بیستم مهرماه

روز گرامیداشت حافظ

حافظ و کیش مهر

"دکتر ناصر انقطاع"

با سپاس بیکران از دکتر ناصر انقطاع (هموند گرانمایه ی فرهنگستان جهانی کوروش بزرگ) که پروانه ی بهره گیری از این پژوهش بسیار ارزشمند را به ما دادند.

فهرست

سرآغاز

سخنی و سپاسی...

کنکاشی نو، درباره ی باورهای «حافظ…

بخش یکم

«حافظ » کیست؟ و در چه دورانی می زیست...

خانواده...

زایش حافظ...

وضع اجتماعی و سیاسی زمان حافظ...

حافظ و عبید زاکانی...

مرگ حافظ...

دگرگونی های اندیشه ی جستجوگر حافظ...

دوران پیروی از دین ارثی و خانوادگی...

دوران جوانی و دلدادگی، و بریدن از«شریعت»...

دوران گرایش به آیین «طریقت» و عرفان و صوفیگری...

دوران بریدن از صوفیگری و پشمینه پوشی...

حافظ «میتراییسم» را می شناسد....

بخش دوم

کیش مهر، از کی و در کجا پیدا شد...

معنای واژه ی مهر ...

پیدایش کیش مهر و دگرگونی های آن...

پیدایش زرتشت ....

میتراییسم، پس از زرتشت ...

ویژگیهای «میترای آدمی چهره» ...

آیا دو مسیح در جهان کهن بوده اند ..

زنجیره ی پادشاهان ایرانی و کیش مهر

هخامنشیان...

مهر» در دوران اسکندر و سلوکیان ...

دین در زمان ساسانیان ...

کیش ایر انی «مهر»رفتارها و ویژگی های آن ...

کشتن گاو ...

هفت خانه ی کیش

دستورها، دشواری ها و شیوه های گذشتن از این هفت خانه ...

خانه ی «کلاغ»...

خانه ی «راز» یا پوشیده، و یا همراز ....

خانه ی «سرباز» ....

خانه ی «شیر» ...

خانه ی «پارسی»...

خانه ی «خورشید»...

خانه ی «پیر» ...

آیین های پذیرش به کیش مهر

تازیانه خوردن،داغ‌کردن پیشانی،درون گور خوابیدن، نوشیدن «هوم» ...

«مهر، بان» ...

مهرابه، مهراب، محراب ، خورآبه، خورآبات، خورآباد، خَرابات..

باورها در کیش مهر

آتش و آب ....

آناهیتا، زهره، ونوس ...

کیش مهر و رنگ «سرخ» ...

«میترا» و گل نیلوفر آبی ...

زرفین (حلقه) نماد پیوند و پیمان در کیش مهر ...

پاییز، و کیش مهر ...

جشن مهرگان...

درخت سرو، و «میترا » ...

رِند ...

مُغ. پیر مُغان، پیر می فروش …

دیر مغان، کوی مغان، کوی عشق!..

میکده ی عشق!، میخانه ی عشق!...

می مغانه، می صوفی افکن، می باقی ....

شراب «موهوم»، می عشق ...

چلیپا، صلیب ...

چلیپا، و گردونه مهر ...

«ارتش» در کیش «مهر» ...

مهر در باختر زمین ...

همه گیر شدن کیش مهر در اروپا ...

نیایشگاههای مهری، در باختر زمین ...

رفتارهای مهریان، در نوشته های دیگران ....

برگه های بدست آمده از باورهای مهریان...

درون ریزی رفتارها و باورهای مهری، در کیش ترسایان...

کیش مهر، گاهواره ی عرفان ایرانی ...

سهروردی و اندیشه های مهری ...

چگونه اندیشه های مهری، به عرفان ایرانی پس از اسلام پیوست ...

نشانه هایی از باورهای مهری، در نوشته های سهروردی ...

بازمانده های «مهر» در ایران کنونی ...

«یارسان» بازمانده های کنونی «مهر» در ایران ...

رازداری ...

سرسپردگی ...

قربانی کردن ...

واژه نامه ....

بن مایه ها ...

پیش از خواندن

خواننده، و هم زبان ارجمند. بی گمان بهنگام خواندن برگهای این کتاب به واژه هایی مانند: سندلی. سَد. فلستین. غوته. حتا. مصطفا. عیسا. غباد. و... و... برمی خوری، و با شگفتی می پنداری که یا از لغزش ماشین نویس بوده، و یا از بی دانشی نویسنده ریشه گرفته است.

ولی آنچه را که از رده ی واژه های بالا خواهی دید و خواهی خواند، با آگاهی نوشته شده است.

«سندلی» یک واژه ی پارسی است که از «سندل+ی» ساخته شده است. و «سندل» نام درختی است که چوبی ارزشمند دارد. و «ی»، نیز، پسوند وابستگی است.

این نام در آغاز، در زبان ما، «چَندن» یا «چَندل» بود. و هنگامی که تازیان به ایران تاختند. چون نمی توانستند بند واژه (حرف) «چ» را بر زبان بیاورند، آن «صندل» گفتند. همانگونه که «چین» را «صین» می گویند. و ده ها چون این واژه ها.

بر این پایه نمی توان یک واژه پارسی را با بند واژه ی تازی (ص) نوشت. و بر همین روال «صد» نادرست است، و باید «سد» نوشت.

واژه ی «غوته» نیز چنین است. در زبان پارسیِ کهن «غوشیدن و غوتیدن» یعنی در درون چیزی فرو رفتن. و همین واژه ها در زبان پارسی میانی، (پهلوی ساسانی) «آغوشیدن» و «آغوتیدن» شد که ریشه ی آن «غوت» است. و «آغوش» هم، ریشه ی «آغوشیدن» از همین خانواده است.

تازیان واژه «غوت» پارسی را گرفتند، و از آن ساختهای «غوص» و «غواص» را ساختند.

با نگرش به آنچه که آمد، چون واژه ی «غوته» پارسی است نباید آن را با «ط» تازی نوشت.

درباره ی واژه های «حتا. مرتضا. مصطفا. عیسا. موسا، و مانند آن که به جای: «حتی. مرتضی. مصطفی. عیسی. موسی و مرتضی» بکار برده شده، نیز باید گفت که نوشتار پارسی، نوشتار تازی نیست که «ی» بنویسند، و «الف» بخوانند.

ما ایرانیان باید چیزی را که می نویسیم، همانگونه بخوانیم. تا هر چه بیشتر «استثناء»ها را از نوشتار خود بزداییم. بر این پایه باید: حتا. موسا. عیسا. اسحاق. اسماعیل. رحمان. نوشت تا پیرو نوشتار پارسی باشد، نه نوشتار تازی.

همین گونه اند واژه های: فلستین. شترنج. تپش. توفان. تهماسب. تهمورس. تبرستان. و... و... که همه ی آنها، واژه هایی هستند که ریشه پارسی دارند و نباید آنها با بند واژه ی «ط» نوشت. ناصر انقطاع

سخنی و سپاسی

سپاس بی پایان ایزدی را سزا است، که مغز آدمی را به خرد و اندیشه آراست و به وی نیروی کاوش و جستجو و کنکاش داد.

آدمی هر آنچه را که در درازای زندگی خود، از دهها هزار سال پیش تاکنون بدست آورده است، به نیروی اندیشه و خرد و بیاری سرشت جویندگی و کاوشگری خود، وامدار است.

همه ی نوآوری ها، نوسازی ها و روشنگری های بیشماری که هم اکنون آدمیان بیاری و با آگاهی از آنها سرگرم زندگی و گذران هستند. زاده ی باریک بینی، کاوشگری، پیگیری و موشکافی های جستجوگرانه ی گذشتگان است، که بی گمان آیندگان نیز، از این ویژگی برخوردار خواهند بود، و روز به روز، آنچه را که امروز ناگشودنی پنداشته می شود،

خواهند گشود.

بیهوده نیست که گفته اند: دانش ها، دانش ها را می خورند و آدمی هر از چندگاه، دانشی را می یابد، و ناگشودنی ای را می گشاید، که دانسته های پیشین را دگرگون می کند.

نوشته ای را که در دست دارید فرا آمده از پیرامون ده سال کوشش نویسنده در شناختِ ناشناخته های اندیشه و روان یکی از باریک اندیش ترین چامه سرایان ایران بنام «شمس الدین محمد حافظ شیرازی» است.

