शोभती ॥११॥
नाकाचें अग्न सांडूनि दूरी । दृष्टि ठेवावी नासिकाग्रीं ।
ते ठायी बैसे अग्निचक्रीं । योगगंभीरीं योग्यता ॥१२॥
ते अभ्यासीं निजनिश्चळें । योगाभ्यासे योगबळें ।
अर्धोन्मीलित होती डोळे । धारणामेळें ते काळीं ॥१३॥
भेदापासाव उठाउठी । उपरमतां अभेदीं दृष्टी ।
तिची नासाग्रीं दिसे मिठी । इतर दृष्टी न लक्षितां ॥१४॥
आसनजयो त्रिबंधप्राप्ती । दृष्टीची उपरमस्थिती ।
हे अकस्मात कोणे रीतीं । साधकाहातीं आतुडेल ॥१५॥
ऐसी आशंका धरिसी चित्तीं । त्याही अभ्यासाची स्थिती ।
उद्धवा मी तुजप्रती । यथानिगुती सांगेन ॥१६॥
प्राणस्य शोधयेन्मार्गं पूरकुम्भकरेचकैः ।
विपर्ययेणापि शनैरभ्यसेन्निर्जितेन्द्रियः ॥ ३३ ॥
अभ्यासाचें लक्षण । प्रथम प्राणामार्गशोधन ।
पूरक कुंभक रेचक जाण । प्राणापानशोधक ॥१७॥
जिव्हा उपस्थ उपमर्दवे । ऐसा इंद्रियनेम जैं संभवे ।
त्यासीच हा प्राणजयो फावे । येरां नव्हे श्रमतांही ॥१८॥
प्राणशोधन तें तूं ऐक । पूरक कुंभक रेचक ।
सवेंचि रेचक पूरक कुंभक । हा उभय देख अभ्यासू ॥१९॥
इडेनें करावा प्राण पूर्ण । तो कुंभिनीनें राखावा जाण ।
मग तिनेंचि करावा रेचन । हें एक लक्षण अभ्यासीं ॥४२०॥
कां पिंगलेनें करावा पूर्ण । तो तिनेंचि करावा रेचन ।
हें एक अपरलक्षण । विचक्षण बोलती ॥२१॥
सर्वसंमत योगलक्षण । इडेनें प्राण करावा पूर्ण ।
तो कुंभकें राखावा स्तंभून । करावें रेचन पिंगलया ॥२२॥
हो कां पिंगलेनें पुरावा प्राण । तोही कुंभकें राखावा कुंभून ।
मग इडेनें सांडावा रेचून । हें विपरीत लक्षण अभ्यासीं ॥२३॥
तेथ न करावी फाडाफोडी । न मांडावी ताडातोडी ।
सांडोनियां लवडसवडी । अभ्यासपरवडी शनैःशनैः ॥२४॥
येथ मांडलिया तांतडी । तैं प्राण पडेल अनाडीं ।
मग हे थडी ना ते थडी । ऐशी परवडी साधकां ॥२५॥
जेवीं मुंगी वळंघे पर्वता । ते चढे परी पडेना सर्वथा ।
तेथ जात्यश्व चालों जातां । न चढे तत्त्वतां अतिकष्टी ॥२६॥
तैसें ये योगाभ्यासीं जाण । न चले जाणीव शहाणपण ।
जाणिवा येथ होय पतन । सर्वथा गमन घडेना ॥२७॥
ते मुंगीच्या परी योगपंथा । जो शनैःशनैः अभ्यासतां ।
प्रणवाच्या चढे माथां । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥२८॥
दृढ अभ्यास आल्या हाता । जैशी साधकाची मनोगतता ।
तैसा पवन चाले तत्त्वतां । जेवीं रणाआंतौता महाशूर ॥२९॥
अभ्यासाच्या गडाडीं । प्राण खवळल्या कडाडी ।
