Natuurwetenschappen N-Z
naakte singulariteit Singulariteit die zich niet achter de gebeurtenishorizon van een zwart gat bevindt. Een singulariteit is een punt in de ruimte waar naaldgalvanometernaald- Galvanometer waarbij de te meten stroom door een spoeltje wordt geleid, waarin aan een torsiedraad een magneetnaaldje is opgehangen. galvanometer, snaargalvanometer,naaldgalvanometer Zeer gevoelige galvanometer, waarbij de te meten stroom door een spoeltje wordt geleid, waarin aan een zeer dunne torsiedraad nachthemellichtnachthemellicht (airglow) Lichtschijnsel van de onbewolkte nachtelijke hemel, veroorzaakt door recombinatiestraling van luchtmoleculen op grote nachtvorstnachtvorst Het 's nachts onder het vriespunt dalen van de temperatuur. Met name bij heldere hemel, als de uitstraling groot is, kan nachtvorst optreden. NADNAD (nicotinamide-adenine-dinucleotide) Co-enzym, afgeleid van het vitamine nicotinamide. Bestaat uit een pyridinering die twee waterstofatomen nadirnadir Het punt aan de hemelbol dat zich recht onder de waarnemer bevindt, diametraal tegenover het zenit.nagalm
nagalm Tijd die nodig is om een geluid in een luisterruimte tot 0,000,001 (60 dB) van de oorspronkelijke sterkte terug te brengen. Een gemiddelde Naiad
Naiad (1989 N6) Binnenste kleine maan van de planeet Neptunus, in augustus 1989 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaanse ruimtesonde nalichtend spoor
nalichtend spoor Zwak lichtverschijnsel langs de baan van een heldere meteoor aan de hemel, dat enkele seconden tot enkele minuten lang zichtbaar Naljeskovic, Nikola
Naljeskovic, Nikola (1510-1587) Kroatisch astronoom, dichter en toneelschrijver. Zijn belangstelling voor wiskunde en sterrenkunde vond zijn neerslag Namurien
Namurien Onderste etage en tijd van het Boven Carboon. Naam afgeleid van Namur (Namen, België), ingevoerd in 1901. De oudste aan de oppervlakte nannofossielen
nannofossielen Fossielen van microscopisch kleine, planktonische organismen, van zowel plantaardige als dierlijke aard. Een belangrijke groep van nanometer
nanometer (millimicron) Lengte-eenheid: 0,001 micrometer (?m) ofwel 10-9 m; symbool nm
nanonano-
Napier, John
Napier, John (1550-1617) Schots wiskundige, uitvinder van de logaritmen (1614). Droeg bij tot het invoeren van de decimale notatie. Ontwikkelde NASA
NASA (National Aeronautics and Space Administration) Overheidsorgaan in de VS, opgericht in 1958, verantwoordelijk voor niet-militaire Amerikaanse Nasmyth-brandpunt
Nasmyth-brandpunt Brandpunt van een telescoop dat zich links of rechts van het onderuiteinde van de telescoopbuis bevindt, genoemd naar de astronoom National Aeronautics and Space Administration
National Aeronautics and Space Administration (NASA) Amerikaanse organisatie voor vreedzaam ruimtevaart- en ruimteonderzoek, opgericht 1 nationale rekeningen
nationale rekeningen Verzameling van alle transacties die in een gegeven jaar in een land hebben plaatsgevonden en die gebruikt kunnen worden voor natriet
natriet Mineraal uit de carbonaatgroep, waterhoudend carbonaat. Werd vroeger voornamelijk gewonnen uit de natronmeren in Egypte (waar het 's winters natrium
natrium Chemisch element, symbool Na, atoomnummer 11; behoort tot de alkalimetalen. Zilverwit, aan de lucht snel met een grauwe laag overdekt, natriumbicarbonaat
natriumbicarbonaat (bic, dubbelkoolzure soda, natriumwaterstofcarbonaat) Verbinding met formule NaHCO3. Wit poeder, dichtheid 2159 kg/m3; natriumboraat
natriumboraat (borax) Wit poeder, dichtheid 1720 kg/m3; verliest boven 100°C 5 mol H2O, boven 150°C nog eens 4 mol; boven 400°C watervrij; smeltpunt: natriumcyanide
natriumcyanide (cyaannatron) Verbinding met formule NaCN. Wit kristallijn poeder; spt. 564°C; kpt 1496°C. Zeer giftig; goed in water oplosbaar, natriumdichromaat
natriumdichromaat (natriumbichromaat) Oranje kristallen, dichtheid 2520 kg/m3; verliest boven 83°C het kristalwater; smeltpunt: 357°C; ontleedt natriumglutamaat
natriumglutamaat (Veh-tsin, ve-tsin) Mononatriumzout van het aminozuur glutaminezuur. Goed in water oplosbaar. Sensibiliseert de smaakpapillen natriumhydrosulfiet
natriumhydrosulfiet (natriumwaterstofsulfiet) Verbinding met formule NaHSO3. Alleen in oplossing bekend; bij indampen ontstaat natriumdisulfiet, natriumhypochloriet
natriumhypochloriet (natriumoxochloraat(I), chloorbleekloog) Verbinding met formule NaOCl. Meestal als oplossing verhandeld, ook in vaste vorm natriumnitraat
natriumnitraat (salpeter, natriumnitraat(V)) Verbinding met formule NaNO3. Kleurloze kristallen; dichtheid 2261 kg/m3; smeltpunt: 307°C. Ontleedt natriumperoxide
natriumperoxide (natriumsuperoxide) Geelachtig poeder; dichtheid 2805 kg/m3; smeltpunt: 660°C; ontleedt boven 750°C. In zuivere toestand vrij stabiel, natriumsilicaat
natriumsilicaat (natriumtrioxosilicaat(IV), waterglas) Watervrij met smeltpunt: 1089°C; meer bekend in de vorm van hydraten en in de handel veelal natriumsulfaat
natriumsulfaat (natriumtetraoxosulfaat(VI), glauberzout) Kleurloze kristallen; dichtheid 2680 kg/m3; smeltpunt: 884°C. Goed in water oplosbaar; maximale natriumthiosulfaat
natriumthiosulfaat (hypo, fixeerzout, natriumhyposulfiet) Kleurloze kristallen, dichtheid 1729 kg/m3; smeltpunt ca. 50°C. Goed in water oplosbaar; natriumtripolyfosfaat
natriumtripolyfosfaat (natriumtrifosfaat) Kleurloos poeder; goed in water oplosbaar. Bevat veelal ook natriumfosfaat, -difosfaat en hogere -polyfosfaten. natriumverbindingen
natriumverbindingen Verbindingen van het element natrium. Steeds met valentie I+ bijna altijd zoutachtig en goed in water oplosbaar. Meest algemeen natroliet
natroliet Mineraal uit de groep der tektosilicaten, behorend tot de zeolieten. Hardheid circa 4, dichtheid circa 2000 kg/m3. Witte rombische kristallen natronloog
natronloog (natriumhydroxide; caustische soda) Verbinding met formule NaOH. Witte brokken of plaatjes; dichtheid 2130 kg/m3; smeltpunt: 318°C; Natta, Giulio
Natta, Giulio (1903-1979) Italiaans chemicus, hoogleraar te Turijn en Milaan. Hield zich onder andere bezig met de bereiding van alcoholen bij hoge natuurconstante
natuurconstante 1. Grootheid die een onveranderlijke waarde bezit. Voorbeelden: lichtsnelheid, elementaire lading en getal van Avogadro. 2. Evenredigheidsconstante natuurkunde
natuurkunde (fysica) Wetenschap waarin natuurverschijnselen worden bestudeerd die betrekking hebben op de levenloze natuur. Men probeert deze natuurkunde, experimentele
natuurkunde, experimentele Richting in de natuurkunde waarin men zich er op toelegt gegevens te verzamelen, d.w.z. men doet proeven. Hiermee
natuurkunde, theoretische
natuurkunde, theoretische Richting in de natuurkunde waarin men een wiskundige beschrijving tracht te geven van de natuurverschijnselen. Dit gebeu
natuurlijke frequentie
natuurlijke frequentie Frequentie waarmee een systeem vrije trillingen (d.w.z. zonder uitwendige periodieke krachten en weerstand) uitvoert. Hangt natuurwet
natuurwet Formulering van een wetmatigheid in het optreden van natuurverschijnselen. Vereist allereerst een definitie van de betreffende natuurverschijnselen nautical mile
nautical mile Eenheid van lengte; komt overeen met 1852 meter.
