F. W. Czaplicki

REF.: Polska Akademia Umiejętności. Polski Słownik Biograficzny. Tom IV/1, Krakow: Polska Akademia Umiejętności, 1937. s. 173-174 -

"Czaplicki Ferdynand Władysław (1828-1886), uszestnik powstań polsk. 1846, 1848 i 1863, zesłaniec polit. i autor opisów Syberii. Ujrzał światło dzienne w Przeworsku jako syn Józefa, rządcy dóbr pryw., stanu szlacheckiego. Już jako uczeń gimnazjum niemieckiego w Tarnopolu, sądząc, że służba wojskowa przysposobi go do »wyswobodzenia Polski« (taka myśl łączyła w tajnym porozumieniu część młodzieży tamtejszej), stanął wiek swój o dwa i pół roku wyższy, przyjęty został do szeregów austr. Z końcem r. 1845 wydobył go ojciec z tej przedwczesnej służby jako małoletniego i szlachcica. Że jednak wyrobił się w nim zapał walki i chęć udziału w ruchu niepodległościowym, zaświadczyly wypadki najbliższych miesięcy. Brawił wówczas u brata swego, Ferdynanda, urzędnika dominikalnego w Horozannie (koło Komarna), i niedługi ten swój pobyt wyzyskał dla rozwinięcia propagandy demokratyczno-rewolucyjnen wśród ludu. Grunt był już częściowo opanowany przez brata Ferdynanda, leśniczego Łaszkiewicza, kzięży Nahlika i Kinela, Władysław zaś wziął sobie za zadanie przygotowanie wójtów, sołtysów i przysiężnych do wykonania planu powstańczego. Dn. 12 II 1846 Edward Dembowski i Teofil Wiśniowski powierzyli Ferdynandowi Cz-mu kierownictwo nad ruchem. który miał doprowadzić do odcięcia wojsk austriackich w Samborze od polączenia się z garnizonem lwowskim i przemyskim. Wtajemniczony w ten plan Cz. otrzymał ostateczne rozkazy 16 II w Gródku Jagiell., do którego dotarł z bratem Ferdynandem mimo szalejącej śnieżycy. pojawienie się kilku sprzysiężonych w HoroZannie (m. i. drugiego brata Cz-go, Henryka) i gromadzenie broni na długo przed terminem wybuchu zwróciło uwagę części chłopstwa ruskiego, które uświadomione przez proboszcza grecho-kat. Horodyskiego, zawiadomiło austr. maj. Eckerta w Drohowyżu i otrzymało rozkaz otoczenia powstańców. Gdy 21 II wiadomość o odwolaniu powstania nie dotarla do Cz-kich i ci ogłosili uwłaszczenie słościan, chłopi otoczyli dom ich i rozpoczęła się straszliwa nierównością sił walka. Dlatego też nie mógł już doręczyć im wiadomości o odwolaniu wybuchu ks. Nahlik. Dwóch Cz-ch porwali i zmasakrowali chłopi, Władysław bronił się jeszcze w plonącym domu. wreszcie ranny, uciekając resztkami sił przez zaspy snieżne, dostał się w ręce tłuszczy, która, skatowawszy go dostawiła do Drohowyża. Stąd wywieziono go do więzienia karmel. we Lwowie i skazano na 18 lat ciężkiego więzienia w Spielbergu na Morawach. W fortecy na Hradczym Kopcu przebywał wraz z najwybitmiejszymi spiskowcami, jak H. Schmittem, J. Goslarem, H. Kamieńskim i w. i aż do końca kwietnia 1848 r., ponieważ nie objęto go nawet amnestią z marca t. r., a wypuszczony został na specjalne podanie do cesarza. Przybywszy przez Kraków do Lwowa, wszedl niebawem w szeregi Legii Akadem. i dzięki znajomości musztry i umiejętmości szkolenia otrzymał od razu stopień porucznika. Jako gwarczista 6. komp. bronił barykad przy Starym Teatrze podczas rozruchu 1 XI, w