तो प्राणापानाचे भेद मोडी । पदर फोडी चक्राचे ॥४३०॥
येथ द्विविध माझें भजन । एक तें योगयुक्त निर्गुण ।
एक तें प्रणवाभ्यासें भक्त सगुण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥३१॥
ऐक प्राणायामाचे भेद । सगर्भ अगर्भ द्विविध ।
सगर्म आगमोक्तें शुद्ध । सगुण संबंध ध्यानादि ॥३२॥
हृद्यविच्छिन्नमोङ्कारं घण्टानादं बिसोर्णवत् ।
प्राणेनोदीर्य तत्राथ पुनः संवेशयेत् स्वरम् ॥ ३४ ॥
वाचेसी नव्हतां गोचरू । दीर्घ प्रणवाचा उच्चारू ।
हृदयीं अनवच्छिन्न ओंकारू । अखंडाकारू उल्हासे ॥३३॥
घंटानादसदृश स्थितू । जैसा कमळमृणालसूक्ष्मतंतू ।
तैसा मूळादारभ्य ब्रह्मरंध्रांतू । प्राणायामयुक्तू प्रणवू भासे ॥३४॥
तेथ दीर्घ स्वरें उच्चारू । तेणें प्रणवू भासे अतिसपुरू ।
तो प्राणायामें करावा स्थिरू । अखंडाकारू स्वरयुक्त ॥३५॥
एवं प्रणवसंयुक्तं प्राणमेव समभ्यसेत् ।
दशकृत्वस्त्रिषवणं मासादर्वाग् जितानिलः ॥ ३५ ॥
स्वरवर्णमात्रातीत पर । प्रणव जो कां अगोचर ।
तो अभ्यासबळें नर । वृत्तिगोचर स्वयें करिती ॥३६॥
नवल उच्चाराचा चमत्कार । ऊर्घ्वमुख अखंडाकार ।
अभ्यासें प्रणवू करिती स्थिर । झणत्कार स्वरयुक्त ॥३७॥
ऐसा प्राणायामयुक्त प्रणवाभ्यास । त्रिकाळ करितां सांडूनि आळस ।
काळीं आवर्तनें दशदश । सावकाश करितां पैं ॥३८॥
तरी एक मास न लागतां । हा प्राणजयो आतडे हाता ।
जेवीं कां सती पतिव्रता । नुल्लंघी सर्वथा पतिवचन ॥३९॥
ये अभ्यासीं अतितत्पर । झालिया गा निरंतर ।
योगाभ्यासाचें सार । सहजेंचि नर पावती ॥४४०॥
ऐसा प्राणजयो आलिया हाता । दों प्रकारीं भजनावस्था ।
एकी सगुण आगमोक्ता । दुजी योगाभ्यासता निर्गुणत्वें ॥४१॥
परी दोहींचें समाधान । निर्गुणींच पावे जाण ।
त्या दोहींचें उपलक्षण । संक्षेपें श्रीकृष्ण सांगत ॥४२॥
अगा ओं हें स्मरों सरे । स्मरतां स्वरेंसीं प्राणू प्रणवीं भरे ।
मग प्रणवूचि तेव्हां स्फुरे । अखंडाकारें उल्हासतू ॥४३॥
जेथूनि अक्षरें उपजती । शब्द वदोनि जेथ सामावती ।
मग जे उरे जाण ती स्फूर्ती । प्रणवू निश्चितीं त्या नांव ॥४४॥
त्या प्रणवाचेनि आधारें । जिणोनियां साही चक्रें ।
तो प्रणवू सूनि धुरे । निजनिर्धारे चालिजे ॥४५॥
तेथ उल्हाट शक्तीचा लोट । वैराग्याचा नेटपाट ।
जिणोनि काकीमुखाची वाट । सवेगें त्रिकूट घेतलें ॥४६॥
तेव्हां अनुहताच्या घायीं । निशाण लागलें पाहीं ।