گروهی او را مسلمان باورمند، و از بَر، دارنده ی قرآن با چهارده شیوه، دسته ای پشمینه پوشی وارسته و بی نیاز، و شماری رندی باده نوش و شاهدپرست می دانند. و کمتر کسی به این نکته نگریسته که وی، در سه دهه (یا دو دهه)ی پایانی زندگی از باورهای پیشین خود بریده و یکسره به ریشه ی راستین عرفان ایرانی چنگ زده، و به «کیش مهر» (میتراییسم) پیوسته است.

همچنین دیده نشده است که بگویند: نسخه برداران از چامه های وی، در درازای زمان در آنها دست برده و برخی از واژه های آنها را به دلخواه خود، و با انگیزه های گوناگون، جابجا و دگرگون کرده اند. در جایی که از این دست اندازی ها بسیار شده است.

برای نمونه، در بیشتر چامه های او، واژه ی «مهر» را برداشته، بجایش واژه «عشق» را نهاده، و معنای واژه و چامه را یکسره دگرگون کرده اند.

(شاید حافظ خود، برای در پناه بودن از گزند خشک اندیشان و دین فروشان بجای زبانزدهای روا در کیش مهر مانند: «رهرو، خانه، خورآباد، مهرابه و سکوی مهرابه» در چامه های خود، واژه های تازی «سالک. منزل. خرابات. محراب. و مصطبه ی عشق و...» را آورده باشد.) هر چند هنگامی که می دید معنای چامه اش با این دگرگونی، از دست می رود، و ناگزیر می شد که از واژه ی «مهر» و یا دیگر زبانزدهای مهری چنانکه روا بودند، سود ببرد، آن را بسیار استادانه بکار می برد، که دچار دردسر نشود. برای نمونه، واژه ی «مهر» را چنان در میان واژه ها می نشانید، که یا معنای «دوستی» را بدهد، یا معنای «خورشید» را، و یا معنای «کیش مهر» را.

با اینهمه چون نمی خواست دوستداران خویش را گمراه کند، به آنان هشدار داده و سروده است

من این حروف را نوشتم، چنانکه «غیر» نداند

تو هم ز روی «کرامت» چنان بخوان که تو دانی

بهر روی، آنچه را که در این کتاب می خوانید، دیدگاه نویسنده ی آن است. و بهتر است که آن را با دیده ژرف نگر خود، زیر بررسی بگذارید، و اگر برهان استواری در رَد آن هست بنویسید و دنبال کنید. باشد که از میان گردوخاک گفتگوها و جُستارها، خانگاه راستین در کرانه های ادب پیدا شود، و راه راست پدید آید.

زیرا می دانم که هر سخن، و هر اندیشه ی تازه، با برخوردهای گهگاه تندِ برخی از کسان روبرو می شود و رگ های چنین کسانی که نمی خواهند آنچه را که در مغزشان ساخته اند ویران کنند برجسته می شود و چه بسا که کار، به ناسزاگویی بکشد!

ولی هر اندیشه ی نوی، باید خود را برای چنین رودررویی ها، آماده کند.

بهمین انگیزه است که می گویم «اگر برهان استواری در رَد این نوشته ها هست، بنویسید».

در پایان این جستار، شایسته می دانم از پزشک فرهیخته و فرهنگ دوست،سَروَر «ایرج زندی» که با گشاده دستی، هزینه های تایپ و چاپ و پخش این کتاب را پرداخته است، بگونه شایسته سپاسگزار باشم. زیرا ادب و فرهنگ ایران با بودن چنین بزرگانی نیرو و توان گسترده تری می یابد.

همچنین از دوست ارجمند «بیژن خلیلی» مدیرعامل شرکت کتاب، که با باریک بینی و دلسوزی و کاردانی شایسته نگرنده بر کارهای تایپ و غلط گیری و چاپ آن بوده است، سپاسگزارم. ناصر انقطاع

چندی پیش، بهنگام بررسی تاریخ و پیشینه ی نشان «شیروخورشید»، بر پایه ی برگه هایی که بدست آوردم. به این هوده رسیدم که این نشان، بار سنگینی از باور «میتراییسم» (کیش مهری) را بر دوش می کشد، و ریشه در آیین کهن ایرانی دارد.

بر پایه ی این دستاورد، به بررسی کیش مهر پرداختم، و با سودگیری از نوشته های دانشورانِ ایرانی و اروپایی، که در

زمینه این کیش کهن ایرانی بررسی های ژرف کرده بودند. (مانند پروفسور اِلمار شِوِرتهایم Elamar Schwertheim. و فرانتس کومُن Franz Coumont و یوستی Justi، و فلیکس لاژار Flix Lajard و ارنست هرتسفلد، و هنریک نیبرگ و ویدن گِرِن و رومن گیرشمن و ژاک دوشن گیلمن و استاد هاشم رضی و دکتر حسینعلی هروی و دکتر بهرام فره وشی و دکتر نصرت الله بختورتاش و دکتر احمد آجودانی و دکتر محمد مقدم و موبد شهزادی و ذبیح بهروز و شیخ شهاب الدین سهروردی و ابراهیم پورداوود و فاطمه ملک زاده و... و...) به ریزه کاریهای این باور پیچیده و رفتارهای رازآمیز پیروان آن، تا آنجا که در توان دانشم بود، آگاه شدم.

در خور نگرش است که هر چه پیشتر می رفتم، به نکته های تازه تر و اندیشه برانگیزتری دست می یافتم.

در این بررسی ها، به نکته پرارزش دیگری پی بردم، و آن، هماهنگی چامه های بسیاری از چامه سرایان ما، مانند محمد بلخی (مولوی)، ابراهیم عراقی، خواجوی کرمانی، شیخ بهایی، عبید زاکانی، هاتف اصفهانی، و بویژه شمس الدین محمد حافظ شیرازی با این کیش و رفتارهای پیروان آن بود.

بویژه آنکه «عرفان ایرانی پس از اسلام» (همانگونه که در برگهای آینده خواهیم خواند) نسخه برداری از بسیاری از باورهای «میتراییسم» بوده است.

شگفتا که هر چه پیشتر می رفتم، بیشتر پی می بردم که «حافظ» دلبستگی سختی به این کیش داشته است. تا جایی که به نوشته های برخی از حافظ شناسان و دین پژوهانِ نامورِ ایرانی، چون دکتر حسینعلی هروی، هاشم رضی، موبد شهزادی و فاطمه ملک زاده (نویسنده کتاب آتش نهفته) برخوردم و پی بردم که آنان نیز نتوانسته اند وابستگی اندیشه های حافظ و چامه ها (غزلها)ی او را به «میترا» و «میتراییسم» نادیده بگیرند. و این وابستگی تا آنجا روشن بود که برخی چون دکتر هروی با احتیاط، و برخی دیگر چون استاد هاشم رضی با استواری از این نکته یاد کرده اند.

دکتر حسینعلی هروی در کتاب خود می نویسد: «حافظ گوشه ی چشمی به میتراییسم داشته است.»

هاشم رضی، دین شناس پرکار، با استواری می نویسد: «حافظ اصولاً مهری مذهب بوده است.»

بر این پایه، دراین نوشته، نخست به زندگی حافظ شیرازی، این شوریده ی سراپا احساس می پردازم، و پله های گوناگون پختگی مغزی و دگرگونی های اندیشه او را در درازای زندگیش زیر بررسی می گذارم، و سپس به شناخت کیش مهر، رفتار مهربان و باورهای آنها، و آیین های روا در آن کیش (بگونه ای بسیار فشرده) خواهم پرداخت و وابستگی های چامه های حافظ را با این کیش و رفتارها و آیین هایش زیر بررسی می گذارم. زیرا تا حافظ را نشناسیم و تا به زمان زیست او ننگریم، و تا از زیروبم های کیش مهر آگاه نباشیم نمی توانیم به ژرفای معناهای چامه های حافظ پی ببریم. و ببینیم که این شوریده ی ژرف اندیش تا چه پایه، در کالبد آیین مهری فرو رفته است.

بگفته ی دیگر برای اثبات مهری بودن حافظ، می باید هم «حافظ» و زمان او را شناخت، و هم آیین ها و رفتارهای «کیش مهر» را.

* * *

کسانی که می گویند: دانشها همانند دریاهای بزرگ، بهم پیوسته اند، و هیچ پژوهنده ای نمی تواند پژوهشهای خود را یکسره در چارچوب یک رشته از دانشها نگهدارد، بی آنکه به دانشهای دیگر بنگرد، سخنی درست و استوار گفته اند.

