Overlaar (Mol-Centrum)

HISTORISCH:

Op de Ferrariskaart uit 1777 bemerken we een ovaalvormig perceel tussen de Boerenkrijgstraat en Lakenmakersstraat. Op een kaart van 1786 ligt de schans in de noorderhoek van het Laar. Het kadastraal plan van 1834 toont dit grondstuk met meer hoekige vormen door bebouwing en stratenaanleg. De zuidelijke Corbiestraat is nog smal en zal later door de afbraak van de zogenoemde barakken pas haar huidige breedte verkrijgen. Het plan 1834 toont een min of meer ovaalvormig perceel tussen de Corbiestraat, de Achterpad en de Schansstraat. Ook het westelijke Rondplein heeft alle kenmerken van een schansperceel. Adolf Reydams situeert de Molse Centrumschans trouwens aan de westzijde van het Rondplein.

Al deze standplaatsen werden in het verleden aanzien als mogelijke ligging van de schans van Overlaar.

In het Molse meetboek van 1764-1814 vinden we in 1804 de aankoop van een 139 roeden groot perceel dat als de schans op het Laar werd benoemd. De aanpalende eigenaars waren: oost, zuid en west palende de gemeente en noord zichzelf. Daar "Den Doop" toen reeds de bezitter was van de grond met "Het Rond" wordt met noord "zichzelf" ontegensprekelijk het genoemde goed met huis bedoeld en was deze verschansing dus wel degelijk gelegen op het noordwestelijke Rond.

Om de grote schulden te delgen die ontstaan waren wegens militaire plunderingen en afpersingen, verwierf Mol in 1636 door een bijzonder octrooi de toelating om grote oppervlakten gemeentegrond te verkopen waaronder ook het zuidelijke Laar. In dit zuidelijke Laar bleef alleen de Meerplas (perceel 757) als gemeentegrond over, in het noorden het ganse Rond met schans tot 1804.

Indien de oorspronkelijke Laarschans op het zuidelijke Laarplein lag, dan werd zij door de verkoop in 1636 gesloopt en waarschijnlijk verplaatst zijn naar de meer noordelijke standplaats. Een eventuele schans op deze plaats moet dus bestaan hebben voor deze datum. (Goedenisboek 1744-1762 blz 306)

Op de kaart van het grensgebied tussen de Verenigde Provinciën en de Oostelijke Nederlanden (1786) bemerken we nog duidelijk veel ruimte van het vroegere schansterrein tussen de Boerenkrijgstraat, Corbiestraat en Spinderspad. De noordelijke Laarhuizen waren toen reeds gebouwd. Let ook op de barakken aan de westzijde van deze verschansing.

In de richting van de grote open Laarruimtes aan de noord-, oost- en zuidzijde bezat de oorspronkelijke schans watergrachten met aarden verdedigingswallen. De toegangsweg en de ophaalbrug van de schans kan met vrij grote zekerheid worden gesitueerd aan de westzijde ter hoogte van het huidige Achterpad. Het art. 15 van het schansreglement staaft deze visie: men spreekt over het niet versperren van de toegangsweg. Momenteel is het nog steeds één van de smalste straten van Mol-Centrum en beantwoordt door zijn hoekig verloop volledig aan de bedoeling de toegang tot de versterking te bemoeilijken.

Op bijgaande kadastrale kaart uit 1975 (en het digitale kadasterplan van 2012) draagt de oude schans van Overlaer het nummer 1. De Brekkenloop welke nu nog bestaat, doch volledig werd overwelfd in het begin van deze eeuw, is op de kaart aangegeven met zijn oud tracé, langs de doorgang in de Boerenkrijgstraat tot achter de RIT gebouwen en vervulde vroeger de functie van schansgracht. Na de verkoop van deze gemeentegronden werd het zuidelijk deel van de gracht gedicht maar bleef behouden als doorgang, wat trouwens bij praktisch alle schansen zo gebeurde. De Brekkenloop loopt verder via de Corbiestraat op het tracé van de stippellijn. Ook de overige waterlopen doorheen het Molse centrum werden op de 2 kaarten zo goed mogelijk gereconstrueerd. Deze hydrografische reconstructie was mogelijk door een grondige studie van de grondliggers van de Markt.

Het schansreglement is onderaan weer gegeven!

DE SCHANS VAN DE MOLDERDIJK

Deze schans draagt op het digitale kadasterplan het nummer V.