तंव पुढील जे योगभुयी । ते आपैती पाहीं हों सरली ॥४७॥
तेथें हरिखें अतिउद्धट । औटपीठ आणि गोल्हाट ।
तेही जिणोनियां वाट । घडघडाट चालिला ॥४८॥
मागील ठेली आठवण । झाली विकल्पाची बोळवण ।
सत्रावी वोळली जाण । स्वानंदजीवन जीवाचें ॥४९॥
ते सहस्त्रदळाचे पाट । वरूनि उतरले घडघडाट ।
स्वानंदजीवनानिकट । नीट वाट पैं आले ॥४५०॥
तें सेवितां संतोषें पाणी । निवली संतप्त अवनी ।
इंद्रियांची पुरली धणी । गुणांची त्रिवेणी बुडाली ॥५१॥
तंव भ्रमरगुंफेआंत । जीवशिवांचा एकांत ।
तेणें जीवपणाचा प्रांत । वृत्तीसी घात हों सरसा ॥५२॥
तेथ शिवशक्तिसंयोग । निज‍ऐक्यें झाला चांग ।
परमानंदें कोंदलें अंग । सुखाचा सुखभोग सुखरूप झाला ॥५३॥
तेव्हां हेतु मातु दृष्टांतू । खुंटली वेदवादाची मातू ।
झाला मीतूंपणाचा प्रांतू । एकला एकांतू एकपणें ॥५४॥
ते एकलेपणाचें एक । म्हणावया म्हणतें नाहीं देख ।
ऐसे योगबळें जे नेटक । माझें निजसुख पावले ॥५५॥
हे योगमार्गींची वाट । अतिअवघड परम कष्ट ।
थोर विघ्नाचा कडकडाट । प्राप्ति अवचट एकाद्या ॥५६॥
तैसा नव्हे माझा भक्तिपंथू । तेथ नाहीं विघ्नाची मातू ।
भक्तांसीही हाचि ठावो प्राप्तू । ऐक तेही मातू मी सांगेन ॥५७॥
मूळीं योग हा नाहीं स्पष्ट । म्हणाल कैंचें काढिलें कचाट ।
पदबंधाची चुकली वाट । वृथा वटवट न म्हणावी ॥५८॥
येच श्लोकीं देवो बोलिला । मासादर्वाक् प्राणजयो जाहला ।
यांतू ध्वनितें योग बोलिला । तो म्यां केला प्रकटार्थ ॥५९॥
जेथ प्राणापानजयो झाला । तेथ महायोगू हा भागा आला ।
हा योगू शास्त्रार्थ बोलिला । विशद केला आकुलागमीं ॥४६०॥
प्राणापानजयो झाला पहा हो । जैसा साधकाचा भावो ।
सगुणनिर्गुण उपावो । प्राप्ती ठावो सहजेंचि ॥६१॥
प्राणापानजयप्राप्ती । सगुण उपासनास्थिती ।
तद्द्वारा निर्गुणप्राप्ती । उद्धवाप्रती हरि बोले ॥६२॥
कशासारिखें तुझें ध्यान । ऐसा उद्धवें केला प्रश्न ।
यालागीं सांगोनियां सगुण । सवेंचि निर्गुण संस्थापी ॥६३॥
मत्स्य साधावया बडिश जाण । चित्त साधावया मूर्ति सगुण ।
तेचि मूर्तीचें सगुण ध्यान । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥६४॥
हृत्पुण्डरीकमन्तःस्थम् ऊर्ध्वनालमधोमुखम् ।
ध्यात्वोर्ध्वमुखमुन्निद्रमष्टपत्रं सकर्णिकम् ॥ ३६ ॥
जैसें केळीचें कमळ । तैसें हृदयीं अष्टदळ ।
अधोमुख ऊर्ध्वनाळ । अतिकोमळ लसलसित ॥६५॥
