Thomassen, deel 2

Tekst en afbeeldingen overgenomen uit Het ontstaan van de woonwijk Oud-Heijenoord in Arnhem auteur: Arend Arends

Globale ontwikkeling aan de hand van kaarten

Bebouwing voor 1832

In 1832 is het gebied tussen de Amsterdamseweg en de Utrechtseweg buiten de vroegere vestingwerken nog vrijwel onbebouwd. In het westen bevinden zich alleen de buitenplaatsen Groot Heidenoord, nabij de Hertshoornstraat, Voorste Heidenoord, net ten zuiden van de latere spoorlijn bij het St. Elisabeths Gasthuis en Rosorum aan de Amsterdamseweg. Ten westen van Rosorum wordt de naam Klein Heidenoord vermeld met daarbij een huis, dat echter geen kadastraal nummer heeft en mogelijk is verdwenen voor 1832. Hetzelfde geldt voor een huis ten noorden van de Voorste Heidenoord. Er zijn nog een paar resten van de buitenste vestingwerken zichtbaar, zie de kaart hierna. Deze liepen in zigzagvorm vanaf de Utrechtseweg via Bellevue naar de huidige Beaulieustraat met een punt tot bijna aan de Frombergstraat en verder langs de Amsterdamseweg richting Zijpsepoort. Op de kadasterkaart zijn in de vorm van doorhalingen met potlood mogelijk al sporen zichtbaar van het terrein rond het huis Mariaburg, volgens de topografische kaart van 1865/1870 gelegen ten zuiden van de Amsterdamseweg tussen Rosorum en de Brouwerijweg.

Molens in 1832

In Heijenoord en Lombok worden ook de molens behandeld die aan de Amsterdamseweg hebben gestaan. Op de kaart op p. 8 is de ligging van de molen De Verwachting (nr. 40) echter onjuist aangegeven, namelijk westelijk van punt 4 op onderstaande kaart i.p.v. op de correcte plaats bij 1. De auteur, Jan Vredenberg heeft geprobeerd deze fout te herstellen in het vervolgdeel De Burgemeesterswijk, maar daarbij is opnieuw een fout opgetreden, die is hersteld d.m.v. een artikel in Arnhem de Genoeglijkste 2007, p. 62-65, waarin de situatie uitvoerig wordt beschreven.

Kaart 1 Windmolens aan het begin van de Amsterdamseweg. De situatie volgens de kadasterkaart 1832 is geprojecteerd op de topografische kaart van ongeveer 1990. Inmiddels (2006) is  de school bij 5 afgebroken, de Amsterdamseweg verplaatst in noordelijke richting (ter hoogte van  4) en is bij 1 de parkeergarage Arnhem Centraal met torenflats Parktoren en Rijntoren gebouwd. Verklaring situatie 1832: 1 Molen De Verwachting, 2 Huis van Thomassen (gebouwd omstreeks 1836), 3 Molen De Harmonie, 4 Huis Mariënberg, 5 Tamboersbosjes. 

