Προστασία του περιβάλλοντος

Α. Η έννοια του περιβάλλοντος

Περιβάλλον είναι το σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων και στοιχείων, που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και επηρεάζουν την οικολογική ισορροπία, την ποιότητα της ζωής, την υγεία των κατοίκων, την ιστορική και πολιτιστική παράδοση και τις αισθητικές αξίες.

α) Το περιβάλλον υπό στενή έννοια εμπεριέχει μόνο το φυσικό περιβάλλον

β) ενώ περιβάλλον υπό ευρεία έννοια νοείται το συνολικό περιβάλλον, που περιλαμβάνει επιπλέον τον άνθρωπο και κοινωνικούς, πολιτιστικούς και πολιτικούς θεσμούς, δηλαδή το περιβάλλον που έχει διαμορφωθεί από τον ίδιο τον άνθρωπο ή από την επέμβασή του στη φυσική πρώτη ύλη,

Β. Η έννοια της Προστασίας του περιβάλλοντος: Το σύνολο των ενεργειών-μέτρων και έργων με στόχο την πρόληψη της υποβάθμισης του περιβάλλοντος ή την αποκατάσταση, διατήρηση ή βελτίωσή του.

Γ. Κατευθυντήριες αρχές

Πρόκειται για νομικούς κανόνες με γενική διατύπωση, που αποτυπώνουν βασικές αξίες μιας πολιτειακής τάξης με ευρύ και ελαστικό περιεχόμενο, ώστε να δίνουν τις κατευθυντήριες αρχές και το πλαίσιο στη διοίκηση και ταυτόχρονα στον νομοθέτη. Σε κάθε περίπτωση συνιστούν πλήρεις και δεσμευτικούς κανόνες δικαίου με αναμφισβήτητη νομική ισχύ και είναι:

1. Απαίτηση υψηλού επιπέδου προστασίας του περιβάλλοντος

Η συνθήκη του Μάαστριχτ εισήγαγε την απαίτηση υψηλού επιπέδου προστασίας του περιβάλλοντος ως αυτοτελές κριτήριο της διαμόρφωσης του περιεχομένου των κοινοτικών ρυθμίσεων. Η συνθήκη του Άμστερνταμ του 1997 ενίσχυσε τη σημασία της και την ανήγαγε σε θεμελιώδη αρχή του κοινοτικού δικαίου.

2. Αρχή της προφύλαξης και της πρόληψης

Καθιερώθηκαν στο άρθρο 191 ΣΛΕΕ και στη διακήρυξη του Ρίο του 1992, όπου εξαγγέλλεται ότι η προστασία του περιβάλλοντος πρέπει να προσεγγίζεται κατά βάση σαν προληπτική δράση. Η σημασία της αρχής αυτής στο πλαίσιο του κοινοτικού δικαίου είναι εμφανής, καθώς οι περισσότερες Οδηγίες και Κανονισμοί θεσπίζουν προληπτικά μέτρα, είτε με τη μορφή προληπτικού ελέγχου των περιβαλλοντικών επιπτώσεων-δράσεων ή με τη μορφή της ενημέρωσης-συμμετοχής των πολιτών σε θέματα περιβάλλοντος. 

3. Αρχή της αειφορίας ή της βιώσιμης ανάπτυξης 

Καθιερώνεται στα άρθρα 2, 6 και 191 παρ.1 της ΣΛΕΕ και στόχος της είναι ένα μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης που θα εξασφαλίζει την οικολογική ισορροπία στο διηνεκές

4. Αρχή της επανόρθωσης των προσβολών του περιβάλλοντος κατά προτεραιότητα στην πηγή

Εάν τα προληπτικά μέτρα δεν έχουν το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα και επέρχεται οικολογική ζημία το άρθρο 191 παρ. 2 της ΣΛΕΕ διατάσσει την επανόρθωση των προσβολών του περιβάλλοντος κατά προτεραιότητα στην πηγή. Η αρχή αυτή εφαρμόζεται κυρίως στο περίπλοκο και δυσεπίλυτο πρόβλημα της διαχείρισης και διάθεσης των αποβλήτων.

5. Αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει»

Η αρχή διατυπώθηκε πρώτη φορά το 1972 στον ΟΟΣΑ, ενσωματώθηκε δε στη Διακήρυξη του Ρίο. Έχει την έννοια ότι ο ρυπαίνων βαρύνεται με τα έξοδα για την υλοποίηση των μέτρων που αποφασίζουν οι δημόσιες αρχές, για τη διατήρηση του περιβάλλοντος σε αποδεκτή κατάσταση. Βεβαίως στο επίπεδο της οικονομικής ανάλυσης της προστασίας του περιβάλλοντος ο τρόπος με τον οποίο εφαρμόζεται η αρχή αυτή έχει προκαλέσει αμφισβητήσεις ως προς την αποτελεσματικότητά της για την προστασία του περιβάλλοντος, αφού ναι μεν είναι δίκαιο ο ρυπαίνων να πληρώνει για την ρύπανση, όμως η διατήρηση του περιβάλλοντος σε αποδεκτή κατάσταση εξαρτάται αποκλειστικά από την υλοποίηση των μέτρων που αποφασίζουν οι δημόσιες αρχές, κάτι που τις περισσότερες φορές είναι ανεξάρτητο από το ποιος πληρώνει. Για παράδειγμα, στην Ελλάδα εφαρμόζεται η αρχή και πράγματι οι ρυπαίνοντες πληρώνουν, όμως η έλλειψη ολοκληρωμένων συστημάτων διαχείρισης και διάθεσης των απορριμμάτων οφείλεται στην άρνηση των τοπικών κοινωνιών να «φιλοξενήσουν» τους χώρους υγειονομικής ταφής ή επεξεργασίας των απορριμμάτων τους.

6. Αρχή της συμμετοχής των πολιτών και της ελεύθερης πληροφόρησης για περιβαλλοντικά θέματα

Ευρεία εφαρμογή της αρχής έγινε πρώτη φορά στην Οδηγία 90/313/ΕΟΚ της 7.6.1990 σχετικά με την ελεύθερη πληροφόρηση για το περιβάλλον. Η Οδηγία αυτή, σε συνδυασμό με τη σύμβαση του Άαρχους, με τον Κανονισμό ΕΚ 401/2009 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος και το ευρωπαϊκό δίκτυο πληροφοριών και παρατηρήσεων για το περιβάλλον, διαμορφώνουν σε ευρωπαϊκό επίπεδο ένα γενικό θεσμικό πλαίσιο, με αντικείμενο τη συλλογή στοιχείων και την πληροφόρηση και ενημέρωση όχι μόνο σε διακρατικό, αλλά και σε επίπεδο πολιτών.

Δ. Δίκαιο περιβάλλοντος  ( Ν. 1650/1986)

Σκοπός του δικαίου περιβάλλοντος είναι η θέσπιση θεμελιωδών κανόνων και η καθιέρωση κριτηρίων και μηχανισμών για την προστασία του περιβάλλοντος, έτσι ώστε ο άνθρωπος, ως άτομο και ως μέλος του κοινωνικού συνόλου, να ζει σε ένα υψηλής ποιότητας περιβάλλον, μέσα στο οποίο να προστατεύεται η υγεία του και να ευνοείται η ανάπτυξη της προσωπικότητάς του. Ειδικότερα βασικοί στόχοι προστασίας είναι:

α) Η αποτροπή της ρύπανσης και της υποβάθμισης του περιβάλλοντος και η λήψη όλων των αναγκαίων για τον σκοπό αυτόν προληπτικών μέτρων.

β) Η διασφάλιση της ανθρώπινης υγείας από τις διάφορες μορφές υποβάθμισης του περιβάλλοντος και ειδικότερα από τη ρύπανση.

γ) Η προώθηση της ισόρροπης ανάπτυξης του εθνικού χώρου συνολικά και των επί μέρους γεωγραφικών και οικιστικών ενοτήτων του και μέσα από την ορθολογική διαχείριση του περιβάλλοντος.

δ) Η διασφάλιση της δυνατότητας ανανέωσης φυσικών πόρων και η ορθολογική αξιοποίηση των μη ανανεώσιμων ή σπάνιων για τις τωρινές και τις μελλοντικές ανάγκες και με κριτήρια την προστασία του περιβάλλοντος.

