॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय सातवा
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो सद्गुरु चतुरक्षरा । चतुरचित्तप्रबोधचंद्रा ।
'जनार्दना' सुरेंद्रइंद्रा । ज्ञाननरेंद्रा निजबोधा ॥१॥
तुझी करितांचि गोठी । प्रगटसी पाठींपोटीं ।
सन्मुख ठसावसी दृष्टी । हृदयगांठी छेदूनी ॥२॥
छेदूनि विषयवासना । स्वयें प्रगटसी जनार्दना ।
भवअभवभावना । नेदिसी मना आतळों ॥३॥
आतळतां तुझे चरण । आकळलें राहे मन ।
सहज देशी समाधान । आनंदघन अच्युता ॥४॥
ऐशिया जी गुरुनाथा । समसाम्यें चरणीं माथा ।
पुढील परिसावी जी कथा । जेथ वक्ता श्रीकृष्णु ॥५॥
उद्धवें विनविलियावरी । कृपा कळवळला श्रीहरी ।
निजघान अतिविस्तारीं । बोधकुसरीं सांगतु ॥६॥
होतें कृष्णाचे मानसी । 'मज गेलिया निजधामासी ।
माझें निजज्ञान कोणापासीं । अतियत्नेंसीं ठेवावें'॥७॥
तंव देखिली उद्धवाची अवस्था । सुख जाहलें श्रीकृष्णनाथा ।
वैराग्ययुक्त उपदेशिता । होय सर्वथा निजज्ञान ॥८॥
एवं वांचवावया उद्धवासी । कृष्ण ब्रह्मज्ञान उपदेशी ।
शाप न बाधी ब्रह्मवेत्यांसी । हें हृषीकेशी जाणतु ॥९॥
ब्रह्मउपदेशाची हातवटी । उपदेशूं जाणे जगजेठी ।
वैराग्य उपजवी उठाउठीं । जेणें पडे मिठी निजतत्वीं ॥१०॥
नव्हतां वैराग्य दारुण । उपदेशु केला तो वृथा जाण ।
हे श्रीकृष्णचि जाणे खूण । वैराग्यविंदान बोलतु ॥११॥
पहिलें उद्धवाच्या बोलासी । अनुमोदन दे हृषीकेशी ।
तेणें अन्वयें सावकशीं । ज्ञानवैराग्य त्यासी बोलतु ॥१२॥
श्रीभगवानुवाच ।
यदात्थ मां महाभाग तच्चिकीर्षितमेव मे ।
ब्रह्मा भावो लोकपालाः स्वर्वासं मेऽभिकाङ्क्षिणः ॥ १ ॥
जो वेदांचा वेदवक्ता । जो ज्ञानियांचा ज्ञानदाता ।
तो श्रीकृष्णु म्हणे भाग्यवंता । ऐकें निजभक्ता उद्धवा ॥१३॥
जें तूं बोलिलासी भावयुक्त । तें वचन तुझें सत्य सत्य ।
तेचिं माझें मनोगत । जाण निश्चित निर्घारें ॥१४॥
माझी अवस्था जाश्वनीळा । ब्रह्मादिदेवां सकळां ।
येथ आले होते मिळोनि मेळा । लोकपाळांसमवेत ॥१५॥
येऊनि माझी घेतली भेटी । अपेक्षा जे होती पोटी ।
पुशिली माझ्या प्रयाणाची गोठी । जेणें तुज मोठी अवस्था ॥१६॥
म्यां वेगीं यावें वैकुंठा । हे समस्तांसी उत्कंठा ।
आदिकरून नीळकंठा । सुरवरिष्ठां झालीसे ॥१७॥
मया निष्पादितं ह्यत्र देवकार्यमशेषतः ।
यदर्थमवतीर्णोऽहमंशेन ब्रह्मणार्थितः ॥ ०२ ॥
ज्यालागीं ब्रह्मेनि प्रार्थिलें । तें देवकार्य म्यां संपादिलें ।
अवतार नटनाट्य धरिलें । ज्येष्ठत्व दिधलें बळिभद्रा ॥१८॥
ज्येष्ठकनिष्ठभावना । दोघांमाजीं नाहीं जाणा ।
कृष्णा आणि संकर्षणा । एकात्मता निजांशें ॥१९॥
कुलं वै शापनिर्दग्धं नङ्क्ष्यत्यन्योन्यविग्रहात् ।
समुद्रः सप्तमे ह्येतां पुरीं च प्लावयिष्यति ॥ ०३ ॥
उरलें असे आमुचें कुळ । शापनिर्दग्ध केवळ ।
अन्योन्यविग्रहें सकळ । कलहमूळ नासेल ॥२०॥
भूमि मागोनि समुद्रापाशीं । म्यां रचिलें द्वारकेसी ।
मज गेलिया निजधामासी । तो सातवे दिवसीं बुडवील ॥२१॥
यर्ह्येवायं मया त्यक्तो लोकोऽयं नष्टमङ्गलः ।
भविष्यत्यचिरात्साधो कलिनापि निराकृतः ॥ ०४ ॥
ऐकें उद्धवा हितगोष्टी । म्यां सांडलिया हे सृष्टि ।
थोडियाचि काळापाठीं । नष्टदृष्टी जन होती ॥२२॥
अधर्म वाढेल प्रबळ । लोक होतील नष्ट अमंगळ ।
ते अमंगळतेचें मूळ । ऐक समूळ सांगेन ॥२३॥
मज नांदतां ये सृष्टीं । कलि उघडूं न शके दृष्टी ।
मज गेलियापाठीं । तो उठाउठीं उठेल ॥२४॥
कलि वाढेल अतिविषम । ब्राह्मण सांडितील स्वधर्म ।
स्वभावें नावडे दानधर्म । क्रियाकर्म दंभार्थ ॥२५॥
न वस्तव्यं त्वयैवेह मया त्यक्ते महीतले ।
जनोऽभद्ररुचिर्भद्र भविष्यति कलौ युगे ॥ ०५ ॥
म्यां सांडिलिया महीतळी । प्रबळ बळें वाढेल कळी ।
आजीच तुवां निघिजे तत्काळीं । जंव तो कळी नातळे ॥२६॥
कळी आतळेल जेव्हां । जनीं अधर्मु वाढेल तेव्हां ।
कुविद्येच्या उठती हांवा । सैंघ धांवा निंदेच्या ॥२७॥
न लभे स्वार्थाची कवडी । तरी करिती निंदेच्या कोडी ।
ऐसी कलियुगीं वस्ती कुडी । तुवां अर्ध घडी न रहावें ॥२८॥
त्वं तु सर्वं परित्यज्य स्नेहं स्वजनबन्धुषु ।
मय्यावेश्य मनः संयक् समदृग्विचरस्व गाम् ॥ ०६ ॥
उद्धवा तूं यालागीं । येथोनि निघावें वेगीं ।
एकलाचि आंगोवांगीं । हितालागीं सर्वथा ॥२९॥
धनधान्यसमृद्धीसीं । सांडावें स्वजनगोत्रजांसी ।
भ्रातादुहितानिजभगिनींसी । स्त्री-पुत्रासी त्यजावें ॥३०॥
स्नेहो ठेवूनि घरदारीं । अंगें तूं जरी निघालासि बाहेरी ।
तरी तो त्यागूचि कठिण भारी । अनर्थकारी होईल ॥३१॥
आधीं समूळ स्नेहो सांडावा । पाठीं अभिमानुही दंडावा ।
वासनाजटाजूट मुंडावा । मग सांडावा आश्रमु ॥३२॥
'स्नेहो कैसेनि सांडे । अभिमानु कैसेनि दंडे'।
हें तुज वाटेल सांकडें । तरी रोकडें परियेसीं ॥३३॥
माझें स्वरूप जें सर्वगत । तेथ ठेवोनियां चित्त ।
सावधानें सुनिश्चित । राहावें सतत निजरूपीं ॥३४॥
तये स्वरूपीं चित्ता । निर्धारेंसीं धारणा धरितां ।
निजभावें तन्मयता । तद्रूपता पावेल ॥३५॥
भृंगी जड कीटी मूढ । ध्यानें तद्रूप होय दृढ ।
अभ्यासीं कांहीं नाहीं अवघड । तो अभ्यास गूढ विशद केला ॥३६॥
माझें स्वरूप ज्ञानघन । ध्याता जीवु स्वयें सज्ञान ।
या स्थितीं करितां ध्यान । सहजें जाण तद्रूप ॥३७॥
तेथ समसाम्यें समस्त । समत्व पावेल चित्त ।
तेणें समभावें निश्चित । तेथींचा तेथ रहावें ॥३८॥
आधीं गृहाश्रमातें त्यागावें । मग म्यां म्हणसी कोठें राहावें ।
ऐसें मानिसील स्वभावें । तेविखीं बरवें परियेसीं ॥३९॥
स्वरूपसाम्यें समदृष्टी । समभावें विचरें सृष्टीं ।
निवासस्थानांची आटाटी । सर्वथा पोटीं न धरावी ॥४०॥
जेथ अल्प काळ वसती घडे । त्या ठायाचा अभिमान चढे ।
वसतिस्थान ऐसें कुडें । वस्तीचें सांकडें सर्वथा न धरीं ॥४१॥
तूं सर्वीं सर्वगत होसी । सर्वाधार सर्वदेशी ।
ऐसा मी होऊन मज पावसी । न हालतां येसी निजधामा ॥४२॥
'मज निजधामा न्यावें'। होतें पुशिलें उद्धवें ।
तें निजबोधस्वभावें । स्वयें केशवें सांगितलें ॥४३॥
न करितां हे उपायस्थिती । सर्वथा न घडे माझी प्राप्ती ।
मग तूं निजधामाप्रती । कैशा गती येशील ॥४४॥
गरुडीं वाऊनि वेगेंसीं । न्यावें निजधामा म्हणसी ।
गति तेथ नाहीं पाखांसी । गम्य गरुडासी तें नव्हे ॥४५॥
सांडूनि उभय पक्षांसी । साधक पावती मद्रूपासी ।
पक्षाभिमान असे गरुडासी । गमन त्यासी तेणें नव्हे ॥४६॥
म्हणसी न्यावें घेवोनि खांदीं । मज खांदाचि नाहीं त्रिशुद्धी ।
तुज न सांडितां अहंबुद्धी । गमनसिद्धी तेथ नाहीं ॥४७॥
न त्यागितां अहंभावस्थिती । केल्या नाना उपाययुक्ती ।
तेणें निजधामाप्रती । नव्हे गती सर्वथा ॥४८॥
जें जें देखसी साकार । तें तें जाण पां नश्वर ।
तेचि विखींचा निर्धार । करीं साचार निजबोधें ॥४९॥
यदिदं मनसा वाचा चक्षुर्भ्यां श्रवणादिभिः ।
नश्वरं गृह्यमाणं च विद्धि मायामनोमयम् ॥ ०७ ॥
जें जें 'दृष्टीं' देखिलें । तें तें दृष्यत्वें वाळिलें ।
जें जें 'श्रवणा' गोचर झालें । तेंही वाळिलें शब्दत्वें ॥५०॥
जें जें 'वाचा' वदे । तें तें वाळिजे जल्पवादें ।
वाचिक सांडविलें वेदें । 'नेति' शब्दें लाजिला ॥५१॥
जें जें 'संकल्पें' आकळिलें । तें तें कल्पित पैं झालें ।
जें जें 'अहंकारा' आलें । तें तें वाळिलें विजातीय ॥५२॥
जें जें 'इंद्रियां' गोचरें । तें तें जाण पां नश्वरें ।
हें नित्यानित्यविचारें । केलें खरें निश्चित ॥५३॥
तोही 'नित्यानित्यविवेक' । जाण पां निश्चित मायिक ।
एवं मायामय हा लोक । करी संकल्प सृष्टीतें ॥५४॥
जेव्हडा देखसी संसार । तेव्हडा मायिक व्यवहार ।
हा वोळख तूं साचार । धैर्यनिर्धार धरोनी ॥५५॥
जैशी स्वप्नींची राणीव । केवळ भ्रमचि जाणीव ।
तैसेंचि जाण हें सर्व । भववैभवविलास ॥५६॥
पुंसोऽयुक्तस्य नानार्थो भ्रमः स गुणदोषभाक् ।
कर्माकर्मविकर्मेति गुणदोषधियो भिदा ॥ ०८ ॥
परमात्मेंसी जो विभक्त । तो पुरुष बोलिजे 'अयुक्त' ।
त्यासी नानात्वें भेदु भासत । निजीं निजत्व विसरोनी ॥५७॥
त्या विसराचेनि उल्हासें । मिथ्या भेदु सत्यत्वें भासे ।
त्या भेदाचेनि आवेशें । अवश्य दिसे गुणदोषु ॥५८॥
जरी भेदूचि नाहीं । तरी गुणदोष कैंचा पाहीं ।
दिसावया ठावोचि नाहीं । शुद्धाचे ठायीं सर्वथा ॥५९॥
यालागीं भेदाच्या उद्भटीं । गुणदोषदृष्टी उठी ।
तेथें कर्माकर्मत्रिपुटी । भेददृष्टी ठसावे ॥६०॥
भेदें थोर केलें विषम । कर्म अकर्म विकर्म ।
जन्ममरणादि धर्म । निजकर्म प्रकाशी ॥६१॥
कर्में विकर्में नरकयातना । काम्यकर्में स्वर्गु जाणा ।
कर्मेंचि करूनि कर्ममोचना । समाधाना पाविजे ॥६२॥
येथ म्हणती 'कर्म' कोण । 'अकर्माचें' काय लक्षण ।
'विकर्माचा' कवण गुण । तेंही संपूर्ण परिस पां ॥६३॥
काया वाचा अथवा मन । करिजे तितुकें 'कर्म' जाण ।
सूक्ष्म स्फूर्तीचें जें भान । तें मूळ जाण कर्माचें ॥६४॥
मनसा वाचा देहीं । सर्वथा कर्मबीज नाहीं ।
'अकर्म' म्हणिजे तें पाहीं । न पडे ठायीं देहवंता ॥६५॥
जें कर्मावेगळें सर्वांगें । जेथ कर्म लाबितांही न लगे ।
जें नव्हे कर्मठाजोगें । तें जाण सवेगें 'अकर्म' ॥६६॥
विधिनिषेधजोडपाडें । जेथ विशेष कर्म वाढे ।
'विकर्म' त्यातें म्हणणें घडें । थोर सांकडें पैं याचें ॥६७॥
कर्म सर्वसाधारण । तेंचि विकारातें पावलें जाण ।
उठिले विधिनिषेध दारुण । 'विकर्म' जाण तें म्हणिपें ॥६८॥
जें विधीसी नातुडे । तें निषेधाचे अंग चढे ।
करितां चुके ठाके विकळ पडे । तेंही रोकडें 'निषिद्धचि' ॥६९॥
ऐसें कर्म विकारलें । तें 'विकर्म' पदें वाखाणिलें ।
एवं कर्माकर्म दाविलें । विभाग केले तुजलागीं ॥७०॥
जीवासी आविद्यक उत्पत्ती । त्याचीं कर्में आविद्यकें होतीं ।
श्रीधरव्याख्यानाची युक्ती । तेही उपपत्ती परियेसीं ॥७१॥
अविद्यायुक्त जीव परम । त्यासी नित्यक्रिया तेंचि 'कर्म' ।
नित्य न करणें तें 'अकर्म' । 'विकर्म' तें निषिद्ध ॥७२॥
ऐशी कर्माकर्मविकर्मत्रिपुटी । भेदानुरूपें वाढली सृष्टीं ।
तेथ गुण-दोषबुद्धीच्या पोटीं । भेददृष्टी वाढती ॥७३॥
अभेदीं भेदु कैसा उठी । जेणें गुणदोषीं नांदे दृष्टी ।
विधिनिषेधीं पाडी गांठी । तेही गोठी परियेसीं ॥७४॥
पुरुष एकला एकु असे । तोचि मनोरथपूजे बैसे ।
ध्येय-ध्याता-ध्यानमिसें । वाढवी पिसें भेदाचें ॥७५॥
तेथे नानापरीचे उपचार । पूजासामाग्रीसंभार ।
ऐसा एकपणीं अपार । भेदु साचार वाढवी ॥७६॥
तेथ 'ध्येय' उत्तम म्हणे जाण । 'ध्याता' नीच होये आपण ।
तदंगें 'ध्यान' गौण । गुणदोष जाण वाढवी ॥७७॥
ध्यानीं गुणदोष विचित्र । ध्येय म्हणे परम पवित्र ।
ध्याता आपण होये अपवित्र । शौचाचारदोषत्वें ॥७८॥
एवं ध्यानाचिये दृष्टीं । आपणचि आपुल्या पोटीं ।
गुणदोषांची त्रिपुटी । भेददृष्टी वाढवी ॥७९॥
ध्येय-ध्याता-ध्यान । आघवाची आहे आपण ।
तें सांडोनियां जाण । गुणदोषलक्षण वाढवी ॥८०॥
उद्धवा हे अवघी सृष्टी । वाढली असे भेददृष्टीं ।
तेणें भेदें उठाउठी । कर्मत्रिपुटी वाढविली ॥८१॥
जंव जंव भेदाचा जिव्हाळा । जंव जंव विषयांचा सोहळा ।
पाळिजे इंद्रियांचा लळा । तंव तंव आगळा संसारु ॥८२॥
