H «σκοτεινή πλευρά» της fast fashion και οι επιπτώσεις της στο περιβάλλον

Ο όρος «fast fashion» για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1990 από τους New York Times, όταν η Ευρωπαϊκή εταιρεία Zara έφτασε στη Νέα Υόρκη, για να περιγράψει το μοντέλο παραγωγής της αλυσίδας ενδυμάτων, το οποίο απαιτούσε μόλις 15 ημέρες για να περάσει ένα είδος από το στάδιο του σχεδιασμού στην πώλησή του στα καταστήματα.

Σήμερα, ο όρος αναφέρεται σε ένα μοντέλο παραγωγής, προώθησης και πώλησης ενδυμάτων που έχει ως στόχο την άμεση παραγωγή και πώληση μεγάλων ποσοτήτων ειδών σε χαμηλό κόστος, προκειμένου να ανταποκρίνεται στις γρήγορα μεταβαλλόμενες τάσεις της μόδας. Παραδείγματα fast fashion εταιρειών αποτελούν οι περισσότερες σύγχρονες μεγάλες αλυσίδες λιανικής πώλησης ενδυμάτων, όπως οι Zara, Bershka, Forever 21, H&M .

Η επικράτηση της fast fashion βιομηχανίας έχει ως συνέπεια: 

- 400% περισσότερα ρούχα να παράγονται σήμερα σε σύγκριση με 20 χρόνια πριν, 

- 100 δισεκατομμύρια ρούχα να παράγονται ετησίως, 

- ένα ρούχο να φοριέται από τον μέσο άνθρωπο περίπου 7 φορές μόνο και

- πάνω από 92 εκατομμύρια τόνοι αποβλήτων να παράγονται ετησίως από την βιομηχανία της fast fashion.

Το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της fast fashion συνοψίζεται στα ακόλουθα:

•  Φυσικοί Πόροι

Η γρήγορη παραγωγή της fast fashion απαιτεί την κατανάλωση μεγάλης ποσότητας πόρων όπως νερού, βαμβακιού και πετρελαιοειδών για την παραγωγή συνθετικών ινών και ρούχων, με συνέπεια το περιβαλλοντικό της αποτύπωμα να περιλαμβάνει την εξάντληση μη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Η  fast fashion βιομηχανία είναι μεταξύ των τριών μεγαλύτερων καταναλωτών νερού και μεταξύ των πέντε καταναλωτών φυσικών υλικών παγκοσμίως.

•  Ρύπανση

Η χρήση χημικών ουσιών κατά την κατασκευή των ρούχων, καθώς και η απόρριψη ρυπαντικών υλικών, προκαλεί ρύπανση των υδάτων και του εδάφους.

Επίσης, η καλλιέργεια βαμβακιού, που χρησιμοποιείται σε πολλά προϊόντα της fast fashion, είναι μη φιλική προς το περιβάλλον. Τα φυτοφάρμακα που θεωρούνται απαραίτητα για την ανάπτυξη της βαμβακοκαλλιέργειας μολύνουν το έδαφος και θέτουν σε κίνδυνο την υγεία των αγροτών.

Επιπλέον, η παραγωγή πλαστικών ινών για τα υφάσματα είναι μια διαδικασία που απαιτεί μεγάλες ποσότητες πετρελαίου και απελευθερώνει παρασιτική ύλη και οξέα, όπως υδροχλωρικό οξύ.

•  Εκπομπές Αερίων του Θερμοκηπίου

Η μεγάλη κλίμακας παραγωγή και διανομή των ενδυμάτων συνεπάγεται την αύξηση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, που προκαλείται  από τις διάφορες φάσεις της παραγωγικής διαδικασίας, συμπεριλαμβανομένης και της μεταφοράς των προϊόντων.

•  Απόβλητα - Μικροπλαστικά 

Η γρήγορη και ανεξέλεγκτη κατανάλωση προϊόντων μόδας οδηγεί σε μεγάλες ποσότητες αποβλήτων. Τα περισσότερα από τα ρούχα καταλήγουν σε χωματερές, αντί να ανακυκλωθούν, ενώ λιγότερο από το 1% των υλικών που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή αυτών ανακυκλώνεται.

Η παραγωγή δερμάτων απαιτεί μεγάλες ποσότητες τροφής, εδάφους, νερού και ορυκτών καυσίμων για την εκτροφή των ζώων, ενώ η διαδικασία βαφής είναι μία από τις πιο τοξικές σε ολόκληρη την αλυσίδα παραγωγής της μόδας, επειδή τα χημικά που χρησιμοποιούνται για τον τεμαχισμό του δέρματος - συμπεριλαμβανομένων της φορμαλδεΰδης, των παραγώγων ρητίνης και διάφορων ελαίων και βαφών - δεν είναι βιοδιασπώμενα και μολύνουν το νερό.

