Eusebius, H.E. 3.39:

[1] τοῦ δὲ Παπία συγγράμματα πέντε τὸν ἀριθμὸν φέρεται, ἃ καὶ ἐπιγέγραπται Λογίων κυριακῶν ἐξηγήσεως. τούτων καὶ Εἰρηναῖος ὡς μόνων αὐτῷ γραφέντων μνημονεύει, ὧδέ πως λέγων: ‘ταῦτα δὲ καὶ Παπίας ὁ Ἰωάννου μὲν ἀκουστής, Πολυκάρπου δὲ ἑταῖρος γεγονώς, ἀρχαῖος ἀνήρ, ἐγγράφως ἐπιμαρτυρεῖ ἐν τῇ τετάρτῃ τῶν ἑαυτοῦ βιβλίων. ἔστιν γὰρ αὐτῷ πέντε βιβλία συντεταγμένα.’ 

[2] καὶ ὁ μὲν Εἰρηναῖος ταῦτα: αὐτός γε μὴν ὁ Παπίας κατὰ τὸ προοίμιον τῶν αὐτοῦ λόγων ἀκροατὴν μὲν καὶ αὐτόπτην οὐδαμῶς ἑαυτὸν γενέσθαι τῶν ἱερῶν ἀποστόλων ἐμφαίνει, παρειληφέναι δὲ τὰ τῆς πίστεως παρὰ τῶν ἐκείνοις γνωρίμων διδάσκει δἰ ὧν φησιν λέξεων: 

[3] ‘οὐκ ὀκνήσω δέ σοι καὶ ὅσα ποτὲ παρὰ τῶν πρεσβυτέρων καλῶς ἔμαθον καὶ καλῶς ἐμνημόνευσα, συγκατατάξαι ταῖς ἑρμηνείαις, διαβεβαιούμενος ὑπὲρ αὐτῶν ἀλήθειαν. οὐ γὰρ τοῖς τὰ πολλὰ λέγουσιν ἔχαιρον ὥσπερ οἱ πολλοί, ἀλλὰ τοῖς τἀληθῆ διδάσκουσιν, οὐδὲ τοῖς τὰς  ἀλλοτρίας ἐντολὰς μνημονεύουσιν, ἀλλὰ τοῖς τὰς παρὰ τοῦ κυρίου τῇ πίστει δεδομένας καὶ ἀπ̓ αὐτῆς παραγινομένας τῆς ἀληθείας: 

[4] εἰ δέ που καὶ παρηκολουθηκώς τις τοῖς πρεσβυτέροις ἔλθοι, τοὺς τῶν πρεσβυτέρων ἀνέκρινον λόγους, τί Ἀνδρέας ἢ τί Πέτρος εἶπεν ἢ τί Φίλιππος ἢ τί Θωμᾶς ἢ Ἰάκωβος ἢ τί Ἰωάννης ἢ Ματθαῖος ἤ τις ἕτερος τῶν τοῦ κυρίου μαθητῶν ἅ τε Ἀριστίων καὶ ὁ πρεσβύτερος Ἰωάννης, τοῦ κυρίου μαθηταί, λέγουσιν. οὐ γὰρ τὰ ἐκ τῶν βιβλίων τοσοῦτόν με ὠφελεῖν ὑπελάμβανον ὅσον τὰ παρὰ ζώσης φωνῆς καὶ μενούσης.’ 

[5] Ἔνθα καὶ ἐπιστῆσαι ἄξιον δὶς καθαρθμιοῦντι αὐτῷ τὸ Ἰωάννου ὄνομα, ὧν τὸν μὲν πρότερον Πέτρῳ καὶ Ἰακώβῳ καὶ Ματθαίῳ καὶ τοῖς λοιποῖς ἀποστόλοις συγκαταλέγει, σαφῶς δηλῶν τὸν εὐαγγελιστήν, τὸν δ̓ ἕτερον Ἰωάννην, διαστείλας τὸν λόγον, ἑτέροις παρὰ τὸν τῶν ἀποστόλων ἀριθμὸν κατατάσσει, προτάξας αὐτοῦ τὸν Ἀριστίωνα, σαφῶς τε αὐτὸν πρεσβύτερον ὀνομάζει: 