nautische schemering
nautische schemering De periode waarin de zon minder dan 12° onder de horizon staat; gedurende deze periode zijn de meeste sterren te zien, terwijl navigatie
navigatie Positie- en koersbepaling op zee, in het luchtruim of in de ruimte. Maakt gebruik van de principes van driehoeksmeting t.o.v. vaste punten nebulium
nebulium Hypothetisch element waarvan het bestaan in de 19e eeuw gesuggereerd werd om bepaalde emissielijnen in de spectra van nevels te verklaren. neck
neck (eruptiefzuil) Bij denudatie van een vulkaan overgebleven kraterpijpopvulling als gevolg van de grotere resistentie van het stollingsgesteente waaruit Nederlandse Astronomen Club
Nederlandse Astronomen Club (NAC) Vereniging van Nederlandse beroepsastronomen, opgericht in 1918. Het lidmaatschap is voorbehouden aan Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) Organisatie die met behulp van financiële middelen van het Ministerie van
Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde
Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde (NVWS) Vereniging van weer- en sterrenkundeamateurs, opgericht in 1901. In opdracht Needham, Joseph
Needham, Joseph (1900-1995) Brits biochemicus en sinoloog. Als biochemicus bestudeerde Needham de onderlinge beïnvloeding van celgroepen
Néel, Louis Eugène Félix
Néel, Louis Eugène Félix (geb. 1904) Frans natuurkundige, hoogleraar te Straatsburg (1937-1945) en Grenoble (1945-1976). Kreeg de Nobelprijs neerquark
neerquark Een van de zes typen quarks, de elementaire deeltjes waaruit o.a. protonen en neutronen bestaan. Een proton is opgebouwd uit twee opquarks neerslag
neerslag Het uit de atmosfeer op het aardoppervlak vallen van water in vloeibare of vaste vorm. Voor het ontstaan van druppeltjes of kristalletjes in nefelien
Nef, John Ulric (1862-1915) Amerikaans chemicus van Zwitserse afkomst, vanaf 1892 hoogleraar van de in dat jaar opgerichte universiteit van Chicago, negenproef
nefelien (eleoliet) Mineraal uit de groep der tektosilicaten, behorend tot de feldspathoïden (veldspaatvervangers), hardheid 5½-6, dichtheid 2600 kg/Nef, John Ulric
negenproef Methode voor het toetsen van de juiste uitvoering van rekenkundige bewerkingen. Van alle getallen moet de rest bij deling door negen negenpuntscirkel
negenpunts- (cirkel van Feuerbach) Cirkel door de volgende negen bijzondere punten van een driehoek: de middens van de drie zijden, de drie cirkel, omgeschreven
negenpuntscirkel Cirkel door de volgende negen bijzondere punten van een driehoek: de middens van de drie zijden, de drie snijpunten van de hoogtelijnen neodymium
neodymium Chemisch element; symbool Nd; atoomnummer 60; behoort tot de zeldzame aardmetalen. Zilverwit, soms wat gelig metaal; dichtheid 7004 Neogeen
Neogeen (Boven Tertiair) Bovenste subsysteem en subperiode van het Tertiair, radiometrische ouderdom circa 2-23 miljoen jaar. Naam is afgeleid neon
neon Chemisch element, symbool Ne, atoomnummer 10; behoort tot de edelgassen. Kleurloos gas; kookpumt: -245,92°C; smeltpunt: -248,67°C; kritische neoneo-
neptunium Chemisch element, symbool Np, atoomnummer 93; behoort tot de transuranen. Radioactief metaal, komt in verschillende modificaties voor. Neptunus (sterrenk.)
Neptunus (sterrenk.) Zevende planeet in ons zonnestelsel, gerekend vanaf de zon, in 1846 ontdekt door Johann Gottfried Galle op basis van berekeningen Nereïde (sterrenk.)
Nereïde (sterrenk.) Buitenste maan van de planeet Neptunus, in 1949 ontdekt door Gerard P. Kuiper. De afstand tot het planeetmiddelpunt bedraagt Nernst, Walther Hermann
Nernst, Walther Hermann (1864-1941) Duits chemicus, hoogleraar te Göttingen en Berlijn. Werkzaa op gebied der fysische chemie, onder andere nesosilicaten
nesosilicaten (orthosilicaten) Silicaten met enkelvoudige SiO4-tetraëders. Voorbeelden: olivijn, topaas.
Net
Net Nederlandse naam van het sterrenbeeld Reticulum.
Neumann, Franz Ernst
Neumann, Franz Ernst (1798-1895) Duits wis- en natuurkundige en mineraloog, hoogleraar te Königsberg (1829). Deed onderzoek op het gebied Neumann, John von
Neumann, John von (eig. Janos von Neumann Margittai; 1903-1957) Hongaars-Amerikaans wiskundige; vanaf 1930 hoogleraar te Princeton. Een neurotransmitter
neurotransmitter (prikkeloverdrachtsstof) Chemische stof die zorgt voor de prikkeloverdracht van de ene zenuwcel naar de andere of naar spiercellen. neutrino
neutrino Elementair deeltje zonder elektrische lading met kleine massa. Neutrino's vertonen slechts een zeer zwakke wisselwerking met gewone materie. neutrinodetector
neutrinodetector Instrument voor het waarnemen van neutrino's. Omdat neutrino's nauwelijks in wisselwerking treden met gewone materie, zijn neutrinodetectoren neutron
neutron Kerndeeltje zonder elektrische lading en met een massa die iets groter is dan die van het proton. Neutronen behoren tot de hadronen: deeltjes neutronenster
neutronenster Zeer compacte ster met een massa in de orde van die van de zon en een middellijn van niet meer dan 20 à 30 km; de dichtheid van een neutronenvangst
neutronenvangst (neutron capture) Het invangen van een neutron door een atoomkern. In de meeste gevallen treedt daarbij emissie van gammastraling neutrongetal
neutrongetal Aantal neutronen in een atoomkern, d.w.z. het verschil van het atoomgetal A en het protongetal Z. Symbool: N; N=A-Z.
nevel (geo.)
nevel (geo.) Laaghangende wolken, die het zicht beperken tot 1000-2000 m.
nevel (scheik.)
nevel (scheik.) Colloïdaal systeem van een fijn verdeelde vloeistof in een gas; wordt soms ook gebruikt voor rook. Bij fijn verdeeld water spreekt men nevel (sterrenk.)
nevel (sterrenk.) Diffuus object aan de sterrenhemel. Extragalactische nevels maken geen deel uit van ons Melkwegstelsel; het zijn in feite afzonderlijke nevelhypothese
nevel, diffuse Nevel aan de sterrenhemel die niet uit afzonderlijke sterren bestaat, maar uit oplichtend gas. Diffuse nevels worden onderscheiden in nevel, donkere
nevel, donkere Interstellaire nevel die grotendeels uit stof bestaat, en die het licht van verder weg gelegen sterren tegenhoudt. Vanaf de aarde zijn donkere nevel, emissienevel,
nevel, galactische Nevel die zich in ons eigen Melkwegstelsel bevindt.
nevel, planetaire
nevel, planetaire Emissienevel met een regelmatige, symmetrische ring- of schijfvormige structuur met een middellijn van ca. één lichtjaar. De naam nevel, reflectienevel,
nevelhypothese Theorie van Immanuel Kant (1724-1804) en Pierre Simon de Laplace (1749- 1827) volgens welke het zonnestelsel is ontstaan uit een nevel, diffuse
neven- Reactie die gelijktijdig verloopt met een andere, meestal meer gewenste reactie.
neven- Twee hoeken die het hoekpunt en één been gemeen hebben, terwijl de andere benen in elkaars verlengde liggen. Ze vormen dus aanliggende hoeken, overeenkomstige
nevenhoeken Twee hoeken die het hoekpunt en één been gemeen hebben, terwijl de andere benen in elkaars verlengde liggen.
nevenreekselementen
nevenreekselementen Groep elementen (alle zijn metalen) uit het d-blok van het periodiek systeem; gekenmerkt door volledig gevulde s-banen, ongevulde nevenvalentie
nevenvalentie Valentie die voorkomt naast de meest stabiele valentie van een element. Bijvoorbeeld Cl(I+) naast Cl(I-).
