Croeso i rifyn 11 cylchgrawn digidol Gwynllyw. Dyma gyfle i chi ddarllen, gwrando ar gerddoriaeth, gwylio clipiau ac hefyd gymryd rhan. Os hoffech gyfrannu at y rhifyn nesaf, e-bostiwch eich syniadau at llais@gwynllyw.org cyn dydd Iau 2il Gorffennaf 2020.

Welcome to issue 11 of Gwynllyw's digital magazine. This is an opportunity for pupils to read articles, listen to music, watch clips and take part. If you would like to contribute to the next issue, email your ideas to llais@gwynllyw.org before Thursday 2nd July 2020.

Portmeirion

Pentref hardd yng Ngogledd Cymru ydy Portmeirion. Darllenwch hanes y pentref isod.

Adeiladwyd pentref Portmeirion gan y pensaer Cymreig Clough Williams-Ellis o 1925 i 1976.

Gwelodd yma bopeth a ddeisyfai ar gyfer safle delfrydol ar gyfer ei arbrawf pensaerniol: clogwyni serth, nentydd a choedwigoedd uwchlaw traeth eang, tywodlyd ynghyd a chnewyllyn o hen adeiladau.

Ym 1925, cafodd y pensaer Cymreig, Clough Williams-Ellis, hyd i'r safle delfrydol ar gyfer Portmeirion. Roedd wedi bod wrthi ers blynyddoedd yn chwilio am leoliad addas ar gyfer ei bentref delfrydol arfaethedig a phan glywodd fod ystad Ia Aber ger Penrhyndeudraeth ar werth aeth ati'n union deg i roi cynnig amdani.

Ei fwriad oedd dangos bod modd datblygu safle hardd heb ei ddifetha a'i bod hyd yn oed yn bosibl i ychwanegu at yr harddwch naturiol gydag adeiladau oedd mewn cytgord a'r tirlun. Roedd stad Aber Ia yn cynnig pob dim yr oedd wedi gobeithio'i gael o ran safle i'w arbrawf pensaerniol: clogwyni serth uwchben traeth eang, coedwigoedd, nentydd a chnewyllyn o hen adeiladau.

Mae hanes Portmeirion yn cychwyn ymhell cyn 1925. Ceir y cyfeiriad hanesyddol cyntaf at y lle gan Gerallt Gymro yn 1188: "Bu inni groesi'r Traeth Mawr a'r Traeth Bychan, dwy fraich o'r mor, y naill yn fawr a'r llall yn fach. Codwyd castell cerrig yma'n ddiweddar gan feibion Cynan a'i alw'n Gastell Deudraeth a hwnnw wedi ei leolir yng nghwmwd Eifionydd, yn wynebu mynyddoedd y gogledd.

Sonnir am gastell Aber Iau gan Edward Lhuyd yn Parochalia II (1700). Cofnododd enw'r lle fel Aber Iau gan nodi bod "Adfeilion Castell Aber Iau eto'n sefyll ar begwn de-orllewinnol y penrhyn."

Yn 1861 ysgrifennodd Richard Richards ddisgrifiad o'r safle fel yr oedd yr adeg honno: "Nid oedd yno'r un adyn byw, dim ond haid o hwyaid estron ar lyn bychan, a dau fwnci a roddai'r argraff imi, o'r twrw a wnaent, nad oedd fawr o groeso i'm hymweliad. Yr oedd yr ardd ei hun yn un hyfryd, a'r waliau'n drwch o goed ffrwythau a phlasty hardd Aber Ia, annwyl ddarllennydd, ar lan y Traeth Bach ym Meirionnydd."

Prynodd Clough y safle yn 1925 a'r pryd hwnnw, fel yr ysgrifennodd Clough yn ei hunangofiant, roedd y lle "yn ddiffeithwch anniben wedi'i adael i fynd a'i ben iddo ers talwm gan y rhamantwyr rheini a welodd unwaith ei apel unigryw a phosibiliadau'r penrhyn prydferth hwn ond a gollodd eu pennau a gadael i'r tirlunio mawreddog hwn eu torri nes mynd yn fethdalwyr." Y peth cyntaf a wnaeth Clough oedd newid yr enw o Aber Ia i 'Portmeirion' : Port i'w osod ar lan y mor a Meirion i'w angori yn Sir Feirionnydd.

Y gwaith cyntaf a wnaeth oedd addasu'r hen blasty ar lan y mor a'i droi'n westy. Yr oedd y syniad o greu pentref bach rhamantus glan y mor wedi gwreiddio'n ddwfn ym meddwl Clough flynyddoedd cyn iddo ddod o hyd i safle addas.

Codwyd Portmeirion mewn dau gyfnod: rhwng 1925 a 1939 cafodd y safle ei 'begio' ac fe godwyd y prif adeiladau. Rhwng 1954-76 aeth ati i lenwi'r bylchau. Yr oedd arddull yr ail gyfnod yn fwy clasurol a Seorsaidd, a hynny'n gwrthgyferbynnu i raddau helaeth ag arddull Celf a Chrefft y cyfnod blaenorol. Roes gartref hefyd i sawl adeilad dan fygythiad mewn llefydd eraill a hynny'n esgor ar y disgrifiad o'r lle fel "cartref i adeiladau distryw".

Rhyfedd yw pleserau'r pensaer, ysgrifennai yn 1924. "Bydd yn gorwedd yn effro yn y nos tra'n gwrando ar y storm ac yn meddwl am y glaw'n curo ar ei doeau, gwyl yr haul yn dychwelyd gan feddwl mai i union haul o'r fath y gwnaed saerniaeth ei gerrig i daflu cysgod."

Ymddangosodd yr erthygl gyntaf am Bortmeirion yn The Architects Journal (Ionawr 6, 1926) ynghyd a llun o fodelau graddfa a dyluniadau arbrofol a baratowyd gan Clough i wneud argraff ar ddarpar fuddsoddwyr. Yn yr erthygl hon dywed John Rothenstein: "Ar hyd arfordir Gogledd Cymru, nepell o'i hen gartref ei hun, Plas Brondanw, mae wedi prynu'r hyn a dybia i fod yn safle delfrydol, ac mae wrthi'n cynllunio ac yn modelu ar gyfer codi pentref cyfan arno. Bydd canlyniadau ei gynllun yn sylweddol a dylai wneud llawer i chwalu'r syniad presennol, sef er y dylid cynllunio tai yn ofalus, y gall trefi godi trwy hap a damwain."

Agorwyd Gwesty Portmeirion ar gyfer y Pasg, yr 2il o Ebrill 1926. Codwyd adeilad olaf Clough, sef y tollborth , ym 1976 pan oedd yn 93 oed .