بهمین انگیزه، همانگونه که آمد، بهنگام بررسی در زمینه ی «نشان شیروخورشید» نشانه های فراوانی از «کیش مهر» را بخوبی در آن دیدم. و زمانی که به کنکاش در کیش مهر پرداختم، پای عرفان ایرانی به میان آمد، و پس آنگاه، چامه های حافظ خودنمایی کردند، و سرانجام هنگامی که خواستم چامه های حافظ را از این دیدگاه سبک و سنگین کنم و بسنجم، بناچار نخست وضع اجتماعی زمانی که حافظ در آن می زیست، و دوره های دگرگونی های فکری و باوری این اندیشمند شوریده و لطیف سُرای را بررسیدم، و سپس به شناخت کیش مهر، و ریزه کاری های آن، تا آنجا که از پس گرد و خاک تاریخ می توان شناخت پرداختم.

در انجام این خواست، کتابی را که در دست دارید، به دو بخش بزرگ کرده ام.

بخش نخست: شناخت حافظ و زمان او، و بخش دوم: آگاهی بر کیش مهر و باورها و رفتارهای پیروان آن و هماهنگی چامه های حافظ با آن باورها و رفتارها.

بخش یکم

«حافظ» کیست؟ و در چه دورانی می زیست

خانواده

در بخش «کوپای» شهر سپاهان، مردی می زیست بنام «شیخ غیاث الدین»، این مرد پسری داشت بنام «بهاءالدین» (گروهی بر آنند که شیخ غیاث الدین در شهر «کازرون» می زیست، که بهر روی هر دوی آنها، در استان سپاهان است.)

بهاءالدین پس از رسیدن به دوران رسایی (بلوغ) بخلاف پدرش «شیخ غیاث الدین» که مردی روحانی بود، بکار بازرگانی پرداخت، و از این راه، مردی توانگر شد.

بهاءالدین از مردم کازرون دختری را به همسری پذیرفت، و از این زن، دارای چهار فرزند (سه پسر و یک دختر) شد.

پسران وی بنامهای «خلیل الدین، خلعت و محمد» نامیده شدند، که «محمد» کوچکترین آنها بود، و هم اوست که زمانی پس از آن، پیشنام «شمس الدین» گرفت و سپس «حافظ» نامیده شد. ولی در هیچ نوشته ی تاریخی نام دختر بهاءالدین (خواهر حافظ) نوشته نشده است. تنها در «تاریخ فرشته» نوشته ی «جان بریکس» چاپ بمبی که در سال 1831 ترسایی، چاپ شده است، از خواهر حافظ و فرزندان آن زن یاد شده، بی آنکه نام او را نوشته باشد.

بر این پایه، نیای حافظ «شیخ غیاث الدین» و پدرش «بهاءالدین» و مادرش زنی از شهر کازرون بود.

با نگرش به نوشته های تاریخی، شیخ غیاث الدین (نیای حافظ) در زمان اتابکان فارس (بهنگامی که هنوز پدر حافظ کودک بود) راهی شیراز و در آنجا ماندگار می شود.

پس، حافظ و برادران و خواهرش همگی در شیراز زاده شده اند.

«ملا عبدالنبی فخرزمانی قزوینی» در کتاب «تذکره ی میخانه» می نویسد:

«... والده ی حافظ کازرونی بود، و در محله ی کازرون شیراز زندگی می کردند...»

(برخی از نویسندگان، جایگاه زندگی حافظ را «کوی شیادان شیراز!» نوشته اند. که این کوی با کوی مورستان در زمان کریمخان زند، یک کوی شد.)

زایش حافظ

بدبختانه تاریخٍ روشنِ زاده شدنِ حافظ، بدرستی شناخته نشده، و بر همگان پوشیده است. انگیزه ی آن هم روشن است. زیرا همه ی نامدارانِ خودساخته، بهنگام زایش گمنام بودند، و در درازای زندگی، نامور شدند و بیشترینه ناموران گیتی زمان زایششان روشن نیست. ولی زمان مرگشان (اگر براستی برای آنان مرگی بشناسیم) روشن است.

بهرروی، بیشتر پژوهندگان، از آن میان «فرهنگنامه بریتانیکا» زاده شدن حافظ را بی گمان پس از سال 700 هجری قمری (سده هشتم هجری - سده چهاردهم ترسایی) می دانند.

در فرهنگنامه فرانسه، آمده است که «حافظ» در یک چهارم نخست سده هشتم هجری چشم به جهان گشود، و تنها چهل و شش سال زیست. (این فرهنگنامه تاریخ مرگ او را نادرست نوشته است. زیرا نزدیک به همه ی پژوهشگران ایرانی که کمابیش با حافظ همزمان بودند، سال درگذشت وی را 791 [یا 792] گفته و دانسته و نوشته اند بر این پایه وی شست و پنج سال زندگی کرد.)

بر این پایه، اگر سال 791 را که نزدیک به همه ی تاریخ نویسان، مرگ حافظ را در آن سال دانسته اند درست بدانیم و سال شمار زندگی اش نیز 65 سال باشد. پس حافظ در سال 726 هجری قمری (704 خورشیدی - 1325 ترسایی) زاده شده است. بگفته ی دیگر، هم زادنش و هم درگذشتش در سده ی هشتم (خورشیدی و قمری) بوده است. ولی به سال ترسایی در سده ی 14 می زیسته.

یکی - دو تن از پژوهشگران، نام نخستین او را «شمس الدین» نوشته اند و بسیاری دیگر برآنند که نام وی را بهنگام

زایش «محمد» گذاردند و سالهای پس از آن، «پیشنام» شمس الدین، نیز به آن افزوده شد. و چون بهنگام جوانی، قرآن را از «بَر داشت، و در آن زمان به کسانی که قرآن را از «بَر» می خواندند، «حافظ قرآن» می گفتند، بر این پایه، پسنام «حافظ» را در کنار «شمس الدین محمد» گذاردند ، و «خواجه شمس الدین محمد حافظ» نامیده شد.

حافظ، در زمانی آشفته در شیراز، چشم به جهان گشود. زمانی که وضع اجتماعی و سیاسی فارس بهم ریخته بود. مردم فریبان، زاهد نمایان، دین فروشان، خودکامگان و جهانداران بر گروه مردم، چیره بودند. و اگر سخنی از دین و خدا به میان می آوردند، تنها ابزاری بود برای فریب مردم.

از این نماز، غرض آن بود که من با تو

حدیث درد فراق تو، با تو بگذارم

وگرنه این چه نمازی بُود که من بی تو

نشسته روی به محراب و دل به بازارم!

او، در روزگار فرمانروایی «ابواسحاق» سالهای جوانی خود را می گذرانید. برخی می گویند در نانوایی کار می کرده که براستی روشن نیست درست باشد. زیرا به دید استاد زرین کوب، این باور از آنجا ریشه می گیرد که زندگی حافظ، با زندگی دانشمند بزرگی به نام «نجم الدین خبّاز» همزمان بوده و این دانشمند که کارشناس صرف و نحو تازی بود، با پیشه ی نانوایی روزگار را می گذرانید و جویندگان دانش به نانوایی او می رفتند و درس می گرفتند (نه اینکه خود نانوا باشند)

همچنین آدم دیگری نیز در همان زمان می زیست بنام «شمس الدین محمد» به پیشنام «صادق» که چامه نیکو می سرود، ولی از خواندن و نوشتن بی بهره بود.

گمان می رود که نام «شمس الدین محمد (صادق) که به دکان نانوایی «نجم الدین خباز» می رفت و از وی می آموخت، بر روی هم این گمان را پدید آورده باشد، که حافظ در نوجوانی نانوا بوده است!

از این گونه افسانه ها با زندگی بیشتر ناموران (از آن میان حافظ) در آمیخته اند، که نباید به آنها نگریست.

«شبلی نعمانی» در کتاب «شعرالعجم» که بزبان اردو نوشته است، درباره ی کودکی حافظ می نویسد:

شمس الدین محمد، پس از مرگ پدر، مدتی در تنگدستی گذرانید، و با کارهای سخت، روزی خود را بدست می آورد. با اینهمه هرگاه زمانی دست می داد، در مکتبی که در کنار زیستگاه او بود، به خواندن و نوشتنِ فارسی و عربی و فراگیری قرآن می پرداخت. و از این زمان، رفته رفته او را «حافظ» نامیدند. و این پسنام را به کسانی می دادند که می توانستند قرآن را درست و روشن، و از «بر» بخوانند.

او، از بیست و سه - چهار سالگی به سرودن چامه پرداخت.