Op bovenstaande kaart zijn de wegen aangegeven volgens de kadasterkaart van 1832 op een ondergrond van de topografische kaart 1990, dus voordat de nieuwe parkeergarage van Arnhem Centraal is aangelegd en de Amsterdamseweg is verschoven in noordelijke richting. Ook de Boschschool aan de Brantsenstraat is dan nog aanwezig. Beide molens 1 en 3 zijn in 1832 eigendom van de eigenaar van Mariënberg, Coenraad Alexander Weerts, een broer van Johan Weerts, burgemeester van Arnhem van 1824-1842. De windmolen De Verwachting bij 1 is omstreeks 1848 verkocht aan H.W. Fromberg en anderen en vervolgens gedeeltelijk afgebroken. De molen is ook zichtbaar op een stadsplattegrond van 1853, opgenomen als plaat 4 in het boek van A. Markus, Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw, oorspronkelijk uitgegeven in 1906. De windmolen De Harmonie bij 3 is in 1834 aangekocht door Willem George Frederik Thomassen (*Rheden 1803- † Linschoten 1881) en zijn schoonvader Jan Berends Knuiver, een molenmaker. Nummer 4 geeft de ligging van het huis Mariënberg aan, in het begin van de 19de eeuw gebouwd op de plaats van de vroegere herberg De Roode Haan. Bij 5 liggen de Tamboersbosjes. Thomassen koopt in 1836 een stuk grond schuin tegenover De Verwachting, ongeveer bij 2, waar hij een huis bouwt. In 1845 wordt de spoorweg tussen Arnhem en Utrecht geopend, die precies tussen het huis en de molen komt te liggen. In eerste instantie is Arnhem slechts eindstation en rijden er maar enkele treinen per dag. Nadat in 1850 een afgebroken wiek op de spoorbaan valt, kort nadat koning Willem III passeert, wordt de molen in 1854 onteigend en afgebroken. Het spoor wordt dan verbreed tot de huidige situatie bij het viaduct bij de Brugstraat, dat in 1866 is aangelegd, op bovenstaande kaart uiterst links. Volgens de plannen zal omstreeks 2010 een nieuw viaduct worden aangelegd, waarbij het spoor nogmaals in noordelijke richting wordt verbreed.     

Kaart 5 Deel van de Kadasterkaart Sectie P blad 10 uit 1879. Boven de Amsterdamseweg, onder de (Noordelijke) Parallelweg, links de Brouwerijweg, hier nog Holleweg geheten, in het midden de Frombergstraat en rechts de Bovenbrugstraat.

In 1879 heet de Brouwerijweg Holleweg, terwijl deze weg op de kadasterkaart van 1832 Laage weg werd genoemd. Er is nog een Holleweg, namelijk de huidige Izaak Evertslaan, waar dan nog geen huizen staan. In 1881 wordt officieel besloten om de weg de naam Brouwerijweg te geven. Ook worden dan o.a. de namen Zuidelijke Parallelweg, Schilderstraat en Pompstraat ingevoerd. Vanaf dat moment wordt ook de naam Noordelijke Paralleweg gebruikt i.p.v. de daarvoor gebruikte naam Parallelweg. Het eerste (oostelijke) deel van de Noordelijke Parallelweg wordt op de kaart aangeduid met de naaam Heijendaalsche Weg, een benaming die ook in het Adresboek wordt gebruikt. Zelfs de Rozenstraat heeft aanvankelijk een andere naam, namelijk Heijenoordsche Weg, een naam die kort daarna wordt vervangen door Rozenstraat. Op de kaart is het vervolg van de Rozenstraat in noordelijke richting nog niet aangegeven als afzonderlijk perceel. Waarschijnlijk blijft de straat tot 1918 particulier bezit. Dan is er een kaart gevoegd bij een raadsbesluit, waar de straat nog is verdeeld in verschillende percelen en zal ook de bocht op de plaats waar de molen stond, worden rechtgetrokken.

Opvallend is dat het terrein van de bierbrouwerij beperkt blijkt te zijn tot een rechthoekig terrein met waarschijnlijk alleen een uitweg bij de punt aan de Amsterdamseweg. Dit komt overeen met een tekening van de brouwerij in het boek van Markus omstreeks 1900, waarbij eventuele overige bebouwing aan de Amsterdamseweg vakkundig is weggemoffeld, maar al wel het begin van de bebouwing bij de Van Lawick van Pabststraat is te zien. De wegen die ten oosten van het brouwerijterrein lopen, hebben waarschijnlijk gediend ter ontsluiting van de daar aanwezige bedrijven. Later krijgt de brouwerij ook een uitweg aan de Rozenstraat nabij de Brouwerijweg, wat een kortere route en met minder hoogteverschil is naar het spoorwegemplacement. Het bovenste gebouw met de ronde uitbouw is de dubbele woning van de directeuren van de fabriek, R.E. Werthemann en O. Türstig.

