Ο πόνος ενός κόσμου
Νόρα Αλεξιάδου (Β'1)
Νόρα Αλεξιάδου (Β'1)
Όπως μπορεί να σκεφτεί κανείς, η ποίηση γεννιέται πάντα και παντού. Δεν έχει προτιμήσεις όσον αφορά στην θεματολογία ή το περιεχόμενο, αρκεί να εκφράζει ανθρώπινα συναισθήματα. Ιδίως στην Ελλάδα, όταν ο λαός μας περνούσε ιστορικές τραγωδίες, πολέμους, αρρώστιες, δικτατορίες, εμφυλίους, όταν οδηγήθηκε στη σκλαβιά, οι άνθρωποι εξέφραζαν τη θλίψη, τον πόνο τους μέσω της λογοτεχνίας και της ποίησης. «Όταν ο ποιητής ζωγραφίζει την κόλαση, ζωγραφίζει τη ζωή του», έχει πει ο Βίκτωρ Ουγκώ. Επομένως, ο ποιητής μπορεί να εκφράζει τα προβλήματα της εποχής του, όταν προκαλούν στον ίδιο έντονο προβληματισμό.
Σήμερα στην Ελλάδα δεν δεχόμαστε, ευτυχώς, πολεμικές επιθέσεις ούτε απειλείται σημαντικά η ελευθερία μας, αλλά την κοινωνία συνεχίζουν να την αρρωσταίνουν διάφοροι παράγοντες. Ένας από τους κυριότερους, βέβαια, είναι η κλιματική αλλαγή, η αλλοίωση της φύσης, γεγονός που αφορά όλους μας. Επί αιώνες λογοτέχνες και ποιητές προσπαθούν να αποδώσουν γραπτώς το μεγαλείο της φύσης και η λατρεία τους για το περιβάλλον θα μπορούσε να χαρακτηριστεί θρησκευτική. Έτσι, φαίνεται αδύνατο μπροστά στη καταστροφή και την αποδυνάμωσή του να μείνουν άπραγοι.
Υπάρχει ένα νέο είδος λογοτεχνίας, η κλιματική φαντασία (climate fiction ή cli-fi) όπως έχει ονομαστεί, η οποία περιλαμβάνει μυθοπλασίες εμπνευσμένες από την κλιματική αλλαγή. Αποτελεί απόδειξη της επιρροής που ασκεί η αλλοίωση του περιβάλλοντος στην δημιουργικότητα των ανθρώπων. Ιδίως τα τελευταία χρόνια, έχουν αναδειχθεί πολλοί λογοτέχνες και μυθιστοριογράφοι που έχουν γράψει πολλά έργα τους πάνω στο ζήτημα της κλιματικής αλλαγής. Η αγγλική εφημερίδα The Guardian αναφέρει, ανάμεσα σε άλλους, τον Αμερικανό David Simon, τον Ιρλανδό Niall Bourke και την Βρετανίδα Jessie Greengrass. Ωστόσο, παραμένουν λίγοι οι ποιητές και οι λογοτέχνες που έχουν ασχοληθεί με το περιβαλλοντικό πρόβλημα. Μάλιστα, ο Ινδός συγγραφέας Amitav Ghosh απορεί με την αδράνεια των περισσότερων συγγραφέων απέναντι στο «πιο μεγάλο ζήτημα του σύγχρονου κόσμου».
Σημαντική εκπρόσωπος του λογοτεχνικού κινήματος είναι η Νορβηγίδα συγγραφέας Maja Lunde, η οποία έγραψε μια τριλογία από βιβλία που «συμπονούν» τον πλανήτη. Κάθε βιβλίο της συλλογής αποτελεί ένα ταξίδι στον χρόνο από τον 19ο αιώνα ως και 70 χρόνια από τώρα, παρουσιάζοντας την σταδιακή εξαθλίωση των στοιχείων της φύσης και τις κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις που αυτή η οικολογική καταστροφή επιφέρει σε κοινότητες σε όλο τον κόσμο. Συγκεκριμένα, τα τρία βιβλία είναι τα εξής:
• Η ιστορία των Μελισσών:
Ξεκινάμε από την Αγγλία του 1852, με έναν βιολόγο να μελετά ένα νέο είδος κυψέλης, μετά προχωράμε στο 2007, στην Αμερική, όπου ένας μελισσοκόμος αντιστέκεται στην επιβολή της εκβιομηχάνισης και προσδοκά ο γιος του να ακολουθήσει τον δρόμο του ενώ καταλήγουμε στην Κίνα του 2092, όπου όλες οι μέλισσες έχουν πεθάνει, και μια γυναίκα χάνει το παιδί της από τις αρχές, επειδή πασπάλιζε τα δέντρα με γύρη. Το βιβλίο συνδέει τις τρεις ανθρώπινες ιστορίες με την ζωή της μέλισσας και είχε διεθνή επιτυχία, ενώ έχει μεταφραστεί σε 35 γλώσσες.