در اینجا افسانه ای در میان شیرازیان روا است که: چامه های نخستین حافظ چندان استوار نبود، تا اینکه شبی در «بقعه بابا کوهی» که در تَلّ شمالی شیراز جای دارد (برخی نوشته اند در کوه شرقی تنگ الله اکبر، در جایگاهی که به چاه مرتضا علی شاه معروف است) مکاشفه ای! روی داد و توفیق زیارت امام علی بن ابیطالب را یافت، و به او خوراکی ربانی داد و گفت از این پس، چامه هایت سرشار از علم لدّنی خواهد بود!!)

بهرروی، از این افسانه ها برای بزرگان بسیار ساخته اند.

حافظ آرام آرام از دروان کودکی، پای به زمان نوجوانی و جوانی می گذارد، درست زمانی که قشری گری،

خشک اندیشی، و زاهد نمایی و دین فروشی بر محیط اجتماعی شیراز چیره بود، و بر اندیشه ها فشار می آورد.

حافظ نوجوان نیز، خواه ناخواه به این رودخانه کشیده شد. و آنگونه که «احمد فرزند ابی الخیر» در کتاب «شیرازنامه» می نویسد:

«حافظ در نوجوانی، بیشتر کتاب های دینی، چه پارسی و چه تازی را خوانده، و به تحصیل قوانین ادب، تجسس در دواوین! (دیوانها)ی عرب سرگرم بوده است.

حافظ خود می گوید:

اگر چه عرض هنر پیش یار، بی ادبی است

زبان خموش، ولیکن دهان پر از عربی است

گرایش به درس و جستار و گفتگو، حافظ را از سفر و جهانگردی، باز می داشت و بهمین انگیزه دلبستگی سختی به زادگاه خود، شیراز پیدا کرده بود. و در بسیاری از چامه هایش، این دلبستگی را نشان داده است.

شیراز و آب رکنی و آن بادِ خوش نسیم

عیبش مکن که خال لب هفت کشور است

یا

بده ساقی می باقی، که در جنت نخواهی یافت

کنار آب رکناباد و گلگشت مصلا را

یا

اگر چه زنده رود آب حیات است

ولی شیراز ما، از اصفهان به

یا

خوشا شیراز و وضع بی مثالش

خداوندا نگهدار از زوالش

و...

ولی همین حافظی که آب رکناباد شیراز را از آب بهشت برتر می دانست، و یا آن را خال لب هفت کشور (هفت اقلیم) بشمار می آورد، و از خداوند می خواست که آن را از نیستی نگهدارد، پس از آنکه به رسایی اندیشه رسید، و دست دین فروشان را خواند، و مشت آنها را باز کرد (که در برگهای آینده بدان می پردازیم) چنان زیر فشار خشک اندیشان قرار گرفت که گفت:

سخندانی و خوشخوانی نمی ورزند در شیراز

بیا حافظ که تا خود را به مُلک دیگر اندازیم

و یا

آب و هوای فارس عجب سفله پرور است

کو همرهی که خیمه از این خاک برکنم

و یا

ره نبردیم به مقصود خود اندر شیراز

خرم آن روز که حافظ ره بغداد کند

او، نخست خواست به بغداد برود. ولی روشن نشد چرا رای بگردانید، و در سال 764 هجری قمری راه یزد را در پیش گرفت.

(در آن زمان، شاه یحیا برادرزاده ی شاه شجاع در یزد فرمان می راند.) ولی «شاه یحیا» که مردی تنگ نگر و ادب ناشناس بود، حافظ را ناامید کرد و حافظ سرود:

گویی برفت حافظ، از یاد شاه یحیا

یارب بیادش آور، درویش پروریدن

آنگاه بیاری «جلال الدین تورانشاه وزیر» از یزد به شیراز بازگشت و گفت:

دانی که چیست دولت، دیدار یار دیدن

در کوی او گدایی، بر خسروی گزیدن

و سپس سرود:

بیاد یار و دیار آنچنان بِگریَم زار

که از جهان، ره و رسم سفر براندازم

من از دیار حبیبم، نه از بلاد غریب

مُهیمنا به رفیقان خود رسان، بازم

گسترش اندیشه حافظ و چیرگی او بر ادب و واژه، و همچنین آگاهی بر پیچیدگی های دینی، نامِ وی را از مرزهای ایران برتر بُرد، و آنگونه که خود می گوید:

به شعر حافظ شیراز، می رقصند و می نازند

سیه چشمان کشمیری و ترکان سمرقندی

و همین گسترش، انگیزه ی آن شد که «سلطان محمود دکنی» خواجه را به هند فراخواند. حافظ بیدرنگ این فراخوانی را پذیرفت، و به جزیره هرمز رفت، و در آنجا به کشتی نشست، ولی هنوز ساعتی از روانه شدن کشتی نگذشته بود که بادی تند وزیدن گرفت و موج های بلندی از دریا برخاست و توفانی سخت پدید آمد و حافظ که توفان را ندیده بود، گفت:

شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل

کجا دانند حال ما، سبکباران ساحل ها

و کشتی بناچار به سوی جزیره هرمز بازگشت و هنگامی که حافظ پای بر خشکی نهاد، سرود:

دمی با غم بسر بردن، جهان یکسر نمی ارزد

به می بفروش دلق ما، کزین بهتر نمی ارزد

چه آسان می نمود اول، غم دریا به بوی سود

غلط کردم که این توفان به سد گوهر نمی ارزد

چو حافظ در قناعت کوش و از دنیای دون بگذر

که یک جو منّت دو نان، به سد من زر، نمی ارزد

و از آن پس دیگر از شیراز بیرون نرفت.

وضع اجتماعی و سیاسی زمان حافظ

از دیدگاه اجتماعی و شیوه فرمانروایی، حافظ در زمان فرمانروایی «امیر مبارزالدین» و پسرش «شاه شجاع» می زیست.

امیر مبارزالدین در سال 713 هجری قمری (692 خورشیدی - 1313 ترسایی) پس از غیاث الدین حاجی، در شهر میبُد، بجای پدر نشست و سپس به کرمان تاخت و آنجا را زیر چیرگی خود درآورد، و پس از آن با «شیخ ابواسحاق اینجو» که فرمانروایی خوشگذران و ادب دوست در شیراز بود جنگید و بر او پیروز شد. و در سال 754 قمری (732 خورشیدی - 1353 ترسایی) او را کشت و سراسر فارس را گرفت.

پس زمانی که شیراز زیر فرمان امیر مبارزالدین رفت، حافظ بیست وهشت ساله بود و در آغاز دگرگونی و گسترش اندیشه. و با مرگ «ابواسحاق اینجو» بدست امیر مبارزالدین چنین سرود:

راستی خاتم فیروزه ی بواسحاقی

خوش درخشید، ولی دولت مستعجل بود

امیر مبارزالدین، مردی تندخو، سخت گیر، درشت گوی، و در «نهی از منکر»، سخت گیری و فشار را به بالاترین مرز رسانیده بود. و بیدرنگ پس از چیرگی بر شیراز، همه ی میخانه ها را بست، و می گساران را بسختی گوشمالی می داد. تا بدانجا که مردم شیراز او را «شاه محتسب» (شاه نهی کننده از منکر) نامیدند. و حافظ نیز در چامه هایش از وی بنام «محتسب» بسیار یاد کرده است.

اگر چه باده فرحبخش و باد گلریز است

به بانگ چنگ مخور می که «محتسب» تیزاست

ز رنگ باده بشویید خرقه ها از اشک

که موسم وَرَع و روزگارِ پرهیز است

و در جای دیگر می گوید:

باده با «محتسب» شهر ننوشی، زنهار

بخورَد باده ات و سنگ به جام اندازد

و یا:

خدا را «محتسب» ما را به فریاد دف و نی بخش

که سازشرع از این افسانه بی قانون نخواهد شد

و یا:

مستان همه ترک می پرستی کردند

جز«محتسب» شهر، که بی مِی مست است

و سپس آرزو می کند:

بُود آیا که در میکده ها بگشایند؟

گره از کار فروبسته ی ما، بگشایند

در میخانه ببستند، خدایا مپسند

که در خانه ی تزویر و ریا بگشایند

گیسوی چنگ ببرید به مرگ می ناب

تا حریفان همه خون از مژه ها بگشایند

اگر از بهر دل زاهد خودبین بستند

دل قوی دار که از بهر خدا بگشایند

بهر روی، حافظ با نیش خامه به جنگ خشک اندیشی و گذشته گرایی می رفت، و در اوج توانِ فرمانروایی امیر مبارزالدین به او خرده می گرفت و نیش می زد.