Dit omwaterd perceel komt voor op de oudste kadasterplannen van 1811-1834. Het is tevens nog mooi (met blauwe inkleuring van de gracht) aanwezig in de Atlas der Buurtwegen. Het lag achter het Molse secretarishuis dat samen met de "Sint Joris" en "De Zwaan" later tot Rijksopvoedingsgesticht zou omgevormd worden. In 1662 werd reeds een deel van de omwalling en de gracht van de oude Laarschans aangewend als hof en dries. Daar het weinig waarschijnlijk is dat het Zavel onmiddellijk met de bouw van een nieuwe versterking op het Rond aanving, werd vermoedelijk eerst naast de toren ook de bestaande omwalling aan de Molderdijk, als vluchtoord gebruikt. Daar waar dit omwaterd perceel meestal als "de schans van Putmans" werd aangeduid dient hier toch wel de bedenking gemaakt of het hier niet gaat om uitbreiding van de mogelijkheden. Dit is niet onmogelijk aangezien analoog met de gehuchten Achterbos. Sluis, Ginderbuiten naast de klassieke schans een sterkte nabij het bedehuis bestond. Een omwalling rondom de Molse toren hoeft hierbij niet uitgesloten te worden. Werd het Molse kerkhof te groot en verplaatste men aldus de centrale verschansing naar de Molderdijk?

Besluit

Tussen 1681 en 1691 wordt opnieuw gesproken over een schans op Overlaer. De nieuwe Molse versterking van het Laar bleek overeen te stemmen met een standplaats tussen het huidige Rond, de Schansstraat en de Lakenmakersstraat.

Samenvattend kunnen we dan de schansen van het centrum in volgorde van gebruik rangschikken:

1. De schans tussen Boerenkrijgstraat, Corbiestraat en Spinderspad.
2. De sterkten van Kerktoren, Klooster en Molderdijk.
3. Schans van het Rond aan de Schansstraat samen met Klooster- en Putmansschans.

KARTOGRAFISCH:

• Uittreksel uit de Atlas van De Ferraris (1777) met weergave van Mol centrum.
• Extract uit de grenskaart tussen de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden uit 1786 (met toevoegingen van de HK Balen).
• Uittreksel uit de Atlas der Buurtwegen (ca. 1847). Er zijn geen duidelijke verwijzingen naar de vroegere schansen.
• Uittreksel uit het kadastraal plan van 1975 met aanduiding van de belangrijke zones in Mol-centrum (door Heemkundige Kring Mol) - zie verder hieronder.
• Uittreksel uit het digitaal kadasterplan (2012). Op dit plan zijn volgende zones blauw omlijnd: 1: oude schans / 2: omwaterd klooster / 3: kerk met weertoren / 4: latere schans (na 1636) / 5: eigendom Putmans

"ORDONNANTIE gemaeckt by de savelmeesters van Overlaer met advoy ende consent van de principaelste ingesetenen aldaer, raeckende de Schanse.

In den iersten alsoo hoochnoodich gevonden is tot defensie van den inlandsche oirloghe mits de distansie ende veyre gelegentheyt van de steden, onder de se dorpe te moeeken forten ende schansen waarinne de huyslieden hun in tyde van noode soude mogen retireren ende opdat aldaer goeden regel ende policye soude mogen gehouden worden,tot conservatie van een ieder persoon ende syne opgevluchte goederen, hebben tsamenderhant gemaect ende gesloten de se naervolgende poincten ende articelen:

I) In den ierste: dat neymant op de se schanse en mach plaetse hebben oft coopen sonder dat hy heeft syne residentie ende wooninghe onder desen servele. te waere met generaal advoy ende consent van den geheelen savele ende dat het waer een alsulcken persoon die men vont niet te wesen ende proufijtelyke voor de voer schreven schanse.

2) Item: soo yemant vertreckt vuyt den savel hebbende daer op de schans geene vaste huysinghe oft koye gemaect, verliest syne plaetse, maer soo hy daer op heeft gebout, mach synen leefdaghe lanck deselve gebruycken ende daernaer synen erffgenaemen by aldien zy wederom onder dit savel coemen woonen ende andersintz nyet mitz helpende deselve schanse onderhouden ende daertoe contribuerende gelyck andere van den savele, maer mogen wel vercoopen aan yemand ende aen degene die onder dit savel woonen maer nyet de plaetse aen andere.

3) Item: soo wie compt te sterven: d'erffgenaemen verlieren hun onbebouwde plaetse maer mach één van de kinderen ende anders nyemant deselve plaetse behouden mitz gevende eens cen't voerschreven savel dry gulden of een halff ton biers ter optie van den saevelmeester mitz hy woont oft blyft woonen in't savel ende heeft altyt de prefentie dengenen die het vaderswoonhuys heeft beerft, ten ware het onder hun anders worde gecavelt ende geconditionneert.

4) Item: soo eymant syn huysen oft koyen affkochte aen eymant buyten den savel woonende om op andere schanse geseth te worden mogen die van den savele denselve coop ende allen tgene daer inne cooper gehouden is.

5) Item: degene die dobbel plaetsen hebben moeten in alle lasten dobbel contribueren ende met twee persoonen savelen, dan die met gespan eoemen sullen met hun gespan ende voerman volstaen al hebben sy dobbel oft meer plaetsen. De savelmeester mach compareren op't savel alst geboden is, sonder te wercken mitz houdende policye onder de werckluyden als casse avenant.

6) Item: dat nyemant en sal moghen op de schanse vuur stoecken oft vier breng hen als in tyde van noode.