Επιπρόσθετα, οι fast fashion εταιρείες χρησιμοποιούν συνθετικές ίνες (όπως πολυεστέρα, νάιλον και ακρυλικό), οι οποίες χρειάζονται εκατοντάδες χρόνια για να βιοδιασπαστούν.  Στην έκθεση της Διεθνούς Ένωσης για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN) το 2017 εκτιμάται ότι το 35% όλων των μικροπλαστικών (δηλαδή των μικρών κομματιών μη βιοδιασπώμενου πλαστικού) στον ωκεανό προέρχεται από το πλύσιμο συνθετικών υφασμάτων, όπως ο πολυεστέρας.

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η παραγωγή μόδας είναι υπεύθυνη για το 10% των συνολικών παγκόσμιων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, ποσοστό όμοιο με αυτό της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ότι η κατανάλωση ενδυμάτων στην Ευρώπη έχει πλέον τον τέταρτο μεγαλύτερο αρνητικό αντίκτυπο στο περιβάλλον και στην κλιματική αλλαγή.

Οι προβλέψεις για την εξέλιξη του φαινομένου στο μέλλον είναι εξίσου αποθαρρυντικές, καθώς σύμφωνα με τη Σύμβαση του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή, οι εκπομπές από την κατασκευή υφασμάτων προβλέπεται να εκτοξευθούν κατά 60% έως το 2030.

Δράσεις για την επίλυση του προβλήματος:

Ο Ο.Η.Ε. για να αντιμετωπίσει τις δυσμενείς συνέπειες της fast fashion, υλοποιεί τη δράση «Alliance for Sustainable Fashion». Η δράση έχει ως σκοπό να «σταματήσει τις περιβαλλοντικά και κοινωνικά καταστροφικές πρακτικές της μόδας».

Η  Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αναλάβει νομοθετικές πρωτοβουλίες, μεταξύ των οποίων  η πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την θέσπιση Κανονισμού για τον Οικολογικό Σχεδιασμό Βιώσιμων Προϊόντων (Ecodesign for Sustainable Products Regulation-ESPR). Στόχος του νέου θεσμικού πλαισίου είναι η σημαντική βελτίωση της κυκλικότητας, της ενεργειακής απόδοσης και άλλων περιβαλλοντικών πτυχών βιωσιμότητας των προϊόντων (η αποδοτική χρήση των πόρων, το ανακυκλωμένο περιεχόμενο, η ανακατασκευή και η ανακύκλωση, το αποτύπωμα άνθρακα και το περιβαλλοντικό αποτύπωμα). Σημαντική καινοτομία είναι η θέσπιση «ψηφιακού διαβατηρίου προϊόντος» το οποίο θα παρέχει πληροφορίες σχετικά με την περιβαλλοντική βιωσιμότητα των προϊόντων.

Ως προς τις πρώτες ύλες / υφάσματα η Ευρωπαϊκής Επιτροπή  έχει θέσει ειδικότερα τους κατωτέρω στόχους:

•  όλα τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα που διατίθενται στην αγορά της Ε.Ε. να είναι ανθεκτικά και ανακυκλώσιμα, φτιαγμένα από ανακυκλωμένα υλικά, απαλλαγμένα από επικίνδυνες ουσίες και να παράγονται με σεβασμό στα κοινωνικά δικαιώματα και στο περιβάλλον, 

•  οι πολίτες της Ε.Ε. να ενστερνιστούν την άποψη "fast fashion is out of fashion" και να αγοράζουν υψηλής ποιότητας υφάσματα, τα οποία όμως θα χρησιμοποιούν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, 

•  οι υπηρεσίες επαναχρησιμοποίησης και επισκευής ενδυμάτων να υποστηριχθούν οικονομικά , για να είναι βιώσιμες και να διατίθενται ευρέως 

Η Ε.Ε. διενεργεί επίσης την εκστρατεία "Reset the Trend" (#ReFashionNow) η οποία ξεκίνησε το 2023 για να ευαισθητοποιήσει τους καταναλωτές για την αειφόρο μόδα.

Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το νέο θεσμικό πλαίσιο για τα βιώσιμα προϊόντα μπορεί να οδηγήσει έως το 2030 σε εξοικονόμηση 132 εκατομμυρίων τόνων ισοδύναμων πρωτογενών ενεργειακών πόρων, που αντιστοιχούν σε 150 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου, που με τη σειρά τους ισοδυναμούν σχεδόν με όσα εισάγονται στην Ε.Ε. από τη Ρωσία. 