امیر مبارزالدین در سال 759 قمری (1357 ترسایی- 736 خورشیدی) بدست دو فرزندش «شاه شجاع» و «شاه محمود» در سپاهان دستگیر و زندانی و از فرمانروایی برکنار شد. و سپس خواهرزاده اش او را کور کرد و فرزندش «شاه شجاع» بجای او نشست.

حافظ در این باره می سراید:

دل منه بر دنیی و اسباب او

زانکه از وی کَس وفاداری ندید

کَس عسل بی نیش از دکان نخورد

کس رُطب بی خار از این بستان نچید

بی تکلف هر که دل در وی نهاد

چون بدیدی، خصم خود می پرورید

شاه غازی، خسرو گیتی ستان

آنکه از شمشیر او، خون می چکید

گَه به یک حمله سپاهی می شکست

گَه به هویی قلب گاهی می درید

سروران را بی سبب می کرد حبس

گَردَنان را بی سخن سر، می برید

از نهیبش پنجه می افکند شیر

در بیابان نام او چون می شنید

عاقبت شیراز و تبریز و عراق

چون مُسخّر کرد، وقتش در رسید

آنکه روشن بُد جهان بینش بدو

میل در چشمِ جهان بینش کشید

شاه شجاع در انجامِ آیین های دینی بسیار کوشا بود، و خود در نه سالگی قرآن را بخوبی می خواند، و در گسترش مذهب تشیع می کوشید.

وی در سال 770 قمری، روحانیان را وادار کرد تا با نامه ای به «القاهر بالله محمدبن ابی بکر» بیعت کنند. ولی با همه ی این ها، سخت گیری های پدر را نداشت. و میکده ها در زمان او، کمابیش گشوده شدند. و حافظ در این زمینه سرود:

سحر ز هاتف غیبم رسید مژده به گوش

که دور شاه شجاع است، می دلیر بنوش

شد، آنکه اهل نظر بر کناره می رفتند

هزار گونه سخن در دهان، و لب خاموش

و یا:

قسم به حشمت و جاه و جلال شاه شجاع

که نیست با کَسم از بهر مال و جاه نزاع

ببین که رقص کنان می رود به ناله و چنگ

کسی که رخصه نفرمودی، استماع سماع

با اینکه در آغاز کار، رفتار شاه شجاع، حافظ را بر سر شادی و خرمی آورده بود، ولی آنگونه که تاریخ نویسان نوشته اند، نگرش مردم به چامه های حافظ، رشک شاه شجاع را که او نیز چامه هایی می سرود، برانگیخت و برخورد وی با «شمس الدین محمد» چندان نیکو نبود. و گهگاه او را می آزرد و انگیزه ی بزرگ این آزار، گذشته از دلبستگی ای که مردم به چامه های حافظ داشتند، و چامه های شاه شجاع را نمی پسندیدند، این بود که شاه شجاع باور و دلبستگی سختی به «عماد فقیه کرمانی» داشت و عماد گربه ای داشت که به او آموخته بود، تا بهنگام انجام نماز و هنگام رکوع و سجود از وی تقلید و پیروی کند، و شاه شجاع کار این گربه را نشانه ی کشف و کرامات و بزرگواری شیخ می دانست!

ولی حافظ که روانی بزرگتر و اندیشه ای پخته تر و گسترده تر از آن داشت که این افسانه ها را باور داشته باشد، این چامه را سرود:

صوفی نهاد دام و سرِ حقّه، باز کرد

بنیاد مکر با فلک حقه باز کرد

ای کبک خوشخرام کجا میروی، بایست

غرّه مشو که گربه ی عابد، نماز کرد

بازی چرخ بشکندش بیضه در کلاه

زیرا که عرض شعبده با اهل راز کرد

و همین برخورد حافظ با «عماد فقیه کرمانی» خشم شاه را برانگیخت، و بدنبال بهانه ای می گشت تا چامه سرای شیراز را گوشمالی دهد، تا اینکه روزی چامه ای از حافظ بدستش می رسد که سروده بود:

گر مسلمانی از این است که حافظ دارد

وای «اگر» از پس امروز بود فردایی

شاه شجاع دستاویز استواری بدستش می افتد و می گوید: واژه ی «اگر» در مصراع دوم، نشانگر ناباوری حافظ به روز رستاخیز است. بر این پایه، او از دین اسلام برگشته و «مُلحد» شده است، و باید او را کُشت.

هنگامی که شاه شجاع دستور داد او را برای بازجویی بدربار ببرند، حافظ دانست که شاه برای چه او را فرا خوانده است.

این بود که از «زین الدین ابوبکر تایبادی» روحانی روشن اندیش (که در راه سفر به مکه به شیراز رسیده بود) چاره جویی کرد.

زین الدین به او گفت: به پیش از این خط از چامه، یک خط دیگر بیفزای که کس دیگری این سخن را گفته است، و تو از زبان وی باز گفته ای. و در اسلام، بازگویی کفر از زبان کس دیگری، کفر نیست. و حافظ بیدرنگ سرود:

این حدیثم چه خوش آمد که سحرگه می گفت

بر در میکده ها، با دَف و نی، ترسایی

گر مسلمانی از این است که حافظ دارد

وای اگر از پس امروز بُود فردایی

و بدین گونه از آزار شاه شجاع، جان بدر برد.

این نکته را از آن روی آوردم تا روشن شود که حافظ بهیچ روی، خشک نمی اندیشید و پی ورز نبود.

شاه شجاع 25 سال پادشاهی کرد، و او نیز در 786 قمری (751 خورشیدی - 1383 ترسایی) در 53 سالگی چهره در زیر خاک پنهان کرد، و پسرش «سلطان زین العابدین» به جایش نشست.

درباره شاه شجاع این نکته نیز دانستنی است. و شیوه ی رفتار دین داران ریاکار را بهتر و روشن تر نشان می دهد.

در کتاب «تاریخ عصر حافظ» درباره ی «شاه شجاع» نکته در خور نگرش و چندش آوری دیده می شود و آن اینکه بر امیر مبارزالدین (پدرش) شوریده و او را به زندان انداخت و دستور داد. پسر عمه اش (خواهرزاده ی امیر مبارزالدین) او را کور کند، و امیر مبارزالدین در همان زندان نیز، مرد. و چون این کار ناشایست را با پدر کرده بود، از سوی فرزندش «مظفرالدین شبلی» نیز، بدگمان و بیمناک بود، که مبادا کاری را که وی درباره ی پدرش انجام داده است، فرزندش نیز درباره ی او انجام دهد.

این بود که شبی در حال مستی، دستور داد چشمان «مظفرالدین» (فرزندش) را نیز کور کردند.

همچنین در کتاب «تاریخ عصر حافظ» آمده است که شاه شجاع دل به مِهر زن پدر خویش بست و با او هم آغوشی کرد. و این کار ناپسند، چنان اثر ناخوشایندی در اجتماع گذارد که برخی از چامه سرایان، چامه هایی در این زمینه سرودند، که جای بازگویی همه ی آنها در این نوشته نیست. تنها چامه ای از یک چامه سرای گمنام آن زمان را که اندکی در پرده سخن گفته است، می آورم و می گذرم.

آنچه آن ظالم ستمگر کرد

بالله اَر هیچ فرد کافر کرد

سیخ در چشمهای بابا کوفت

میل در سرمه دان مادر کرد!

بهر روی، بهنگام مرگ شاه شجاع، حافظ شست ساله بود (و پنج سال پس از آن درگذشت) سلطان زین العابدین نیز در سال 789 بدست عمویش دستگیر و زندانی شد، و در زندان بدستور عموی خود، کور شد. (و حافظ در آن زمان شست و سه ساله بود).

در اینجا دانستن نکته ای که در کتاب «لطایف الطوایف» نوشته شده است، شایسته خواهد بود.

«... در سال 789 پیش از برکناری «شاه زین العابدین» تیمور لنگ وارد شیراز می شود و می خواهد با «حافظ» که آوازه اش به همه جا رسیده بود، دیدار کند.

حافظ که همیشه گوشه گیری را از گفتگو با بزرگان برتر می دانست. از این فراخوانی خوشدل نبود و سید زین العابدین گنابادی (شاید همان زین العابدین تایبادی باشد، که حافظ را بسیار دوست داشت) حافظ را قوی دل می کند که امیر تیمور به وی آزاری نمی رساند. و سید خود نیز با حافظ به پیشگاه تیمور، که سید زین العابدین را بسیار بزرگ می داشت می رود.