सापा पाजिजे पीयूख । तेंचि परतोनि होय विख ।
तैसें इंद्रियां दीजे जंव जंव संतोख । तंव तंव दुःख भोगिजे ॥८३॥
तस्माद् युक्तेन्द्रियग्रामो युक्तचित्त इदं जगत् ।
आत्मनीक्षस्व विततमात्मानं मय्यधीश्वरे ॥ ०९ ॥
यालागी इंद्रियांच्या द्वारीं । विषयो नेदावा चतुरीं ।
जेवीं विषें रांधिली क्षीरधारी । सांडिजे दुरी न चाखतां ॥८४॥
घमघमित अमृतफळें । वरी सर्पें घातलिया गरळें ।
तें न सेविती काउळे । सेवनीं कळे निजघातु ॥८५॥
तैसें सेवितां विषयांसी । कोण गोडी मुमुक्षासी ।
प्रतिपदीं । आत्मघातासी । अहर्निशीं देखती ॥८६॥
आत्मघातु न देखती । ते विषयी विषयो सेविती ।
जैशी दिवाभीता मध्यराती । असतां गभस्ति मध्यान्हीं ॥८७॥
तैसेंचि विषयसेवन । मुमुक्षांसी घडे जाण ।
तेणें न चुके जन्ममरण । आत्मपतन तयांचें ॥८८॥
म्हणसी 'प्राणियांची स्थिती । विषयावरी निश्चितीं ।
विषयत्यागें केवीं राहती' । ते सुगम स्थिती अवधारीं ॥८९॥
असतां इंद्रियांचा नेमु । करी चित्ताचा उपरमु ।
ऐसा दोंहीपरी सुगमु । उत्तमोत्तमु हा त्यागु ॥९०॥
इंद्रियें असोतु विषयांवरी । मन रिघों नेदी त्यांभीतरी ।
हाही त्यागु सर्वांपरी । योगेश्वरीं बोलिजे ॥९१॥
मनासी विषयांचें बळ । विषयध्यासें तें चपळ ।
नव्हे म्हणती तें निश्चळ । ऐक समूळ तो उपावो ॥९२॥
माझें स्वरूप सर्वगत । मनाबाहेरी आणि आंत ।
जेथ जेथ जाईल चित्त । तेथ तेथ तें असे ॥९३॥
मजवेगळें जावयासी । ठावो नाहीं पैं चित्तासी ।
स्वदेशीं हो परदेशीं । अहर्निशीं मज आंतु ॥९४॥
ऐसें निजरूप संतत । पाहतां थोरावेल चित्त ।
त्या चित्तामाजीं आद्यंत । पाहें समस्त हें जग ॥९५॥
अथवा जीवस्वरूप तुझें चांग । त्यामाजीं पाहतां हें जग ।
जगचि होईल तुझें अंग । अतिनिर्व्यंग निश्चित ॥९६॥
चरें आणि अचरें । लहानें कां थोरें ।
जीवरूपीं सविस्तरें । पाहें निर्धारे हें जग ॥९७॥
म्हणसी जीवु तो एकदेशी । त्यामाजीं केवीं पहावें जगासी ।
त्यासी ऐक्यता करीं मजसीं । जेवीं कनकेंसीं अळंकार ॥९८॥
चिंतितां कीटकी भिंगुरटी । तेचि ते होऊन उठी ।
तैसा तूं उठाउठीं । होईं निजदृष्टीं निजतत्व ॥९९॥
हो कां सैंधवाचा खडा । पडल्या सिंधूमाजिवडा ।
तो होवोनि ठाके त्याएवढा । तैसा तूं रोकडा मी होसी ॥१००॥
जेथ मीतूंपणाचा भेद । फिटोनि जाईल विशद ।
परमानंदें शुद्धबुद्ध । मुक्त सिद्ध तूं होसी ॥१॥
ज्ञानविज्ञानसंयुक्त आत्मभूतः शरीरिणाम् ।
अत्मानुभवतुष्टात्मा नान्तरायैर्विहन्यसे ॥ १० ॥
शास्त्रश्रवणें दृढ 'ज्ञान' । मननाभ्यासें होय 'विज्ञान' ।
या दोंहींची जाणोनि खूण । ब्रह्मसंपन्न तूं होसी ॥२॥
ऐसिया स्वार्थाचेनि लवलाहें । अविश्रम भजावे तुझे पाये ।
म्हणसी 'वोढवतील अंतराये । त्यासी काये करावें' ॥३॥
सांडोनि दांभिक लौकिक । त्यजोनियां फळाभिलाख ।
जो मज भजे भाविक । विघ्न देख त्या कैंचें ॥४॥
त्याच्या विघ्ननाशासी देख । करीं चक्राची लखलख ।
घेऊनि पाठिसी अचुक । उभा सन्मुख मी असें ॥५॥
यापरी गा उद्धवा । जो मज भजे निजभावा ।
त्यासी विघ्न करावया देवां । नव्हे उठावा मज असतां ॥६॥
एवं ब्रह्मसंपन्न जाहलियावरी । आत्मा तूंचि चराचरीं ।
जंगमीं आणि स्थावरीं । सुरासुरीं तूंचि तूं ॥७॥
तुजहूनि कांहीं । अणुभरी वेगळें नाहीं ।
तेथ विघ्न कैंचें कायी । तुझ्या ठायीं बाधील ॥८॥
ब्रह्मादिकांसी जो ग्रासी । त्या काळाचा तूं आत्मा होसी ।
पाठी थापटून हृषीकेशी । उद्धवासी सांगतु ॥९॥
ऐशी बाध्यबाधकता फिटली । संकल्पकल्पना तुटली ।
ब्रह्मानंदें पाहांट फुटली । वाट मोडली कर्माची ॥११०॥
ऐसा ब्रह्मानुभवी जो देख । कर्म तेथ होय रंक ।
वेद तयाचे सेवक । विधिविवेक कामारी ॥११॥
हेंचि किती सांगो कायी । मी त्याचा आज्ञाधारक पाहीं ।
प्रतिष्ठिती जे जे ठायीं । तेथ पाहीं प्रगटतु ॥१२॥
वचनमात्रासाठीं । प्रगटलों कोरडे काष्ठीं ।
दुर्वासा वाइला पाठीं । त्वांही दिठीं देखिलें ॥१३॥
म्हणसी 'देव ज्याचा आज्ञाधारु । कर्म त्याचें होय किंकरु ।
तरी ज्ञाते यथेष्टाचारु । विषयीं साचारु विचरती' ॥१४॥
ज्ञात्यासी स्वेच्छा विषयाचरण । सर्वथा न घडे गा जाण ।
तेही विषयींचें लक्षण । सावधान परियेसीं ॥१५॥
ज्यासी दग्धपटअभिमान । मिथ्या प्रपंचाचें भान ।
मृषा विषयांचें दर्शन । विषयाचरण त्या नाहीं ॥१६॥
जयासी प्रपंचाची आवडी । विषयाची अतिगोडी ।
यथेष्टाचरणाची वोढी । पडे सांकडी तयासी ॥१७॥
ज्ञातयाच्या ठायीं । सत्यत्वें विषयो नाहीं ।
मा भोगावया कायी । अभिलाषी पाहीं तो होईल ॥१८॥
आतां ज्ञातयाचें कर्म । ऐक सांगों त्याचें वर्म ।
नातळतां मनोधर्म । क्रियाकर्म आचरती ॥१९॥
दोषबुद्ध्योभयातीतो निषेधान्न निवर्तते ।
गुणबुद्ध्या च विहितं न करोति यथार्भकः ॥ ११ ॥
गुणदोषातीत ज्ञाता । तो निषेधीं न वर्ते सर्वथा ।
परी भ्यालेपण चित्ता । नाहीं तत्वतां तयासी ॥१२०॥
तो विहितही कर्म करी । तेथ गुणत्वें बुद्धि न धरीं ।
कुलालचक्राचियेपरी । पूर्वसंस्कारीं वर्तत ॥२१॥
संकल्पु नाहीं वृत्तीं । हेतु स्फुरेना चित्तीं ।
ऐसीं कर्में ज्ञाते करिती । शरीरस्थितीं केवळ ॥२२॥
तेथ सत्कर्म सिद्धी गेलें । तेणें फुगेना म्यां हें केलें ।
अथवा माझारीं विकळ पडिलें । तेणें तगमगिलेंपण नाहीं ॥२३॥
निद्रितामागें बैसला वाघु । अथवा पुढें आला स्वर्गभोगु ।
त्यासी नाहीं रागविरागु । तैसा लागु ज्ञात्याचा ॥२४॥
गुणदोषीं चित्तवृत्ती । सांडोनिया सहजस्थिती ।
बाळकें जेवीं क्रीडती । तैशी स्थिति ज्ञात्याची ॥२५॥
'अभिमानें कर्मप्राप्ती । त्या अभिमानातें त्यागिती ।
मग निरभिमानें केवीं वर्तती । कर्मस्थिती त्यां न घडे' ॥२६॥
ऐसा विकल्पु जरी करिसी । ते स्थिति न कळे इतरांसी ।
निरभिमानता स्वानुभवेंसी । केवीं येरासी कळेल ॥२७॥
देह प्रारब्धाचेनि मेळें । स्वभावें सर्व कर्मीं चळे ।
तेथ अज्ञानाचेनि बळें । अभिमानु खवळे 'मी कर्ता' ॥२८॥
तेथ गुरुवाक्य-अनुवृत्ती । अभ्यासूनि यथा निगुतीं ।
अज्ञानेंसहित निरसिती । अभिमानस्थिति निजबोधें ॥२९॥
शेष-प्रारब्धाचेनि मेळें । निरभिमानें देह चळे ।
ज्ञाते कर्में करिती सकळें । जाण केवळें शरीरें ॥१३०॥
केवळ शरीरें कर्में होतीं । तींच 'अहेतुक' बोलिजेती ।
अर्भकदृष्टांतें उपपत्ती । हेचि स्थिति सांगितली ॥३१॥
निरभिमानाचीं लक्षणें । कृष्ण उद्धवातें ऐक म्हणे ।
येरु आनंदला अंतःकरणें । सादरपणें परिसतु ॥३२॥
सर्वभूतसुहृच्छान्तो ज्ञानविज्ञाननिश्चयः ।
पश्यन्मदात्मकं विश्वं न विपद्येत वै पुनः ॥ १२ ॥
पहिलें शास्त्रश्रवणें 'ज्ञान' । तदनुभवें होय 'विज्ञान' ।
ऐसा ज्ञानविज्ञानसंपन्न । निरभिमान तो होय ॥३३॥
साचचि निरभिमानता । जरी आली होय हाता ।
तरी 'शांति' तेथ सर्वथा । उल्हासता पैं पावे ॥३४॥
दाटूनि निश्चळ होणें । कां दांत चावूनि साहणें ।
ते 'शांति' ऐसें कोण म्हणे । आक्रोशपणें साहातु ॥३५॥
'शांति' म्हणिजे ते ऐशी । सागरीं अक्षोभ्यता जैसी ।
चढ वोहट नाहीं तिसी । सर्वदेशी सर्वदा ॥३६॥
नाना सरितांचे खळाळ । आणूनि घालिती समळ जळ ।
तो तिळभरी नव्हे डहुळ । अति निर्मळ निजांगें ॥३७॥
तैशी नानाभूतविषमता । स्वार्थविरोधें अंगीं आदळतां ।
पालटू नव्हे ज्याच्या चित्ता । ते जाण सर्वथा 'निजशांति' ॥३८॥
ऐसी शांति ज्यासी देखा । तोचि सर्वभूतांचा सखा ।
आवडता सर्व लोकां । 'सुहृद' तो कां सर्वांचा ॥३९॥
नवल सख्यत्वाची परी । सर्वस्व दे निजमैत्रीं ।
स्वार्थीं वंचनार्थ न करी । कृपापात्रीं उपदेशु ॥१४०॥
अतर्क्य त्याची पाहती दिठी । मद्रूपें देखे सकळ सृष्टी ।
जगासी मज अभिन्न गांठी । निजदृष्टीं बांधली ॥४१॥
मग तो जेउतें पाहे । तेउता मीचि तया आहें ।
तो जरी मातें न पाहे । तें न पाहणेंही होये मीचि त्याचें ॥४२॥
त्याची पाहती जे दिठी । ते मीचि होये जगजेठी ।
ऐशी तया मज एक गांठी । सकळ सृष्टीसमवेत ॥४३॥
अवघें जगचि मी होये । तेव्हां 'तो मी' हे भाष जाये ।
ऐसा तो मजमाजीं समाये । समसाम्येंसमत्वें ॥४४॥
सांडोनियां मनोधर्म । ऐसा ज्यासी मी झालों सुगम ।
त्यासी पुढती कैंचें जन्म । दुःख दुर्गम ज्याचेनीं ॥४५॥
मातेच्या उदरकुहरीं । रजस्वलेच्या रुधिरामाझारीं ।
पित्याचेनि रेतद्वारीं । गर्भसंचारी संसरण ॥४६॥
जे मातेच्या उदरीं । जंतु नाकीं तोंडीं उरीं शिरीं ।
विष्ठामूत्राचे दाथरीं । नवमासवरी उकडिजे ॥४७॥
जठराग्नीच्या तोंडीं । घालूनि गर्भाची उंडी ।
उकडउकडूनि पिंडीं । गर्भकांडीं घडिजेति ॥४८॥
ते गर्भींचे वेदना । नानापरींची यातना ।
नको नको रघुनंदना । चिळसी मना येतसे ॥४९॥
अवघ्यांच्या शेवटीं । प्रसूतिवातु जो आटी ।
सर्वांगीं वेदना उठी । योनिसंकटीं देहजन्म ॥५०॥
ऐसें अपवित्र जें जन्म । तें न पवतीच ते नरोत्तम ।
जींहीं ठाकिलें निजधाम । ते पुरुषोत्तम समसाम्यें ॥५१॥
मी असतां पाठीपोटीं । त्यांसी काइशा जन्मगोठी ।
कळिकाळातें नाणिती दिठी । आले उठाउठी मद्रूपा ॥५२॥
जेथ जन्म नाहीं जाहलें । तेथ मरण न लगतांचि गेलें ।
ऐसे भजोनि मातें पावले । भजनबळें मद्भक्त ॥५३॥
कृष्ण उद्धवातें थापटी । म्हणे वेगें उठीं उठीं ।
हेचि हातवशी हातवटी । जन्मतुटी तेणें होय ॥५४॥
जैसें मेघमुखींचें उदक । वरिच्यावरी झेलिती चातक ।
तैसें कृष्णवचनांसी देख । उद्धवें मुख पसरिलें ॥५५॥
कां चंद्राकिरणीं चकोर । जेवीं अत्यंत सादर ।
तेवीं उद्धवाचा आदर । दिसे थोर हरिवचनीं ॥५६॥
हो कां पक्षिणी देखोनि पिलें । जाणोनि चार्याचे वेळे ।
सांडोनियां आविसाळें । मुख कोंवळें जेवीं पसरी ॥५७॥
तेवीं देखोनि कृष्णमुख । उद्धवासी अत्यंत हरिख ।
श्रवणाचे मुखें देख । कृष्णपीयूष सेवित ॥५८॥
श्रीशुक उवाच ।
इत्यादिष्टो भगवता महाभागवतो नृप ।
उद्धवः प्रणिपत्याह तत्त्वं जिज्ञासुरच्युतम् ॥ १३ ॥
शुक म्हणे कौरवनाथा । कृपा उपजली भगवंता ।
उपदेशिलें महाभागवता । ज्ञानकथा निजबोधु ॥५९॥
तें ऐकोनि उद्धव । श्रवणीं थोर उठी हांव ।
कैसें बोलिला ज्ञानगौरव । अतिअपूर्व श्रीकृष्ण ॥६०॥
श्रीकृष्ण श्रीमुखें सांगे कोड । तें निरूपण अतिगोड ।
जीवीं उठली श्रवणचाड । नुल्लंघी भीड देवाची ॥६१॥
आवडीं कळवळे चित्त । घाली साष्टांग दंडवत ।
हात जोडोनि पुसत । प्रेमळ भक्त उद्धव ॥६२॥
श्रीउद्धव उवाच ।
योगेश योगविन्यास योगात्मन्योगसम्भव ।
निःश्रेयसाय मे प्रोक्तस्त्यागः सन्न्यासलक्षणः ॥ १४ ॥
ऐकें योगियांच्या योगपती । योग्यांचा ठेवा तूं श्रीपती ।
योगीं प्रगट तूं योगमूर्ती । योग उत्पत्ती तुजपासीं ॥६३॥
मज मोक्षासी कारण । त्यागु संन्यासलक्षण ।
बोलिलासी तो अति कठिण । परम दारुण हा त्यागु ॥६४॥
त्यागोऽयं दुष्करो भूमन् कामानां विषयात्मभिः ।
सुतरां त्वयि सर्वात्मन्नभक्तैरिति मे मतिः ॥ १५ ॥
पाहतां या त्यागाची रीती । मज तंव दुर्धरु गा श्रीपती ।
मग इतरांची येथ मती । कवण्या स्थितीं होईल ॥६५॥
कामु जयाच्या चित्तीं । विषयीं आसक्त मती ।
त्यासी या त्यागाची गती । नव्हें श्रीपति सर्वथा ॥६६॥
तुझी कृपा जंव नव्हे । तंव तो अभक्तां केवीं करवे ।
त्यागु बोलिला जो देवें । तो सर्वांसी नव्हे सर्वथा ॥६७॥