innych utarczkach ranny został bagnetem w noge. Po zbombardowaniu miasta i rozwiązaniu Gwardii Narod. znalazł się wraz z rodziną w krytycznej sytuacji materialnej, z której wybawił go Włodz. Dzieduszycki za pośrednictwem Wład. Łozińskiego, dając mu posadę w dobrach swych w Zarzeczu koło Jarosławia. Stąd wzięto go do wojska austr. i odesłano do Opawy, a następnie jako kadeta na fromt węgierski przeciwko powstańcom. Za mierzenia przejścia na strone rewolucji nie powiodły mu się, choć odbył całą niemal kampanię. Służąc da;ek w szeregach austr. najpierw na Śląsku, następnie w Banacie, w kóncu w Krakowie, zapląntał się w spisek J. Goslara, w którym jednak nie brał wybitniejszego udziału. To też, aresztowany w r. 1851, orzeczeniem sądu wojennego z 13 IX 1852 uwolniony został od dalszego śledztwa z braku faktycznych dowodów winy. Mimo t z powodu rozlicznych rewizji w domu jego we Lwowie matka Cz-go popaliła wiele z jego zapisków pamiętnikarskich w rękopisie. Wypuszczony z armii, jął się pracy dziennikarskiej i literackiej. W r. 1856 pracował w »Gazecie Lwowskiej« i »Dzienniku Literackim« , w r. 1862 i 1863 opublikował swój znany Pamiętnik więźnia stanu i Powieść o Horożanie. Niebawem ruszył na pole walki w jednej z partii galic., dostał się do niewoli i zesłany został na Sybir, gdzie spędził prawie sześć lat w różnych miejscowościach, które później opisał. Wróciwszy do kraju, osiadł najpierw w Krakowie, następnie we Lwowie i w szeregu prac dał obraz położenia zasłańców pol. na Syberii (Czarna Księga 1863-4, 2 wyd. w r. 1869 i 1878, Obraz Syberii, 1871, W sybirskich tajgach, Na Irtyszu, 1870) oraz prześladowań polskości na Litwie (Moskiewskie na Litwie rządy, 1869). Pisał też utwory na poly beletrystyczne i z prawdziwych wydarzeń wzięte (np. Moja Helunia, Kr. 1881, Pieśni studenckie jw.), podpisując je niekiedy pzeudon. Lumilski Marceli. Ogłosił też List otwarty do prof. Gradowskiego (1877). Prace jego nie odznaczały się szczególnym stylem, ale były czytane chętnie dla treści zajmującej i znacznej dozy sentymentu; niektóre przełożono na język czeski. W opisach Syberii przejaskrawił Cz. martyrologię zesłańców, generalizując metody traktowania ich przez Rosjan na pidstawie znanych sobie sporadycznych wypadków. Prace literackie i dochodowe odczyty nie zapewniły mu środków utrzymania. Owdowiawszy dość wcześnie, sam niebawem rozstał się ze światem w r. 1886, pozostawiając dzieci w niedostatku.

Enc. Org. (1883); W. Enc. Il.; Ilustr. Enc. Trzaski, Everta, Michalskiego. Bibliografię prac daje Maliszewski E. w Bibliogr. Pamiętn. Pol., W. 1930 i Estr.; Czaplicki R. M. W., Pamiętniki z więzienia (Dzien. Liter. 1862); tenże, Pamiętnik więźnia stanu, Lw. 1863 i Pamiętnik autora »Czarnej Księgi«, Kr. 1871; Stebelski P., Proces drym. T. Wiśniowskiego i tow. o zdradę stanu. Lw. 1909, 85; Janik M., Polacy na Syberii, Kr. 1928; »Postęp« 1848 (art. M. Sroczyńskiego); »Oester. Kaiserl. Wiener Zeitung« z 21 IX 1852; »Wanderer« nr. 236 z r. 1861. - Arch. Państw. we Lwowie. Rektyf. prezyd. 257. Sprawa Goslara i Spr. 578, (procesy polit. 1848 r.).

Marian Tyrowicz"