New General Catalogue
New General Catalogue (NGC) Catalogus van sterrenhopen, nevels en sterrenstelsels, opgesteld en gepubliceerd (in 1888) door Johan Ludwig Emil
New Technology Telescope
New Technology Telescope (NTT) Spiegeltelescoop met een spiegelmiddellijn van 3,5 meter, in 1990 officieel in gebruik genomen door de European Newcomb, Simon
Newcomb, Simon (1835-1909) Noord-Amerikaanse wis- en sterrenkundige. In 1861 werd hij hoogleraar in de wiskunde aan het United States Naval Newlands, John Alexander Reina
Newlands, John Alexander Reina (1837-1898) Engels chemicus, diende een korte periode in het leger van Garibaldi in Italië (1860) en werkte daarna newton
newton SI-eenheid voor kracht. Symbool: N. Een newton is de kracht die aan het standaardkilogram een versnelling geeft van 1 m/s2.
Newton, Isaac (1642-1727) Engels wis-, natuur- en sterrenkundige, hoogleraar te Cambridge (1669-1701) en president van de Royal Society (1703-Next Generation Space Telescope
newtonringen
newtonringen Interferentiepatroon van concentrische lichte en donkere ringen wanneer een (meestal platbolle) lens op een glazen plaat wordt gelegd. Newton-telescoop
Newton-telescoop Spiegeltelescoop waarbij het invallende licht via de hoofdspiegel en een diagonaal opgestelde secundaire vangspiegel zijwaarts Newton, Isaac
Next Generation Space Telescope (NGST) Geplande opvolger voor de huidige Hubble Space Telescope. De Next Generation Space Telescope krijgt NGC-nummer
NGC-nummer Aanduiding van een nevel, sterrenhoop of sterrenstelsel in de New General Catalogue van J.L.E. Dreyer.
Nicholson, Seth Barnes
Nicholson, Seth Barnes (1891-1963) Amerikaans astronoom, van 1915-1957 als staflid werkzaam op de Mount Wilson-sterrenwacht. Hij deed onderzoek
Nicol, William (1768-1851) Brits (Schots) natuurkundige, hoogleraar te Edinburgh. Maakte studie van kristallen en vervaardigde dunne preparaten Nicomachus van Gerasa
Nicolai, Arnold
Nicolai, Arnold (ca. 1530-1596) Vlaams houtsnijder en kaartenmaker. Werd in 1550 opgenomen in het St. Lucasgilde te Antwerpen. N. maakte vele Nicol, William
Nicomachus van Gerasa (ca. 100 n.C.) Een van de eerste Alexandrijnse wiskundigen uit de Romeinse periode. Gaf in de 'Inleiding tot de aritmeti
nicotinezuur
nicotinezuur Vitamine, behorend tot het vitamine B-complex; tekort leidt tot de ziekte pellagra. Wordt in het lichaam omgezet in nicotinezuuramide; niet-baryonische donkere materie
niet-baryonische donkere materie Donkere materie in het heelal die niet uit gewone atomen en moleculen bestaat. Volgens de inflatiehypothese (NIET-EN-poort
NIET-EN-poort (NAND-poort, NAND-gate) Schakeling die de logische operaties NIET en EN uitvoert. In symbooltaal is de schakelfunctie S = a.b. NIET-OF-poort
NIET-OF-poort (NOR-poort, NOR-gate) Schakeling die de logische operaties NIET en OF uitvoert. De waarheidstabel is: a b S 1 1 0 1 0
niet-permeabele laag
niet-permeabele laag Gesteentelaag die geen water doorlaat. De aanwezigheid van zo een laag kan belangrijk zijn voor het ontstaan van bronnen, NIET-poort
NIET-poort (NOT-poort, NOT-gate) Schakeling die de logische operatie NIET uitvoert. In symbooltaal S=a. De waarheidstabel is: a S 1 1 0 Als niet-silicaten
niet-silicaten Een der twee hoofdgroepen der mineralen. Wordt onderverdeeld in sulfiden-, carbonaat-, sulfaat-, fosfaat- en oxidengroep, alsmede de nieuw land
Niet-systematische aanduiding voor een verbinding waarin een koolstofatoom voorkomt dat aan vier andere koolstofatomen is gebonden. Bijvoorbeeld: neptunium
nieuw land Onderdeel van Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden dat is ontstaan door actieve dijkaanleg en landaanwinning. Het bestaat vooral uit jonge, Nieuwe Maan
Nieuwe Maan Maanfase waarbij alleen de achterzijde van de maan door de zon wordt verlicht; de naar de aarde toegekeerde zijde is in het duister gehuld, Nieuwland, Pieter
Nieuwland, Pieter (1764-1794) Nederlands dichter en geleerde. In 1789 werd hij benoemd tot lector in de sterren- en zeevaartkunde te Amsterdam, Nijland, Albertus Antonie
Nijland, Albertus Antonie (1868-1936) Nederlands astronoom, hoogleraar te Utrecht (1898). Verrichtte onderzoek op het gebied van veranderlijke nikkel
nikkel Chemisch element, symbool Ni, atoomnummer 28; behoort tot de nevenreekselementen. Hard, op ijzer lijkend metaal; dichtheid 8900 kg/m3; nikkelglans
nikkelglans Mineraal uit de sulfidengroep, wordt gerekend tot de marcasietreeks. Chemische samenstelling NiAsS, hardheid 5½, dichtheid 7.600 kg/nikkelverbindingen
nikkelverbindingen Verbindingen met het element nikkel. Meest stabiele valentie II+, daarnaast ook III+ en IV+. Ni(II) in oplossing en met kristalwater Nilson, Lars Fredrik
Nilson, Lars Fredrik (1840-1899) Zweeds chemicus, vanaf 1878 hoogleraar te Uppsala en vanaf 1883 te Stockholm. Zijn werk betrof vooral de che
nimbostratus
nimbostratus (regenwolk) Wolkentype, bestaande uit donkergrijze vage vormloze wolken op circa 1 km hoogte, waaruit gelijkmatige regen of sneeuw Niño, El
Niño, El Meteorologisch en oceanografisch verschijnsel waarbij de equatoriale tegenstroom in de Stille Zuidzee gedurende enkele maanden in sterkte nioob
nioob (columbium) Chemisch element, symbool Nb, atoomnummer 41; behoort tot de overgangsmetalen. Sterk, zilverwit metaal; dichtheid 8580 kg/Nirenberg, Marshall Warren
Nirenberg, Marshall Warren (geb. 1927) Amerikaans biochemicus, directeur biochemische genetica van het National Institute of Health te Bethesd
NIS
NIS Nederlandse Invaliden Sportbond, de organisatie die zich bezighoudt met de gehandicaptensport in Nederland.
nitraatfilm
nitraatfilm Het materiaal waarvan tot 1950 vrijwel alle films werden gemaakt, eigenlijk cellulosenitraat. Door de grote brandbaarheid werd het gebruik nitraten
nitraten Verbindingen die het nitraation NO3
nitreuze damp Gasmengsel waarin stikstofoxiden en veelal ook stikstof en zuurstof voorkomen. Ontstaat bij ontleding van nitraten, salpeterzuur, en nitriden
nitriden Verbindingen tussen stikstofatomen en atomen van een ander element. Zoutachtig, metaalachtig (CrN), diamantachtig of vluchtig.