तूं सर्वात्मा असतां हृदयीं । चित्त प्रवेशेना तुझे ठायीं ।
तें आवरिलें असे विषयीं । नवल कायी सांगावें ॥६८॥
ऐसे प्रपंची आसक्त । यालागीं विमुख झाले अभक्त ।
त्यांसी त्यागु नव्हे हा निश्चित । चित्त दुश्चित सर्वदा ॥६९॥
त्यागु कां नव्हे म्हणसी । तें परिस गा हृषीकेशी ।
कठिणत्व जें त्यागासी । तें तुजपाशीं सांगेन ॥१७०॥
सोऽहं ममाहमिति मूढमतिर्विगाढः । त्वन्मायया विरचितात्मनि सानुबन्धे ।
तत्त्वञ्जसा निगदितं भवता यथाहं । संसाधयामि भगवन्ननुशाधि भृत्यम् ॥ १६ ॥
तुझी माया विचित्र उपाधी । शरीरीं केली आत्मबुद्धी ।
आत्मीयें शरीरसंबंधीं । विपरीत सिद्धी वाढली ॥७१॥
'मी-माझें' वाढलें गाढ । तेणें मति झाली मूढ ।
गृहासक्ति लागली दृढ । त्यागु अवघड यालागीं ॥७२॥
ऐशी ही बुद्धि विवळे । अप्रयासें तत्व आकळे ।
तैशी कृपा कीजे राऊळें । दास गोपाळें तारावया ॥७३॥
ऐकें गा पुरुषोत्तमा । निजदासां आपुल्या आम्हां ।
सोडवी गा संसारश्रमा । आत्मयारामा श्रीकृष्णा ॥७४॥
तुज सांडोनि हृषीकेशी । पुसों जावें आणिकांपासीं ।
तें नये माझिया मनासी । विषयीं सर्वांसी व्यापिलें ॥७५॥
सत्यस्य ते स्वदृश आत्मन आत्मनोऽन्यं । वक्तारमीश विबुधेष्वपि नानुचक्षे ।
सर्वे विमोहितधियस्तव माययेमे । ब्रह्मादयस्तनुभृतो बहिरर्थभावाः ॥ १७ ॥
पुसों जावें ब्रह्मयासी । तो गुंतला सृष्टिकर्मासी ।
प्रजाउत्पत्ति मानसी । अहर्निशीं चिंतितु ॥७६॥
जो आपुल्या निजस्वभावीं । सदा संसारु वाढवी ।
तो केवीं संसारु तोडवी । केलें न बुडवी सर्वथा ॥७७॥
वाढों नेदी संसारासी । कोपु आला प्रजापतीसी ।
शापु दिधला नारदासी । ब्रह्म उपदेशी म्हणौनी ॥७८॥
ऐसे संसारी आसक्त । नित्य संसारयुक्त ।
त्यांसी पुसों न मनी चित्त । जाण निश्चित श्रीकृष्णा ॥७९॥
पुसों जावें ऋषींप्रती । तंव ते सदा आपमती ।
आपुलें मत प्रतिष्ठिती । अन्यथा देती शापातें ॥१८०॥
जीवीं धरोनि अर्थासक्ती । शिष्यांतें उपदेशिती ।
विषयो धरोनियां चित्तीं । जीविकावृतीं उपदेशु ॥८१॥
गुरूसीच विषयासक्ती । तेथ शिष्यासी कैंची विरक्ती ।
ऐशियासी जे पुसती । भ्रंशती स्वार्थातें ॥८२॥
सत्यस्वरूप स्वप्रकाश । आत्मा तूं अविनाश ।
युक्तिप्रयुक्तीं उपदेश । विकल्पनिरास जाणसी ॥८३॥
ब्रह्मज्ञानाचा वक्ता । तुजवेगळा श्रीकृष्णनाथा ।
न दिसे गा सर्वथा । मज पाहतां त्रिलोकीं ॥८४॥
एवं आत्मा तूं तत्वतां । तूंचि आत्मज्ञानदाता ।
आत्मबोधीं संस्थापिता । कृष्णनाथा तूं एकु ॥८५॥
तस्माद्भवन्तमनवद्यमनन्तपारं । सर्वज्ञमीश्वरमकुण्ठविकुण्ठधिष्ण्यम् ।
निर्विण्णधीरहमु हे वृजिनाभितप्तो । नारायणं नरसखं शरणं प्रपद्ये ॥ १८ ॥
यालागीं जी यादवपती । नित्य शुद्ध पवित्र मूर्ती ।
तुज मायामोहो नातळती । पवित्र ख्याती यालागीं ॥८६॥
गोंवळांचे उच्छिष्टकवळें । ज्याची पवित्रता न मैळे ।
तेणेंचि उच्छिष्टबळें । गोंवळें सकळें तारिलीं ॥८७॥
प्राणें शोषिलें पूतनेसी । तरी पवित्रता अधिक कैशी ।
तेणेंचि उद्धरिलें तिसी । दोषें दोषांसी तारकु ॥८८॥
करूनि कालीयमर्दन । मर्दिला त्याचा अभिमान ।
तरी मैळेना पवित्रपण । निर्विषें जाण तारिला ॥८९॥
रजक अपवित्र अत्यंत । आतळे तया अधःपात ।
त्यासी मारूनियां निश्चित । केला पुनीत सायुज्या ॥१९०॥
करूनि गोपिकांसी निंद्य काम । तेणें त्या केल्या नित्य निष्काम ।
तेचि पवित्रता अनुत्तम । सायुज्यधाम पावल्या ॥९१॥
करितां सुकर्म कुकर्म । ज्याची पवित्रता अनुत्तम ।
यालागीं नामें 'पुरुषोत्तम' । अकर्तात्म निजबोधें ॥९२॥
जो आकळे गुणांआंतु । त्यासी ते गुण करिती प्रांतु ।
त्या गुणांसी तुजमाजीं अंतु । यालागीं तूं 'अनंतु' सर्वथा ॥९३॥
देशतः कालतः पार । तुज न करवेचि साचार ।
यालागीं अनंत तूं अपार । श्रुतींसी पार न कळेचि ॥९४॥
तुज म्यां करावी विनंती । किती यावें काकुळती ।
तूं हृदयस्थ ज्ञानमूर्ती । जाणता त्रिजगतीं तूं एकु ॥९५॥
ज्ञान अज्ञान मायाशक्ती । ईश्वराआधीन गा असती ।
त्या ईश्वराची तूं ईश्वरमूर्ती । सत्यकीर्ति तूं श्रीकृष्णा ॥९६॥
तूं सर्वांचा नियंता । सर्व करूनि अकर्ता ।
ऐसा 'ईश्वरु' तूं कृष्णनाथा । भोगूनि अभोक्ता तूं एकु ॥९७॥
देशतः कालतः स्वभावेंसीं । नाशु न पावे ज्या स्थानासी ।
तेथींचा तूं निवासवासी । पूर्ण पूर्णांशी अवतारु ॥९८॥
नराचें अविनाशस्थान । यालागी तूं 'नारायण' ।
तुझेनि जीवासी चळणवळण । चाळकपण तुजपाशीं ॥९९॥
ऐसा ईश्वर तूं आपण । 'नरसखा-नारायण' ।
युद्धसमयीं अर्जुनासी जाण । ब्रह्मज्ञान त्वां दिधलें ॥२००॥
दारुण होतां संग्रामासी । पावडा पावो युद्धासी ।
तेव्हां ब्रह्मज्ञान सांगसी । निज सख्यासी अर्जुना ॥१॥
ऐसा कृपाळू तूं नारायण । यालागीं तुज आलों शरण ।
त्रिविधतापें तापलों जाण । दुःख दारुण संसारु ॥२॥
संसार म्हणजे अंधकूप । माजीं कामक्रोधादि दुष्ट सर्प ।
निंदा स्पर्धा कांटे अमूप । दुःखरूप मी पडिलों ॥३॥
तेथ पडीलियापाठीं । ब्रह्मद्वेषाचा शूळ पोटीं ।
भरला जी उठाउठी । तेणें हिंपुटी होतुसें ॥४॥
तेथून निघावया त्रिशुद्धी । उपावो न दिसे गा निजबुद्धी ।
कृपाळुवा कृपानिधी । आत्मबोधीं मज काढीं ॥५॥
श्रीभगवानुवाच ।
प्रायेण मनुजा लोके लोकतत्त्वविचक्षणाः ।
समुद्धरन्ति ह्यात्मानमात्मनैवाशुभाशयात् ॥ १९ ॥
भूत संचरलियापाठीं । सुटती जल्पवादगोठी ।
त्यातें गुणिया पाहोनि दिठीं । अक्षता त्राहाटी मंत्रोनी ॥६॥
पाहतां पांचभौतिक संसारु । सहजें झाला असे थोरु ।
माजीं झोंबलासे कृष्णवियोगखेचरु । उद्धव लेंकरूं झडपिलें ॥७॥
मिसें उद्धवाची झडपणी । अहं-म्हैसासुर लागला जनीं ।
त्यासी करावया झाडणी । कृष्ण गुणी चालिला ॥८॥
तेथ झाडणीलागीं आतां । यदुअवधूतसंवाद कथा ।
त्याचि मंत्रूनि मंत्राक्षता । होय झाडिता श्रीकृष्णु ॥९॥
श्रीकृष्ण म्हणे उद्धवासी । सावध होईं निजमानसीं ।
येऊनियां मनुष्यलोकासी । आपआपणांसी उद्धरिती ॥२१०॥
पाहतां यया परमार्था । साह्य नव्हे माता पिता ।
पुत्र भ्राता दुहिता कांता । साह्य सर्वथा हे नव्हती ॥११॥
साह्य परमार्था नव्हे व्याही । शेखीं साह्य नव्हे जांवयी ।
आपणिया आपण साह्य पाहीं । जो निजदेहीं विवेकी ॥१२॥
मुमुक्षुमार्गींचे सज्ञान । लोक तत्वविचक्षण ।
विचारूनि कार्याकारण । स्वबुद्धीं जाण उद्धरले ॥१३॥
नित्यानित्यविवेकें । अनित्य सांडिती त्यागमुखें ।
नित्य तें यथासुखें । हित संतोखें अंगीकारिती ॥१४॥
नित्यत्वें जें उरलें जाण । तें स्वरूप माझें चिद्धन ।
तेंचि साधकांचे साधन जाण । अनन्यपणें चिंतिती ॥१५॥
भावितां माझी दृढ भावना । मीचि ते होती जाणा ।
कीटकी-भृंगीचिया खुणा । आपआपणियां उद्धरिती ॥१६॥
आत्मनो गुरुरात्मैव पुरुषस्य विशेषतः ।
यत्प्रत्यक्षानुमानाभ्यां श्रेयोऽसावनुविन्दते ॥ २० ॥
पश्वादि योनींच्या ठायीं । हिताहितज्ञान असे पाहीं ।
मा पुरुषाच्या पुरुषदेहीं । ज्ञान पाहीं स्फुरद्रूप ॥१७॥
जें कर्म करितों मी देहीं । तेणें तरेन कीं नाहीं ।
हें ज्याचे त्याचे ठायीं । स्फुरद्रूप पाहीं कळतसे ॥१८॥
सांडूनि अशुभ वासना । जो न करी विषयकल्पना ।
तो आपुला गुरु आपण जाणा । नरकयातना चुकविली ॥१९॥
जो कंटाळला जन्मगर्भासी । मरमरों उबगला मरणासी ।
आधि लागली मानसीं । जन्ममरणासी नासावया ॥२२०॥
आवडी नुपजे स्त्रीपुत्रांसी । निद्रा न लागे अहर्निशीं ।
काळें ग्रासिलें आयुष्यासी । निजहितासी न देखिजे ॥२१॥
तुझीच तुजचि देखतां । काळें गिळिली बाल्यावस्था ।
तारुण्याचा ग्रासिला माथा । वार्धक्याभंवता लागला असे ॥२२॥
केवळ वार्धक्याचा जरंगा । त्यासीही काळु लागला पैं गा ।
आयुष्य व्यर्थ जातसे वेगा । हा निजनाडु जगा कळेना ॥२३॥
क्षणक्षणा काळु जातसे व्यर्थ । कांही न साधे जी परमार्थ ।
जन्ममरणांचा आवर्त । पुढें अनर्थ रोकडा ॥२४॥
स्वर्ग नरक कर्म ब्रह्म । चहूं प्राप्तींसी मनुष्यधर्म ।
यालागीं त्यजूनि पापकर्म । मोक्षधर्म धरावा ॥२५॥
नरदेह मोक्षाचा वांटा । वृथा जातसे कटकटा ।
हृदयीं आधी लागला मोठा । विषयचेष्टा विसरला ॥२६॥
'प्रत्यक्ष' लक्षणें अनित्य । संसारु दिसे नाशवंत ।
यालागीं तो नव्हे आसक्त । होय विरक्त इहभोगीं ॥२७॥
याचिपरी 'अनुमाना' । परलोकभोगभावना ।
आतळों नेदी मना । नश्वर पतना जाणोनि ॥२८॥
कैं कृपा करील गोविंद । कैं तुटेल भवबंध ।
कैं देखेन तो निजबोध । परमानंद जेणें होय ॥२९॥
धांव पाव गा श्रीहरी । कृपा करीं दीनावरी ।
मज उद्धरीं भवसागरीं । भक्तकैवारी श्रीकृष्णा ॥२३०॥
जैसी जीवनावेगळी मासोळी । तैसा बोधालागीं तळमळी ।
प्रेमपडिभराच्या मेळीं । देह न सांभाळी सर्वथा ॥३१॥
एक नेणोनि नरदेहा मुकले । एकीं नव्हे म्हणोनि उपेक्षिले ।
एक ज्ञानगर्वे गिळिले । एक भुलले विषयार्थी ॥३२॥
एक साधनाभिमानें ठाकिले । एक करूं करूं म्हणता गेले ।
एक करितां अव्हाटां भरले । करणें ठेलें तैसेंचि ॥३३॥
जरी विवेक कळला मना । तरी न तुटती विषयवासना ।
तेणें संतप्त होऊनि जाणा । नारायणा चिंतितु ॥३४॥
कृष्ण म्हणे उद्धवासी । सविवेक वैराग्य असे ज्यासी ।
तोचि आपुला गुरु आपणासी । विशेषेंसी जाणावा ॥३५॥
त्याचिये निजबुद्धीसी । मीचि विवेकु प्रकाशीं ।
तो स्वयें जाणे निजबोधासी । निजमानसीं विवेकें ॥३६॥
ज्यासी जैसा भावो । त्यासी मी तैसा देवो ।
ये अर्थी संदेहो । उद्धवा पहा हो न धरावा ॥३७॥
उद्धवा येथ केवळ । पाहिजे निजबुद्धि निर्मळ ।
तरी आत्मबोध तत्काळ । होय सफळ सर्वथा । ॥३८॥
पुरुषत्वे च मां धीराः साङ्ख्ययोगविशारदाः ।
आविस्तरां प्रपश्यन्ति सर्वशक्त्युपबृंहितम् ॥ २१ ॥
एवं वैराग्यें पूर्ण भरित । धीर पुरुष विवेकयुक्त ।
सांख्ययोग विवंचित । निजीं निज प्राप्त तत्काळ ॥३९॥
नरदेहीं विवेक वसे । निजरूप पावले कैसे ।
जें सर्वशक्तियुक्त असे । तें सावकाशें देखती ॥२४०॥
जें प्रसवे सर्वशक्तींतें । तें सर्वशक्ति-शक्तिदातें ।
जें नातळे सर्वशक्तीतें । त्या स्वरूपातें पाहताति ॥४१॥
उद्धवा काय सांगों गोष्टी । बहुत शरीरें सृजिलीं सृष्टीं ।
मज नरदेहीं आवडी मोठी । उठाउठीं मी होती ॥४२॥
एकद्वित्रिचतुस्पादो बहुपादस्तथापदः ।
बह्व्यः सन्ति पुरः सृष्टास्तासां मे पौरुषी प्रिया ॥ २२ ॥
केलीं एकचरणी शरीरें । दोंपायांची अपारें ।
तींपायांचीं मनोहरें । अतिसुंदरें चतुष्पदें ॥४३॥
सर्पादि योनींच्या ठायीं । म्यां चरणचि केले नाहीं ।
एकें चालती बहु पायीं । केलीं पाहीं शरीरें ॥४४॥
ऐशीं शरीरें नेणो किती । म्यां निर्माण केलीं ये क्षितीं ।
मज कर्त्यातें नेणती । मूढमति यालागीं ॥४५॥
मज कर्त्याची प्राप्ति । होआवयालागीं निश्चितीं ।
स्वांशें प्रकाशोनि ज्ञानशक्ती । पौरुषी प्रकृति म्यां केली ॥४६॥
जेणें देहें मज पावती । त्या देहाची मज अतिप्रीति ।
यालागीं श्रुति नरदेह वर्णिती । देव वांछिती नरदेहा ॥४७॥
ऐशी नरदेहाची प्रीती । कृष्ण सांगे उद्धवाप्रती ।
येणें शरीरें मज पावती । नाना युक्तिविचारें ॥४८॥
अत्र मां मृगयन्त्यद्धा युक्ता हेतुभिरीश्वरम् ।
गृह्यमाणैर्गुणैर्लिङ्गैरग्राह्यमनुमानतः ॥ २३ ॥
येऊनि नरदेहाप्रती । कर्त्याची गवेषणा जे करिती ।
जो मी ईश्वर त्रिजगतीं । उत्पत्तिस्थितिसंहर्ता ॥४९॥
