Het Lucasevangelie is het enige van de vier evangeliën met een formele proloog, Lucas 1:1-4. Vanzelfsprekend is deze proloog van groot belang om te begrijpen hoe het Lucasevangelie en Handelingen tot stand zijn gekomen. Er is dan ook veel studie naar gedaan. Op deze pagina geef ik eerst een overzicht van enkele belangrijke vertalingen, vervolgens bespreek ik de lastigste vertaalkwesties en als laatste ga ik in op wat voor type proloog de proloog van het Lucasevangelie is.
De tekst
NA28: Ἐπειδήπερ πολλοὶ ἐπεχείρησαν ἀνατάξασθαι διήγησιν περὶ τῶν πεπληροφορημένων ἐν ἡμῖν πραγμάτων, καθὼς παρέδοσαν ἡμῖν οἱ ἀπ’ ἀρχῆς αὐτόπται καὶ ὑπηρέται γενόμενοι τοῦ λόγου, ἔδοξεν κἀμοὶ παρηκολουθηκότι ἄνωθεν πᾶσιν ἀκριβῶς καθεξῆς σοι γράψαι, κράτιστε Θεόφιλε, ἵνα ἐπιγνῷς περὶ ὧν κατηχήθης λόγων τὴν ἀσφάλειαν.
Vertalingen
NBV21: Nadat reeds velen zich tot taak hebben gesteld om verslag te doen van de gebeurtenissen die zich in ons midden hebben voltrokken, en die ons zijn overgeleverd door degenen die vanaf het begin ooggetuigen zijn geweest en dienaren van het Woord zijn geworden, leek het ook mij goed om alles van de aanvang af nauwkeurig na te gaan en deze gebeurtenissen in ordelijke vorm voor u, hooggeachte Theofilus, op schrift te stellen, om u te overtuigen van de betrouwbaarheid van de zaken waarin u onderricht bent.
HSV: Aangezien velen ter hand genomen hebben een verslag op te stellen van de dingen die onder ons volkomen zekerheid hebben, zoals zij die van het begin af ooggetuigen en dienaren van het Woord zijn geweest, aan ons overgeleverd hebben, heeft het ook mij goedgedacht, na alles van voren af aan nauwkeurig onderzocht te hebben, het geordend voor u te beschrijven, hooggeachte Theofilus, opdat u de zekerheid kent van de dingen waarin u onderwezen bent.
NRSV: Since many have undertaken to compile a narrative about the events that have been fulfilled among us, just as they were handed on to us by those who from the beginning were eyewitnesses and servants of the word, I, too, decided, as one having a grasp of everything from the start, to write a well-ordered account for you, most excellent Theophilus, so that you may have a firm grasp of the words in which you have been instructed.
ESV: Inasmuch as many have undertaken to compile a narrative of the things that have been accomplished among us, just as those who from the beginning were eyewitnesses and ministers of the word have delivered them to us, it seemed good to me also, having followed all things closely for some time past, to write an orderly account for you, most excellent Theophilus, that you may have certainty concerning the things you have been taught.
Loveday Alexander: Inasmuch as many have undertaken the task of compiling an account of the matters which have come to fruition in our midst, just as the tradition was handed down to us by the original eyewitnesses and ministers of the word, it seemed good to me also, having followed everything carefully and thoroughly, to write it all up for you in an orderly fashion, most excellent Theophilus, so that you may have assured knowledge about the things in which you have been instructed.
Richard Bauckham: Since many have undertaken to set down an orderly account of the events that have been fulfilled among us, just as they were handed on to us by those who from the beginning were eyewitnesses and servants of the word, I too decided, after investigating everything carefully from the very first, to write an orderly account for you, most excellent Theophilus, so that you may know the truth concerning the things about which you have been instructed.
David Moessner: Since many have undertaken to compile a narrative concerning the events/matters which have been fulfilled in our midst, just as those from the beginning eyewitnesses and attendants of the word delivered over to us, it seemed good to me also, as one who has a thoroughly informed familiarity with all these events/matters from the top, to write you in sequence [most excellent Theophilus], so that you may gain a firm grasp of the significance of the events/matters of which you have been taught.
Vertaalkwesties
πολλοὶ = velen: hoe veel mensen bedoelt Lucas? Het gebruik van 'veel' en 'velen' komt veel voor in prologen van klassieke auteurs; desondanks is er geen reden om aan te nemen dat Lucas hier gebruikmaakt van een overdrijving.