धरोनि प्राणायामाचें बळ । ऊर्ध्वमुख हृदयकमळ ।
विकसित करावें अष्टदळ । ध्यानें प्रबळ ध्यातां पैं ॥६६॥
तेथ ऊर्ध्वमुख अधोनाळ । ध्याना आलिया हृदयकमळ ।
अतिउन्निद्र अष्टदळ । ध्यानीं अचंचळ स्थिरावल्या ॥६७॥
कर्णिकायां न्यसेत् सूर्य सोमाग्नीनुत्तरोत्तरम् ।
वह्निमध्ये स्मरेद् रूपं ममैतद् ध्यानमङ्गलम् ॥ ३७ ॥
कर्णिकेमाजीं चंद्रमंडळ । ध्यावें सोळा कळीं अविकळ ।
त्याहीमाजीं सूर्यमंडळ । अतिसोज्जळ बारा कळीं ॥६८॥
त्याहीमाजीं वन्हिमंडळ । दाही कळीं अतिजाज्वल्य ।
ते अग्निमंडळीं सुमंगल । ध्यावी सोज्ज्वळ मूर्ति माझी ॥६९॥
समं प्रशान्तं सुमुखं दीर्घचारुचतुर्भुजम् ।
सुचारुसुन्दरग्रीवं सुकपोलं शुचिस्मितम् ॥ ३८ ॥
समानकर्णविन्यस्त स्फुरन् मकरकुण्डलम् ।
हेमाम्बरं घनश्यामं श्रीवत्सश्रीनिकेतनम् ॥ ३९ ॥
तेंचि माझें मूर्तीचें ध्यान । उद्धवा ऐक सावधान ।
आपुले मूर्तीचें आपण । ध्यान श्रीकृष्ण सांगत ॥४७०॥
अतिदीर्घ ना ठेंगणेपण । सम अवयव समान ठाण ।
सम सपोष अतिसंपूर्ण । मूर्ति सुलक्षण चिंतावी ॥७१॥
मूर्ति चिंतावी संमुख । प्रसन्नवदन अतिसुरेख ।
जिचें देखतांचि मुख । हृदयीं हरिख कोंदाटे ॥७२॥
जैशीं विशाळ कमळदळें । तैसे आकर्णान्त दोनी डोळे ।
भंवया रेखिल्या काजळें । तैशी रेखा उजळे धनुष्याकृती ॥७३॥
कपाळ मिरवत सांवळें । त्याहीवरी चंदन पिंवळें ।
माजीं कस्तूरीचीं दोनी अंगुळें । कुंकुममेळें अक्षता ॥७४॥
दीर्घ नासिक आणि कपाळें । लखलखित गंडस्थळें ।
मुख सुकुमार कोवळें । अधरप्रवाळें आरक्त ॥७५॥
श्यामचंद्राची सपोष कोर । तैशी चुबुका अतिसुंदर ।
मुख निमासुरें मनोहर । भक्तचकोरचंद्रमा ॥७६॥
जैसा हिरियाच्या ज्योती । कीं दाळिंबबीजांची दीप्ती ।
तैशी मुखामाजीं दंतपंक्ती । दशन झळकती बोलतां ॥७७॥
समानकर्ण दोनी सधर । स्फुरत कुंडलें मकराकार ।
ईषत् हास्य मनोहर । ग्रीवा सुंदर कंबु जैशी ॥७८॥
कंठींची त्रिवळी उभवणी । माजीं मिरवे कौस्तुभमणी ।
ते प्रकाशली दीप्ती कवण गुणीं । तेजें दिनमणी लोपला ॥७९॥
भुजंगाकार स्वभावो । चतुर्भुज आजानुबाहो ।
विशाळ वक्षःस्थळनिर्वाहो । श्रीवत्स पहा हो चिन्हित ॥४८०॥
श्रीवत्स श्रीनिकेतन । हृदयीं दोहीं भागीं जाण ।
त्रिवळीयुक्त उदर गहन । दामोदरचिन्ह त्या आलें ॥८१॥
विजू तळपे तैसा पिंवळा । लखलखित दिसे डोळां ।
तेवीं कसिला सोनसळा । तेणें घनसांवळा शोभत ॥८२॥