nitriet
nitriet Zout van salpeterigzuur; ion (NO-
nitrieten Ontstaan door verhitting of reductie van nitraten, soms ook door reacties van nitreuze dampen. Alleen nitrieten van (aard)alkalimetalen en nitrificatie
nitrificatie Oxydatieproces waarbij ammoniak, een basische stof, wordt omgezet in nitriet en vervolgens in nitraat, waardoor een zuurder milieu ontstaat. nitrillen
nitrillen Koolstofverbindingen met een -CN-groep. Minder giftig dan de overeenkomstige cyaniden. Eenvoudigste vertegenwoordiger acetonitril, dat nitrobenzeen
nitrobenzeen (nitrobenzol) Koolstofverbinding die behoort tot de nitroverbindingen. Kleurloze tot gele olie met aangename reuk; dichtheid 1198,67 nitroglycerine
nitroglycerine Trinitraatester van glycerine (geen nitroverbinding!), ontstaan door inwerking van salpeterzuur op glycerine. Olieachtige vloeistof; dichtheid nitromethaan
nitromethaan Koolstofverbinding die behoort tot de nitroverbindingen. Kleurloze vloeistof; dichtheid 1130 kg/m3; kookpunt: 101°C; smeltpunt: -29°nitrosaminen
nitrosaminen Verbindingen die worden gekenmerkt door een stikstofatoom (N), waaraan een nitroso-groep (NO) is gekoppeld. Nitrosaminen zijn vooral nitrosoverbindingen
nitrosoverbindingen Koolstofverbindingen met een NO-groep. Alleen stabiel indien gekoppeld aan aromatische ringen; ontstaan als tussenproduct nitroverbindingen
nitroverbindingen Koolstofverbindingen die een of meer nitrogroepen bevatten. Ontstaan onder andere uit aromaten door inwerking van salpeterzuur, nobelium
n-lichaamsimulatie Computersimulatie waarin de onderlinge zwaartekrachtswerking van een zeer groot aantal testdeeltjes wordt berekend. Op die N-stelsel
Nobel, Alfred Bernhard (1833-1896) Zweeds scheikundige en ingenieur. Uitvinder van het dynamiet, waarvoor hij in 1867 (Brits) patent verkreeg.
nobelium Chemisch element, symbool No, atoomnummer 102; behoort tot de transuranen. Kunstmatig radioactief element, stabielste isotoop No-255 Nobelprijs
Nobelprijs Prijs die sinds 1901 jaarlijks wordt verleend voor ontdekkingen op het gebied van de natuurkunde, scheikunde en geneeskunde/fysiologie, Nobelstichting
Nobelstichting In 1900 opgerichte stichting die de nalatenschap van Alfred Nobel beheert. Uit de renteopbrengst stelt ze jaarlijks de aan de Nobelprijzen Nobel, Alfred Bernhard
Noctis Labyrinthus
Noctis Labyrinthus Netwerk van elkaar snijdende canyons op de planeet Mars, aan het uiteinde van Valles Marineris, met een oppervlak van ca. 120.000 noemer
noemer Bij een breuk het getal onder de breukstreep. Bij 3/5 is het getal 5 de noemer.
Noether, Amalie Emmy
Noether, Amalie Emmy (1882-1935) Duits wiskundige; een van de bekendste vrouwelijke wiskundigen; dochter van Max Noether. Hoogleraar te Noether, Max
Noether, Max (1844-1921) Duits wiskundige, hoogleraar te Heidelberg en Erlangen. Stelde een algebraïsche theorie op voor puntenstelsels op kromme nomenclatuur, chemische
nomenclatuur, chemische Systeem voor de naamgeving van chemische stoffen. Vroeger werden namen voor nieuwe stoffen bedacht op grond van nomenclatuur, semi-systematische
nomenclatuur, semi-systematische Niet internationaal gesanctioneerde chemische nomenclatuur waarmee uit de naam de structuur en samenstelling nomenclatuur, semi-triviale
nomenclatuur, semi-triviale Niet internationaal gesanctioneerde chemische nomenclatuur waarin gebruik gemaakt wordt van systematische naast triviale
nomenclatuur, systematische
nomenclatuur, systematische Internationaal gesanctioneerde chemische nomenclatuur waarmee uit de naam de structuur en samenstelling van een nomenclatuur, triviale
nomenclatuur, triviale Niet internationaal gesanctioneerde chemische nomenclatuur die niet op enig systeem gebaseerd is. Bijvoorbeeld: wijngeest
non-disjunctie
non-disjunctie Het niet uiteenwijken van een chromosomenpaar tijdens de reductiedeling, waardoor twee van de vier gevormde geslachtscellen een noordelijke hemelpool
Noord-Amerikanevel Diffuse nevel in het sterrenbeeld Cygnus (Zwaan), ten oosten van de heldere ster Deneb, zo genoemd vanwege de vormgelijk
noordelijke hemelpool Noordelijk snijpunt van de hemelas met de hemelbol; voor waarnemers op het noordelijk halfrond van de aarde is de noorde
noorderbreedte
noorderbreedte (NB) Breedteligging van een plaats op het noordelijk halfrond. Een plaats kan maximaal op 90° NB liggen.
noorderlicht
noorderlicht (aurora borealis) Poollicht dat zich in de noordelijke poolstreken voordoet. Noorderlicht
noordoost- Passaat op het noordelijk halfrond.
noordoostpassaat
noordoostpassaat De passaat die op het noordelijk halfrond waait.
noordpijl
noordpijl Pijl op een kaart of een luchtfoto die aangeeft waar het noorden is. Als er geen noordpijl op een kaart staat, mag er van uitgegaan worden dat noordpool
noordpool De geografische noordpool is de plaats waar de denkbeeldige aardas het aardoppervlak snijdt op het noordelijk halfrond. Daarnaast onderscheidt noordpunt
noordpunt Punt aan de horizon dat zich exact ten noorden van de waarnemer bevindt; het noordelijke snijpunt van de horizon met de plaatselijke meridiaan. Noord-Amerikanevel
Noordwest-Europa- Zeeklimaat met regen in alle seizoenen en wisselvallig weer als gevolg van depressies. Komt voor in Noordwest-Europa, klimaat, poolklimaat,
Norma (sterrenk.)
Norma (sterrenk.) (afk. Nor, Nederlandse naam: Winkelhaak) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 15h25m en 16h31m rechte normaal
Normaal Amsterdams Peil (NAP; ook: Nauwkeurig Amsterdams Peil) Het nauwkeurig vastgestelde (hoogte)peilpunt, dat door een ondergronds merkteken
normaal Lijn door een gegeven punt P van een vlak loodrecht op dat (platte) vlak. Heeft men te maken met een gekromd oppervlak dan is de normaal Normaal Amsterdams Peil
normaal- Reactiekracht van een ondersteunend vlak. Staat loodrecht op het vlak. In feite niets anders dan de veerkracht die als reactie op het kracht, opwaartse
normaalkracht
normaalkracht Reactiekracht van een ondersteunend vlak.
normaalverdeling
normaalverdeling Een bijzonder veel voorkomende kansverdeling, die er in een grafische weergave uitziet als een klok. Als voorbeeld kan de verdeling normalisatie (wisk.)
normalisatie (wisk.) Een van de manieren om redundantie te voorkomen. Normaliseren komt neer op het hergroeperen van de objecttypen in een ge
normaliseren (rivieren)
normaliseren (rivieren) Het nemen van maatregelen gericht op het beperken van erosie aan de oevers van een rivier. Men tracht de stroomdraad van
Norrish, Ronald George Wreyford
Norrish, Ronald George Wreyford (1897-1978) Brits chemicus, van 1937-1965 hoogleraar in de fysische chemie te Cambridge. Met G. Porter bestudeerde Northrop, John Howard
Northrop, John Howard (1891-1987) Amerikaans natuurkundige, onder andere werkzaam aan het Rockefeller Institute for Medical Research in Prince
nova
nova (meervoud: novae) Ster die onverwacht enkele tienduizenden malen zo helder wordt (10 tot 13 magnituden). De helderheid blijft daarop enige november
november Elfde maand van het jaar, ook slachtmaand genoemd. Telt 30 dagen. Was op de Oudromeinse kalender de negende maand (Lat.: novem nucleïnezuur
N-stelsel Sterrenstelsel met een heldere, sterachtige kern (de N staat voor nucleus). N-stelsels behoren tot de actieve sterrenstelsels; de BL Lacertae-N-ster
N-ster Ster van spectraalklasse N. N-sterren worden gekarakteriseerd door sterke absorptielijnen en -banden van koolstof en koolstofverbindingen in oase
nucleïnezuur (kernzuur) Macromoleculair bestanddeel van celkernen, bestaande uit een groot aantal aaneengeschakelde nucleotiden (polynucleotide), nucleon
nucleon Subatomair deeltje dat zich in de kern van een atoom bevindt. Er zijn twee nucleonen bekend: het proton en het neutron. Het aantal nucleonen nucleoplasma
nucleoplasma Deel van het cytoplasma dat ligt binnen de celkern. De celkern wordt afgescheiden van de rest van het celvocht door een kernmembraan nucleosynthese
nucleosynthese Het ontstaan van nieuwe atoomkernen door kernfusie van lichtere atoomkernen.