बुद्धियुक्तीं विवेक करणें । ते जडें प्रकाशपणें ।
त्याचाही मी प्रकाशकु म्हणे । येणें लक्षणें लक्षिती ॥२५०॥
ऐशा नानापरींच्या अनुमानां । मी तंव वश नव्हें जाणा ।
जे लक्षिती सांडोनि अभिमाना । साक्षात्पणा ते येती ॥५१॥
ज्याची आशा होय निराश । तोचि ब्रह्म पावे सावकाश ।
तेणें कळीकाळावरी कांस । जाण अवश्य घालती ॥५२॥
मुख तंव स्वतःसिद्ध असे । तें निर्मळ आरिसां दिसे ।
तेवीं बुद्धीचेनि विवेकवशें । आत्मा भासे नरदेहीं ॥५३॥
येचिविखींचा इतिहास जाण । तुज मी सांगेन पुरातन ।
यदुअवधूतसंवादलक्षण । ज्ञानसाधन साधकां ॥५४॥
अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् ।
अवधूतस्य संवादं यदोरमिततेजसः ॥ २४ ॥
हरिखें म्हणतसे गोविंदु । उद्धवा आमुचा पूर्वज यदु ।
तेणें ब्रह्मज्ञानासी संवादु । केला विशदु अवधूतासीं ॥५५॥
राजा यदु म्हणसी कैसा । क्षात्रसृष्टीचा सूर्यो जैसा ।
राजा चंद्राच्या प्रकाशा । निजतेजवशा लोपितु ॥५६॥
तेणें गुरूचीं लक्षणें ऐकतां । सायुज्यमुक्ति आली हाता ।
ते हे पुरातन कथा । तुज मी आतां सांगेन ॥५७॥
अवधूतं द्विजं कञ्चिच्चरन्तमकुतोभयम् ।
कविं निरीक्ष्य तरुणं यदुः पप्रच्छ धर्मवित् ॥ २५ ॥
कोणी एक अवधूतु । निजतेजें प्रकाशवंतु ।
ब्रह्मानंदें डुल्लतु । यदूनें येतु देखिला ॥५८॥
त्या अवधूताचें लक्षण । यदु निरीक्षी आपण ।
देखिलें ब्रह्मसूत्रधारण । होय ब्राह्मण ब्रह्मवेत्ता ॥५९॥
ऐसा तो अवधूतु । निर्भय निःशंक वर्ततु ।
यदु व्याहाळिये होता जातु । देखिला वनांतु सन्मुख ॥२६०॥
आंतुला प्राण तत्त्वतां । बाहेर रिघों नेदी सर्वथा ।
स्वभावें प्राणापानसमता । झाली न धरितां धारणा ॥६१॥
नवल तयाचें पाहणें । दृश्य दृश्यत्वें देखों नेणे ।
झाला सर्वांगें देखणें । देखणेंपणें पाहातसे ॥६२॥
मी एकु वनीं वसता । हेंही नाठवे त्याचिया चित्ता ।
झाली सर्वत्र सर्वगतता । समसाम्यता समत्वें ॥६३॥
कर्म कार्य कर्ता जाण । अवघा जाहला तो आपण ।
क्रियेनें वाहूनियां आण । निंबलोण जीवें केलें ॥६४॥
देहाचिया माथां । ठेविली होती अहंता ।
तें देहमिथ्यात्व पावतां । समूळ अहंता पळाली ॥६५॥
नित्यानित्य होमद्वारें । ब्रह्माग्नि प्रज्वळला एकसरें ।
जाळूनि आश्रमांची चारी घरें । केलें खरें निराश्रमी ॥६६॥
त्या आश्रमामाजीं होती । शास्त्रश्रवणविधिवादपोथी ।
ते जळाली जी निश्चितीं । भस्म हातीं न लगेचि ॥६७॥
विधिनिषेध पैजा । जळाली पंचायतनदेवपूजा ।
होता संचितक्रियमाणपुंजा । तोही वोजा जळाला ॥६८॥
यापरी तो अवधूतु । ब्रह्मानंदें जी डुल्लतु ।
निजसुखें वेल्हावतु । देखिला येतु यदुरायें ॥६९॥
संकल्प-विकल्परहित । शुद्ध सर्वांगी विभूत ।
यालागीं बोलिजे 'अवधूत' । येर्हवीं विख्यात ब्राह्मणु ॥२७०॥
सभोंवता समस्तु । प्रपंच निजबोधें असे धूतु ।
यालागीं बोलिजे 'अवधूतु' । येर्हवीं विख्यातु ब्राह्मणु ॥७१॥
अहं धुई तो 'अवधूतु' । तोचि योगी तोचि पुनीतु ।
जो का अहंकारग्रस्तु । तोचि पतितु जन्मकर्मी ॥७२॥
वार्धक्य यावें देहासी । तंव देहपण नाहीं देहापासीं ।
रिगमु नव्हेच जरेसी । तारुण्यासी तें मूळ ॥७३॥
आणिकही त्याचीं लक्षणें । नीच नवा बोधु मैळों नेणें ।
भोगिजे नित्य नूतनपणें । परम तारुण्यें टवटवला ॥७४॥
निजबोधाचिया सत्ता । द्वैत जिंतिलें तत्त्वतां ।
ऐसा निःशंकु विचरतां । भय सर्वथा त्या नाहीं ॥७५॥
ऐशीं लक्षणें निर्धारितां । अवधूत निजबोधें पुरता ।
यदूसी उपजली विनीतता । श्रद्धा सर्वथा अनिवार ॥७६॥
करूनि साष्टांग दंडवत । अतिनम्र श्रद्धायुक्त ।
हात जोडूनि पुसत । प्रसन्न चित्त रायाचें ॥७७॥
श्रीयदुरुवाच ।
कुतो बुद्धिरियं ब्रह्मन्नकर्तुः सुविशारदा ।
यामासाद्य भवाल्लोकं विद्वांश्चरति बालवत् ॥ २६ ॥
अपूर्व बुद्धि हे स्वामी । तुमचे ठायीं देखों आम्ही ।
जे न लभे यमनियमीं । कर्मधर्मीं आचरतां ॥७८॥
दिसतोसी सर्वार्थी कुशळ । परी कांही न करूनि निश्चळ ।
अकर्तात्मबोधें तूं केवळ । जैसें बाळ अहेतुक ॥७९॥
तूं बालाऐसा वर्तसी । परी बालबुद्धि नाहीं तुजपासीं ।
सर्वज्ञ सर्वथा होसी । ऐसें आम्हांसी दिसतसे ॥२८०॥
येवोनियां या लोकासी । पावोनियां नरदेहासी ।
सार्थकता तुझ्याऐसी । आणिकापाशीं न देखों ॥८१॥
प्रायो धर्मार्थकामेषु विवित्सायां च मानवाः ।
हेतुनैव समीहन्ते आयुषो यशसः श्रियः ॥ २७ ॥
प्रायशा ये लोकीं लोक । धर्मअर्थकामकामुक ।
येचिविखीं ज्ञान देख । आवश्यक करिताति ॥८२॥
आम्ही स्वधर्म करितों म्हणती । स्नानसंध्येची कीर्ति मिरविती ।
शेवटीं गायत्रीचें फळ देती । अर्थप्राप्तीलागोनी ॥८३॥
वेदोक्त आम्ही करितों याग । संस्थापितों वेदमार्ग ।
शेखीं तो करिती जीविकायोग । स्वर्गभोग वांछिती ॥८४॥
एक म्हणती आम्ही स्वकर्मक । कुश मृत्तिका नाशिती उदक ।
समयीं आलिया याचक । इवलीसी भीक न घालिती ॥८५॥
दांभिक वाढवावया स्फीती । वैष्णवदीक्षा अवलंबिती ।
देवपूजा इळफळीत दाविती । शंख लाविती दों हातीं ॥८६॥
आयुष्यदानी पुण्यपुरुष । आम्ही चिकित्सक अहिंस ।
स्थावर जंगम जीव अशेष । मारूनियां यश मिरविती ॥८७॥
यश वाढवावया कारण । तुळापुरुष करिती दान ।
देहो मूत्रविष्ठें परिपूर्ण । धन त्यासमान जोखिती ॥८८॥
परी परमार्थाचिया चाडा । कोणी वेंचीना कवडा ।
भूल कैशी पडली मूढां । स्वार्थ रोकडा विसरले ॥८९॥
पूर्वीं अदृष्टीं नाहीं प्राप्ती । ते श्रीकामा उपास्ती करिती ।
श्रियेचा स्वामी श्रीपती । त्यातें न भजती अभाग्य ॥२९०॥
लक्ष्मी विश्वगुरु हरीची पत्नी । तीतें जो तो राखे अभिलाषूनी ।
नेदिती हरीची हरिलागोनी । त्यातें पतनीं हरि पचवी ॥९१॥
रोगत्यागें आयुष्य मागती । यालागीं सविता उपासिती ।
देहो नश्वर हें नाठवे चित्तीं । पडली भ्रांती निजपदा ॥९२॥
एवं आयुष्य-यश-श्रीकामीं । समस्त भजतां देखों आम्ही ।
परी नवल केलें तुवां स्वामी । परब्रह्मीं निजबोधु ॥९३॥
विषयबळ अलोलिक । मिथ्या भ्रमें भ्रमले लोक ।
ज्ञानसाधनें साधोनि देख । विषयसुख वांछिती ॥९४॥
वेदांतवार्तिकवाक्स्फूर्ती । अद्वैत ब्रह्म प्रतिपादिती ।
शेखीं पोटासाठीं विकिती । नवल किती सांगावें ॥९५॥
एक म्हणविती योगज्ञानी । वायुधारणा दाविती जनीं ।
टाळी लावूनि बैसती ध्यानीं । जीविका मनीं विषयांची ॥९६॥
ऐसे विविदिषा लोक । साधनें साधूनि झाले मूर्ख ।
तुवां केलें जी अलोलिक । आत्मसुख साधिलें ॥९७॥
ऐसें स्वामी अवघूता । तुवां तृणप्राय केलें जीविता ।
तुच्छ करोनि लोकां समस्तां । निजात्महिता मीनलासी ॥९८॥
निजानंदें निवालासी । अंतरी शीतळ शालासी ।
ऐसें दिसताहे आम्हांसी । उपलक्षणेंसी परियेसीं ॥९९॥
त्वं तु कल्पः कविर्दक्षः सुभगोऽमृतभाषणः ।
न कर्ता नेहसे किञ्चिज्जडोन्मत्तपिशाचवत् ॥ २८ ॥
सर्वज्ञज्ञाता तूं होसी । तें ज्ञातपण दिसों न देसी ।
कांहीं करिसी ना वांछिसी । जडत्वें दाविसी निजशांती ॥३००॥
सर्वथा उगा अससी । परी तूं अंगें विकळ नव्हसी ।
अंगीं अव्यंगु दिसतोसी । स्वरूपरूपेंसीं शोभितु ॥१॥
ज्ञान एकलेपणें ठेलें । दुजेनिवीण परदेशी झालें ।
तें तुजमाजीं सामावलें । यालागीं आलें 'कवि' पद ॥२॥
करूनि झालासी अकर्ता । हेचि तुझी थिर 'दक्षता' ।
ब्रह्मरसें 'रसाळ' बोलतां । चवी अमृता ते कैंची ॥३॥
ब्रह्मरस तू प्यालासी । ब्रह्मानंदें मातलासी ।
जगीं 'उन्मत्त' झालासी । दृष्टीं नाणिसी कोणातें ॥४॥
सदा सावध निजरूपेंसी । यालागीं 'माझें-तुझें' न म्हणसी ।
तेंचि 'पिसेंपण' तुजपाशीं । दिसे जगासी सर्वथा ॥५॥
निजबोधें तृप्त झालासी । परमानंदें निवालासी ।
तीं हीं लक्षणें तुजपासीं । निर्धारेंसीं दिसताती ॥६॥
जनेषु दह्यमानेषु कामलोभदवाग्निना ।
न तप्यसेऽग्निना मुक्तो गङ्गाम्भःस्थ इव द्विपः ॥ २९ ॥
कामलोभदावाग्नी- । माजीं जळतां लोक तीन्ही ।
देखत असों जी नयनीं । वेगळा कोणी दिसेना ॥७॥
ते दावाग्नीमाजीं असतां । तूं न पोळसी गा अवधूता ।
नवल तुझी अक्षोभ्यता । नकळे सर्वथा आम्हांसी ॥८॥
वणवा जळे दोंही थडीं । गजें गंगाजळीं दिधली बुडी ।
त्यासी न लागती तापाच्या वोढी । तैसें निरवडीं तुज देखों ॥९॥
ऐशीं द्वंद्वें तुज नातळती । दृढ राहिलासी ब्रह्मस्थितीं ।
कांही एक करीन विनंती । कृपामूर्ति दयाळुवा ॥३१०॥
त्वं हि नः पृच्छतां ब्रह्मन्नात्मन्यानन्दकारणम् ।
ब्रूहि स्पर्शविहीनस्य भवतः केवलात्मनः ॥ ३० ॥
तूं ब्रह्मवेत्ता ब्राह्मण । निजानंदें परिपूर्ण ।
त्या आनंदाचें कारण । विशद करून सांगावें ॥११॥
तूं देहीं वर्तसी विदेहस्थिती । तुज विषय आतळूं न शकती ।
हे अलिप्तपणाची प्राप्ती । कवण्या रीतीं तुज झाली ॥१२॥
तुज नाहीं रायाची भीड । न करिसी धनवंताची चाड ।
दीनवचन मानिसी गोड । पुरविसी कोड निजबोधें ॥१३॥
ऐसा केवळ तूं कृपाळू । आर्तबंधु दीनदयाळु ।
निजात्मभावें तूं केवळु । भक्तवत्सलु भावार्थे ॥१४॥
ऐसा यदूचा संवादु । आवडीं सांगे गोविंदु ।
उद्धवासी म्हणे सावधु । हृदयीं बोधु धरावा ॥१५॥
श्रीभगवानुवाच ।
यदुनैवं महाभागो ब्रह्मण्येन सुमेधसा ।
पृष्टः सभाजितः प्राह प्रश्रयावनतं द्विजः ॥ ३१ ॥
श्रीमुखें श्रीकांत । यदूचें भाग्य वर्णित ।
ब्राह्मणभक्त सत्त्वयुक्त । बुद्धिमंत श्रद्धाळु ॥१६॥
भगवद्भाग्यें भाग्यवंतु । यदूसी भेटला तो अवधूतु ।
त्यासी होऊनि अतिविनीतु । असे विनवितु निजहिता ॥१७॥
मृदु मंजुळ वचनीं प्रार्थिला । मघुपर्कविधानें पूजिला ।
अवधूत अतिसंतोषला । बोलता झाला निजमुखें ॥१८॥
श्रीब्राह्मण उवाच ।
सन्ति मे गुरवो राजन् बहवो बुद्ध्युपाश्रिताः ।
यतो बुद्धिमुपादाय मुक्तोऽटामीह ताञ्छृणु ॥ ३२ ॥
क्षीरसागर उचंबळला । कीं कृपेचा मेघ गर्जिन्नला ।
निजसुखाचा वाधावा आला । तैसें बोलिला ब्राह्मणु ॥१९॥
ऐकें राजया चूडामणी । यदुकुळदीप दिनमणी ।
धन्य धन्य तुझी वाणी । निजगुणीं निवविलें ॥३२०॥
राजा आणि सात्त्विकु । सिद्धलक्षणें लक्षकु ।
पृथ्वीमाजीं तूचि एकु । न दिसे आणिकु सर्वथा ॥२१॥
सुंदर आणि सगुण । उत्तमोत्तम केला प्रश्न ।
पुसिलें निजानंदकारण । तें यथार्थ जाण सांगेन ॥२२॥
गुरूविण आत्मप्राप्ती । सर्वथा न घडे गा नृपती ।
ते गुरूही मी तुजप्रती । यथानिगुतीं सांगेन ॥२३॥
निजबुद्धीच्या विवेकस्थितीं । बहुत गुरु म्यां केले असती ।
जे जे सद्गुण म्यां देखिले भूतीं । ते ते स्थितीं तो गुरु ॥२४॥
बुद्धीनें अंगिकारिलें गुणा । निजधैर्यें धरिली धारणा ।
तेणें मी मुक्त झालों जाणा । स्वेच्छा अटणा करीतसें ॥२५॥
संसारु तरावया । मुख्य 'सद्बुद्धि' गा राया ।
रिगमू नाहीं आणिका उपाया । व्यर्थ कासया शिणावें ॥२६॥
सद्बुद्धि नाहीं ज्यापासीं । तो संसाराची आंदणी दासी ।
उसंत नाहीं अहर्निशीं । दुःखभोगासी अनंत ॥२७॥
सद्बुद्धि नाहीं हृदयभुवनीं । तेथ वैराग्य नुपजे मनीं ।
मा तो तरेल कैसेनीं । विवेक स्वप्नीं न देखे ॥२८॥
वैराग्याचेनि पडिपाडें । ज्यासी सद्बुद्धि सांपडे ।
तेथ संसार कोण बापुडें । घायें रोकडें विभांडी ॥२९॥
आधीं संसारु एकु असावा । मग तो खटाटोपें नासावा ।
जो रिघाला विवेकगांवा । त्यासी तेव्हां तो नाहीं ॥३३०॥
संसारनाशासी मूळ । शिष्य-प्रज्ञाचि केवळ ।
