Schaakbordstenen

In de dertiende eeuw komen, vooral in de regio Jutland-Brandenburg-Polen, in een aantal kerken dambordpatronen voor uitgevoerd op één bouwblok. De verschillen in de voorstellingen duiden erop dat het niet gaat om één specifiek spel. Tal van verklaringen werden hier reeds aan gegeven: vrije tijdsbesteding van de steenkapper, het wegwerken van een fout in de steen, mysterieuze symboliek, geheime boodschap, handtekening van de cisterciënzers...In Spanje zijn er oude verwijzigen naar diverse spelvormen terug gevonden. De herhaling bij de schaakbordstenen, net als het voorkomen van ruitvarianten en zelfs kruisvormen wijzen erop dat het hier niet om het spel zelf gaat.

Het belang van schaken als een symbool was zeer vertrouwd. Een oud geschrift verwoordde het als volgt: "De hele wereld is een schaakbord met velden zoals afwisselend wit en zwart zijn de symbolen voor de dubbele betekenis van leven en dood, zonde en genade. De stenen van het schaakspel zijn als de mensen van deze wereld, ze zijn allemaal gelijk bij de geboorte en hebben verschillende functies in het leven, worden geplaatst op verschillende items en draag verschillende titels. De een wordt koning genoemd, de andere dame, de derde toren, de vierde ridder, de vijfde bisschop, de zesde boer. Maar als het spel voorbij is, komen ze allemaal terug samen komen net als mensen op een zelfde plaats. Dan rest er geen onderscheid meer tussen koning en arme boeren; zo gebeurt het vaak dat als de stenen terug in de doos worden gegooid dat de koning zich aan de onderkant bevindt. Zoals vele groten van deze wereld zich na hun ondergang in een andere wereld terugvinden."

Momenteel wordt de betekenis vooral geïnterpreteerd als: zwart/wit, goed/slecht, leven/dood, begin/einde. In Deense verwijzingen spreekt men van het "Duivels Bordspel", de mens die op het einde van zijn leven 'speelt' met de dood. Legendes vertellen ook dat de duivel vaak de kerkopbouw verstoorde door 's nachts te vernielen wat overdag werd opgetrokken. De bouwmeester voorzag dan een speelbord zodat de aan het spel verslaafde duivel zijn energie stak in het spel en vergat om vernielingen aan te brengen... In Duitse geschriften ziet men het gebruik eerder als een doodszinnebeeld dat zichtbaar wordt opgesteld ter bezinning vanuit het kerkhof dat gezien de gewijzigde gewoonte om een begraafplaats te organiseren rond de kerk.

Mijns inziens hadden de schaakbordenstenen dan ook een apotropaeïsch doel. De interpretatie van de wijze waarop het zogezegde kwaad werd geweerd, kan verschillen naar gelang het aanvoelen, maar de essentie blijft dezelfde: het schaakbord fungeerde als apotropaion: het teken weerde het 'zwarte', het slechte, de dood, het einde...

Dit wordt indirect bevestigd door enkele voorbeelden waar kruisen zijn gehouwen in steen in plaats van dambordpatronen. En kruisen waren toch wel het bezwerend/beschermend teken bij uitstek.