• Η ιστορία του Νερού:
Το 2017, στην Νορβηγία, μια ηλικιωμένη ακτιβίστρια ξεκινά ένα ταξίδι με ιστιοφόρο για τη Γαλλία, αναζητώντας έναν παλιό έρωτα. Από εκεί μεταφερόμαστε στο 2041, όταν όλη η Νότια Γαλλία πλήττεται από ένα μεγάλο κύμα ξηρασίας, και παρακολουθούμε έναν πατέρα με την κόρη του να αγωνίζονται να βρουν πόσιμο νερό. Το βιβλίο μεταφράστηκε σε 19 γλώσσες και ήταν υποψήφιο και για το βραβείο Νορβηγών Βιβλιοπωλών.
• Η ιστορία των αλόγων:
Ένας ζωολόγος από την Αγία Πετρούπολη ξεκινάει ταξίδι όπου ερευνά το κρανίο ενός αρχαίου αλόγου. Μετά, πηγαίνουμε στο 1992, όπου μια Γερμανίδα ζωολόγος πάλι επιχειρεί ένα εξαιρετικά δύσκολο σχέδιο φυσικής διατήρησης, την επιστροφή ορισμένων αγρίων αλόγων στον χώρο της καταγωγής τους. Το 2064, βέβαια, βλέπουμε μια κοπέλα να ζει στις δύσκολες συνθήκες ενός ερημωμένου χωριού στην Νορβηγία, καθώς οι κάτοικοι το εγκατέλειψαν ώστε να μετακινηθούν στην Βόρεια Ευρώπη που καταστρέφεται από το όλο και μεγαλύτερο πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής. Πρόκειται για ένα βιβλίο που πάλι συνδέει ανθρώπινες εμπειρίες με το άλογο Przewalski.
Αξιοσημείωτη είναι η διεθνοποίηση του κινήματος και πώς καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο εκφράζουν τον πόνο της φύσης αλλά και των ίδιων. Το 2021, στην Ιαπωνία είχαν μειωθεί σημαντικά οι χαρακτηριστικές κερασιές Somei Yoshino, που αποτελούν κομμάτι του πολιτισμού και της παράδοσης των κατοίκων, άνθιζαν νωρίτερα από την εποχή τους, για μικρότερο χρονικό διάστημα και με λιγότερα άνθη, λόγω της υπερθέρμανσης του πλανήτη (τα δέντρα υπό ιδανικές συνθήκες βρίσκονται σε χώρους με θερμοκρασίες χαμηλότερες από 8οC για σαράντα περίπου μέρες). Με αφορμή αυτό το συμβάν, ορισμένες έννοιες της παραδοσιακής ποίησης χαϊκού αναγκαστικά άλλαξαν και κατατάχθηκαν διαφορετικά από την αρχαιότητα, καθώς έχει αλλάξει πλέον η διάρκεια της κάθε εποχής, γεγονός που καθορίζει σημαντικά ορισμένες έννοιες της ιαπωνικής ποίησης. Με άλλα λόγια, ένας ολόκληρος πολιτισμός έπρεπε να μεταβάλει την δομή της παραδοσιακής του ποίησης, η οποία έχει ρίζες από τον 13ο αιώνα.
Βέβαια, και στην Ελλάδα υπάρχουν μορφές μοντέρνας ποίησης με θεματολογία την κλιματική αλλαγή. Παράδειγμα αποτελεί ο Θάνος Γογός, με τις συμμετοχές του σε διεθνείς διαγωνισμούς ποίησης.
Είναι σίγουρο ότι αυτή η δημιουργική έκφραση του θέματος βοηθάει και στην καταπολέμησή του. Έχει αποδειχθεί ότι, μέσω της τέχνης, ευαισθητοποιούνται οι άνθρωποι και γίνονται πιο πρόθυμοι να κινητοποιηθούν. Στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Περιβαλλοντική Επικοινωνία και Προαγωγή Υγείας» του Τμήματος Δημόσιας και Κοινοτικής Υγείας τονίζεται ότι η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση μέσω της Τέχνης είναι μια σύγχρονη μέθοδος διαπαιδαγώγησης με σκοπό την ευαισθητοποίηση των επόμενων γενεών για την προστασία του περιβάλλοντος. Ως αποτέλεσμα αυτής της πρωτοβουλίας, προβλέπεται ότι όροι όπως Περιβαλλοντική Τέχνη (environmental art), Οικολογική Τέχνη (ecoart / ecological art) ή Τέχνη της Γης (Land Αrt) θα χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο στην εκπαίδευση, περιλαμβάνοντας διάφορες δημιουργικές δράσεις μέσω των οποίων οι νέοι του μέλλοντος θα συγκινούνται και θα αποκτούν πιο ισχυρά συναισθήματα για το περιβάλλον. Δεν γίνεται η κάθε γενιά να επαναλαμβάνει τα λάθη της προηγούμενης σε αυτό το τόσο καθοριστικό πρόβλημα. Έχει έρθει η ώρα να δράσουμε έξω από το χαρτί.