तिचें झाल्या अढळ बळ । होये मृगजळ संसारु ॥३१॥
जे मी गुरु सांगेन म्हणे । तें निजप्रज्ञेचेनि लक्षणें ।
हेयादेयउपायपणें । घेणें त्यजणें सविवेकें ॥३२॥
हेचि मर्हाठिया भाखा । सांगेन तें सावध ऐका ।
जेणें शिष्याचा आवांका । पडे ठाउका प्रत्यक्ष ॥३३॥
ऐक प्रज्ञेचीं लक्षणें । सांगेन दृष्टांतपणें ।
सूप चाळणी रांधणें । घेणें त्यजणें विवेकें ॥३४॥
चाळणीमाजीं जें जें पडे । सूक्ष्म निजतत्त्व तळीं सांडे ।
उरती गुणदोषांचे खडे । करिती बडबडे खडबडित ॥३५॥
ऐसी जे अवस्था । ते त्यागावी सर्वथा ।
भ्रंशु होईल स्वार्था । हे राखतां त्रिशुद्धी ॥३६॥
सुपाची दशा ते ऐशी । त्यजी रजःकण भुसासी ।
निडारल्या निजबीजासी । निजहृदयेंसीं राखत ॥३७॥
स्वयें वैराग्यें तापणें । ते दशा 'रांधणें' म्हणें ।
अपक्कासी परिपक्क करणें । निजगुणें निजांगें ॥३८॥
एवं या दोनी दशा । दृढ धराव्या वीरेशा ।
तेणें परमार्थु होये आपैसा । जेवी आरिसा हातींचा ॥३९॥
यदूसी म्हणे ब्राह्मण । जें म्यां सांगितलें लक्षण ।
तेथें ठेवूनियां मन । सावधान परियेसीं ॥३४०॥
जो जो जयाचा घेतला गुण । तो तो गुरु म्यां केला जाण ।
गुरूसी आलें अपारपण । जग संपूर्ण गुरु दिसे ॥४१॥
ज्याचा गुण घेतला । तो सहजें गुरुत्वा आला ।
ज्याचा गुण त्यागरूपें घेतला । तोही गुरु झाला अहितत्यागें ॥४२॥
एवं त्यागात्यागसमतुकें । दोहींसी गुरुत्व आलें निकें ।
राया तूं पाहें पां विवेकें । जगचि असकें गुरु दिसे ॥४३॥
ऐसें पाहतां सावकाशीं । गुरुत्व आलें जगासी ।
हेंचि साधन जयापासीं । तोचि परमार्थासी साधकु ॥४४॥
ऐसें सांगतां अचाट । तुज वाटेल हें कचाट ।
तरी गुरु सांगो श्रेष्ठ श्रेष्ठ । मानिले वरिष्ठ निजबुद्धीं ॥४५॥
पृथिवी वायुराकाशमापोऽग्निश्चन्द्रमा रविः ।
कपोतोऽजगरः सिन्धुः पतङ्गो मधुकृद्गजः ॥ ३३ ॥
मधुहा हरिणो मीनः पिङ्गला कुररोऽर्भकः ।
कुमारी शरकृत्सर्प ऊर्णनाभिः सुपेशकृत् ॥ ३४ ॥
गुरु सांगेन अशेष । संख्याप्रमाण 'चोवीस' ।
त्यांचीं नांवें तूं परिस । सावकाश सांगेन ॥४६॥
पृथ्वी वायु आकाश । अग्नि आप सीतांश ।
सातवा तो चंडांष । कपोता परिस आठवा ॥४७॥
अजगर सिंधु पतंग । मधुमक्षिका गज भृंग ।
हरिण मीन वेश्या साङ्ग । नांवें सुभग 'पिंगला' ॥४८॥
टिटवी आणि लेंकरूं । कुमारी आणि शरकारु ।
सर्प कातणी पेशस्करु । इतुकेन गुरु चोवीस ॥४९॥
पावावया तत्त्व पंचविसावें । चोविसां गुरूंसी उपासावें ।
विवेकयुक्तिस्वभावें । गुरु भजावे निजबुद्धीं ॥३५०॥
ठाकावया निजबोधासी । निजविवेकें अहर्निशीं ।
गुरुत्व देऊनि अनेकांसी । निजहितासी गुरु केले ॥५१॥
कोण युक्ति कोण विचारु । कोणें लक्षणें कोण गुरु ।
केला तोही निजनिर्धारु । सविस्तारु परियेसीं ॥५२॥
एते मे गुरवो राजन् चतुर्विंशतिराश्रिताः ।
शिक्षा वृत्तिभिरेतेषामन्वशिक्षमिहात्मनः ॥ ३५ ॥
ऐकें राजवर्य नृपती । विवेकधवलचक्रवर्ती ।
गुरुसंख्या तुजप्रती । यथानिगुतीं सांगितली ॥५३॥
यांचिया शिक्षिता वृत्ती । शिकलों आपुलिया युक्तीं ।
मग पावलों आत्मस्थिती । विकल्पभ्रांती सांडूनी ॥५४॥
यतो यदनुशिक्षामि यथा वा नाहुषात्मज ।
तत्तथा पुरुषव्याघ्र निबोध कथयामि ते ॥ ३६ ॥
नहुषाचा पुत्र ययाती । ययातीचा यदु निश्चितीं ।
'नहुषनंदन' यदुसी म्हणती । मूळ व्युत्पत्ती तेणें योगें ॥५५॥
यालागीं म्हणे 'नाहुषनंदना' । पुरुषांमाजीं पंचानना ।
सांगेन गुरूंच्या लक्षणा । विचक्षणा परियेसीं ॥५६॥
ज्या गुरूचें जें शिक्षित । मी शिकलों सुनिश्चित ।
तें ते सांगेन समस्त । सावध चित्त करीं राया ॥५७॥
ऐकावया गुरुलक्षण । यदूनें सर्वांग केलें श्रवण ।
अर्थीं बुडवूनियां मन । सावधान परिसतु ॥५८॥
शब्द सांडोनियां मागें । शब्दार्थामाजीं रिगे ।
जें जें परिसतु तें तें होय अंगें । विकल्पत्यागें विनीतु ॥५९॥
भूतैराक्रम्यमाणोऽपि धीरो दैववशानुगैः ।
तद्विद्वान्न चलेन्मार्गादन्वशिक्षं क्षितेर्व्रतम् ॥ ३७ ॥
परमार्थी मुख्य शांती । साधकांसी पाहिजे निश्चितीं ।
यालागीं प्रथम गुरु क्षिती । निजशांतीलागूनी ॥३६०॥
'पृथ्वी' गुरु त्रिविध पाहीं । पर्वत वृक्ष आणि मही ।
यांचीं लक्षणें धरितां देहीं । गुरुत्व पाहीं पृथ्वीसी ॥६१॥
अंतरनिग्रहो ते 'शांती' । बाह्येंद्रियनिग्रहो ते 'दांती' ।
उभयसहिष्णुता ते 'क्षांती' । क्षांतीसी क्षिति गुरु केली ॥६२॥
पृथ्वीते नानाभूतीं । माझी माझी म्हणौनि झोंबती ।
नाना भेदीं भिन्न करिती । निजवृत्तिव्यवहारें ॥६३॥
त्या भूतांचे भिन्न वर्तन । पृथ्वी संपादी आपण ।
मोडों नेदी अभिन्नपण । अखंड जाण सर्वदा ॥६४॥
तैसें योगियांचे लक्षण । करितां कर्म भिन्नभिन्न ।
वृत्ति अखंडदंडायमान । सर्वदा जाण असावी ॥६५॥
देहासी अदृष्टयोगें गती । भूतें अदृष्टयोगें आक्रमिती ।
भूतीं निजात्मता भाविती । द्वंद्वें न बाधिती साधकां ॥६६॥
येथ भूतीं पृथ्वी पूजिली । नातरी विष्ठामूत्रीं गांजिली ।
हर्षविषादा नाहीं आली । निश्चल ठेली निजक्षांती ॥६७॥
भूतें पार्थिवेंचि तंव झालीं । तिंहीं पृथ्वी पूजिली ना गांजिली ।
ऐक्यें द्वंद्वभावा मुकलीं । निश्चळ झाली निजरूपें ॥६८॥
तैसाचि योगियाही जाणा । भूतवैषम्यें डंडळेना ।
सर्वभूती निजात्मभावना । विषमीं समाना भावितां ॥६९॥
आतां पृथ्वीची अभिनव शांति । ते सांगेन राया तुजप्रती ।
जे शांति धरोनि संती । भगवद्भक्ती पावले ॥३७०॥
पृथ्वी दाहेंकरूनि जाळिली । नांगर घालूनि फाळिली ।
लातवरीं तुडविली । तोडिली झाडिली पैं भूतीं ॥७१॥
तो अपराधु न मनूनि क्षिती । सवेंचि भूतांतें प्रसन्न होती ।
तेथेंचि पिकवूनि नाना संपत्ती । तृप्ति देती भूतांतें ॥७२॥
ऐसऐशिया निजशांती-। लागीं गुरु म्यां केली क्षिती ।
ऐक सभाग्या भूपती । शांतीची स्थिति अभिनव ॥७३॥
एकें अपराधु केला । दुजेनि उगाचि साहिला ।
इतुकेनि शांतु केवीं झाला । उपेक्षिला अपराधी ॥७४॥
ऊंसु मोडी त्या गोड भारी । छेदितें शस्त्र गोड करी ।
पिळिलियाआळिलियावरी । स्वादाचिया थोरी अपकार्यां देतु ॥७५॥
अपराध साहोनु अंगी । त्याच्या प्रवर्ते हितालागीं ।
तेचि 'शांति' पैं जगीं । होय दाटुगी निर्द्वंद्व ॥७६॥
अपराध साहोनि अंगावरी । अपराध्या होईजे उपकारी ।
हें शिकलों पृथ्वियेवरी । परोपकारीं पर्वत ॥७७॥
शश्वत्परार्थसर्वेहः परार्थैकान्तसम्भवः ।
साधुः शिक्षेत भूभृत्तो नगशिष्यः परात्मताम् ॥ ३८ ॥
पृथ्वीपासोनि झाले । ते पर्वतही म्यां गुरु केले ।
त्यांपासोनि जें जें शिकलें । तेंही वहिलें परियेसीं ॥७८॥
रत्न-निकर समस्त । पर्वत परार्थचि वाहत ।
तृण जळ नाना अर्थ । तेही परार्थ धरितसे ॥७९॥
कोणासी नेमी ना निवारी । उबगोनि न घाली बाहेरी ।
याचकाचे इच्छेवरी । परोपकारीं देतसे ॥३८०॥
ग्रीष्माअंतीं सर्व सरे । परी तो देतां मागें न सरे ।
सवेंचि भगवंते कीजे पुरें । वर्षोनि जळधरें समृद्धी ॥८१॥
जंव जंव उल्हासें दाता देतु । तंव तंव पुरवी जगन्नाथु ।
विकल्प न धरितां मनाआंतु । देता अच्युतु अनिवार ॥८२॥
सत्य अच्युत दाता । हें न मनेचि तत्त्वतां ।
यालागीं दरिद्रता । विकल्पवंता लागली ॥८३॥
एवं पर्वताची जे उत्पत्ती । ते परोपकारार्थ एकांतीं ।
उपकारावांचूनि चित्तीं । दुजी वृत्ति जाणेना ॥८४॥
त्या पर्वताऐशी तत्त्वतां । असावी साधकासी उदारता ।
काया वाचा आणि चित्ता । सर्वस्व देतां उल्हासु ॥८५॥
चेष्टामात्रें परोपकारता । सर्वदा करावी समस्तां ।
कोटिलाभा हाणोनि लाता । उपकारीं तत्त्वतां उद्यतु ॥८६॥
परमार्थाचिया चाडा । स्वार्थ सांडोनि रोकडा ।
परोपकारार्थ अवघडा । रिघे सांकडा परार्थें ॥८७॥
उपकारुचि साकारला । कीं परोपकारु रूपा आला ।
तैसा जन्मोनि उपकारी झाला । उपकारला सर्वांसी ॥८८॥
ऊंसु जैसा अवधारीं । सर्वासी गोडपणें उपकारी ।
तैसाचि योगिया संसारीं । परोपकारी मधुरत्वें ॥८९॥
जैसे पर्वतीं निर्झर । तैसे उपकाराचे पाझर ।
सुकों नेणती निरंतर । कृतोपकार जग केलें ॥३९०॥
सांडोनि कृपणवृत्तीची संगती । उपकारी पर्वत एकांतीं ।
राहिलासे उपकारमूर्ती । धैर्यवृत्ति निर्धारें ॥९१॥
परोपकारालागीं निश्चित । गुरु केला म्यां पर्वत ।
आतां वृक्षापासोनि जें शिक्षित । तेंही समस्त परियेसीं ॥९२॥
सर्वांगें सर्वभावेंसी । सर्वकाळ सर्वदेशीं ।
पराधीन होआवें सर्वांसी । हें वृक्षापाशीं शिकलों ॥९३॥
वृक्ष जेणें प्रतिपाळिला । तो त्या आधीन जाहला ।
कां जो छेदावया रिघाला । त्याही झाला स्वाधीनु ॥९४॥
योगिया पालखीसी घातला । तेव्हां त्याचिया आधीन झाला ।
एकीं शूळीं द्यावया चालविला । तेव्हां त्याच्याही बोला आधीनु ॥९५॥
सांडूनि देहींची अहंता । योगियासी झाली पराधीनता ।
विश्व माझा आत्मा सर्वथा । सर्वांच्या वर्तता बोलाआंतु ॥९६॥
सर्वं तें मीचि आहें । यालागीं साधक बाधक न पाहे ।
त्याच्या बोलामाजीं राहे । वर्तता होये संतोषें ॥९७॥
प्राप्त जें जें सुखदुःख । तें तें अदृष्टाआधीन देख ।
आत्मा मानुनी सकळ लोक । पराधीन देख वर्तत ॥९८॥
सकळ लोकीं निजात्मता । देखता जाहली पराधीनता ।
हें वृक्षापासोनि तत्त्वतां । 'परात्मता' शिकलों ॥९९॥
आणीक एक लक्षण । वृक्षापासोनि शिकलों जाण ।
अतिथीचें पूजाविधान । तें सावधन परियेसीं ॥४००॥
अतिथि आल्या वृक्षापासीं । वंचनार्थु न करी त्यासी ।
पत्रपुष्पफलमूळच्छायेसीं । त्वचाकाष्ठांसी देतसे ॥१॥
जो वृक्षासी प्रतिपाळी । कां जो घावो घालूं ये मूळीं ।
दोंहीसीही सममेळीं । पुष्पीं फळीं संतुष्टी ॥२॥
जैसा वृक्ष समूळ सगळा । अर्थियांलागीं सार्थक जाहला ।
तैसा चित्तें वित्तें देहें बोला । साधु संतुष्टला अर्थ्यांसी ॥३॥
अतिथीसी नव्हे पराङ्मुख । हा साधूसी गुण अलोलिक ।
अन्न धन उदक । यथासुखें देतुसे ॥४॥
अर्थी आल्या अर्थावयासी । विमुख न व्हावें सर्वस्वेंसी ।
हें शिकलों वृक्षापासीं । विवेकेंसीं निजबुद्धीं ॥५॥
एवं पृथ्वी गुरु झाली ऐसी । दुजें गुरुत्व तें वायूसी ।
आलें जें जें युक्तीसी । तें तें परियेसीं नरदेवा ॥६॥
गुरुत्व जें वायूसी । तें दों प्रकारीं परियेसीं ।
एक तें प्राण वृत्तीसीं । बाह्य वायूसी दुसरें ॥७॥
प्राणवृत्त्यैव सन्तुष्येन्मुनिर्नैवेन्द्रियप्रियैः ।
ज्ञानं यथा न नश्येत नावकीर्येत वाङ्मनः ॥ ३९ ॥
प्राणाचियेपरी । जो विषयीं आसक्ती न धरी ।
विषय सेविलियाही वरी । नव्हे अहंकारी प्राणु जैसा ॥८॥
प्राणाभ्यासें क्षुधा अद्भुत । तेव्हां प्राणासीच क्षोभ येत ।
तेणें काया वाचा चित्त । विकळ पडत इंद्रियें ॥९॥
तया प्राणासी आधारु । भलतैसा मिळो आहारु ।
परी धडगोडांचा विचारु । न करी साचारु पैं प्राणु ॥४१०॥
तैसाचि योगिया पाहीं । तो अभिमान न धरी देहीं ।
विषयो सेवी परी कांही । आसक्ति नाहीं तयासी ॥११॥
क्षुधेचिया तोंडा । मिळे कोंडा अथवा मांडा ।
परी रसनेचा पांगडा । न करी धडफुडा तयासी ॥१२॥
ज्ञानधारणा न ढळे । इंद्रियें नव्हती विकळें ।
तैसा आहार युक्तिबळें । सेविजे केवळें निजधैर्यें ॥१३॥
प्राणास्तव इंद्रियें सबळें । प्राणायोंगें देह चळे ।
त्या देहकर्मा प्राणु नातळे । अलिप्त मेळें वर्ततु ॥१४॥