7) Item: dat men sal maecken tot bewaernisse van deselve schansche een huysken om yemant van goeden name ende fame daerinne te mogen woonen om de schansche en de goederen gaede te slaen tot opbouwinge van welcke huyse een ider sal contribueren naer raet ende groote synder plaetsen soomen dat vuyt den savel nyet en can vinden.

8) Item: dat men tot gelycken cost int tselve huys sal stellen een en oven,ende sal ider coemen backen in den selven oven gehouden wesende te geven aen den wachter voor 't gaede slaen van den vuer twee blancken eer hy 't vuer in den hoven oft d' meel in't huys mach brengen.

9) Item: dat ider plaetseaen denselven wachter jaerlycx sal moeten geven dry stuyvers op prompte parate ende reele executie.

10) Item: datten selve wachter gehouden sal wesen alle morgen de schansche te openen des versocht synde ende tsaevontz metter sonneonderganck te sluyten ende deselve altyt t' openen als noot is.

11) Item: Dat den selven wachter gehouden issyn huysken te onderhouden van wanden ende dacke maer mach het vitsel halen op 't saevel.

12) Item: datten selven wachter gehouden is te wercken voer aen de poort op dat hy sien can wie daer in ende vuyt gaet,in ende vuyt wordt gedragen.·

13) Item: datten nyemant vanden savel en sal in tyde van legers onder deselve moge soetelen oft yet vercoopen op de schanse gevlucht synde oft eenighe soldaten daer op te brengen oft laeten coemen op pene van .....

14) Item: wie 't goet,Beesten oft oock de meesters of Baracken wyst aen de soldaeten op de schanse coemende vragende naer hunne patroms oft hunne goederen verbeurt die ierste keere ..... ende voer de twieden keer het dobbel ende voer den derden keere syn plaetse ende dobbelen pene.

15) Item: neymant en mag met keyren oft wagen, beesten oft ander getuygh de straten besetten in tyde van vluchtinge,maer moeten die alsdan los ende vry syn,ende wie contraire dede sal t'elcken verbeuren .....

16) Item: wie bevonden wort d'een den anderen iet te nemen oft te stelen oft oock yet van plaetse van yemande yet te draghen onder pretext van leeninghe, sonder kennisse van den eygenaer oft twee van den gebueren verbeurt syne plaetse ende blyft gebannen van de schanse laetende voerts de correctie aen den officier.

17) Item: Geboden synde te wercken op seeker ure ende met seeker gespan of geweer, wie een quartier compt naer den clockslach verbeurt .... x st.

18) Item: soo wie den savelmeester nyet aen en staet op dwerck coemende can heyschen eenen sterckeren sal moeten comen, valt in pene.

19) Item: wie den servelmeester quolyck toespreekt oft injurieert 'syn in't calengieren oft andersintz sal t'elckens verbeuren .... x st.

20) Item: soo yemant gecalengiert synde nyet en betaelde sal denselven datelyck synen pene moeten opleggen andersintz sal daervoer geexecuteert worden,ende sal de pene d'executie dryvende hebbe voer syn moitte 2 st. ende daervoer oock denselve pene goetdoen.

21) Item: wie eenighe ingangen maect in de veste om water te scheppen oft beesten te drencken verbeurt t'elcken .... st. ende moet op synen cost ende last 'tselve gat wederom opmaecken.

22) Item: nyemant en vermach over de vesten te gaen oft dimmen oft eenich goet van achter aff worpen over de veste op pene van ...

23) Item: nyemant en vermach in de voorschreven vesten roiten vlas oft kemp,noch hout op verbuerte vnn't goet, maer sal gelaten ende verhuert wordden voer een vry viswaeter tot profyt van den savel.

24) Item: soo wie in den vooschreven vesten bevonden wordt te vissen, dese nyet gehuert hebbende sal verbeuren thien gulden ende tot dien steen tot correctie van den officier als een vischdieff.

25) Item: nyemant en vermach eenich graen te wassen in de vesten ten ware in tyde van noot op pene van ...

26) Item: wie bevonden wort eenich hout aH te houden dat op de wallen geplant is die sal verbeuren 6 guld. ende tot dyen moeten opleggen ende betalen de dubbel werde van den hout ende noch staen ter correctie van den officier.

27) Item: zoo doer yemantz quade toesicht aen huysinghe van yemanden aen den gemeynen puth, brugge oft ketens iet wordden gebrocken sal alsulcken delinquant tselve synen cost moet opmaecken.

28) Item: nyemant en sal moghen eenighe vuyle stinckende putten te maecken, vuyle handwercken daer op' escerceren ende die alreede daerop gemaect syn sullen moeten gestopt ende vuytgebrocken worden.

Het reglement handelt in nummer 14 over barakken, en is toepasselijk op een meer westelijk huizengroep aan de Corbiestraat. Deze barakken dienen geenszins te worden aanzien als de gebouwen binnen de omwalling daar de tekst deze aanduidt als huizing, kooi of plaats. Deze barakken dient men eerder te zien als de plaatsen, nabij de schans, van waaruit de burgerwacht de omgeving afspiedde.