जैसें चांदिणें गगनामाझारीं । शुभ्रता बैसे श्यामतेवरी ।
तेवीं श्यामांगीं चंदनाची भुरी । तेणें श्रीहरी शोभत ॥८३॥
शङ्खचक्रगदापद्म वनमालाविभूषितम् ।
नूपुरैर्विलसत्पादं कौस्तुभप्रभया युतम् ॥ ४० ॥
द्युमत्किरीटकटक कटिसूत्राङ्गदायुतम् ।
सर्वाङ्गसुन्दरं हृद्यं प्रसादसुमुखेक्षणम् ।
कौस्तुभासीं संलग्न गळा । आपाद रुळे वनमाळा ।
कटीं बाणली रत्‍नमेखळा । किंकिणी जाळमाळासंयुक्त ॥८४॥
करकंकण बाहुअंगदें । शंखचक्रपद्मगदादि आयुधें ।
जडित मुद्रिका नाना छंदें । कराग्रीं विनोदें बाणल्या ॥८५॥
नाभि सखोल निर्मळ । जेथ ब्रह्मा झाला पोटींचें बाळ ।
जें लोकपद्माचें समूळ मूळ । तें नाभिकमळ हरीचें ॥८६॥
जैसे सचेतन मर्गजस्तंभ । तैसे घोंटींव साजिरे स्वयंभ ।
उभ्य चरणांची अभिनवशोभ । हरिअंगीं स्वयंभ शोभती ॥८७॥
ध्वज वज्र अंकुश देखा । यवांकित ऊर्ध्वरेखा ।
पद्मचक्रादि सामुद्रिका । चरण नेटका हरीचा ॥८८॥
त्रिकोण कांतीव इंद्रनीळीं । तैशीं साजिरीं घोटींव सांवळीं ।
पाउलें सुकुमारें कोंवळीं । आरक्त तळीं पदप्रभा ॥८९॥
पाउलावरी सांवळी प्रभा । तळवातळीं आरक्त शोभा ।
जेवीं संध्याराग मीनला नभा । तैशी शोभा हरिचरणीं ॥४९०॥
नभमंडळीं चंद्ररेखा । तैशी पादाग्रीं मांडणी नखा ।
पोटर्‍या सुकुमार नेटका । जंघा सुरेखा जानुद्वय ॥९१॥
अतिशयें माजु साना । होता अभिमान पंचाननां ।
मध्य देखोनि जगज्जीवना । लाजोनि राना ते गेले ॥९२॥
अद्यापि ते झाले अरण्यवासी । लाजा मुख न दाविती कोणासी ।
पहावया हरिमध्यासी । लेप मेखलेसी ते झाले ॥९३॥
चरणीं नूपुरांचा गजर । वांकीअंदुवांचा झणत्कार ।
मस्तकीं कुटिलालकभार । सुमनीं कबर शोभती ॥९४॥
नानारत्‍नीं अतिगहन । मस्तकीं मुकुट देदीप्यमान ।
सर्वांगीं सुलक्षण । मूर्ति संपूर्ण हरीची ॥९५॥
जे मूर्तीची धरिल्या सोये । तहान भूक विसरोनि जाये ।
ध्यानीं आतुडल्या पाहें । सुखाचा होये सुदिन ॥९६॥
सर्वांगसुंदर श्यामवर्ण । ज्येष्ठ वरिष्ठ गंभीर गहन ।
सुमुख आणि सुप्रसन्न । मूर्तीचें ध्यान करावें ॥९७॥
सुकुमारमभिध्यायेत् सर्वाङ्गेषु मनो दधत् ॥ ४१ ॥
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यो मनसाऽऽकृष्य तन्मनः ।
बुद्ध्या सारथिना धीरः प्रणयेन्मयि सर्वतः ॥ ४२ ॥
तत्सर्वव्यापकं चित्तमाकृष्यैकत्र धारयेत् ।
नान्यानि चिन्तयेद् भूयः सुस्मितं भावयेन्मुखम् ॥ ४३ ॥