त्या प्राणाच्या ऐसी स्थिती । योगियाची वर्तती वृत्ती ।
सर्व करूनि न करी आसक्ती । देहस्थिति नातळे ॥१५॥
ब्रह्मादिकांचा देह पाळूं । कां सूकरादिकांचा देह टाळूं ।
ऐसा न मानीच विटाळू । प्राणु कृपाळु समभावें ॥१६॥
तैसेंचि योगियाचें कर्म । न धरी उंच नीच मनोधर्म ।
कदा न देखे अधमोत्तम । भावना सम समभावें ॥१७॥
आवडीं प्रतिपाळावा रावो । रंकाचा टाळावा देहो ।
ऐसा प्राणासी नाहीं भावो । शुद्ध समभावो सर्वत्र ॥१८॥
प्राण अपान समान उदान । सर्व संधी वसे व्यान ।
इतुकीं नामें स्थानें पावोनि जाण । न सांडी प्राण एकपणा ॥१९॥
तैसे उंच नीच वर्णावर्ण । अधमोत्तमादि गुणागुण ।
देखोनियां योगी आपण । भावना परिपूर्ण न सांडी ॥४२०॥
प्राणु असोनि देहाभीतरीं । बाह्य वायूसी भेद न धरी ।
तैशी योगिया भावना करी । बाह्यभ्यंतरीं ऐक्यता ॥२१॥
विषयेष्वाविशन्योगी नानाधर्मेषु सर्वतः ।
गुणदोषव्यपेतात्मा न विषज्जेत वायुवत् ॥ ४० ॥
पार्थिवेष्विह देहेषु प्रविष्टस्तद्गुणाश्रयः ।
गुणैर्न युज्यते योगी गन्धैर्वायुरिवात्मदृक् ॥ ४१ ॥
ऐक्यता साधावी चतुरीं । ते वायूच्या ऐशी दोंहीपरी ।
बाह्य आणि अंतरीं । ऐक्यकरीं वर्तावें ॥२२॥
प्राणवृत्तीचीं लक्षणे । तुज सांगितलीं संपूर्णें ।
आतां बाह्य वायूचीं चिन्हें । सावधानें परियेसीं ॥२३॥
वायु सर्वांतें स्पर्शोनि जाये । परी अडकला कोठें न राहे ।
तैसें विषय सेवितां पाहे । आसक्तु नव्हे योगिया ॥२४॥
असोनि इंद्रियांचेनि मेळें । तो विषयांमाजी जरी खेळे ।
तरी गुणदोष आसक्ति मेळें । बोधु न मळे तयाचा ॥२५॥
वस्त्र चंदन वनिता माळा । सदा भोगितां विषयसोहळा ।
वायु नातळे जेवीं जाळा । तेवीं योगी वेगळा विषयांसी ॥२६॥
जैसें वारेनीं जाळ उडे । परी जाळीं वारा नातुडे ।
तेवीं भोग भोगितां गाढे । भोगीं नातुडे योगिया ॥२७॥
जातया वायूचे भेटी । सुगंध कोटी घालिती मिठी ।
त्यांची आसक्ती नाहीं पोटीं । उठाउठीं सांडितु ॥२८॥
तैसा आत्मत्वें योगिया पाहीं । प्रवेशलासे सर्वां देहीं ।
देह गुणाश्रयो पाहीं । ठायींच्या ठायीं तोचि तो ॥२९॥
निजात्मदृष्टीचेनि बळें । तो देहगुणांसी नातळे ।
जैसा गंधावरी वारा लोळे । परी नाकळे गंधासी ॥४३०॥
तेचि परिपूर्ण आत्मस्थिती । राया मी सांगेन तुजप्रती ।
जैसी आकाशाची प्रतीती । सर्व पदार्थीं अलिप्त ॥३१॥
अन्तर्हितश्च स्थिरजङ्गमेषु ब्रह्मात्मभावेन समन्वयेन ।
व्याप्त्याव्यवच्छेदमसङ्गमात्मनो मुनिर्नभस्त्वं विततस्य भावयेत् ॥ ४२ ॥
सर्व पदार्थी समत्व । यालागीं आकाशासी गुरुत्व ।
असंगत्व अभेदत्व । निर्मळत्व जाणोनी ॥३२॥
विषमीं असोनि समत्व । संगीं असोनि असंगत्व ।
भेदु करितां अभेदत्व । यालागीं गुरुत्व आकाशा ॥३३॥
वैर सर्पामुंगुसांसी । आकाश दोंहीचे हृदयवासी ।
वैर निर्वैरता आकाशासी । ते स्थिती योगियासी पाहिजे ॥३४॥
तेणें आकाशदृष्टांतें । ब्रह्मभावें आपणियातें ।
योगी देखिजे पुरतें । व्यापकत्वें आपुल्या ॥३५॥
ब्रह्मसमन्वयें पाहतां पाहीं । स्थावरजंगमांच्या ठायीं ।
तिळभरी वाढी रिती नाहीं । आपण पैं पाहीं कोंदला ॥३६॥
आकाश सर्व पदार्थीं असे । परी असे हें सर्वासी न दिसे ।
तेवीं दृश्य-द्रष्टा-अतीतदशें । सर्वत्र असे योगिया ॥३७॥
नभ न खोंचे सांबळें । जळेना वणव्याचेनि जाळें ।
नव्हतां ज्वाळांवेगळें । असे सगळें टवटवित ॥३८॥
तैसीं योगियासी द्वंद्वे सकळें । बाधूं न शकतीं कवणे काळें ।
नव्हतां द्वंद्वावेगळें । स्वरूप सगळें शोभत ॥३९॥
योगिया छेदावया लवलाहें । सोडिले शस्त्रांचे समुदाये ।
तो शस्त्रांमाजीं अपणियातें पाहे । न रुपती घाये जेवीं गगना ॥४४०॥
जें जें द्वंद्व बाधूं आलें । तें तें स्वरूप देखे आपुलें ।
सहजें द्वंद्वभावा मुकलें । अबाधित उरलें निजरूप ॥४१॥
गगन बुडालें दिसे डोहीं । परी तें उदकें भिजलेंचि नाहीं ।
तैसा असोनियां सर्व देहीं । अलिप्त पाहीं योगिया ॥४२॥
आकाश चिखल माखूं जातां । तें न माखे माखे लाविता ।
तैसा योगिया दोषी म्हणतां । दोषु सर्वथा म्हणत्यासी ॥४३॥
गगन असोनियां जनीं । मैळेना जनघसणीं ।
तैसा योगिया सकळ कर्में करूनी । कर्मठपणीं न मैळे ॥४४॥
मोटे बांधितां आकाशातें । चारी पालव पडती रिते ।
तेवीं कर्मी बांधितां योगियातें । कर्म तेथें निष्कर्म ॥४५॥
घटामाजीं आकाश असे । तें वाच्य कीजे घटाकाशें ।
पाहतां घटा सबाह्य समरसें । आकाश असे परिपूर्ण ॥४६॥
तैसा आत्मा म्हणती देहीं । तंव तो देहा सबाह्य पाहीं ।
देह मिथ्यात्वें ठायींचे ठायीं । चिन्मात्र पाहीं परिपूर्ण ॥४७॥
तेजोऽबन्नमयैर्भावैर्मेघाद्यैर्वायुनेरितैः ।
न स्पृश्यते नभस्तद्वत्कालसृष्टैर्गुणैः पुमान् ॥ ४३ ॥
नभ पृथ्वीरजें न गदळे । उदकेंकरीं न पघळे ।
अग्नीचेनि ज्वाळें न जळे । वायुबळें उडेना ॥४८॥
कडकडीत आभाळें । येऊनि आकाश झांकोळे ।
त्या समस्तां नभ नातळे । अलिप्त बळें संस्थित ॥४९॥
तैसेंचि योगियासी । असतां निजात्मसमरसीं ।
काळें सृजिलिया गुणांसी । वश्य त्यांसी तो नव्हे ॥४५०॥
काळाचें थोर सामर्थ्य जाण । देहासी आणी जरामरण ।
योगी देहातीत आपण । जन्ममरण न देखे ॥५१॥
स्वप्नीं चिंतामणी जोडला । सवेंचि अंधकूपीं पडला ।
जागा जाहल्या न म्हणे नाडला । तैसा घडला देहसंगु ॥५२॥
जो ब्रह्मादि देहांसी खाये । तो काळु वंदी योगियाचे पाये ।
जो काळाचाही आत्मा होये । निधडा पाहें महाकाळु ॥५३॥
विजू कडकडूनि आकाशीं । तेजें प्रकाशी गगनासी ।
गगन नातळे ते विजूसी । असोनि तिशीं सबाह्य ॥५४॥
तैसा सत्त्वगुण प्रकाशी ज्ञान । त्यासी योगिया नातळे जाण ।
ज्ञानस्वरूप निखळ आपण । वृत्तिज्ञान मग नेघे ॥५५॥
झालिया सूर्यउदयासी । दीपप्रभा नये उपेगासी ।
तेवीं 'सहज' आलिया हातासी । वृत्तिज्ञानासी कोण पुसे ॥५६॥
सत्त्वें प्रकाशिलें ज्ञान । तें आवडोनि नेघे जाण ।
अथवा खवळल्या रजोगुण । कर्मठपण त्या न ये ॥५७॥
हो कां तमोगुणाचेनि मेळें । क्रोधमोहांसी नातळे ।
गुणातीत झाला बळें । बोधकल्लोळें स्वानंदें ॥५८॥
उदकासी गुरुपण । आलें तें ऐक लक्षण ।
अवधूत म्हणे सावधान । नृपंनदन यदुवीरा ॥५९॥
स्वच्छः प्रकृतितः स्निग्धो माधुर्यस्तीर्थभूर्नृणाम् ।
मुनिः पुनात्यपां मित्रमीक्षोपस्पर्शकीर्तनैः ॥ ४४ ॥
लक्षणें पाहतां जळ । स्वभावें अतिनिर्मळ ।
प्रकृतीस्तव कोमळ । मधुर केवळ सर्वांसी ॥४६०॥
पवित्र व्हावया प्राणियांसी । तीर्थीं तीर्थत्व उदकासी ।
इतुकीं लक्षणें योगीयासी । अहर्निशीं असावीं ॥६१॥
उदकीं रिघाले जे समैळ । ते स्वभावें करी निर्मळ ।
परी न धरी अहंबळ । जे म्यां हे मळ क्षाळिले ॥६२॥
तैसें योगियासी भजनशीळ । भावें भाविक जे केवळ ।
त्यांचे निरसूनि कळिमळ । न धरी बळ गुरुत्वें ॥६३॥
प्राणु गेला तरी प्राणियांसी । कठिणत्व उपजेना मानसीं ।
जें जें भेटे तयासी । मृदुता कैसी वर्तत ॥६४॥
जेवीं चंद्रकिरण चकोरांसी । पांखोवा जेवीं पिलियांसी ।
जीवन जैसें कां जीवांसी । तेवीं सर्वांसी मृदुत्व ॥६५॥
जळ वरिवरी क्षाळी मळ । योगिया सबाह्य करी निर्मळ ।
उदक सुखी करी एक वेळ । योगी सर्वकाळ सुखदाता ॥६६॥
उदकाचें सुख तें किती । सवेंचि क्षणें तृषितें होती ।
योगिया दे स्वानंदतृप्ती । सुखासी विकृती पैं नाहीं ॥६७॥
उदकाची जे मधुरता । ते रसनेसीचि तत्त्वतां ।
योगियांचें गोडपण पाहतां । होय निवविता सर्वेंद्रियां ॥६८॥
लागल्या योगियाची गोडी । अमृताची चवी थोडी ।
ब्रह्मेंद्रादि पदें बापुडीं । अर्धघडीमाजीं करीत ॥६९॥
तापले आले उदकापाशीं । अंगस्पर्शे निववी त्यांसी ।
तैसीचि दशा योगियासी । स्पर्शें तापासी निवारी ॥४७०॥
उदकें निवविलें ज्यासी । परतोनि ताप होये त्यासी ।
योगी कृपेनें स्पर्शें ज्यासी । त्रिविध तापांसीं निर्मुक्त ॥७१॥
योगी ज्यासी निववी जिवेंभावें । त्यासी जीवु गेलियाही तापु नव्हे ।
निवालेपणें तो वोल्हावे । स्वानुभवें डुल्लत ॥७२॥
मेघमुखें अधःपतन । उदकाचें देखोनि जाण ।
अधःपाते निवती जन । अन्नदान सकळांसी ॥७३॥
तैसें योगियासी खालुतें येणें । जे इहलोकीं जन्म पावणें ।
जन निववी श्रवणकीर्तनें । निजज्ञानें उद्धरी ॥७४॥
पर्जन्योदक देखतां जाण । जेवीं निवती सकळही जन ।
कां गंगादिकांचें दर्शन । करी मोचन पापाचें ॥७५॥
तैसें योगियाचें दर्शन । भाग्येंवीण नव्हे जाण ।
ज्याने देखिले त्याचे चरण । करी मोचन भवरोगा ॥७६॥
न घडे दर्शन स्पर्शन । तरी करावें त्याचें नामस्मरण ।
इतुकेनि भवमूळ जाण । करी छेदन तें नाम ॥७७॥
सांडूनि भगवंताचें कीर्तन । केल्या भक्ताचें नामस्मरण ।
केवीं तुटेल भवबंधन । ऐसें न म्हणा सर्वथा ॥७८॥
देवासी पूर्वी नामचि नाहीं । त्यासी भक्तीं प्रतिष्ठूनि पाहीं ।
नामरूपादि सर्वही । नानाविलासही अर्पिले ॥७९॥
ऐसा भक्तीं देव थोर केला । आणूनि वैकंठीं बैसविला ।
भक्तउपकारें दाटला । मग त्याच्या बोलामाजीं वर्ते ॥४८०॥
देवो भक्तवचनेंकरी । झाला नर ना केसरी ।
प्रगटला खांबामाझारीं । शब्द करी भक्ताचा ॥८१॥
आतांही प्रत्यक्ष प्रमाण । दासांचेनि वचनें जाण ।
पाषाणप्रतिमे देवो आपण । आनंदघन प्रगटे पैं ॥८२॥
भक्तभावें आभारला । देवो उपकारें दाटला ।
यालागीं नुलंघवे बोला । पांगें पांगला भक्तांच्या ॥८३॥
एवं जेथ भक्तांचें नाम घेणें । तेथ अवश्य देवें धांवणें ।
भक्तउपकारा उत्तीर्ण होणें । वेगें पावणें यालागीं ॥८४॥
यालागीं भक्ताचें नाम घेतां । तुटती भवबंधनव्यथा ।
ऐसें सांगतां अवधूता । प्रेम सर्वथा न संडे ॥८५॥
आतां अग्नि गुरु जो करणें । त्याचीं सांगेन लक्षणें ।
काना मना एक करणें । सावधपणें परियेसीं ॥८६॥
तेजस्वी तपसा दीप्तो दुर्धर्षोदरभाजनः ।
सर्वभक्ष्योऽपि युक्तात्मा नादत्ते मलमग्निवत् ॥ ४५ ॥
अग्नि निजतेजें देदीप्यमान । साक्षात हातीं न धरवे जाण ।
उदरमात्रीं सांठवण । सर्व भक्षण निजतेजें ॥८७॥
तैसाचि योगियाही जाण । भगवद्भावें देदीप्यमान ।
त्यासी धरावया आंगवण । नव्हे जाण सुरनरां ॥८८॥
हातीं न धरवे खदिरांगारु । तैसा योगिया अतिदुर्धरु ।
तयासी न शके आवरूं । मायाव्यवहारु गुणेंसीं ॥८९॥
अग्नीसी जेवीं मुखचि पात्र । तैसें योगियासी उदर मात्र ।
ठेवा ठेवणें विचित्र । नाहीं पात्र गांठीसी ॥४९०॥
अग्नीनें जें जें सेवणें । तें जाळूनि आपुल्याऐसें करणें ।
यापरी सर्व भक्षणें । नाहीं स्पर्शणें मळासी ॥९१॥
चंदन सुवासे दुर्गंध धुरे । निंब कडू ऊंस गोडिरे ।
तें जाळूनि आकारविकारें । कीजे वैश्वानरें आपणाऐसीं ॥९२॥
तैसा योगी जें अंगीकारी । तें आत्मदृष्टीं निर्धारी ।
दोष दवडूनियां दूरी । मग स्वीकारी निजबोधें ॥९३॥
भोग्य जें भोगूं जाये । तेथ आत्मप्रतीति पाहे ।
भोक्ता तद्रूपचि होये । हा भोगु पाहे योगिया ॥९४॥
अग्नींत पडिलें जें समळ । तें अग्निमुखें होय निर्मळ ।
योगिया जें सेवी अळुमाळ । परम मंगळ तें होय ॥९५॥
अग्निमुखीं यागु घडे । तेणें अदृष्टें स्वर्ग जोडे ।
योगियाचे मुखीं जें पडे । तेणें जोडे निजपद ॥९६॥
आणिक अग्नीचें चिन्ह । ऐक राया सावधान ।
तेंचि साधकासी साधन । सिद्ध लक्षण सिद्धाचें ॥९७॥
क्वचिच्छन्नः क्वचित्स्पष्ट उपास्यः श्रेय इच्छताम् ।
भुङ्क्ते सर्वत्र दातृणां दहन्प्रागुत्तराशुभम् ॥ ४६ ॥