امیر تیمور نگاهی به سراپای حافظ می کند، و نشانه های تنگدستی و مستمندی را در پوشش و چهره ی او می بیند و می گوید:

ای حافظ، من با زور شمشیر ، همه ی روی زمین را زیر فرمان آوردم و سرکشان را فرو کوفتم و شهرهای شان را ویران کردم، تا «سمرقند و بخارا» را آباد کنم. و تو آن را به یک خال هندو می بخشی؟! و می گویی:

اگر آن ترک شیرازی بدست آرد دل ما را

به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را

حافظ می گوید: امیر! همین بخشندگی های بی جا و بی حساب بود، که مرا به این تنگدستی و تهیدستی دچار کرد!

امیر تیمور می خندد، و دستور می دهد برای حافظ ماهانه ای شایسته برقرار کنند.

همین داستان را «دولتشاه سمرقندی» با آب و تاب بیشتری نوشته است (ولی در نوشتن تاریخ این دیدار، دچار لغزش شده، و آن را در بار دوم و ورود تیمور به شیراز (سال 795) دانسته است در جاییکه در سال 795، دو یا سه سال از مرگ حافظ می گذشته، پس دیدار حافظ و تیمور، در سال 789 رخ داده است.

حافظ و عبید زاکانی

دانستیم که حافظ در سده ی هشتم هجری (قمری و خورشیدی) می زیست. زمانی که چامه های غنایی (آراسته زیور شده، و سرشار از اشاره ها و رازگونه ها و استعاره ها و ایهام ها و جِناس ها و مراعات النظیرها و لَف و نشرها، و دیگر هنرهای چامه سرایی) روا شده، و جایی در میان چامه سرایان باز کرده بود، و هر کس که از اینگونه هنرهای چامه سرایی بیشتر سود می بُرد، و بیشتر غلّو می کرد، چیره دست تر و آگاه تر بشمار می آمد.

ستاره ی این زمان که او را «لسان الغیب» و «افصح العرب و العجم» نیز دانسته اند، شمس الدین محمد حافظ بود. حافظ در چامه هایش بسان گوهرگری چیره و آگاه و کاردان، چنان موشکافانه واژه ها را در کنار یکدیگر می نشانید، که کوچکترین دگرگونی در چامه های او، شدنی نبود.

بهمین انگیزه برخی از نسخه برداران که به انگیزه های گوناگون و یا ناآگاهی در درازای زمان، دستی در چامه های وی برده اند معنای درست آن را دگرگون کرده اند.

بررسی شیوه های هنری چامه های حافظ به جستار این کتاب وابسته نیست. و اگر بخواهیم بدان ها بپردازیم، به یک کتاب پُر برگ دیگر نیاز است.

نکته ی دیگر اینکه در زمان حافظ، چامه سرای دیگری بنام «عبید زاکانی» نیز می زیست، که درست بخلاف شیوه ی متین و عرفانی حافظ، چامه سرایی بذله گو، بی پروا، طنزپرداز و رُک بود.

او نیز نیروی شگفتی در چامه سرایی داشت و از دیدگاه شیوه ی اندیشیدن نیز هم شانه و همباور حافظ بود. ولی با خامه ای بذله و طنز و رُک و شوخ، با زاهدان ریایی و نیرنگ بازان دین فروش بسختی می ستیزید و بسیاری برآنند که «عبید» پایه گذار شعر بذله و طنز SATIRIC در ادب پارسی است.

شگفت انگیز آن است که با اینکه این دو چامه سُرا در یک زمان می زیستند و حتا سالهای چندی عبید در شیراز می زیست و هر دوی آنها نامور و شناخته شده بودند، و مردم آنها را می ستودند، نه نامی از یکدیگر در چامه هایشان برده اند و نه تاریخ نویسان از دیدار این دو با هم، چیزی نوشته اند.

در جاییکه چندین چامه و سروده ی این دو به اندازه ای نزدیک به هم است که نشان می دهد از سروده های هم آگاه بوده اند، و مانندگی فراوانی در معنا و قافیه و وزن و ردیف این چامه ها با یکدیگر دیده می شود. و روشن نیست که آیا حافظ در این مانندگی ها پیرو عبید بوده، یا عبید در چامه هایش از حافظ پیروی کرده است.

برای نمونه: عبید می گوید:

نسیم خاک مصلا و آب رکن آباد

غریب را وطن خویش می بَرد از یاد

و حافظ می گوید:

نمی دهند اجازت مرا به سیر و سفر

نسیم باد مصلا و آب رکن آباد

و باز از عبید است:

ساقیا باز خرابیم، بده جامی چند

پخته ای چند، فرو ریز به ما، خامی چند

و حافظ می سراید:

حَسب حالی ننوشتیم و شد ایامی چند

محرمی کو، که فرستم به تو پیغامی چند

عبید سروده است:

مَنگر به حدیث خرقه پوشان

آن سخت دلانِ سُست کوشان

از دور چو گشتشان ببینی

از راه بِگَردو، رخ بپوشان

و حافظ گفته است:

خدا را کم نشین با خرقه پوشان

رخ از رندان بی سامان بپوشان

مرگ حافظ

حافظ در سال 791 قمری 756 خورشیدی (و به گفته ای در سال 792) در شیراز درمی گذرد و ماده تاریخی که بر روی سنگ آرامشگاه خواجه نوشته شده، بهترین گواه است که حافظ در 791 در گذشته.

چراغ اهل معنا خواجه حافظ

که شمعی بود، از نور تجلی

چو در خاک مصلاّ یافت منزل

بجو تاریخش از «خاک مصلی»

که «خاک مصلی» به شمار الفبای ابجد «شماره 791» می شود.

«محمد گلندام» نیز، که نخستین کسی بود که پس از حافظ چامه های او را گرد آورد (و نوشته اند که پیوندی خانوادگی نزدیک با حافظ داشت. و گویا خواهرزاده ی او بود) سال درگذشت او را «791» نوشته است.

آرامشگاه حافظ در باغ زیبایی در بخش خاوری شیراز جای دارد که «حافظیه» نامیده می شود. «ابوالقاسم بابر» (فرزند بایُسنقر، و نوه ی شاهرخشاه نبیره تیمور لنگ) در سال 856 قمری - 831 خورشیدی نوسازی این آرامشگاه را به «محمد معمایی» واگذاشت. و او بود که نخستین بار، بر گور حافظ گنبدی ساخت که بر چهار ستون استوار بود.

این ساختمان، سالها بهمان گونه ماند، تا در زمان کریمخان زند، آن را بازسازی کردند و سنگ مرمری که هم اکنون بر گور حافظ است، بدستور کریم خان کنده و کار گذارده شده.

سرانجام، در سال 1314 (بهنگام پادشاهی رضاشاه) با کوشش نیکوکاران، پولی گرد آمد، و با پی گیری روانشاد، «علی ریاضی» رییس اداره فرهنگ فارس و ساختمان سازها و سنگ تراشان و کاشی کاران شیراز، ساختمان آرامشگاه کنونی حافظ آغاز شد، و پس از دو سال (در 1316 خورشیدی) این کار، پایان گرفت.

در این ساختمان گنبدی هشت پر، بر روی هشت ستون سنگی استوار است، نقشه ی این ساختمان را مهندس گُدار فرانسوی «M.GODARD» کشیده است.

دگرگونی های اندیشه ی جستجوگر ِحافظ

دوران زندگی حافظ را از دیدگاه پختگی مغزی و آگاهی های گوناگون در زمینه باورهای دینی و رفتاری، با شناخت اندیشه ها و پی گیری های ژرفی که وی در کارهای دینی و باوری داشت، می توان به چهار بخش کرد:

1- دوران پیروی از دین ارثی و خانوادگی، اسلام.

2- دوران عشق و دلدادگی، و رفته رفته بریدن از «شریعت»

3- دوران گرایش به آیین «طریقت» و عرفان و صوفیگری

4- دوران بریدن از صوفیگری و گرایش به «آیین مهر» تا پایان زندگی

پژوهندگان و بررسی کنندگان زندگی حافظ برآنند که وی از پیرامون بیست سالگی سرودن چامه را آغاز کرد.

او بی گمان ناگهان و بیکباره چامه سُرا نشد، بهمین انگیزه نوشته اند: «از پیرامون بیست سالگی سرودن را آغازید.»