nucleotide
nucleotide Bouwsteen van een nucleïnezuur, opgebouwd uit één suikermolecule, één base en één fosforzuurmolecule. Een eenheid van een suiker- nucleus (sterrenk.)
nucleus (sterrenk.) Engels term die soms wordt gebruikt voor het helderste, centrale deel van de coma van een komeet.
nuée ardente
nuée ardente (gloedwolk) Uit vulkanische gassen bestaande gloeiende, door een vulkaan uitgestoten, wolk met een zeer hoge dichtheid als gevolg nulmeridiaan
nul- Vector waarvan de lengte 0 is (begin en eindpunt vallen samen). De richting is onbepaald.
nulmeridiaan De meridiaan die loopt over de plaats Greenwich bij Londen. Het is echter niet deze meridiaan die de aarde verdeelt in een oostelijk en
nulpunt
nulpunt Snijpunt van een grafiek van een functie met de x-as. Bijv. f(x)=2x+6 wordt nul voor x=-3 dus het nulpunt is (-3,0); van g(x)=x2-5x+6 zijn nulvector
nulvector Vector waarvan de lengte 0 is (begin en eindpunt vallen samen). De richting is onbepaald.
numerieke apertuur
numerieke apertuur Grootheid die het oplossend vermogen van een objectief bepaalt. Symbool: NA. Gelijk aan nsin, met n de brekingsindex in de nummulieten
nummulieten Foraminiferen waarvan de vorm en afmetingen overeenkomen met die van munten (Lat.: nummus = munt). Kenmerkend als fossielen nunatak
nunatak Rots die boven een gletsjer of het landijs blijft uitsteken. Daardoor wordt ze niet beïnvloed door glaciale erosie en behoudt ze haar grillige Nunes, Pedro
Nunes, Pedro (Pedro Nonius; 1492-1578) Portugees wis-, natuur- en scheepvaartkundige. Schreef commentaren op de werken van Aristoteles, Ptolemaeus Nüsslein-Volhard, Christiane
Nüsslein-Volhard, Christiane (geb. 1942) Duits wetenschappelijk onderzoekster, als zodanig voornamelijk werkzaam aan het Max-Planck-Instituut nutatie (natuurk.)
nutatie (natuurk.) Kleine schommelbeweging van een niet bolvormig lichaam dat roteert om een as die niet samenvalt met de symmetrieas, ook bij nutriënten (plantk.)
nutriënten (plantk.) Minerale plantevoedingsstoffen. Men onderscheidt macronutriënten, die relatief in grote hoeveelheden nodig zijn (stikstof, fosfor, nuttige neerslag
nuttige neerslag Gedeelte van de neerslag dat werkelijk gebruikt kan worden. Belangrijke factoren die de nuttige neerslag beïnvloeden zijn de verdamping: n-lichaamsimulatie
oase Gebied in de woestijn waar, door de aanwezigheid van water, bomen en andere planten kunnen groeien. Een oase kan vele kilometers groot zijn Oberon (sterrenk.)
O-associatie Verzameling van jonge, hete O-sterren die kennelijk tegelijkertijd zijn ontstaan. De eigenbewegingen van de sterren zorgen er echter voor O-ster
OB-associatie Ruimtelijke concentratie van jonge, hete O- en B-sterren (sterassociatie).
Oberon (sterrenk.) Vijfde maan van Uranus, ontdekt door Herschel (1787). Omlooptijd 13d11h7m, gem. afstand 586.000 km, diameter 1550 km.
Oberth, Hermann Julius
Oberth, Hermann Julius (1894-1989) Duits raketdeskundige. Bekend door zijn proefschrift 'Die Rakete zu den Planetenräumen' (1923) en de verhand
object (optica)
object (optica) Ieder voorwerp dat divergerende lichtstralen (eventueel door weerkaatsing) uitzendt. Formeel onderscheidt men reële objecten, die licht objectief (natuurk.)
objectief (natuurk.) Het lichtverzamelend onderdeel van een telescoop. Het objectief bundelt evenwijdig invallende lichtstralen in een brandpunt. Bij objectiefprisma
objectiefprisma Prisma dat vóór het objectief van een telescoop wordt gezet, en waardoor van elke ster in het beeldveld een kort spectrum wordt gevormd, obsidiaan
obsidiaan Vulkanisch glas dat is ontstaan door een zeer snelle afkoeling van gesmolten vulkanisch materiaal. Door de snelle afkoeling konden geen OB-associatie
oceaan
oceaan (ook: wereldzee) Grote watervlakte die continenten van elkaar scheidt. Men onderscheidt drie oceanen: de Atlantische, de Grote of Stille en oceanografie
oceanografie Studie van oceanen, met onder meer het verzamelen van gegevens over zeestromingen, waterdiepten, temperatuur, schommeling in samenstelling ochtendster
ochtendster Populaire benaming voor de planeet Venus, wanneer die zich ten westen van de zon bevindt, en dus voor zonsopkomst boven de (zuid-)Ockels, Wubbo
Ockels, Wubbo (geb. 1946) Nederlands kernfysicus en astronaut; maakte in november 1983 als eerste Nederlander een vlucht in de ruimte, aan boord octaaf (audio/video)
octaaf (audio/video) Toonafstand die precies de dubbele of de gehalveerde frequentie bedraagt. De centrale c op de piano bijvoorbeeld (c1) heeft een Octans
Octans (afk. Oct, Nederlandse naam: Octant) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 00h00m en 24h00m rechte klimming en ?75° octant
Octant
octant In onbruik geraakt hoekmeetinstrument dat een achtste deel van een cirkelomtrek bestrijkt; het werd in de negentiende eeuw verdrongen door
Octant Nederlandse naam van het sterrenbeeld Octans.
oculair
oculair 1. (algemeen) Lens of lenzen in een subjectief optisch instrument die een reëel beeld omzetten in bundels evenwijdige lichtstralen. Het voorste oculus mundi
oculus mundi (Lat.: oog van de wereld) Naam voor de edelsteen hydrofaan, die, wanneer in water geplaatst, doorzichtig wordt en kleurenspel gaat vertonen.
oeratoom
oeratoom Term die door George Edouard Lemaître werd gebruikt voor de materieconcentratie waaruit het waargenomen heelal zou zijn ontstaan; sinds oerbank
oerbank Harde, ondoorlatende laag in sommige bodems. Deze laag is vooral voor de podsolbodem typerend. De oerbank ontstaat als in de bovenste oercontinenten
oercontinenten Grote aaneengesloten landmassa's die zich in de loop der geschiedenis ten gevolge van het proces van continentverschuiving over het oerknal
oerknal Oorspronkelijk: de explosie van een 'oeratoom' waarin alle massa van het heelal geconcentreerd was, en die naar men aanneemt ca. 10 à 20 oersted
oersted Natuurkundige eenheid voor de sterkte van het magnetisch veld in het CGS-stelsel. Symbool: Oe. De intensiteit van het aardmagnetisch ve
Oersted, Hans Christian
Oersted, Hans Christian (1777-1851) Deens natuur- en scheikundige; aanvankelijk apotheker, vanaf 1806 hoogleraar te Kopenhagen. Ontdekker van oerstroomdal
oerstroomdal Breed rivierdal langs de rand van een ijsmassa, gevormd door het smeltwater van het ijs en afgebogen rivieren. In Noordwest-Europa oestradiol
oestradiol Het meest werkzame van de vrouwelijke geslachtshormonen. Het wordt afgescheiden door cellen die de follikel van de eicel bekleden en oeverafschuiving
oeverafschuiving Proces waarbij op plaatsen waar diepe stroomgeulen dicht langs de oever lopen de helling te steil wordt, zodat een stuk land, eventueel oeverwal
oeverwal Lage rug die langs een rivierbedding voorkomt. Deze ontstaat doordat een rivier, zodra zij overstroomt, aan transporterend vermogen inboet, oeverzone
oeverzone (li(t)toraal) Bij meer of plas: het deel van het water waarin planten voorkomen die in de bodem wortelen en boven water uitsteken, zoals off-axis volgsysteem
off-axis volgsysteem Optisch systeem in een telescoop dat het mogelijk maakt een relatief heldere ster buiten het beeldveld (dus naast de optische OF-poort
OF-poort (OR-poort, OR-gate) Schakeling die de logische operatie OR uitvoert. In symbooltaal S=a+b. De waarheidstabel is: a b S 0 1 1 1
OH/IR-ster Ster die gekarakteriseerd wordt door een relatief grote infraroodhelderheid (IR) en door versterkte radiostraling van OH-moleculen in de oil trap
ohm
ohm Eenheid van elektrische weerstand. Eén ohm is de weerstand die een circa 60 meter lange koperdraad met een doorsnede van 1 mm2 heeft.