भीतरीं तेजस्वी वरी झांकिला । होमकुंडीं अग्नि पुरिला ।
कां यज्ञशाळे प्रज्वळला । याज्ञिकीं केला महायागु ॥९८॥
जो जो उपासका भावो जीवीं । त्या त्या श्रेयातें उपजवीं ।
पूर्वोत्तर अशुचित्वें आघवीं । जाळूनि हवी सेवितु ॥९९॥
तैशीचि योगियाची लीळा । भाविकां प्रकट दिसे डोळां ।
एकां गुप्तचि होऊनि ठेला । न दिसे पाहिला सर्वथा ॥५००॥ checked
ऐशियाच्याही ठायीं । भावबळ भाविक पाहीं ।
अर्पिती जें जें कांहीं । तेणें मोक्ष पाहीं मुमुक्षां ॥१॥
तें पडतांचि योगियांच्या मुखीं । संचित क्रियमाणें असकीं ।
जाळोनियां एकाएकीं । करी सुखी निजपदीं ॥२॥
आणीकही अग्नीचें लक्षण । राया तुज मी सांगेन जाण ।
जेणें सगुण आणि निर्गुण । दिसे समान समसाम्यें ॥३॥
स्वमायया सृष्टमिदं सदसल्लक्षणं विभुः ।
प्रविष्ट ईयते तत्तत् स्वरूपोऽग्निरिवैधसि ॥ ४७ ॥
अग्नि सहजें निराकार । त्यासी काष्ठानुरूपें आकार ।
दीर्घ चक्र वर्तुल थोर । नानाकार भासतु ॥४॥
तैसीचि भगवंताची भगवद्गती । स्वमायाकल्पित कल्पनाकृती ।
तेथ प्रवेशला सहज स्थितीं । बहुधा व्यक्ती तो भासे ॥५॥
जैसें गंगेचें एक जळ । भासे भंवरे लहरी कल्लोळ ।
तैसा जगदाकारें अखिल । भासे सकळ जगदात्मा ॥६॥
कां छायामंडपींच्या चित्रासी । दीप प्रभा भासे जैसी ।
राम रावण या नांवेंसी । दावी जगासी नटनाट्य ॥७॥
तैशा नानाविधा व्यक्ती । नाना मतें नानाकृती ।
तेथ प्रवेशोनि श्रीपती । सहजस्थितीं नाचवी ॥८॥
तैशा योगियाची स्थिती । पाहता नानाकार व्यक्ती ।
आपणियातें देखे समवृत्ती । भेदभ्रांति त्या नाहीं ॥९॥
तेथ जें जें कांहीं पाहे । तें तें आपणचि आहे ।
या उपपत्ती उभवूनि बाहे । सांगताहे अवधूतु ॥५१०॥
या देहासी जन्म नाशु । आत्मा नित्य अविनाशु ।
हा दृढ केला विश्वासु । गुरु हिमांशु करूनि ॥११॥
विसर्गाद्याः श्मशानान्ता भावा देहस्य नात्मनः ।
कलानामिव चन्द्रस्य कालेनाव्यक्तवर्त्मना ॥ ४८ ॥
शुक्लकृष्णपक्षपाडी । चंद्रकळांची वाढीमोडी ।
ते निजचंद्रीं नाहीं वोढी । तैशी रोकडी योगियां ॥१२॥
जन्मनाशादि षड्विकार । हे देहासीच साचार ।
आत्मा अविनाशी निर्विकार । अनंत अपार स्वरूपत्वें ॥१३॥
घटु स्वभावें नाशवंतु असे । त्यामाजीं चंद्रमा बिंबलासे ।
नश्वरीं अनश्वर दिसे । विकारदोषें लिंपेना ॥१॥
घटासवें चंद्रासी उत्पत्ती । नाहीं नाशासवें नाशप्राप्ती ।
चंद्रमा आपुले सहजस्थितीं । नाशउत्पत्तिरहितु ॥१५॥
तैसा योगिया निजरूपपणें । देहासवें नाहीं होणें ।
देह निमाल्या नाहीं निमणें । अखंडपणें परिपूर्ण ॥१६॥
काळाची अलक्ष्य गती । दाखवी नाश आणि उत्पत्ति ।
ते काळसत्ता देहाप्रती । आत्मस्थिती नातळे ॥१७॥
एवं काळाचें बळ गाढें । म्हणती ते देहाचिपुढें ।
पाहतां आत्मस्थितीकडे । काळ बापुडें तेथ नाहीं ॥१८॥
सूक्ष्म काळगती सांगतां । वेगें आठवलें अवधूता ।
सिंहावलोकनें मागुता । अग्निदृष्टांता सांगतु ॥१९॥
कालेन ह्योघवेगेन भूतानां प्रभवाप्ययौ ।
नित्यावपि न दृश्येते आत्मनोऽग्नेर्यथार्चिषाम् ॥ ४९ ॥
काळनदीचा महावेगु । सूक्ष्मगती वाहतां वोघू ।
तेथ भूततरंगा जन्मभंगु । देखतांचि जगु न देखे ॥५२०॥
जराजर्जरित जाण । वाहतां नदीमाजीं वोसण ।
षड्विकार तेचि परिपूर्ण । भंवरे दारुण भंवताति ॥२१॥
बाल्य-तारुण्यांचें खळाळ । वार्धक्याचें मंद जळ ।
जन्ममरणांचे उसाळ । अतिकल्लोळ उठती ॥२२॥
वोघवेगाच्या कडाडी । पडत आयुष्याची दरडी ।
स्वर्गादि देउळें मोडी । शिखरींचे पाडी सुरेंद्र ॥२३॥
तळीं रिचावितां घोगें । पाताळादि विवरें वेगें ।
नाशूनियां पन्नगें । अंगभंगें अडिमोडी करी ॥२४॥
ऐशिया जी काळवोघासीं । घडामोडी भूततरंगांसी ।
होतसे अहर्निशीं । तें कोणासी लक्षेना ॥२५॥
जैं महाप्रळयीं मेघु गडाडी । तैं पूर चढे कडाडी ।
ब्रह्मादिक तरुवर उपडी । समूळ सशेंडी वाहविले ॥२६॥
जैं आत्यंतिक पुरु चढे । तैं वैकुंठ कैलासही बुडे ।
तेथ काळा रिगू न घडे । हें अवचट घडे एकदां ॥२७॥
अनिवार काळनदीची गती । सूक्ष्म लक्षेना निश्चितीं ।
ते सूक्ष्मगतीची स्थिती । अतिनिगुतीं परियेसीं ॥२८॥
दीपू तोचि तो हा म्हणती । परी शिखा क्षणक्षणा जाती ।
ते लक्षेना सूक्ष्मगती । अंतीं म्हणती विझाला ॥२९॥
प्रत्यक्ष प्रवाहे गंगाजळ । ते काळींचे म्हणती बरळ ।
तैशी काळगती अकळ । लोक सकळ नेणती ॥५३०॥
प्रत्यक्ष पाहतां देहासी । काळ वयसेतें ग्रासी ।
बाल्य-कौमारतारुण्यांसी । निकट काळासी न देखती ॥३१॥
अलक्ष्य काळाची काळगती । यालागीं गुरु केला गभस्ती ।
त्यापासोनि शिकलों स्थिति । तेही नृपति परियेसीं ॥३२॥
गुणैर्गुणानुपादत्ते यथाकालं विमुञ्चति ।
न तेषु युज्यते योगी गोभिर्गा इव गोपतिः ॥ ५० ॥
सूर्य काळें निजकिरणीं । रसेंसहित शोषी पाणी ।
तोचि वर्षाकाळीं वर्षोनी । निववी जनीं सहस्त्रधा ॥३३॥
सर्व शोषूनि घे किरणीं । तें शोषितें लक्षण नेणे कोणी ।
देतां मेघमुखें वरुषोनी । निववी अवनी जनेंसीं ॥३४॥
तैसीचि योगियाची परीं । अल्प ज्याचें अंगीकारी ।
त्याचे मनोरथ पूर्ण करी । सहस्त्र प्रकारी हितत्वें ॥३५॥
ज्यांचें सेविती योगी आत्माराम । त्यांचे पुरती सकळ काम ।
अंतीं करोनियां निष्काम । विश्रामधाम आणिती ॥३६॥
एवं योगी आपुले योगबळें । विषयो सेविती इंद्रियमेळें ।
जे देती त्यांसी यथाकाळें । कृपाबळें निवविती ॥३७॥
त्यांसी विषयो देतां कां घेतां । आसक्ति नाहीं सर्वथा ।
रसु चोखूनि घेतां देतां । अलिप्त सविता तैसे ते ॥३८॥
बुध्यते स्वे न भेदेन व्यक्तिस्थ इव तद्गतः ।
लक्ष्यते स्थूलमतिभिरात्मा चावस्थितोऽर्कवत् ॥ ५१ ॥
सूर्यो थिल्लरामाजीं बिंबला । मूढ म्हणती थिल्लरीं बुडाला ।
त्याचेनि कंपें कंपु मानिला । डहुळें डहुळला म्हणती तो ॥३९॥
त्या थिल्लरातें नातळतां । गगनीं अलिप्त जेवीं सविता ।
तैसीच योगियांची योग्यता । देहातीतता देहकर्मीं ॥५४०॥
त्यासी देहबुद्धीचेनि छंदें । म्हणती योगिया देहीं नांदे ।
त्या देहाचेनि नाना बाधें । स्वबुद्धिभेदें बांधिला म्हणती ॥४१॥
त्यासी देहाचें बाधितभान । हें न कळें त्याचें गुह्यज्ञान ।
दोराचेनि सापें जाण । डसोनि कोण मारिला ॥४२॥
एवं आत्मा तो चिदाकाशीं । मिथ्या देहीं मिथ्यात्वेंसीं ।
बिंबोनि दावी देहकर्मासी । नव्हे तें त्यासी बाधक ॥४३॥
देखे आपणातें जळीं बिंबला । परी न म्हणे मी जळीं बुडाला ।
तैसा देहातीतु बोधु झाला । नाहीं भ्याला देहकर्मा ॥४४॥
देखोनि मृगजळाचा पूरु । मूर्ख करूं धांवती तारूं ।
तैसा मिथ्या हा संसारु । भयंकरु मूर्खासी ॥४५॥
यालागीं दारागृहपुत्रप्राप्ती । तेथ न करावी अतिप्रीती ।
येचिविषयीं रायाप्रती । कथा कपोती सांगतु ॥४६॥
नातिस्नेहः प्रसङ्गो वा कर्तव्यः क्वापि केनचित् ।
कुर्वन्विन्देत सन्तापं कपोत इव दीनधीः ॥ ५२ ॥
संसारदुःखाचें मूळ । स्त्रीआसक्तीच जाण केवळ ।
स्त्रीलोभाचें जेथ प्रबळ बळ । दुःख सकळ त्यापासीं ॥४७॥
स्त्रीपासाव झाले पुत्र । त्याचे ठायीं स्नेह विचित्र ।
करितां दुःखासी पात्र । संसारी नर होताति ॥४८॥
आसक्ति आणि स्नेहसूत्र । या दोन्हीपासाव दुःख विचित्र ।
पदोपदीं भोगिती नर । अस्वतंत्र होऊनि ॥४९॥
यालागीं भलतेनि भलते ठायीं । आसक्ति स्नेहो न करावा पाहीं ।
अतिस्नेहो मांडिजे जिंहीं । दुःख तिंही भोगिजे ॥५५०॥
स्नेहदुःखाची वार्ता । कपोता-कपोतीची कथा ।
तुज सांगेन नृपनाथा । स्वस्थचित्ता परियेसीं ॥५१॥
कपोतः कश्चनारण्ये कृतनीडो वनस्पतौ ।
कपोत्या भार्यया सार्धमुवास कतिचित्समाः ॥ ५३ ॥
कपोतीचें स्नेह गोड । धरोनी स्त्रीसुखाची चाड ।
वनीं वृक्ष पाहोनियां गूढ । करी नीड कपोता ॥५२॥
तेणें वनचरें वनस्थळीं । नीडामाजीं स्त्रीमेळीं ।
वासु केला बहुकाळीं । भार्ये जवळी भूलला ॥५३॥
कपोतौ स्नेहगुणित हृदयौ गृहधर्मिणौ ।
दृष्टिं दृष्ट्याङ्गमङ्गेन बुद्धिं बुद्ध्या बबन्धतुः ॥ ५४ ॥
कपोता आणि कपोती । परस्परें दोघां अतिप्रीती ।
स्नेहो वाढलासे चित्तीं । हृदयीं आसक्ती नीच नवी ॥५४॥
हावभाव विलासस्थिती । येरेयेरांकडे पाहती ।
परस्परें कुरवाळिती । वोठंगिती येरयेरां ॥५५॥
येरयेरां वेगळें होणें । नाहीं जीवें अथवा मनें ।
दोघें वर्तती एकें प्राणें । खाणें जेवणें एकत्र ॥५६॥
शय्यासनाटनस्थान वार्ताक्रीडाशनादिकम् ।
मिथुनीभूय विश्रब्धौ चेरतुर्वनराजिषु ॥ ५५ ॥
सेवितां ज्याची अतिगोडी । तें घालिती येरयेरांच्या तोंडीं ।
जीवेंप्राणें शिणोनी जोडी । तें दे आवडीं स्त्रियेसी ॥५७॥
स्त्रियेसी सांडूनि दुरी । पाऊल न घाली बाहेरी ।
हात धरोनि परस्परीं । आंतबाहेरी हिंडती ॥५८॥
सदा एकांतां बसती । एके स्थानीं दोघें असती ।
दोघें क्रीडाविहार करिती । खेळ खेळती विनोदें ॥५९॥
एकांतीं गोड बोली । सासुसासर्यांचा विकल्पु घाली ।
दिराभावांच्या मोडी चाली । बोलाच्या भुलीं भुलवित ॥५६०॥
एके आसनीं बैसती । येरयेरांतें टेंकती ।
एके शय्ये निद्रा करिती । अहोरातीं एकत्र ॥६१॥
मैथुनसुखाचेनि वैभवें । विश्वासोनि जीवेंभावें ।
हिताहित कांही नाठवे । गृहिणीगौरवें नाचतु ॥६२॥
खेंडकुलिया आराम । त्यामाजीं दोघां समागम ।
नाममात्रें गृहाश्रम । विषयसंभ्रम वनराजीं ॥६३॥
यं यं वाञ्छति सा राजन् तर्पयन्त्यनुकम्पिता ।
तं तं समनयत्कामं कृच्छ्रेणाप्यजितेन्द्रियः ॥ ५६ ॥
जीवितापरीस समर्थ । जे जे मागे ते ते अर्थ ।
जीवेंप्राणें शिणोनि देत । काममोहित होऊनि ॥६४॥
जाणोनि जीवींचे खुणे । न मागतां अर्थ देणें ।
त्याहीवरी जरी त्या मागणें । तरी विकूनि देणें आपणियातें ॥६५॥
धर्माची वेळ नाठवणें । दीनावरी दया नेणे ।
कृपा स्त्रियेवरी करणें । जीवेंप्राणें सर्वस्वें ॥६६॥
बैसली साकरेवरी माशी । मारितांही नुडे जैशी ।
तैसा भोगितां विषयांसी । जरामरणासी नाठवी ॥६७॥
जैशी पूर्वजांची भाक । पाळिती सत्यवादी लोक ।
तैसा स्त्रियेचेंचि सुख । पाळी देख सर्वस्वें ॥६८॥
जैसी आत्मउपासकासी । एकात्मता होये त्यासी ।
तैसें स्त्रीवांचोनि दृष्टींसी । जगीं आणिकासी न देखे ॥६९॥
कपोती प्रथमं गर्भं गृह्णन्ती काल आगते ।
अण्डानि सुषुवे नीडे स्तपत्युः सन्निधौ सती ॥ ५७ ॥
आधींचि प्रिया पढियंती । तेही झाली गर्भवती ।
जैशी लोभियाचे हातीं । सांपडे अवचितीं धनलोहे ॥५७०॥
तैसें तिच्या गर्भाचें कोड । अधिकाधिक वाढवी गोड ।
जैसें मदिरा पिऊनि माकड । नाचे तडतड डुल्लतु ॥७१॥
तैसे गर्भाचे सोहळे । सर्वस्वें पुरवी डोहाळे ।
तिचे लीळेमाजी खेळे । प्राप्तकाळें प्रसूती ॥७२॥
स्वनीडा-आंतौती । जाहली अंडांतें प्रसवती ।
प्रसूतिवाधावा सांगति । ऐकोनि पति उल्हासे ॥७३॥
तेषु काले व्यजायन्त रचितावयवा हरेः ।
शक्तिभिर्दुर्विभाव्याभिः कोमलाङ्गतनूरुहाः ॥ ५८ ॥
अघटित घटी हरीची माया । अलक्ष लक्षेना ब्रह्यया ।
अवेव अंडामाजीं तया । देवमाया रचियेले ॥७४॥
रसें भरलीं होतीं अंडें । त्यांमाजीं नख पक्ष चांचुवडें ।
उघडिलीं डोळ्यांचीं कवाडें । करी कोडें हरिमाया ॥७५॥
अंडे उलोनि आपण । कोंवळी पिलीं निघालीं जाण ।
पितरें दृष्टीं देखोन । जीवेंप्राणें भुललीं ॥७६॥
प्रजाः पुपुषतुः प्रीतौ दम्पती पुत्रवत्सलौ ।