ἐπεχείρησαν = geprobeerd hebben / een poging gedaan hebben / zich beziggehouden hebben met: dit woord is een heel 'bescheiden' woord. Bedoelde Lucas het negatief en meende hij dat zijn voorgangers gefaald hebben in hun pogingen, of is het neutraal bedoeld?
περὶ τῶν πεπληροφορημένων πραγμάτων = over de zaken die [vervuld zijn / tot een einde zijn gekomen]: de vertaling van de HSV is onjuist, want πεπληροφορημένων heeft betrekking op de zaken en niet op personen, en kan dus niet over 'zekerheid hebben' gaan. Volgens sommige exegeten gaat het hier om profetieën die vervuld zijn, maar dan is het gebruik van het woord πράγματα ('zaken') opmerkelijk. Mijns inziens is het aannemelijker dat Lucas het hier heeft over zaken/gebeurtenissen binnen een bepaalde tijdsspanne waarvan het einde in het verleden ligt.
ἐν ἡμῖν = onder ons / in ons midden: Lucas gebruikt twee keer 'ons'. De vraag is wie daar allemaal onder vallen, en met name of Theofilus er ook onder valt.
παρέδοσαν ἡμῖν = aan ons overgeleverd hebben: betekent dit dat Lucas cum suis direct contact hebben gehad met degenen die hij in dit vers beschrijft, of kan dat ook via tussenstappen gebeurd zijn? Het gebruik van παραδίδωμι in andere prologen suggereert dat de tweede betekenis in principe mogelijk is, maar dat hangt natuurlijk ook af van de context.
οἱ ἀπ’ ἀρχῆς αὐτόπται καὶ ὑπηρέται γενόμενοι τοῦ λόγου = zij die vanaf het begin ooggetuigen en dienaren van het woord waren: bedoelt Lucas hier twee groepen mensen, of één groep mensen met twee functies?
ὑπηρέται τοῦ λόγου = dienaren van het woord: algemeen wordt aangenomen dat deze aanduiding een christelijke betekenis heeft. In Lucas-Handelingen wordt λόγος vaak gebruikt om de christelijke boodschap, het Evangelie aan te duiden. Tegelijkertijd wordt het woord maar liefst drie keer door Lucas in zijn prologen gebruikt: in vers 2 en 4 van Lucas 1 en ook in Handelingen 1:1. In Handelingen betekent λόγος duidelijk 'boek', en in Lucas 1:4 lijkt het te slaan op 'verslagen' of 'verhalen'. Het zou dus kunnen dat ὑπηρέται τοῦ λόγου een betekenis heeft die niet expliciet christelijk is.
παρηκολουθηκότι πᾶσιν ἀκριβῶς = aangezien ik [alles / allen] zorgvuldig [gevolgd / begrepen] heb: παρηκολουθηκότι kan niet betekenen dat Lucas alles goed onderzocht heeft. Het betekent ofwel het fysiek volgen van iets of iemand, of het met het verstand begrepen hebben van iets. Vanwege het gebruik van het woord ἀκριβῶς ligt de tweede betekenis voor de hand.
ἄνωθεν = vanaf het begin / reeds lange tijd / volledig: letterlijk betekent dit woord 'van boven af'. Het kan een temporele betekenis hebben, maar ook een meer abstracte, waarbij het moet aangegeven dat het 'volledig', 'grondig' gebeurd is.
κατηχήθης = geïnformeerd bent / geïnstrueerd bent: dit woord kan betekenen dat Theofilus informatie ontvangen heeft, maar ook dat hij onderwijs ontvangen heeft, en dan met name in de context van de christelijke gemeente.
Type proloog
Gezien het karakter van Lucas-Handelingen zou het voor de hand hebben gelegen als Lucas had aangesloten bij het type prologen dat door klassieke geschiedschrijvers werd gebruikt. In haar boek The preface to Luke's Gospel: Literary convention and social context in Luke 1.1-4 and Acts 1.1 heeft Loveday Alexander echter betoogd dat Lucas op verschillende punten afwijkt van de standaard historiografische proloog. De korte proloog van slechts één zin past beter bij de prologen van 'technische' literatuur, zoals boeken over geneeskunde, retorica en (natuur)filosofie. Of Alexander hierin gelijk heeft, is iets wat ter discussie staat. Meer recent heeft John Moles betoogd dat de proloog veel weg heeft van een officieel decreet.