Ohm, Georg Simon
Ohm, Georg Simon (1787-1854) Duits natuurkundige. Was een groot deel van zijn leven leraar; werd pas in 1849 hoogleraar te München. Dit betekende OH/IR-ster
oil trap (olieval) Geologische structuur in de aardkorst, waarin zich aardolie heeft verzameld. Ontstaat doordat oliedeeltjes zich onder invloed van druk oksaalzuur
oksaalzuur Koolstofverbinding met formule HOOCCOOH. Behoort tot de (di)carbonzuren. Komt voor in tal van planten (o.a. spinazie, rabarber); vormt okshoofd
okshoofd Oude inhoudsmaat. Komt overeen met 232 liter.
oktetregel
oktetregel Stabielste chemische verbindingen ontstaan als alle atomen acht elektronen in hun buitenste schil kunnen verzamelen; deze buitenste schil oktober
oktober Tiende maand van het jaar, ook wijnmaand genoemd. Telt 31 dagen. Was op de Oudromeinse kalender de achtste maand (Lat.: okto = acht).
Olah, George
Olah, George (geb. 1927) Hongaars chemicus. Na de onderdrukking van de Hongaarse Opstand in 1956 vertrok Olah naar de VS, waar hij werkzaam Olbers, Heinrich Wilhelm Matthias
Olbers' paradox Logische paradox die in 1826 werd geformuleerd door de Duitse amateurastronoom Heinrich Wilhelm Matthias Olbers (1758-1840). Old Red Sandstone
Olbers, Heinrich Wilhelm Matthias (1758-1840) Duits amateur-astronoom en arts, ontwikkelde een methode om uit slechts enkele waarnemingen Olbers' paradox
Old Red Sandstone Dikke laag van continentale afzettingsgesteenten, gevormd gedurende het Devoon in Groot-Brittannië en Noordwest-Europa.
oleum
oleum (rokend zwavelzuur) Mengsel van zwavelzuur en zwaveltrioxide. Stroperige vloeistof die met vochtige lucht nevels vormt. Fysische eigenschappen olie
olie Aanduiding voor enigszins stroperige, niet met water mengbare vloeistoffen (onder andere aardolie, smeerolie en etherische olie).
olie, aromatische (vluchtige olie, etherische olie) Vloeibaar mengsel van stoffen, vooral geurstoffen van planten, die meestal door destillatie met water Oligoceen
oliemoedergesteente
oliemoedergesteente Gesteente dat oorspronkelijk het organische materiaal bevatte waaruit later aardolie gevormd is. Vrijwel nooit het gesteente dat olieschalies
olieschalies Fijnkorrelige afzettingsgesteenten met een hoog gehalte aan kerogeen, dat is organisch materiaal met een wasachtige consistentie. Bij voldoende oliezuur
oliezuur Onverzadigd carbonzuur (cis-isomeer; trans-isomeer heet elaïdinezuur). Kleurloze olie, dichtheid 893,5 kg/m3; spt. 13-16°C, ontleedt bij ca. olie, aromatische
Oligoceen Bovenste serie en tijdvak van het Paleogeen, radiometrisch bepaalde ouderdom circa 23-38 miljoen jaar. Het klimaat werd van tropisch subtropisch, oligoklaas
oligoklaas Mineraal uit de groep der tektosilicaten, behorend tot de plagioklazen. Bestaat voor circa 10-30% uit anorthiet en voor de rest uit albiet. olivijn
olivijn Mineraal uit de groep der nesosilicaten, hardheid 6½, dichtheid 3400 kg/m3. Rombische olijfgroene tot gelig bruine kristallen met glasglans, slechte Olympus Mons
Olympus Mons Grootste schildvulkaan in het zonnestelsel, gelegen op het noordelijk halfrond van de planeet Mars. De basismiddellijn van de vulkaan ombrotroof
ombrotroof Kwalificatie voor een milieu dat niet door het grondwater, maar door hemelwater wordt gevoed, zoals bij hoogvenen het geval is. Op deze Omega
Omega 1. Hyperbolisch radionavigatiesysteem voor de lucht- en scheepvaart. Werkte met een mastersignaal dat door verschillende stations na een bekende Omega Centauri
Omega Centauri (??Cen, NGC 5139) Grootste en helderste bolvormige sterrenhoop aan de hemel, gelegen in het sterrenbeeld Centaurus (Centaur), omkeerprisma
omkeerprisma Optisch hulpmiddel voor amateurtelescopen dat tussen de kijkerbuis en het oculair wordt aangebracht, en waarmee het omgekeerde omkristalliseren
omkristalliseren Zuiveringsproces bestaande uit oplossen, filtratie (ter zuivering van onoplosbare bestanddelen) en voorzichtige rekristallisatie door omleggingsreactie
omleggingsreactie Reactie waarbij het koolstofskelet van een verbinding van structuur verandert.
omlooptijd
omlooptijd Tijd die een hemellichaam nodig heeft om een volledige omloop rond een ander hemellichaam te voltooien; men spreekt bijv. van de omlooptijd omtrek
omtrek- (baansnelheid) Snelheid die een puntdeeltje heeft op de rand van een cirkel indien deze wordt doorlopen. Voert het deeltje een ee
omtrek 1. Gesloten lijn die (meestal in een plat vlak) de begrenzing van een figuur vormt. 2. De lengte van deze gesloten lijn.
omtreks- Hoek waarvan de benen de koorden van een cirkel zijn. Is in radialen gemeten gelijk aan de helft van de boog waarop hij staat.
omtrekshoek
omtrekshoek Hoek waarvan de benen de koorden van een cirkel zijn.
omtreksnelheid
omtreksnelheid (baansnelheid) Snelheid die een puntdeeltje heeft op de rand van een cirkel indien deze wordt doorlopen.
omwentelingslichaam
omwentelingslichaam Lichaam dat wordt verkregen door een plat oppervlak om een as te wentelen.