झणीं दृष्टीचा रुपेल न्याहारू । लागतां खुपेल चंद्रकरू ।
तैशी मूर्ति ध्यावी सुकुमारू । अतिअरुवारू ध्याननिष्ठा ॥९८॥
इंद्रियार्थीं अतिलोलुप । तें वैराग्यें आवरोनि चित्त ।
माझे ध्यानीं सुनिश्चित । बुद्धिमंत लाविती ॥९९॥
विषयीं आवरोनि मन । अखंड करितां माझें ध्यान ।
मद्‌रूपचि होय जाण । ऐसें चिंतन करावें ॥५००॥
चिंतनीं बिचकतां मन । सविवेक बुद्धिबळें जाण ।
निःशंक करितां माझें स्मरण । धारणेवीण ध्यान ठसावे ॥१॥
धारणा जरी तुटोनि जाये । ध्यासठसा न तुटत राहे ।
मन मूर्तीच्या ठायीं पाहें । जडलें ठाये सर्वांगीं ॥२॥
अंगप्रत्यंगीं ध्यानयुक्त । जडोनि ठेलें जें चित्त ।
तें आवरूनि समस्त । चिंतावें निश्चित हास्यस्वदन ॥३॥
सर्वही सांडोनियां जाण । सांगोपांग मूर्तिध्यान ।
चिंतावें गा हास्यवदन । स्वानंदघन हरीचें ॥४॥
अंग प्रत्यंग मूर्तिध्यान । पुढतीं न करावेंचि गा जाण ।
ध्यातां माझें हास्यवदन । तल्लीन मन करावें ॥५॥
उद्धवें केला होता प्रश्न । कशासारिखें तुझें ध्यान ।
तें सांगोनियां जाण । यदात्मलक्षण हरि बोले ॥६॥
ध्याना आलें जें हास्यवदन । त्यांतूनही सांडोनि वदन ।
केवळ हास्याचें करावें ध्यान । हास्यामाजीं मन घालूनी ॥७॥
त्याही हास्याचें सांडूनि ध्यान । हास्यामाजीं जो आनंदघन ।
तेथ प्रवेशवावें मन । अतिसावधान निजनिष्ठा ॥८॥
ते आनंदीं आनंदयुक्त । जाहलिया आपुलें चित्त ।
आनंदाची उपलब्धि तेथ । होय सुनिश्चित साधकां ॥९॥
तत्र लब्धपदं चित्तमाकृष्य व्योम्नि धारयेत् ।
तच्च त्यक्त्वा मदारोहो न किञ्चिदपि चिन्तयेत् ॥ ४४ ॥
जाहलिया आनंदपद प्राप्त । चिदाकाशचि दिसे समस्त ।
चिदाकाशीं चित्त । अतिसावचित्त ठेवावें ॥५१०॥
तेव्हां चिदाकाश चित्त चिंतन । हेंही सांडूनि त्रिविध भेदध्यान ।
जो मी परमानंद परिपूर्ण । भेदशून्य चिदात्मा ॥११॥
तेथें वृत्ति करूनि निमग्न । सांडावें चिदाकाशाचेंही ज्ञान ।
तेव्हां ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान । हेंही स्फुरण स्फुरेना ॥१२॥
एवं समाहितमतिर्मामेवात्मानमात्मनि ।
विचष्टे मयि सर्वात्मन् ज्योतिर्ज्योतिषि संयुतम् ॥ ४५ ॥
यापरी साधकांची निजवृत्ती । माझ्या स्वरूपीं मीनल्या स्वरूपस्थिती ।
तेव्हां मीपणाची स्फुरे जे स्फूर्ती । तेही अद्वैतीं विराली ॥१३॥
तेथें मीतूंपणाचा भास । यापरी निमाला निःशेष ।
माझें परमानंद निजसुख । अद्वैतें देख कोंदलें ॥१४॥