Tussen de Rozenstraat en de Frombergstraat bevindt zich het rechthoekige terrein van de Bandfabriek met aan de zijde van de Noordelijke Parallelweg de villa van een van de directeuren J.L.A.J. Sprenger.

Ten noorden daarvan bevindt zich de woning van Jan Hendrik Persijn, in het Adressenboek aangeduid met "architect, timmerm. en metsel.". Hij bezit in 1897 zowel het huis tegenover de Frombergdwarsstraat waar hij zelf woont als het huis ten noorden daarvan bij de Amsterdamseweg. Ook een dubbele villa die later gebouwd wordt aan de oostzijde van de Frombergstraat tussen de al bestaande huizen (nu nummer 41/43) is dan zijn eigendom. In het noordelijke huis woont in 1885 zijn zwager Pieter Slagregen.

Hij is ook eigenaar van het blok van 4 huizen onderaan de Rozenstraat en van een werkplaats halverwege de Rozenstraat ter plaatse waar later een uitbouw van de Bandfabriek aanwezig is. De buitenmuur van dit gebouw is bij de bouw van de Hofpoort bewaard gebleven.

Een grappig detail is de schuine uitsparing op de hoek van de Frombergstraat en de Frombergdwarsstraat. Hier loopt nu een oude tuinmuur met daarachter een tussengang. Het terrein met de eerste vier huizen na de Frombergdwarsstraat hoorde oorspronkelijk bij het volgende huis aan de Frombergstraat. De muur geeft de scheiding aan haaks op de Frombergstraat tussen dit perceel en het perceel ten noorden daarvan. Mogelijk was dit perceel oorspronkelijk ook bedoeld voor de bouw van een villa totdat het plan kwam om het gebied verder op te delen door de aanleg van de Frombergdwarsstraat.

Verrassend is de aanwezigheid op de kadasterkaart van 1879 (niet zichtbaar op bovenstaand kaartdeel) van een rij van 16 smalle woningen ten noorden van de Noordelijke Parallelweg, in het verlengde van de weg richting de Oranjebrug, aan een straat die de huidige Tormentilstraat en Bremstraat doorsnijdt. Deze rij huizen wordt ook aangegeven op een plankaart van 1933 waarbij ter plaatse nieuwbouw is gepland. Vermoedelijk hebben ze behoord tot de Noordelijke Parallelweg.

                   1)    stadsplattegrond 1889                                                                                                                                                                                        2)   stadsplattegrond 1900

Bovenstaand gedeelte van de Stadsplattegrond van Arnhem van 1889 (Gelders Archief, microfiche 31m) toont nauwkeurig de kadastrale indeling van dat moment. Op het terrein tussen de bierbrouwerij en de Amsterdamseweg zijn verschillende nieuwe gebouwen ontstaan. De Rozenstraat heeft slechts enkele nieuwe huizen aan de zuidzijde. Aan de Brouwerijweg is het hofje aan de oostzijde al gebouwd, terwijl het gedeelte aan de straatzijde nog leeg is. Het huis van H.W. Fromberg aan de Bovenbrugstraat heeft al de functie van Diaconessenhuis. De naam Bethesda aan de overzijde van de straat hoort eigenlijk bij de dubbele villa in het midden.

Bovenstaand gedeelte van een stadsplattegrond van Arnhem (Gelders Archief, microfiche 200) is volgens het bijschrift op de kaart gebaseerd op de kaart van 1889 en bijgewerkt tot 1900. Het Diaconessenhuis omvat nu ook twee villa's aan de Amsterdamseweg. Inmiddels is de zuidzijde van de Rozenstraat en de oostzijde van de Brouwerijweg behalve het noordelijk gedeelte volgebouwd en zijn er aan de Amsterdamseweg tegenover de Beaulieustraat nieuwe huizen bijgekomen.