[6] ὡς καὶ διὰ τούτων ἀποδείκνυσθαι τὴν ἱστορίαν ἀληθῆ τῶν δύο κατὰ τὴν Ἀσίαν ὁμωνυμίᾳ κεχρῆσθαι εἰρηκότων δύο τε ἐν Ἐφέσῳ γενέσθαι μνήματα καὶ ἑκάτερον Ἰωάννου ἔτι νῦν λέγεσθαι: οἷς καὶ ἀναγκαῖον προσέχειν τὸν νοῦν, εἰκὸς γὰρ τὸν δεύτερον, εἰ μή τις ἐθέλοι τὸν πρῶτον, τὴν ἐπ̓ ὀνόματος φερομένην Ἰωάννου ἀποκάλυψιν ἑορακέναι. 

[7] καὶ ὁ νῦν δὲ ἡμῖν δηλούμενος Παπίας τοὺς μὲν τῶν ἀποστόλων λόγους παρὰ τῶν αὐτοῖς παρηκολουθηκότων ὁμολογεῖ παρειληφέναι, Ἀριστίωνος δὲ καὶ τοῦ πρεσβυτέρου Ἰωάννου αὐτήκοον ἑαυτόν φησι γενέσθαι: ὀνομαστὶ γοῦν πολλάκις αὐτῶν μνημονεύσας ἐν τοῖς αὐτοῦ συγγράμμασιν τίθησιν αὐτῶν παραδόσεις. 

[8] καὶ ταῦτα δ̓ ἡμῖν οὐκ εἰς τὸ ἄχρηστον εἰρήσθω: ἄξιον δὲ ταῖς ἀποδοθείσαις τοῦ Παπία φωναῖς προσάψαι λέξεις ἑτέρας αὐτοῦ, δἰ ὧν παράδοξά τινα ἱστορεῖ καὶ ἄλλα ὡς ἂν ἐκ παραδόσεως εἰς αὐτὸν ἐλθόντα.

[9] τὸ μὲν οὖν κατὰ τὴν Ἱεράπολιν Φίλιππον τὸν ἀπόστολον ἅμα ταῖς θυγατράσιν διατρῖψαι διὰ τῶν πρόσθεν δεδήλωται: ὡς δὲ κατὰ τοὺς αὐτοὺς ὁ Παπίας γενόμενος, διήγησιν παρειληφέναι θαυμασίαν ὑπὸ τῶν τοῦ Φιλίππου θυγατέρων μνημονεύει, τὰ νῦν σημειωτέον: νεκροῦ γὰρ ἀνάστασιν κατ̓ αὐτὸν γεγονυῖαν ἱστορεῖ καὶ αὖ πάλιν ἕτερον παράδοξον περὶ Ἰοῦστον τὸν ἐπικληθέντα Βαρσαβᾶν γεγονός, ὡς δηλητήριον φάρμακον ἐμπιόντος καὶ μηδὲν ἀηδὲς διὰ τὴν τοῦ κυρίου χάριν ὑπομείναντος. 

[10] τοῦτον δὲ τὸν Ἰοῦστον μετὰ τὴν τοῦ σωτῆρος ἀνάληψιν τοὺς ἱεροὺς ἀποστόλους μετὰ Ματθία στῆσαί τε καὶ ἐπεύξασθαι ἀντὶ τοῦ προδότου Ἰούδα ἐπὶ τὸν κλῆρον τῆς ἀναπληρώσεως τοῦ αὐτῶν ἀριθμοῦ ἡ τῶν Πράξεων ὧδέπως ἱστορεῖ γραφή: ‘καὶ ἔστησαν δύο, Ἰωσὴφ τὸν καλούμενον Βαρσαβᾶν, ὃς ἐπεκλήθη Ἰοῦστος, καὶ Ματθίαν: καὶ προσευξάμενοι εἶπαν.’ 