जेवीं ज्योतीसी मीनल्या ज्योती । दोहींची होय एकचि दीप्ति ।
तेवीं जीवचैतन्याची स्फूर्ती । अद्वैतसुखप्राप्ती समरसें ॥१५॥
कोटि स्नेहसूत्रें मांडिती । तेणें कोटि दीप नामाभिव्यक्ती ।
ते कोटि दीपीं एक दीप्ती । तेवीं जीव अद्वैतीं चिन्मात्र ॥१६॥
देहेंद्रिय‍उपाधिवशें । जीवासी भिन्नत्व आभासे ।
अद्वैतबोध समरसें । जीवू प्रवेशे स्वरूपीं ॥१७॥
तेव्हां एक परमसुख । हेंही म्हणतें नाहीं देख ।
एकाकी एकलें एक । सुखेंसीं निजसुख कोंदलें ॥१८॥
जेवीं साखरे साखर चाखित । कीं उदकीं उदक स्नान करित ।
हो कां घृत रिघालें घृताआंत । सुनिश्चित सुवासा ॥१९॥
यापरी माझी ध्यानस्थिती । साधकां जाहली परमप्राप्ती ।
तेचि उपसंहारें श्रीपती । उद्धवाप्रती सांगत ॥५२०॥
ध्यानेनेत्थं सुतीव्रेण युञ्जतो योगिनो मनः ।
संयास्यत्याशु निर्वाणं द्रव्य ज्ञानक्रियाभ्रमः ॥ ४६ ॥
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कंधे चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥
यापरी तीव्र ध्यानस्थिती । समाधिपर्यंत माझी प्राप्ती ।
साधकासी होय शीघ्रगती । यथानिगुती ध्यान करितां ॥२१॥
हें माझें ध्यान उत्तमोत्तम । सर्वदा ठसावलें जैं निःसीम ।
तैं अधिभूत अधिदैव अध्यात्म । हा त्रिविध भ्रम उरों नेदी ॥२२॥
विषयी विषयो विषयसंभ्रम । ज्ञेय ज्ञाता ज्ञानोपक्रम ।
कर्म कर्ता क्रियाभ्रम । यांचें रूपनाम उरों नेदी ॥२३॥
तेथ ध्येय ध्याता ध्यान । दृश्य द्रष्टा आणि दर्शन ।
मन मंता आणि मनन । यांचें समूळ भान उच्छेदी ॥२४॥
देवो देवी देवता । भज्य भजन भजता ।
लक्ष्य लक्षण लक्षिता । हेही कथा नुरेचि ॥२५॥
तेथ योग्यतेशीं महायोगू । समाधिसुखाचा सुखभोगू ।
जीवशिवांचा निजसंयोगू । हाही उपयोगू उडाला ॥२६॥
तेथें बोध कैंचा कैंची बोधकता । कैंची बद्धता आणि मुक्तता ।
ब्रह्मनाम हेही वार्ता । जाण सर्वथा बुडाली ॥२७॥
सत् चित् आणि आनंद । या नांवाचा जो प्रवाद ।
तो मज मायावी संबंध । ऐक तोही विषद विभाग ॥२८॥
असंताचे व्यावृत्तीं । 'संत' मातें म्हणती श्रुती ।
करितां जडाची समाप्ती । 'चिन्मात्र' म्हणती मजलागीं ॥२९॥
तोडितां दुःखाचा संबंधू । मातें म्हणती 'परमानंदू' ।
एवं सच्चिदानंदप्रवादू । हा विपरीत बोधू विद्येचा ॥५३०॥
जेथ असंतचि नाहीं । तेथ संत म्हणणें घडे कायी ।