oncogenen
oncogenen Potentieel kankerverwekkende genen, voorkomend in het DNA, waarin onder invloeden van buitenaf (bijv. straling of chemische stoffen) onderkoeld
onderkoeld Metastabiele toestand van een vloeistof die is afgekoeld tot een temperatuur onder het smeltpunt, zonder dat de stof vast is geworden. Kan ongelijkheid
ongelijkheid Wiskundige vergelijking waarmee wordt aangegeven dat de ene uitdrukking ongelijk (groter of kleiner) is aan de andere. In plaats van ongevallenindexcijfer
ongevallenindexcijfer Statistische grootheid die het aantal ongevallen geeft per aantal arbeidsdagen of arbeidsuren. Wordt gespecificeerd naar bedrijfstak, onregelmatig sterrenstelsel
onregelmatig sterrenstelsel Sterrenstelsel zonder opvallende spiraalstructuur en zonder symmetrische ellipsvorm. Onregelmatige stelsels (afk. Ir van
onregelmatig veranderlijke ster
onregelmatig veranderlijke ster Ster die op onregelmatige wijze (zowel wat periode als wat amplitude betreft) van helderheid verandert. De meeste onregelmatige cluster
onregelmatige cluster Cluster van sterrenstelsels waarin geen duidelijke structuur valt te ontdekken. De Virgo-cluster en de Lokale Groep zijn voo
Onsager, Lars
Onsager, Lars (1903-1976) Noors-Amerikaans (sinds 1945) fysisch chemicus; hoogleraar aan Yale University, VS (1940-1972). Onderzocht diffusie, Onsala Space Observatory
Onsala Space Observatory Radiosterrenwacht ten zuiden van Gothenburg (Zweden). De grootste telescopen van de sterrenwacht zijn een 26 m radioscho
ontbinding in factoren
ontbinding in factoren Herleiding van een veelterm tot een product van twee of meer veeltermen van lagere graad. Bijv. x2+8x+15 = (x+3) (x+5); x
ontbrekende materie
ontbrekende materie In onbruik geraakte term voor materie die geen waarneembare straling uitzendt, maar haar aanwezigheid verraadt door de zwaartekrachtswerking. onthoofde rivier
onthoofde rivier Rivier die in haar loop wordt afgetapt door een andere rivier. Dit verschijnsel treedt op als door riviererosie de waterscheiding gepasseerd ontkalking
ontkalking Proces waarbij uit een kalkachtig gesteente door oplossing de kalk of een gedeelte hiervan verdwijnt. Hiervoor is een zuur milieu nodig, ontsnappingssnelheid
ontledings- Reactie waarbij een verbinding ontleedt in de samenstellende elementen. Kan als reactie in de praktijk voorkomen of net als een reactie, redoxreactie,
ontsnappingssnelheid Minimale snelheid die ten opzichte van een hemellichaam vereist is om niet in een elliptische baan in het zwaartekrachtveld ontstekingstemperatuur
ontstekingstemperatuur (ontbrandingstemperatuur) Temperatuur waarbij een brandbare stof vlam vat. Voorwaarde daarvoor is dat de verbranding ontzilting
ontzilting Het beperken van de hoeveelheid zout in zout water, waardoor het geschikt wordt voor gebruik als drinkwater. Dit kan op verschillende manieren. onweer
onweer Meteorologisch verschijnsel waarbij bliksem optreedt vergezeld van rommelende geluiden. Veelal gaat dit gepaard met heftige stortbuien. Het onyx
onyx Edelsteensoort, melkwitte variëteit van chalcedoon, behorend tot de groep der agaten. Enigszins rood doorlopen onyx wordt sardonyx genoemd. onzekerheidsprincipe
onzekerheidsprincipe Principe uit de kwantummechanica, opgesteld door de Duitse natuurkundige Werner Heisenberg. Volgens het onzekerheidsprin
oogstmaan
oogstmaan Populaire benaming voor de Volle Maan die het dichtst bij de herfstequinox plaatsvindt. De Volle Maan staat dan in de buurt van het lentepunt, oöliet
oöliet Geheel of grotendeels uit kleine bolletjes (diameter 0,2-5 mm) opgebouwd gesteente. De bolletjes zijn vaak concreties van kalk- of ijzerverbindingen Oort-wolk
Oort, Jan Hendrik (1900-1992) Nederlands sterrenkundige. Oort heeft zich vooral beziggehouden met het onderzoek naar de bouw van het melkwegstelsel. oorvaam
Oort-wolk Grote, ijle wolk van komeetkoppen op grote afstand rondom de zon. De Oort-wolk strekt zich uit tot ca. 100.000 AE (ca. anderhalf lichtjaar) Oort, Jan Hendrik
oorvaam Voor het menselijk oor waarneembaar frequentiegebied.
oostelijke kwadratuur
oostelijke kwadratuur Situatie waarbij de maan of een planeet zich aan de hemel op een hoekafstand van 90° ten oosten van de zon bevindt. In het Oostends Peil
Oostends Peil (OP) Niveau ten opzichte waarvan de hoogtebepaling in België geschiedt. Vastgelegd als het gemiddelde peil van het springeb te Oostende. Oosterhoff, Pieter Theodorus
Oosterhoff, Pieter Theodorus (1904-1978) Nederlands astronoom, adjunct-directeur van de Leidse sterrenwacht (1951), hoogleraar (1948-72), algemeen oosterlengte
oosterlengte (OL) Lengteligging van een plaats ten oosten van de nulmeridiaan. Een plaats kan maximaal op 180° OL liggen.
oostpunt
oostpunt Punt aan de horizon dat zich exact ten oosten van de waarnemer bevindt; het oostelijke van de twee snijpunten van de horizon met de hemelequator.
opaal
opaal Mineraal, hardheid 5½-6½. Amorf ingedroogd gel van kiezelzuur, zonder kristalstructuur. Veelal melkwit met fraai kleurenspel, veroorzaakt door opalescentie
opalescentie Terugkaatsing van een deel van het opvallende licht door colloïdale deeltjes met een hoog reflectievermogen of een brekingsindex die opbrengst
opbrengst Hoeveelheid product die bij een proces gewonnen kan worden, veelal gerelateerd aan de theoretisch maximale opbrengst. Bij chemische open heelal
open heelal Heelal waarvan de gemiddelde materiedichtheid kleiner is dan de kritische dichtheid. De dichtheidsparameter ??is dan kleiner dan 1. Een open landschap
open landschap Landschap waarin verhoudingsgewijs weinig landschapselementen aanwezig zijn, waardoor `ver kijken' mogelijk is.
openingsverhouding
openingsverhouding Het quotiënt van de brandpuntsafstand en de middellijn van het objectief van een telescoop. De openingsverhouding is een m
operon
operon Een reeks van opeenvolgende genen in het DNA die de code vormen voor enzymen die behoren tot één stofwisselingsproces. In de reeks onderscheidt opgevaren grond
opgevaren grond Bodem met een dikke, humeuze toplaag, die ontstaan is doordat de mens klei of veen heeft opgehoogd met bagger uit sloten. Dit opheffingskust
opheffingskust Kust die ontstaat doordat een kustgebied wordt opgeheven. Wanneer dit langzaam gebeurt bij een kust die geleidelijk naar zee afloopt, Ophelia
Ophelia Op één na binnenste maantje van de planeet Uranus, in januari 1986 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaanse ruimtesonde ophitische textuur
ophitische textuur Karakteristieke textuur voor enige basische stollingsgesteenten, met name doleriet. Opvallend zijn de grote kristallen van augiet, Ophiuchus
Ophiuchus (afk. Oph, Nederlandse naam: Slangendrager) Sterrenbeeld op de hemelequator, gelegen tussen 15h58m en 18h42m rechte klimming en +opium
opium Aan de lucht gedroogd melksap van onrijpe vruchten van de slaapbol (Papaver somniferum). Bevat ruim 20 alkaloïden (opiumalkaloïden), w.oplosbaarheidsproduct
oplosbaarheidsproduct Grootheid (symbool L) die de maximale oplosbaarheid van een ionogene verbinding weergeeft. Gelijk aan het product van oplosmiddel
oplosmiddel Vloeistof waarin een andere stof (goed) kan oplossen. De meest gebruikte oplosmiddelen kunnen zeer veel stoffen oplossen; hiertoe behoren oplossing
oplossing In strikte zin ieder homogeen mengsel. Meestal alleen gebruikt voor vloeistoffen waarin een vloeibare component, het oplosmiddel, in overmaat oplossing, vaste
oplossing, vaste Oplossing in vaste toestand. De oplosbaarheid van stoffen in vaste toestand is bijna altijd veel lager dan in vloeibare toestand, omdat oploswarmte
oploswarmte Energie die - in de vorm van warmte - beschikbaar komt bij het oplossen van een verbinding. Kan ook negatief zijn, waardoor de oplossing Oppenheimer, Julius Robert
Oppenheimer, Julius Robert (1904-1967) Amerikaans fysicus. Zijn verdiensten lagen o.a. op het gebied van de kwantummechanica en de hoge-energie-oppervlak
oppervlak Meetkundige (ruimtelijke) figuur die bestaat uit de punten waarvan de coördinaten aan een vergelijking van de vorm z=f(x,y) of F(x,y,z)=oppervlaktehelderheid
oppervlakte-actieve stoffen Stoffen die de hechte band tussen de watermoleculen verstoren en de oppervlaktespanning verlagen. Allerlei synthetische
oppervlaktehelderheid Helderheid van een hemellichaam, gedeeld door de schijnbare oppervlakte aan de sterrenhemel. Een nevel of een sterrenste
oppervlaktespanning
oppervlaktespanning (grensvlakspanning) Kracht die op het oppervlak van een vloeistof werkt. Probeert de oppervlakte van een vloeistof zo klein oppervlakteveen
oppervlakteveen (ook: Hollandveen) Veen dat aan de oppervlakte ligt van de Holocene afzettingen in Nederland. Oppervlakteveen werd gevormd oppervlaktewater
oppervlaktewater Dat deel van de kringloop van het water dat zich afspeelt op het landoppervlak; zeeën en oceanen worden er dus niet toe gerekend. oppervlakte-actieve stoffen
Oppolzer, Theodor Ritter von
Oppolzer, Theodor Ritter von (1841-1886) Oostenrijks astronoom, hoogleraar in Wenen (vanaf 1875). Von Oppolzer hield zich vooral bezig met oppositie (sterrenk.)