می دانیم که چون وی در آغاز، قرآن را با چهارده روایت از بر می خواند، پسنام «حافظ» را بدو دادند. و روشن است که کسی که به باور همه پژوهشگران بتواند کتاب ورجاوند مسلمانان را با روایت های گوناگون از «بَر» بخواند. گذشته از توان شگفتی آور نیروی حافظه و گسترش میدان اندیشه، یک «دین شناس» است و هنگامی که کسی «دین شناس» شد، دامنه ی اندیشه و گستره ی پندار، و پژوهش او، به یک دین بسنده نمی شود. و ذهن پژوهشگرِ او، به دیگر آیین ها و کیش ها نیز چنگ می اندازد و آنها را با یکدیگر می سنجد. به ویژه آنکه کاوشگر ژرف اندیشی چون حافظ باشد که از دوران نوجوانی تا هنگام پختگی به بررسی دین های دیگر پرداخت. و به آیین های و رفتارهای آنها نگریست و آگاهی یافت و این آگاهی ها در چامه های او، بخوبی خود را می نماید.

در زمینه ی کیش یهود، چیرگی وی به رفتارهای پیروان این آیین از لابلای چامه هایش بخوبی دیده می شود، و آنجا که به داستان گوساله سامری و یَد بیضای موسا می پردازد و می گوید:

بانگ گاوی چه صدا باز دهد؟ عشوه مَخَر

«سامری» کیست؟ که دست از «یَد بیضا» ببرد

یا،

ز آتش وادی ایمن، نه منم خرم و بس

«موسا» آنجا به امید «قَبَسی» می آید

یا:

اینهمه شعبده ی خویش که می کرد اینجا

«سامری» پیش «عصا» و «ید بیضا» می کرد

همچنین درباره ی آوای خوش داوود، و «شکوه سلیمان» پیامبران یهود، و کتاب «زبُور داوود» می سراید:

برکش ای مرغ سحر، نغمه ی «داوودی» باز

که «سلیمانِ» گُل، از باد هوا باز آمد

یا:

«زبُور» عشق نوازی، نه کار هر مرغی است

بیا و نوگل این بلبل غزلخوان باش

و درباره آگاهی او، از کیش ترسا به چامه های فراوانی برمی خوریم که چند نمونه از آنها را می آورم:

«فیض روح القدس» اَر باز مَدَد فرماید

دگران هم بکنند آنچه مسیحا می کرد

یا:

از روان بخشی «عیسا» نزنم پیش تو، دَم

زانکه در «روح فزایی» چو لبت ماهر نیست

یا:

یاد باد آنکه چو چشمت به عتابم می کشت

معجز عیسویت در لب شکرخا، بود

یا:

در آسمان چه عجب گر بگفته ی حافظ

سماع زهره، برقص آورد مسیحا را

و یا:

گر روی پاک و مُجرد چو مسیحا به فلک

از فروغ تو، بخورشید رسد، سَد پرتو

درباره ی آگاهی از داستان گندم خوردن «آدم نخستین» (ابوالبشر) و رانده شدن از بهشت می سراید:

جایی که برق عصیان، بر «آدم صفی» زد

ما را چگونه زیبَد دعوی بی گناهی؟

یا:

پدرم، روضه ی رضوان به دو گندم بفروخت

ناخلف باشم اگر من به جوی نفروشم

و یا:

نه من از خلوت تقوا بدر افتادم و بس

پدرم نیز بهشت ابد از دست بهشت

در زمینه کیش زرتشت بی گمان آگاهی های حافظ کم تر از دیگر آیین ها نبود که در اینجا یک خط از چامه هایش را نمونه می آورم:

بباغ تازه کن آیین «دین زرتشتی»

کنون که لاله برافروخت آتش نمرود

در زمینه کیش مانی و کتاب او «ارژنگ» نیز می گوید:

اگرباور نمی داری، رو، از صورتگر چین پُرس

که مانی نسخه می خواهد زِ نوک کلک مشکینم

آنچه که آمد، (و مشتی بود از خروار) نمونه هایی بود از چیرگی حافظ به رفتارها و باورهای دینی گوناگون. روشن است، کسی که به همه ی زیروبم های رفتارهای دینی آگاه می شود، به سنجش آنها با یکدیگر می پردازد و هر روز دچار سرگردانی روانی و اندیشه می شود که کدام درست است، و کدام نادرست.

در این شب سیاهم، گم گشت راه مقصود

از گوشه ای برون آی، ای کوکب هدایت

با این همه او تا میانه ی دهه سوم زندگیش (پیرامون بیست و شش سالگی) هنوز مسلمانی باورمند بود نه اهل ریا و دکان باز کردن برای فروش دین. و به از «بَر» بودن قرآن می نازید، و گهگاه بدان سوگند می خورد:

ندیدم خوشتر از شعر تو حافظ

به قرآنی که اندر سینه داری

با این آگاهی های فشرده، اکنون به دورانهای چهارگانه باورهای حافظ می پردازیم.

1- دوران پیروی از دین ارثی و خانوادگی

حافظ از ده سالگی به فراگیری قرآن پرداخت و نزد کاردانان این رشته، شاگردی کرد، و از زبان هر استاد، روایتی را آموخت، و اندک اندک «حافظ قرآن» شناخته شد.

ضمن اینکه از 16-17 سالگی نیز پای به دوران شلوغ و مردافکنِ رسایی (بلوغ) و نوجوانی گذارد، و عشق و جوانی را هم شناخت.

در اینجا نمونه هایی از چامه های او را که نمایانگر باور سخت وی به کیش شیعه و اسلام است می آورم.

مردی ز کننده ی در خیبر پرس

اسرار کَرم ز خواجه ی قنبر پرس

گر طالب فیض حق بصدقی، حافظ

سرچشمه ی آن، ز ساقی کوثر پرس

یا:

هیچ حافظ نکند، در خَم محراب فلک

این تَنَعم که من از دولت قرآن کردم

یا:

نماز شام غریبان، چو گریه آغازم

به مویه های غریبانه، قصه پردازم

و یا:

حافظا در کنج فقر و خلوت شبهای تار

تا بُود وِردَت دعا و درس قرآن، غم مخور

و یا:

گفتم که لَبَت، گفت لبم آب حیات

گفتم دهنت، گفت زهی حب نبات

گفتم سخن تو، گفت حافظ گفتا

شادی همه لطیفه گویان «صلوات»

با درون شدن به پهنه ی جوانی و دلدادگی، رفته رفته دوران دوم زندگی وی آغاز می شود ضمن اینکه هنوز در دیواره ی باور استوار او، سستی و شکافی دیده نمی شود. ولی چون در این دوران در همه جا، زاهد نمایان، شیخان مفت خواره، مسلمان نمایان، خشک اندیشان و محتسب های سنگدل را در پیرامون خود می دید که از «دین» دکان دو نبشی ساخته اند که هرگونه که بخواهند، و به سودشان باشد دستورهای دینی را تفسیر و تحریف می کنند. و خوش باوران و کم دانشان و ساده اندیشان را به سوی خود می کشند و برگُرده شان سوار می شوند. اندک اندک بر تردیدش افزوده می شود، و تا پایان این دوره روز به روز، دودلی و سرگردانی او، در زمینه پذیرش یکی از باورهای پیرامونش بیشتر می شود.

دوران جوانی و دلدادگی، و بریدن از «شریعت»

حافظ از پیرامون بیست سالگی تا پیرامون سی وپنج سالگی، ضمن این که در تار و پود خواهشهای جنسی گرفتار بود، هنوز تصمیم خود را در زمینه یافتن راه درست پیروی از یک باور دینی انجام نداده بود، و بدنبال راه راستین اندیشیدن می گشت.

نمونه های زیر، نمایانگر شاهد پرستی، دلبر گزینی و شاهدگرایی و دلدادگی اوست.