Ενώσεις καταναλωτών και μεμονωμένοι καταναλωτές έχουν επίσης κινητοποιηθεί, επιχειρώντας να ανατρέψουν τις αρνητικές περιβαλλοντικές συνέπειες, αλλά και την ίδια την τάση της fast fashion: Αγοράζουν ρούχα από «second hand»  καταστήματα (όπως είναι το ThredUp Inc. και το Poshmark στις ΗΠΑ), πωλούν ρούχα που δεν επιθυμούν  πλέον στα on line καταστήματα των thrift shops (καταστήματα που εμπορεύονται μεταχειρισμένα προϊόντα) ή ενοικιάζουν ρούχα μέσω εταιρειών παροχής αντίστοιχων υπηρεσιών, όπως η Rent the Runway και η Gwynnie Bee στις ΗΠΑ, η Girl Meets Dress στο Ηνωμένο Βασίλειο και η Mud Jeans στην Ολλανδία. 

Αρκετοί κολοσσοί της fast fashion επιχειρούν επίσης να περιορίσουν τις αρνητικές περιβαλλοντικές συνέπειες: η Adidas πειραματίζεται με εξατομικευμένα είδη για να μειώσει τις επιστροφές, να αυξήσει την ικανοποίηση του πελάτη και να μειώσει το απόθεμα, ενώ η Ralph Lauren ανακοίνωσε ότι τα κρίσιμα για την παραγωγή της υλικά θα είναι 100% βιώσιμα έως το 2025.

Είναι προφανές ότι για να ανατραπεί η υφιστάμενη κατάσταση, δεν αρκούν μεμονωμένες δράσεις  ή ημίμετρα αλλά είναι αναγκαίο η  fast fashion βιομηχανία στο σύνολό της (από την παραγωγή ίνας έως το λιανικό εμπόριο) να αναλάβει την ευθύνη για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης νερού, ενέργειας και χημικών, των εκπομπών άνθρακα και της παραγωγής αποβλήτων. Κάτι τέτοιο όμως δεν φαίνεται άμεσα εφικτό, καθώς η  πίεση για χαμηλό κόστος, αλλά και το υψηλό επίπεδο ανταγωνισμού στη βιομηχανία της μόδας δυσχεραίνουν την αλλαγή των επιχειρηματικών πρακτικών και των μοντέλων παραγωγής. Έτσι, έως σήμερα, οι δράσεις για τον περιορισμό των επιπτώσεων στο περιβάλλον από τους υπαίτιους, τις ίδιες τις βιομηχανίες,  είναι μάλλον περιορισμένης σημασίας για το ίδιο το πρόβλημα  και λειτουργούν περισσότερο ως έμμεση διαφήμιση αυτών.

Μια άλλη λύση για τη μείωση της περιβαλλοντικής επίδρασης της fast fashion θα μπορούσε να είναι  η μετάβαση του συστήματος  παραγωγής από γραμμικό («πάρε, φτιάξε, απόρριψε») σε κυκλικό, μέσω τριών προσεγγίσεων: αποδοτικότητα, ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση.  Το Ινστιτούτο Παγκόσμιων Πόρων υποστηρίζει ότι οι εταιρείες παραγωγής ενδυμάτων πρέπει να σχεδιάζουν, να επιχειρούν και να επενδύουν σε επιχειρηματικά μοντέλα που επαναχρησιμοποιούν ρούχα και μεγιστοποιούν τον κύκλο ωφέλιμης ζωή τους.  Πράγματι, όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω,  νέα επιχειρηματικά μοντέλα όπως η ενοικίαση, η μίσθωση (ενοικίαση για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα), η επιδιόρθωση και η επαναπώληση των ενδυμάτων επιτρέπουν μεγαλύτερης διάρκειας κύκλο ζωής των προϊόντων και παράλληλα προτείνουν έναν νέο, πιο χαλαρό τρόπο ζωής για τους καταναλωτές. Επιπλέον, αυτά τα μοντέλα μπορεί να οδηγήσουν σε οικο-αποδοτικότητα (ενίσχυση της χρήσης, όπως στην ενοικίαση) ή ακόμη και σε καταναλωτική επάρκεια (λιγότερη κατανάλωση). Ωστόσο, για να υπάρξει σημαντική αλλαγή στις περιβαλλοντικές συνέπειες της fast fashion, θα πρέπει τα νέα αυτά επιχειρηματικά μοντέλα να υιοθετηθούν από τη βιομηχανία της μόδας και παράλληλα  να τύχουν ευρύτατης αποδοχής από τους καταναλωτές και να υποστηρίζονται από πολιτικές που αφορούν στην κοινωνική οργάνωση της κατανάλωσης σε κοινωνικό, πολιτιστικό, οικονομικό και υλικό επίπεδο.

Η slow fashion είναι η ευρέως διαδεδομένη αντίδραση στη fast fashion και την περιβαλλοντική της επίδραση. Είναι το κίνημα για να αναχαιτιστούν η υπερβολική παραγωγή, οι αλυσίδες-γίγαντες παραγωγής και εφοδιασμού και η ανεξέλεγκτη κατανάλωση της μόδας. Υποστηρίζει την παραγωγή και διάθεση προϊόντων που σέβονται τους ανθρώπους, το περιβάλλον και τα ζώα.