[11] καὶ ἄλλα δὲ ὁ αὐτὸς ὡς ἐκ παραδόσεως ἀγράφου εἰς αὐτὸν ἥκοντα παρατέθειται ξένας τέ τινας παραβολὰς τοῦ σωτῆρος καὶ διδασκαλίας αὐτοῦ καί τινα ἄλλα μυθικώτερα: 

[12] ἐν οἷς καὶ χιλιάδα τινά φησιν ἐτῶν ἔσεσθαι μετὰ τὴν ἐκ νεκρῶν ἀνάστασιν, σωματικῶς τῆς Χριστοῦ βασιλείας ἐπὶ ταυτησὶ τῆς γῆς ὑποστησομένης: ἃ καὶ ἡγοῦμαι τὰς ἀποστολικὰς παρεκδεξάμενον διηγήσεις ὑπολαβεῖν, τὰ ἐν ὑποδείγμασι πρὸς αὐτῶν μυστικῶς εἰρημένα μὴ συνεορακότα. 

[13] σφόδρα γάρ τοι σμικρὸς ὢν τὸν νοῦν, ὡς ἂν ἐκ τῶν αὐτοῦ λόγων τεκμηράμενον εἰπεῖν, φαίνεται, πλὴν καὶ τοῖς μετ̓ αὐτὸν πλείστοις ὅσοις τῶν ἐκκλησιαστικῶν τῆς ὁμοίας αὐτῷ δόξης παραίτιος γέγονεν τὴν ἀρχαιότητα τἀνδρὸς προβεβλημένοις, ὥσπερ οὖν Εἰρηναίῳ καὶ εἴ τις ἄλλος τὰ ὅμοια φρονῶν ἀναπέφηνεν. 

[14] Καὶ ἄλλας δὲ τῇ ἰδίᾳ γραφῇ παραδίδωσιν Ἀριστίωνος τοῦ πρόσθεν δεδηλωμένου τῶν τοῦ κυρίου λόγων διηγήσεις καὶ τοῦ πρεσβυτέρου Ἰωάννου παραδόσεις: ἐφ̓ ἃς τοὺς φιλομαθεῖς ἀναπέμψαντες, ἀναγκαίως νῦν προσθήσομεν ταῖς προεκτεθείσαις αὐτοῦ φωναῖς παράδοσιν ἣν περὶ Μάρκου τοῦ τὸ εὐαγγέλιον γεγραφότος ἐκτέθειται διὰ τούτων: 

[15] ‘καὶ τοῦθ̓ ὁ πρεσβύτερος ἔλεγεν: Μάρκος μὲν ἑρμηνευτὴς Πέτρου γενόμενος, ὅσα ἐμνημόνευσεν, ἀκριβῶς ἔγραψεν, οὐ μέντοι τάξει, τὰ ὑπὸ τοῦ κυρίου ἢ λεχθέντα ἢ πραχθέντα. οὔτε γὰρ ἤκουσεν τοῦ κυρίου οὔτε παρηκολούθησεν αὐτῷ, ὕστερον δέ, ὡς ἔφην, Πέτρῳ: ὃς πρὸς τὰς χρείας ἐποιεῖτο τὰς διδασκαλίας, ἀλλ̓ οὐχ ὥσπερ σύνταξιν τῶν κυριακῶν ποιούμενος λογίων, ὥστε οὐδὲν ἥμαρτεν Μάρκος οὕτως ἔνια γράψας ὡς ἀπεμνημόνευσεν. ἑνὸς γὰρ ἐποιήσατο πρόνοιαν, τοῦ μηδὲν ὧν ἤκουσεν παραλιπεῖν ἢ ψεύσασθαί τι ἐν αὐτοῖς.’ 

[16] ταῦτα μὲν οὖν ἱστόρηται τῷ Παπίᾳ περὶ τοῦ Μάρκου: περὶ δὲ τοῦ Ματθαίου ταῦτ̓ εἴρηται: ‘Ματθαῖος μὲν οὖν Ἑβραΐδι διαλέκτῳ τὰ λόγια συνετάξατο, ἡρμήνευσεν δ̓ αὐτὰ ὡς ἦν δυνατὸς ἕκαστος.’ 