صبا به لطف بگو آن غزال رعنا را

که سر به کوه و بیابان، تو داده ای ما را

ندانم از چه سبب، رنگ آشنایی نیست

سهی قدانِ سیه چشمِ ماه سیما را

* * *

ننگرد دیگر به سرو اندر چمن

هر که دید آن سروسیم اندام را

صبر کن حافظ به سختی، روز و شب

عاقبت روزی بیابی کام را

* * *

گل بر رخ رنگین تو، تا لطف عرق دید

در آتش شوق، از غم دل، غرق گلاب است

حافظ چه شد ار عاشق و رِند است و نظرباز

بس طور عجب، لازم ایام «شباب» است

* * *

گل در بر و می در کف و معشوق به کام است

سلطان جهانم به چنین روز، غلام است

گو شمع میارید در این جمع که امشب

در مجلس ما، ماه رخ دوست تمام است

حافظ منشین بی می و معشوق زمانی

کایام گل و یاسمن و عید صیام است

* * *

لعل سیرابِ به خون تشنه، لب یار من است

وز پی دیدن او، دادن جان کار من است

شربت قند و گلاب از لب یارم فرمود

نرگس او که طبیب دل بیمار من است

* * *

در آرزوی بوس و کنارت مُردم

وز حسرت لعل آبدارت مُردم

قصه نکنم دراز، کوتاه کنم

بازآ، بازآ کز انتظارت مُردم

* * *

آن سیه چرده که شیرینی عالم با اوست

چشم میگون، لب خندان، رُخ خرم با اوست

دلبرم عزم سفر کرد، خدا را یاران

چه کنم با دل مجروح؟ که مرهم با اوست

* * *

من دوستدار روی خوش و موی دلکشم

مدهوش چشم مست و می صاف و بی غَشم

شیراز معدن لب لعل است و کان حُسن

من، گوهری مفلس از آن رو مشوشم

شهری است پر کرشمه و خوبان ز شش جهت

چیزیم نیست، ورنه خریدار هر ششم

* * *

گَرَم از دست برخیزد که با دلدار بنشینم

ز جام وصل می نوشم، ز باغ عشق گل چینم

لبت شکّربه مستان داد وچشمت می به میخواران

منم کز غایت حرمان، نه با آنم، نه با اینم

* * *

شاهد آن نیست که مویی و میانی دارد

بنده ی طلعت آن باش که آنی دارد

شیوه ی حور و پری خوب و لطیف است، ولی

خوبی آن است و لطافت، که فلانی دارد

* * *

به مژگان سیه کردی «هزاران فتنه در دینم»

بیا کز چشم بیمارت هزارت درد برچینم

اگربرجای من،غیری گزیند دوست، حاکم اوست

حرامم باد اگر من، جان به جای دوست بگزینم

* * *

رفته رفته، اندکی روشن تر می سراید، و نیش خامه را رو به سوی زاهد نمایان و دین فروشان می گیرد و می گوید:

ایام «شباب» است، شراب اولیتر

با سبز خطان باده ی ناب اولیتر

عالم همه سر به سر، خراب است و یَباب

در جای خراب هم، خراب اولیتر

* * *

وقت عیش و موسم شادی و هنگام شراب

پنج روز ایام عشرت را غنیمت دان، هلا

* * *

خدا را «محتسب» ما را به فریادِ دَف و نی بخش

که ساز شرع ازاین افسانه بی قانون نخواهد شد

شراب لعل و جای امن و یار مهربان، ساقی

دلا کیِ بِه شود کاَرت؟ اگر اکنون نخواهد شد

* * *

طاق و رواق «مدرسه» و قیل و قال علم

در راه جام و ساقی مه رو، نهاده ایم

مبوس جز لب معشوق و جام می حافظ

که دست زهدفروشان، خطاست بوسیدن

* * *

از چارچیز مگذر، گر عاقلی و زیرک

اَمن و شراب بیغش، معشوق و جای خالی

* * *

حافظا می خور و رندی کن و خوشباش ولی

دام تزویر مکن چون دگران قرآن را

* * *

و باز هم روشن تر و تندتر به ریاکاران دین فروش می تازد، و شمشیر خامه، را رو به سوی آنان می گیرد و می گوید:

ترسم به روز حشر، عنان بر عنان رود

تسبیح شیخ و، خرقه ی «رند شرابخوار»

* * *

و... کم کم ریسمان باورش به «اسلام شریعتی» رو به گسستن می رود و می گوید:

دلا، دلالت خیرت کنم به راه نجات

مکن به فسق مباهات و زهد هم مفروش

* * *

ولی همین حافظی که «دل» خود را پند می دهد که به «فسق» ننازد و مباهات نکند، ناگهان می سراید:

من نخواهم کرد ترک لعل یار و جام می

زاهدان، معذور داریدم، که اینم مذهب است

یا:

به ره «مدرسه» تا چند نشینی؟ حافظ!

خیز تا از «در میخانه» گشادی طلبیم

(مدرسه» به جایگاهی که آموزش های دینی می دادند و می دهند، گفته می شد و می شود. همان گونه که در متن های پارسی نیز به همین معنا بکار رفته است. مانند: «مدرسه چهارباغ، مدرسه فیضیه، مدرسه نظامیه، مدرسه مروی و... و...» و میخانه در چامه های حافظ، همان «خورآباد» [خُرابات] است که حافظ آن را برتر و ارزشمندتر از آموزشگاه های دینی می داند)

ترسم که صرفه ای نَبَرد روز بازخواست

نان حلال شیخ، ز آبِ حرام ما

یا:

حاشا که من به موسم گل، ترک «می» کنم

من، لاف عقل می زنم، اینکار کی کنم؟

و یکباره از مسلمانی می بُرد، و می گوید:

پدرم، روضه ی رضوان به دو گندم بفروخت

من چرا ملک جهان را به جوی نفروشم

* * *

و یا:

باده خواری که در او هیچ ریایی نبود

بهتر از زهد فروشی که در او، روی ریا است

و یا:

بیا که خرقه ی من گرچه رهن میکده ها است

ز مال وقف نبینی به نام من، درمی

دلم گرفت ز سالوس و طبل زیر گلیم

بِه، آن که بر در میخانه برکنم عَلَمی

یا:

فقیه مدرسه دی مست بود و فتوا داد

که می حرام، ولی به ز مال اوقاف است

در این چامه نکته های باریکی نهفته است. نخست این که «فقیه» نیز «مِی» می خورد، و مست می شود! دوم آن که، در مستی است که می توان سخن راست را از کسی چون فقیه شنید. و سوم این که با این که باده را حرام می داند. آن را از خوردن مال وقف (که کار آخوند است) بهتر و پاک تر می داند.

یا:

نه من ز بی عملی در جهان ملولم و بس

ملالت «علما» هم، ز علم بی عمل است

یا:

زاهد خام، که انکار میِ و جام کند

پخته گردد چو نظر بر میِ خام اندازد

یا:

ز زهد خشک ملولم کجاست باده ی ناب

که بوی باده مدامم دماغ، تر دارد

کسی که از ره تقوا قدم برون ننهاد

به عزم میکده اکنون سرِ سفر دارد

یا:

بشارت بر به کوی می فروشان

که حافظ توبه از «زهد و ریا» کرد

یا:

دمی با غم بسر بردن، جهان یکسر نمی ارزد

به «می» بفروش دلق ما، کزین بهتر نمی ارزد

به کوی می فروشانش به جامی میِ نمی گیرند

زهی سجاده ی تقوا، که یک ساغر نمی ارزد

یا:

زاهد و عُجب و نماز ومن و مستی و نیاز

تا تو را خود ز میان، با که عنایت باشد

یا:

می خور که شیخ و حافظ و مفتی و محتسب

چون نیک بنگری همه تزویر می کنند

یا:

گر چه بر «واعظ شهر» این سخن آسان نشود

تا ریا ورزد و سالوس، مسلمان نشود!

عشق می ورزم و امید، که این فن شریف

چون هنرهای دگر موجب حرمان نشود

یا:

رشته ی تسبیح اگر بگسست معذورم بدار

دستم اندر دامن ساقی سیمین ساق بود

یا:

اگر این شراب خام است، و گر آن فقیه پخته

به هزار بار بهتر، ز هزار پخته خامی

یا:

ترسم که روز حشر عنان بر عنان رَوَد

تسبیح شیخ و خرقه ی رِند شرابخوار

یا:

ز کوی میکده، دوشش به دوش می بُردند

امام شهر، که سجاده می کشید به دوش

یا:

زلف دلدار، چو زُنّار، همی فرماید

برو ای شیخ که شد بر تن ما خرقه حرام

یا:

ربا حلال شمارند و جام باده حرام

زِهی طریقت و ملت، زهی «شریعت» و کیش

یا:

ما «شیخ و واعظ» کمتر شناسیم

یا جام باده، یا قصد کوتاه

من «رِند و عاشق» در موسم گل؟

وانگاه توبه؟ اســتغفراللــه

از دست زاهد، کردیم توبه

وز فعل عابد، استغفرالله

ما را به رندی افسانه کردند

پیران جاهل، شیخان گمراه

یا:

پیش زاهد از «رندی» دم مزن که نتوان گفت

با طبیب نامحرم حال درد پنهانی