Χρειαζόμαστε όμως μια συστηματική προσέγγιση, έναν “οδικό χάρτη”  για το πώς να μεταβούμε σε ένα τέτοιο μοντέλο παραγωγής και κατανάλωσης, το οποίο απαιτεί συνεργασία και δημιουργικότητα μεταξύ σχεδιαστών και κατασκευαστών, παραγωγών, διάφορων εμπλεκόμενων φορέων και τελικών καταναλωτών. 

Χρειαζόμαστε επιπλέον μια νέα, καθολική συμφωνία στον ευρύτερο χώρο της βιομηχανίας της μόδας για το πώς να προχωρήσουμε προς μια βιώσιμη ισορροπία. Παράλληλα, είναι αναγκαίο να σχεδιαστεί και να τεθεί σε πλήρη εφαρμογή ένα λειτουργικό και αποδοτικό σύστημα για την ανακύκλωση των υλικών και των προϊόντων μόδας. 

Αυτό όμως που χρειαζόμαστε περισσότερο απ’ όλα, γιατί είναι ο πιο κρίσιμος παράγοντας επίτευξης της αλλαγής, αλλά  και ο πιο δυσχερής, είναι η αλλαγή της συμπεριφοράς του καταναλωτή σε σχέση με την έννοια της μόδας. Ο μέσος καταναλωτής οφείλει να αναθεωρήσει τί αντιπροσωπεύουν τα προϊόντα της βιομηχανίας της μόδας για τον ίδιο και για το κοινωνικό σύνολο. Η μόδα πρέπει να γίνει αντιληπτή  περισσότερο ως ένα λειτουργικό, χρηστικό προϊόν, παρά ως ψυχαγωγία ή ως μέσο επίδειξης κοινωνικού και οικονομικού status. Ταυτόχρονα,  ο καταναλωτής πρέπει να αποδεχθεί, εφόσον η προστασία του περιβάλλοντος αξιολογείται ως υπέρτερης σημασίας,  ότι θα πληρώσει υψηλότερο τίμημα για  προϊόντα, που είναι φιλικά στο περιβάλλον.  Απαιτούνται συνεπώς προσπάθεια, πρωτοβουλίες και υποστήριξη από όλες τις κοινωνικές δομές (οικογένεια, σχολείο και κάθε άλλη κοινωνική ομάδα) , αλλά και από τις κυβερνήσεις και κάθε φορέα που υλοποιεί ή επηρεάζει την υλοποίηση πολιτικών και την θεσμοθέτηση νομοθεσιών για την επίτευξη της αλλαγής αυτής.

Πηγές:

1. Ethical Fashion in the Age of Fast Fashion (www.conncoll.edu)

2. Fast Fashion and Its Environmental Impact in 2023 | earth.org

3. Explainer: What Is Fast Fashion? | earth.org

 4.How Fast Fashion Hurts the Planet Through Pollution and Waste (www.businessinsider.com) 

5. Συγκλονιστικές φωτογραφίες: Η «γρήγορη μόδα» μολύνει τις αφρικανικές ακτές (www.ertnews.gr)

6. measuringfashion_globalimpactstudy_full-report_quantis_cwf_2018a.pdf 

7. Fast fashion και Περιβάλλον (www.envinow.gr)

8. www.bbc.com 

9. Fast Fashion και Επιπτώσεις στο Περιβάλλον | ecotivity.gr

10. Fast fashion: Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφασίζει τον περιορισμό της - Εναλλακτική Δράση (www.enallaktikidrasi.com)

11. "The True Cost" (2015), Environmental Impact | (www.truecostmovie.com)

12. Fashion & Environment — SustainYourStyle 

13. Niinimäki, K., Peters, G., Dahlbo, H. et al. The environmental price of fast fashion. Nat Rev Earth Environ 1, 189–200 (2020). https://doi.org/10.1038/s43017-020-0039-9  

14.  ec.europa.eu 

15. unfccc_eng.pdf 

16. Primary microplastics in the oceans | IUCN Library System 

17. unfashionalliance.org  

18. www.unep.org  

19. Textiles strategy | environment.ec.europa.eu

20. Learn what the EU does on sustainable fashion and RESet the Trend (europa.eu)

21. RESet the Trend | environment.ec.europa.eu  

22. www.unep.org

23. www.latimes.com

24. www.wri.org  

25. corporate.ralphlauren.com 

26. hExplainer: What Is Slow Fashion and How Can You Join the Movement? | earth.org

27. www.thegoodtrade.com

28. Effective Altruism - www.effectivealtruism.org