श्रृण्वन्तौ कूजितं तासां निर्वृतौ कलभाषितैः ॥ ५९ ॥
अत्यंत कोंवळीं बाळें । दोघें जणें पुत्रवत्सलें ।
शांतविती मंजुळें । अतिस्नेहाळें प्रजांसी ॥७७॥
जे समयीं जैसें लक्षण । तैसें प्रजांचें पोषण ।
अंगें करिताति आपण । दोघें जण मिळोनि ॥७८॥
गोड गोजिरे बोल । ऐकोनि दोघां येती डोल ।
धांवोनियां वेळोवेळ । निंबलोण उतरिती ॥७९॥
तासां पतत्रैः सुस्पर्शैः कूजितैर्मुग्धचेष्टितैः ।
प्रत्युद्गमैरदीनानां पितरौ मुदमापतुः ॥ ६० ॥
त्यांचेनि आलिंगनचुंबनें । मृदु मंजुळ कलभाषणें ।
दों पक्षांचेनि स्पर्शनें । दोघे जणें निवताति ॥५८०॥
माता पिता दोघें बैसति । सन्मुख अपत्यें धांवती ।
लोल वक्र विलोकिती । वेगें दाविती येरयेरां ॥८१॥
मग देवोनियां खेवे । दूरी जाती मुग्धभावें ।
तेथूनि घेऊनियां धांवे । वेगें यावें तयांपासीं ॥८२॥
मायबापांच्या पाखोव्यापासीं । हीनदीनता नाहीं बाळांसी ।
जे जन्मोनि त्यांचे कुशीं । त्या दोघांसी सभाग्यता ॥८३॥
लाडिकीं लळेवाडें बाळें । लाडें कोडें पुरविती लळे ।
देखोनि निवती दिठी डोळे । स्नेह आगळें येरयेरां ॥८४॥
ऐसी खेळतां देखोनि बाळें । दोघें धांवती एक वेळे ।
उचलूनियां स्नेहबळें । मुख कोवळें चुंबिती ॥८५॥
स्नेहानुबद्धहृदयावन्योन्यं विष्णुमायया ।
विमोहितौ दीनधियौ शिशून् पुपुषतुः प्रजाः ॥ ६१ ॥
अजाची जे अजा माया । त्या कैसी भुलवी गा राया ।
अन्योन्यस्नेह बांधोनि हृदया । पिलीं पोसावया उद्यत ॥८६॥
स्त्रीपुत्रांचा मोह गहन । त्यांचें करावया पोषण ।
चिंतातुर अतिदीन । करी भ्रमण अन्नार्थ ॥८७॥
एकदा जग्मतुस्तासामन्नार्थं तौ कुटुम्बिनौ ।
परितः कानने तस्मिन्नर्थिनौ चेरतुश्चिरम् ॥ ६२ ॥
एवं टणकीं जालीं बाळें । कुटुंब थोर थोरावलें ।
अन्न बहुसाल पाहिजे झालें । दोघे विव्हळें गृहधर्मे ॥८८॥
यापरी कुटुंबवत्सलें । पुत्रस्नेहें स्नेहाळें ।
दोघें जणें एके वेळे । अन्न बहुकाळें अर्थिती ॥८९॥
सहसा मिळेना अन्न । यालागीं हिंडती वनोपवन ।
बहुसाल श्रमतांही जाण । पूर्ण पोषण मिळेना ॥५९०॥
बहुसाल मेळवूनि चारा । दोघे जणें जाऊं घरा ।
मग आपुल्या लेंकुरां । नाना उपचारां प्रतिपाळूं ॥९१॥
ऐसऐशिया वासना । मेळवावया अन्ना ।
दोघेंजणें नाना स्थानां । वना उपवना हिंडती ॥९२॥
दृष्ट्वा तान्लुब्धकः कश्चिद्यदृच्छातो वनेचरः ।
जगृहे जालमातत्य चरतः स्वालयान्तिके ॥ ६३ ॥
माता पिता गेलीं दुरी । उडतीं पिलें नीडाभीतरीं ।
क्षुधेनें पीडिलीं भारी । निघालीं बाहेरी अदृष्टें ॥९३॥
ते वनीं कोणी एक लुब्धक । पक्षिबंधनीं अतिसाधक ।
तेणें ते कपोतबाळक । अदृष्टें देख देखिले ॥९४॥
तेणें पसरोनियां काळजाळें । पाशीं बांधिलीं तीं बाळें ।
कपोत-कपोतींचे वेळे । राखत केवळें राहिला ॥९५॥
कपोतश्च कपोती च प्रजापोषे सदोत्सुकौ ।
गतौ पोषणमादाय स्वनीडमुपजग्मतुः ॥ ६४ ॥
बाळकांच्या अतिप्रीतीं । कपोता आणि कपोती ।
चारा घेऊनि येती । नीडाप्रति लवलाहें ॥९६॥
स्त्रीसुखाची आसक्ती । तेचि वाढत्या दुःखाची सूती ।
स्त्रीसंगें दुःखप्राप्ती । सांगों किती अनिवार ॥९७॥
पुरुषासी द्यावया दुःख । स्त्रीसंगूचि आवश्यक ।
पुत्रपौत्रद्वारा देख । नानादुःख भोगवी ॥९८॥
कपोती स्वात्मजान्वीक्ष्य बालकान् जालसंवृतान् ।
तानभ्यधावत्क्रोशन्ती क्रोशतो भृशदुःखिता ॥ ६५ ॥
तंव काळजाळीं एके वेळें । कपोती बांधली देखे बाळें ।
तोंड घेऊनि पिटी कपाळें । आक्रोशें लोळें दुःखित ॥९९॥
बाळें चरफडितां देखे जाळीं । आक्रंदोनि दे आरोळी ।
बाळांसन्मुख धावें वेळोवेळीं । दुखें तळमळी दुःखित ॥६००॥
सासकृत्स्नेहगुणिता दीनचित्ताजमायया ।
स्वयं चाबध्यत शिचा बद्धान्पश्यन्त्यपस्मृतिः ॥ ६६ ॥
दुःख द्यावया भ्रतारासी । आक्रंदें कपोती चालिली कैसी ।
शतगुणें स्नेहो वाढला तिसी । मृतपुत्रांसी देखोनि ॥१॥
पुत्रस्नेहें केलें वेडें । गुण आठआठवूनि रडे ।
हिताहित न देखे पुढें । बळेंचि पडे जाळांतु ॥२॥
मायामोहें भुलली कैशी । जेथ बांधलें देखे पुत्रासी ।
ते जाळीं घाली आपणासी । मोहें पिशी ते केली ॥३॥
कपोतः स्वात्मजान्बद्धानात्मनोऽप्यधिकान्प्रियान् ।
भार्यां चात्मसमां दीनो विललापातिदुःखितः ॥ ६७ ॥
अंतरला स्त्रीबाळकीं । कपोता तो एकाएकीं ।
रुदन करी अधोमुखीं । अतिदुःखीं विलपतु ॥४॥
जीवाहोनि प्रिय अधिक । ते निर्जीव देखिले बाळक ।
अनुकूल अनुरूपक । भार्या देख अंतरली ॥५॥
अहो मे पश्यतापायमल्पपुण्यस्य दुर्मतेः ।
अतृप्तस्याकृतार्थस्य गृहस्त्रैवर्गिको हतः ॥ ६८ ॥
धर्म अर्थ आणि काम । या तिहींचा आश्रयो गृहाश्रम ।
तो भंगला मी अनाश्रम । अतृप्त काम सांडूनि ॥६॥
पूर्वपापाचा आवर्तु । मज सांडूनि अकृतार्थु ।
माझा कामु नव्हतां तृप्तु । धर्मकामार्थु भंगला ॥७॥
गृहीं त्रैवर्गुचि भंगला । चौथा पुरुषार्थ असे उरला ।
तो साधूनि घेऊं वहिला । आश्रमु भंगल्या क्षिती काय ॥८॥
ऐसें म्हणसी जरी निगुतीं । ये अर्थीं मी दुर्मती ।
विषयवासना नोसंडिती । कैसेनि मुक्ति साधेल ॥९॥
म्यां पूर्वी अल्प पुण्य होतें केलें । यालागीं अंतरायीं घर घेतलें ।
माझें परलोकसाधन ठेलें । विधुर केलें मजलागीं ॥६१०॥
हो कां गृहीं असतां गृहस्थां । काय परलोक साधे समस्तां ।
इतरांची असो कथा । मज साधनता तंव होती ॥११॥
अनुरूपानुकूला च यस्य मे पतिदेवता ।
शून्ये गृहे मां सन्त्यज्य पुत्रैः स्वर्याति साधुभिः ॥ ६९ ॥
स्त्रीपुरुषांची चित्तवृत्ती । अनुकूल वर्ते धर्मप्रवृत्तीं ।
तरीच परलोक साधिती । इतरां प्राप्ती ते नाहीं ॥१२॥
एकांच्या भार्या त्या तोंडाळा । एकांच्या त्या बहु वोढाळा ।
एकांच्या त्या अतिचांडाळा । एकी दुःशीला दुर्भगा ॥१३॥
एकीचा तो क्रोध गाढा । एकी अत्यंत खादाडा ।
एकी सोलिती दांत दाढा । आरिसा पुढां मांडूनि ॥१४॥
एकीं वोंगळा आळसिणी । एकी त्या महाडाकिनी ।
एकी सुकुमार विलासिनी । बरवेपणीं गर्वित ॥१५॥
तैशी नव्हे माझी पत्नी । सदा अनुकूळ मजलागुनी ।
मजसी वर्ते अनुरूपपणीं । धर्मपत्नी धार्मिक ॥१६॥
मी जेव्हां धर्मीं तत्पर । तेव्हां धर्मासी ते अतिसादर ।
मज कामीं जेव्हां आदर । तेव्हां कामचतुर कामिनी ॥१७॥
मजवांचोनि तत्त्वतां । न भजे आणिकां देवां देवतां ।
मज सांडूनि न वचे तीर्था । माझें वचन सर्वथा नुल्लंघी ॥१८॥
एवं रूपगुणकुलशील । मजसी सदा अनुकूल ।
पतिव्रता जे केवळ । पत्नी निर्मळ पैं माझी ॥१९॥
मज सांडूनि शून्यगृहीं । पुत्रेंसहित साध्वी पाहीं ।
जातसे स्वर्गाच्या ठायीं । मज अपायीं घालूनि ॥६२०॥
सोऽहं शून्ये गृहे दीनो मृतदारो मृतप्रजः ।
जिजीविषे किमर्थं वा विधुरो दुःखजीवितः ॥ ७० ॥
नाशिली स्त्री नाशिल्या प्रजा । येथ म्यां रहावें कवण्या काजा ।
दुःखें प्राण जाईल माझा । लोकलाजा निंदित ॥२१॥
एवढें अंगीं वाजलें दुःख । काय लौकिकीं दाखवूं मुख ।
भंगलें संसाराचें सुख । जितां मूर्ख म्हणतील ॥२२॥
जळो विधुराचें जिणें । सदा निंद्य लाजिरवाणें ।
न ये श्राद्धींचें आवतणें । सदा वसणें एकाकी ॥२३॥
ऐसेनीं वसतां ये लोकीं । शून्य गृहीं एकाकी ।
धडगोड न मिळे मुखीं । परम दुःखी मी होईन ॥२४॥
तांस्तथैवावृतान्शिग्भिर्मृत्युग्रस्तान्विचेष्टतः ।
स्वयं च कृपणः शिक्षु पश्यन्नप्यबुधोऽपतत् ॥ ७१ ॥
ऐसें बोलोनि केलें काये । मृतस्त्रीपुत्रांकडे पाहे ।
काळपाशीं बांधिली आहे । चेष्टा राहे निःषेष ॥२५॥
ऐसें देखतांही अबुद्धी । विवेकें न धरीचि बुद्धी ।
आपण जाऊनि त्रिशुद्धी । जाळामधीं पडियेला ॥२६॥
मेल्या मागें मरणें । देखों हेंचि सर्वांसी करणें ।
परी जन्ममृत्यु निवारणें । हा स्वार्थु कवणें न धरिजे ॥२७॥
पहा पां स्त्रीपुत्राकरणें । आपुलाही जीवु देणें ।
परी भगवत्पदवी साधणें । हें न मने मनें सर्वथा ॥२८॥
तं लब्ध्वा लुब्धकः क्रूरः कपोतं गृहमेधिनम् ।
कपोतकान्कपोतीं च सिद्धार्थः प्रययौ गृहम् ॥ ७२ ॥
जाळीं पडला कपोता दुर्बुद्धी । झाली लुब्धकाची कार्यसिद्धी ।
सहकुटुंब घेऊनि खांदीं । निघे पारधी निजस्थाना ॥२९॥
ऐसा जो कोणी गृहमेधी । त्यासी सर्वथा काळु साधी ।
जैशी कपोत्याची बुद्धी । तैसी बुद्धी गृहमेध्या ॥६३०॥
बाळकांच्या काकुळतीं । मरण पावली कपोती ।
ऐसें देखत देखतां दुर्मती । तेथ निश्चितीं उडी घाली ॥३१॥
यापरी तो कपोता । कुटुंबाची मेधा वाहतां ।
मरण पावला सर्वथा । विवेकु चित्ता न धरीचि ॥३२॥
एवं कुटुम्ब्यशान्तात्मा द्वन्द्वारामः पतत्त्रिवत् ।
पुष्णन्कुटुम्बं कृपणः सानुबन्धोऽवसीदति ॥ ७३ ॥
ऐसा कुटुंबी गृहस्थु । कुटुंबपोषणीं आसक्तु ।
विषयवासना अशांतु । पावे घातु सकुटुंब ॥३३॥
गृहासक्ती गृहाश्रमु । तो केवळ द्वंद्वाचा आरामु ।
कपोत्या ऐसा पडे भ्रमु । वृथा जन्मु दवडावा ॥३४॥
यः प्राप्य मानुषं लोकं मुक्तिद्वारमपावृतम् ।
गृहेषु खगवत्सक्तस्तमारूढच्युतं विदुः ॥ ७४ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कन्धे सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥
येवोनियां कर्मभूमीसी । जो पावला उत्तम देहासी ।
त्याहीमाजीं उत्तमता कैशी । अग्रवर्णासी पैं जन्म ॥३५॥
आलिया मनुष्यदेहासी । मुक्तीचा दारवंटा मुक्त त्यासी ।
लव निमिष येकु दिशीं । यावज्जन्मेंसीं मोकळा ॥३६॥
इतरां वर्णांची हे गती । मा ब्राह्मण तरी पुण्यमूर्ती ।
ते सदा मुक्तचि असती । वृथा आसक्तीं गुंतले ॥३७॥
विद्वांस आणि वैराग्य । तें ब्रह्मादिकां न लभे भाग्य ।
वृथा आसक्तीं केले अभाग्य । शिश्नोदरा साङ्ग वेंचले ॥३८॥
मनुष्यदेहीं गृहासक्तु । तो बोलिजे 'आरूढच्युतु'।
कपोत्याचे परी दुःखितु । सिद्ध स्वार्थु नाशिला ॥३९॥
विषयीं सर्वथा नाहीं तृप्ति । ऐसें श्रुतिपुराणें बोलती ।
करितां विषयाची आसक्ती । थित्या मुकती नरदेहा ॥६४०॥
नवल नरदेहाची ख्याती । रामनामाच्या आवृत्तीं ।
चारी मुक्ती दासी होती । तो देहो वेंचिती विषयासी ॥४१॥
विषयसुखाचिये आसक्ती । कोणा नाहीं झाली तृप्ती ।
मृगजळाचिये प्राप्ती । केवीं निवती तृषार्त ॥४२॥
यालागीं जाणतेनि मनुष्यें । नरदेहींचेनि आयुष्यें ।
विषयांचेनि सायासें । व्यर्थ कां पिसे कष्टती ॥४३॥
नरदेहाऐसें निधान । अनायासें लाधलें जाण ।
सांडीं सांडीं अभिमान । तेणें समाधान पावसी ॥४४॥
पुढती नरदेहाची प्राप्ती । होईल येथ नाहीं युक्ति ।
यालागीं सांडूनि विषयासक्ती । भावें श्रीपति भजावा ॥४५॥
कलियुगीं सुगम साधन । न लगे योग याग त्याग दान ।
करितां निर्लज्ज हरिकीर्तन । चारी मुक्ति चरण वंदिती ॥४६॥
इटेसाठीं परीस पालटे । येतां कां मानिती वोखटें ।
तैसा कीर्तनाचेनि नेटेंपाटें । देवो भेटे प्रत्यक्ष ॥४७॥
एका जनार्दनु म्हणे । नश्वर देहाचेनि साधनें ।
जनीं जनार्दनु होणें । हे मुद्रा तेणें लाविली ॥४८॥
एका जनार्दना शरण । तंव जनार्दनु झाला एक एकपण ।
जैसें सुवर्ण आणि कंकण । दों नांवीं जाण एक तें ॥४९॥
तोचि एका एकादशीं । श्रीकृष्ण सांगे उद्धवासी ।
अवधूत सांगे यदूसी । गुरूपदेशीं उपदेशु ॥६५०॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे यदुअवधूतेतिहासे
एकाकारटीकायां सप्तमोऽध्यायः ॥७॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ॥७४॥ ओव्या ॥६५०॥