[17] Κέχρηται δ̓ ὁ αὐτὸς μαρτυρίαις ἀπὸ τῆς Ἰωάννου προτέρας ἐπιστολῆς καὶ ἀπὸ τῆς Πέτρου ὁμοίως, ἐκτέθειται δὲ καὶ ἄλλην ἱστορίαν περὶ γυναικὸς ἐπὶ πολλαῖς ἁμαρτίαις διαβληθείσης ἐπὶ τοῦ κυρίου, ἣν τὸ καθ̓ Ἑβραίους εὐαγγέλιον περιέχει. καὶ ταῦτα δ̓ ἡμῖν ἀναγκαίως πρὸς τοῖς ἐκτεθεῖσιν ἐπιτετηρήσθω.

Eusebius, H.E. 3.39:

[1] Van Papias bestaan er vijf boeken, die het opschrift Uiteenzetting van de profetische woorden over de Heer dragen. Irenaeus vermeldt deze als zijn enige werken, als hij het volgende zegt: 'Papias, de toehoorder van Johannes en metgezel van Polycarpus, iemand uit het verleden, getuigt van deze dingen in geschrifte in zijn vierde boek. Want er zijn vijf boeken door hem geschreven.'

[2] Dit is wat Irenaeus schreef. Maar zelf laat Papias in de proloog van zijn werken helemaal niet zien dat hij een hoorder of ooggetuige van de heilige apostelen is geweest, maar de dingen betreffende het geloof ontvangen heeft van degenen die met hen bekend waren, als hij schrijft:

[3] ‘Ik zal daarom niet aarzelen om voor u datgene wat ik van de oudsten nauwkeurig geleerd en onthouden heb, geordend aan de vertalingen toe te voegen, om op die manier hun waarheid te bevestigen. Want ik verheugde me niet over degenen die veel praten – zoals velen – maar over degenen die de waarheid verkondigen; en niet over degenen die vreemdsoortige geboden vermelden, maar over degenen die de geboden van de Heer in het geloof meedelen en die uit de waarheid zelf voortkomen. 

[4] En als iemand die de oudsten gevolgd had kwam, vroeg ik naar de woorden van de oudsten: wat Andreas, Petrus, Filippus, Thomas, Jakobus, Johannes of Matteüs of een van de andere discipelen van de Heer hadden gezegd, of wat Aristion en de oudste Johannes, discipelen van de Heer, zeiden. Want ik meende dat wat in de boeken staat mij niet zo van nut zou zijn als wat afkomstig is van een levende en blijvende stem.’ 

[5] Het is belangrijk om op te merken dat hij de naam Johannes twee keer noemt: de eerste plaatst hij bij Petrus, Jakobus en Mattheüs en de andere apostelen  (hier bedoelt hij duidelijk de evangelist mee), de andere Johannes, die hij in een afzonderlijk gedeelte noemt, plaatst hij bij de anderen buiten het getal van de apostelen, door voorafgaand aan hem Aristion te plaatsen, en hem noemt hij nadrukkelijk een oudste.

[6] Dit toont aan dat het verhaal klopt dat er in Asia twee personen met dezelfde naam te vinden waren, en dat er tot op de dag van vandaag twee grafmonumenten zijn die beide aan Johannes toegeschreven worden. Het is belangrijk om daarbij stil te staan, want het is waarschijnlijk de tweede, als iemand niet wil dat het de eerste is, die de openbaring gezien heeft die de naam van Johannes draagt.

[7] En de door ons voorgestelde Papias stemt in dat hij de woorden van de apostelen ontvangen heeft van degenen die hen gevolgd hadden, maar hij zegt zelf een hoorder van Aristion en de oudste Johannes te zijn geweest. Hij vermeldt hun namen in elk geval vaak in zijn boeken, waarin hij hun overleveringen heeft geplaatst.