ε) Η διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας των φυσικών οικοσυστημάτων και η διασφάλιση της αναπαραγωγικής τους ικανότητας.

στ) Η αποκατάσταση του περιβάλλοντος.

Αναλυτικότερα, επιδιώκεται:

α) Η προστασία του εδάφους και η λήψη των αναγκαίων μέτρων ώστε οι χρήσεις του να γίνονται σύμφωνα με τις φυσικές ιδιότητές του και την παραγωγική του ικανότητα,

β) Η προστασία των επιφανειακών και υπόγειων νερών θεωρούμενων ως φυσικών πόρων και ως οικοσυστημάτων.

γ) Η προστασία της ατμόσφαιρας.

δ) Η διατήρηση της φύσης και του τοπίου και ιδιαίτερα περιοχών με μεγάλη βιολογική, οικολογική, αισθητική ή γεωμορφολογική αξία.

ε) Η προστασία των ακτών των θαλασσών, των οχθών των ποταμών, των λιμνών, του βυθού αυτών και των νησίδων ως φυσικών πόρων, ως στοιχείων οικοσυστημάτων και ως στοιχείων του τοπίου,

στ) Ο καθορισμός της επιθυμητής και της επιτρεπόμενης ποιότητας των φυσικών αποδεκτών και των κάθε είδους επιτρεπόμενων εκπομπών αποβλήτων, με τη χρησιμοποίηση κατάλληλων παραμέτρων και τιμών, ώστε να μην προκαλείται υποβάθμιση του περιβάλλοντος, με κριτήρια:

- την επιστημονική γνώση και εμπειρία.

- την καλύτερη διαθέσιμη και οικονομικά εφικτή τεχνολογία.

- τις τοπικές συνθήκες και ιδιομορφίες του περιβάλλοντος και του πληθυσμού καθώς επίσης και τις ανάγκες ανάπτυξης.

- την προϋπάρχουσα διαμόρφωση συλλογικής χρήσης μιας περιοχής.

- τα υφιστάμενα χωροταξικά και αναπτυξιακά σχέδια.

ζ) Η ευαισθητοποίηση και ενεργοποίηση των πολιτών στα θέματα προστασίας του περιβάλλοντος μέσα από τη σωστή πληροφόρηση και εκπαίδευση.

Βιβλιογραφία:

Ε. Κουτούπα-Ρεγκάκου, «Δίκαιο του περιβάλλοντος» Σάκκουλα 2005.

Γ. Δελλή, «Κοινοτικό δίκαιο Περιβάλλοντος» Σάκκουλα 1998, σ. 110 επ.

Ι. Καράκωστας, «Περιβάλλον και δίκαιο» Νομική Βιβλιοθήκη 2011.

Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (συλλογικό), Η προστασία του περιβάλλοντος στο δίκαιο και στην πράξη, Νομική Βιβλιοθήκη 2008.

Ι. Κυριτσάκη, Το Δικαίωμα στο περιβάλλον υπό το πρίσμα του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Σάκκουλας 2010.

Λ.-Α. Σισιλιάνος, Η προστασία του περιβάλλοντος κι η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Νόμος και Φύση Απρίλιος 1996.

Γ. Σιούτη, Η συνταγματική κατοχύρωση της προστασίας του περιβάλλοντος.

Α. Τάχος, Δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος, Ι. Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη, 1998.

Γ. Σιούτη, Εγχειρίδιο δικαίου περιβάλλοντος, Σάκκουλας Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2011. Ι. Καράκωστας, Περιβάλλον και Αστικό Δίκαιο, Αντ. Σάκκουλας, 1986.

Αικ. Σακελλαροπούλου - Ι. Κουφάκη (επιμέλεια), ΔΣΑ, Δίκαιο του περιβάλλοντος: πρακτικά σεμιναρίων 2008-2009.

Μ. Χαϊνταρλής, Αντ. Σηφάκης, Μ. Μαγαλιού, Σ. Παυλάκη, Περιβαλλοντική νομοθεσία, Νομική Βιβλιοθήκη, 2011.