समूळ अज्ञानचि जेव्हां नाहीं । तेव्हां चिन्मात्र हेंही म्हणे कोण ॥३१॥
जेव्हां दुःखाचा लेशू नाहीं । तेव्हां सुख म्हणावें कोणे ठायीं ।
यालागीं नामरूप मज पाहीं । ठेवितां ठायीं तुकेना ॥३२॥
समूळ उडे त्रिपुटीचें भान । या नांव गा तीव्र ध्यान ।
माझें करूनियां भजन । निजसमाधान पावले ॥३३॥
एवं माझेनि ध्यानप्रकारें । संसार उडे चमत्कारें ।
माझें केवळ स्वरूपचि उरे । निजनिर्धारें उद्धवा ॥३४॥
ते स्वरूपीं सुख ना दुःख । नाहीं संतासंताचे लेख ।
ज्ञानाज्ञानाची अटक । ते ठायीं देख असेना ॥३५॥
तेथ नाम रूप गुण । नाहीं मीतूंपणाची खूण ।
विद्याअविद्याभान । आनंदघन निजरूप ॥३६॥
भक्तिसुखाचे हेलावे । नानाउपायगौरवें ।
उद्धवालागीं देवें । निजानुभवें दीधले ॥३७॥
ठसावल्या माझी भक्ती । सकळ सिद्धींची होय प्राप्ती ।
संदेह नाहीं ये अर्थीं । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥३८॥
भजनपंथें निरंतर । दोहोनि भक्तिसुखक्षीर ।
त्याचेंही मंथोनिया सार । उद्धवासी श्रीवर देता झाला ॥३९॥
तो हा चौदावा अध्यावो । स्वमुखें बोलिला देवो ।
भक्तीसी मी वश्य पहा हो । येर उपावो तो गौण ॥५४०॥
सकळ योगांचें योगगव्हर । वेदान्त निजभांडार ।
सकळ सिद्धींचें परम सार । भक्ति साचार हरीची ॥४१॥
निजभाग्याची परम जोडी । महासुखाची आवडी गाढी ।
सकळ गोडियांची गोडी । भक्ति रोकडी हरीची ॥४२॥
भावें करितां भगवद्‍भजन । श्वपच जाहले पावन ।
जेणें भक्तीशीं विकलें मन । त्याआधीन सदा देवो ॥४३॥
उपेक्षूनियां निजमुक्ती । एका जनार्दनीं पढिये भक्ती ।
त्याचेनि प्रसादें भगवत्प्राप्ती । जाहली अहोराती खेळणें ॥४४॥
तो जरी भगवत्प्राप्ती नेघे । तरी ते दाटूनि घर रिघे ।
ऐसे गुरुभक्तीचेनि योगें । देवो सर्वांगें भूलला ॥४५॥
भगवत्प्राप्ती पाहिजे ज्यासी । तेणें न विसंबावें मद्‍भक्तीसीं ।
अखंड स्मरे जो हरिनामासी । देवो त्यापाशीं तिष्ठत ॥४६॥
सकळ भजनाचे शिरीं । रामनाम दों अक्षरीं ।
सदा गर्जे ज्याची वैखरी । धन्य चराचरीं तो एक ॥४७॥
एका जनार्दना शरण । इतुकें करितां नामस्मरण ।
पाठिमोरें होय जन्ममरण । महासिद्धी आंगण वोळंगती ॥५४८॥
इति श्रीभागावते महापुराणे एकादशस्कंधे एकाकारटीकायां
श्रीकृष्णोद्धवसंवादे भक्तिरहस्यावधारणयोगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥१४॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ॥४६॥ ओव्या ॥५४८॥