[8] Ook deze dingen zijn door ons niet zonder reden besproken. Het is goed om andere passages toe te voegen aan de eerder genoemde woorden van Papias toe te voegen, waarin hij over onwaarschijnlijke gebeurtenissen verhaalt en andere zaken, die uit de traditie tot hem gekomen zouden zijn.

[9] Dat Filippus de apostel samen met zijn dochter in Hiërapolis woonde is al eerder uitgelegd. Papias, die hun tijdgenoot was, vermeldt  een wonderlijk verhaal dat hij van de dochters van Filippus heeft ontvangen. Hij schrijft namelijk dat het in zijn tijd gebeurde dat er iemand uit de dood opstond, en verder ook een andere onwaarschijnlijke gebeurtenis over Justus die ook Barsabas genoemd werd, die een dodelijk gif dronk en door de genade van de Heer niets schadelijks aan overhield.

[10] Dit is de Justus die de heilige apostelen na de hemelvaart van de Heiland samen met Matthias naar voren brachten en baden of hij door het lot in de plaats van de verrader Judas hun aantal mocht aanvullen; dit is zoals het door Handelingen wordt beschreven: 'Ze stelden twee mannen voor: Josef Barsabbas, die de bijnaam Justus had, en Mattias. Daarna baden ze als volgt[.]'

[11] En hij noemt nog andere dingen die vanuit de ongeschreven traditie tot hem zijn gekomen: enkele vreemde gelijkenissen van de Heiland en onderwijzingen van Hem en enige meer mythische zaken.

[12] Daartoe behoort het dat hij beweert dat er duizend jaren zullen zijn na de opstanding uit de doden, waarbij er een lichamelijk rijk van Christus op deze aarde zal worden opgericht. Ik geloof dat hij dit uit de apostolische geschriften die hij ontvangen heeft opmaakt, waarbij hij de beelden waarin zij op mystieke wijze gesproken hebben niet begrepen heeft.

[13] Want het is duidelijk dat hij klein van geest was, zoals uit wat hij zegt valt op te maken, behalve dan dat hij deels de reden is dat zo veel geestelijken tot hetzelfde oordeel als hij gekomen zijn, waarbij ze de ouderdom van de man aanvoerden, zoals Irenaeus dus en anderen die er dezelfde opvattingen op na hielden.

[14] En hij levert ook andere zaken over in hetzelfde boek, geschriften over de woorden van de Heer van de eerder genoemde Aristion en overleveringen van de oudste Johannes. Daar verwijzen we naar voor de leergierigen, maar het is nu nodig om aan zijn woorden een overlevering toe te voegen over Marcus, die zijn evangelie op de volgende manier heeft geschreven:

[15] ‘Dit is wat de oudste zei: Marcus was de vertaler van Petrus; wat hij zich herinnerde van wat de Heer gesproken of gedaan had, schreef Marcus heel precies op, zij het niet geordend. Want Marcus had onze Heer nooit gehoord, en hij was Hem ook niet nagevolgd; maar, (zoals ik al zei,) Marcus vergezelde later Petrus; die gaf onderwijs overeenkomstig de behoeften [van zijn toehoorders], maar maakte geen geordend overzicht van de profetische woorden over de Heer. Marcus heeft dus in geen enkel opzicht verkeerd gedaan, toen hij de dingen opschreef zoals hij zich herinnerde; want hij gaf zorgvuldige aandacht aan één zaak, namelijk om niets van wat hij hoorde over te slaan, of iets dat onjuist was in zijn verslag op te nemen.’ 

[16] Dit is wat Papias over Marcus verhaalt, maar over Matteüs zegt hij dit: ‘Dus maakte Matteüs een geordend verslag van de profetische woorden, en ieder vertaalde ze naar zijn vermogen.'

[17] Hij vermeldt ook getuigenissen uit de eerste brief van Johannes en uit de eerste brief van Petrus, en vermeldt ook een ander verhaal over een vrouw die met vele zonden voor de Heer geplaatst werd, dat ook in het evangelie naar de Hebreeën staat. Het leek ons nuttig dit naast de genoemde zaken te vermelden.