oppositie (sterrenk.) Positie waarin een hemellichaam een lengteverschil van 180° met de zon heeft, gemeten langs de ecliptica. Het hemellichaam oppositielicht
oppositielicht Zeer zwakke diffuse lichtvlek, bij zeer donkere hemel in de richting tegenover (oppositie) de zon. Waarnemingen met de Pioneer 10 toonden oppositielus
oppositielus Schijnbare lusvormige baan aan de hemel die door een buitenplaneet wordt beschreven rond het tijdstip van oppositie. Het effect wordt oppositieschijnsel
oppositieschijnsel (Gegenschein) Zeer zwakke diffuse lichtvlek, die bij zeer donkere hemel waarneembaar is in de richting tegenover de zon. Het oppositieschijnsel opquark
opquark Een van de zes typen quarks, de elementaire deeltjes waaruit o.a. protonen en neutronen bestaan. Een proton is opgebouwd uit twee opquarks opsmelting
opsmelting (anatexis) Geologisch proces, waarbij gesteentemateriaal onder hoge druk en temperaturen boven 700°C opgesmolten wordt. Op deze manier optellen
optellen Rekenkundige bewerking waarbij twee hoeveelheden (getallen) worden samengevoegd. Algemene schrijfwijze: a+b=c, waarbij a en b willekeurige optelling
optelling Methode waarbij het optellen van twee willekeurig grote getallen wordt teruggebracht tot het optellen van een reeks eencijferige getallen. E
optica
optica Gedeelte van de natuurkunde waarin licht en daarmee samenhangende verschijnselen worden bestudeerd.
optica, geometrische
optica, geometrische Deel van de optica waarin de gang van lichtstralen door lenzen en via spiegels wordt berekend aan de hand van de brekings- optica, golfoptica,
optisch instrument Instrument waarin de gang van lichtstralen wordt veranderd. Te onderscheiden in spectroscopische instrumenten en objectieve en optisch instrument, objectief
optisch instrument, objectief Optisch instrument dat een projecteerbaar beeld geeft. Hiertoe behoren de objectieven van foto-, film-, tv-camera's e.optisch instrument, subjectief
optisch instrument, subjectief Optisch instrument dat geen projecteerbaar beeld geeft: een reëel voorwerp wordt omgezet in bundels evenwijdige stralen
optisch venster
optisch venster Deel van het elektromagnetisch spectrum waarin zichtbare straling wordt uitgezonden die door de atmosfeer van de aarde wordt doorgelaten. optische activiteit
optische activiteit Beïnvloeding van de polarisatierichting van licht dat door een (oplossing van een) verbinding valt. Komt voor bij kristallen en verbindingen optische dubbelster
optische dubbelster Dubbelster waarvan de twee componenten in werkelijkheid niet bij elkaar horen. Ze staan op geheel verschillende afstanden van optische interferometer
optische interferometer Instrument waarmee het mogelijk is extreem kleine hoeken aan de sterrenhemel op te meten. In de Michelson-interferometer
opwas
opwas Aangroei van land door sedimentatie op oudere afzettingen.
Orbiting Astronomical Observatories
Orbiting Astronomical Observatories (OAO) Reeks van drie Amerikaanse astronomische satellieten. OAO 1 werd gelanceerd op 8 april 1966 en viel Orbiting Geophysical Observatories
Orbiting Geophysical Observatories (OGO) Reeks van zes Amerikaanse geofysische satellieten, die tussen september 1964 en juni 1969 gelanceerd Orbiting Solar Observatories
Orbiting Solar Observatories (OSO) Reeks van acht Amerikaanse satellieten voor onderzoek aan de zon, gelanceerd tussen maart 1962 en juni 1975. ordeningsgetal
ordeningsgetal (atoomnummer) Grootheid die het aantal protonen in een atoomkern van een element aangeeft. Omdat het chemische karakter van een Ordovicium
Ordovicium Systeem en periode uit het Paleozoïcum, radiometrische ouderdom 500-440 miljoen jaar. Naam afgeleid van de Ordovices (oude volksstam organisch oplosmiddel
organisch oplosmiddel Oplosmiddel op basis van koolstofverbindingen, zoals tri, aceton, wasbenzine, en dergelijke. Meestal goed geschikt voor het organische sedimenten
organische sedimenten Stoffen die ontstaan uit dode organismen (planten of dieren) die niet geheel vergaan, maar wel een chemische reactie ondergaan. organische stoffen
organische stoffen Alle koolstofverbindingen die door organismen worden gevormd. Men kent ook talloze synthetische koolstofverbindingen die industrieel organogene sedimenten
organogene sedimenten Anorganisch materiaal ontstaan uit skeletjes of schalen van afgestorven organismen, die neerslaan op aarde. Vrijwel alle organogene verwering
organogene verwering (ook: biologische verwering, organische verwering) Het uiteenvallen van hard gesteente als gevolg van de werking van planten orgelpijpen
orgelpijpen Opgevulde, steilwandige, smalle gaten in een karstgebied. Deze gaten ontstaan doordat kalksteen oplost. Als de zo ontstane karstpijpen origineel
origineel Element van een verzameling (domein of origineelverzameling) dat door een functie of afbeelding op een element van een andere verzameling Orion (sterrenk.)
Orion (sterrenk.) (afk. Ori) Sterrenbeeld aan de noordelijke hemel, tussen 4h40m en 6h35m rechte klimming en -11° en +23° declinatie. Bevat een Orioniden
Orion-arm Spiraalarm van het Melkwegstelsel waarin de zon zich bevindt, genoemd naar het sterrenbeeld Orion waarin een deel van deze spiraalarm orkaan
Orioniden Meteoorzwerm waarvan de radiant zich in het sterrenbeeld Orion bevindt, zichtbaar van 16 tot 26 oktober (maximum rond 21 oktober). De Orionnevel
Orionnevel (M 42) Diffuse gasnevel in het sterrenbeeld Orion, op een afstand van ca. 1300 lichtjaar, voor het eerst in 1656 beschreven door de Nederlandse Orion-arm
orkaan Storm met windkracht 12 op de schaal van Beaufort.
ornithine
ornithine Aminozuur, tussenproduct bij de vorming van ureum uit ammoniak (NH3), het eindproduct van de eiwitafbraak. Tijdens dit proces (ornithinecyclus) Ornstein, Leonard Salomon
Ornstein, Leonard Salomon (1880-1941) Nederlands natuurkundige, hoogleraar te Utrecht (1915-1940). Zijn onderzoek was vooral gericht op de orogeen
orogeen Een tijdens een periode van orogenese gevormd, aaneengesloten en samenhangend stuk van de aardkorst, waarin zich meestal het grootste orogenese
orogenese Periode van gebergtevorming in de geologie, die zich meestal uitstrekt over enkele tientallen miljoenen jaren. Plooiingsgebergten of orogenen orogenese, alpiene
orogenese, alpiene Laatste grote periode van gebergtevorming, beginnend in het Boven Krijt en culminerend in het Tertiair, hoogtepunt 20-40 miljoen orogenese, caledonische
orogenese, caledonische Periode van plooiing en gebergtevorming in het Onder Paleozoïcum, culminerend in het Siluur, 400-450 miljoen jaar gelede
orogenese, hercynische
orogenese, hercynische Periode van plooiing en gebergtevorming tegen het eind van het Paleozoïcum, culminerend in het Boven Carboon, 250-300 orrery
orrery Mechanisch model van het zonnestelsel, waarin de bewegingen van de planeten met behulp van tandwielen in versneld tempo kunnen worden Ortelius, Abraham
Ortelius, Abraham (eig. Ortels of Hortels; 1527-1598) Zuid-Nederlands cartograaf en uitgever van boeken, handschriften, kaarten, prenten, enz. Gaf orthiet
orthiet Variëteit van het mineraal epidoot uit de groep der orthosilicaten behorend tot de epidoot-zoïsietgroep. Complexe samenstelling met cerium, orthogesteente
orthogesteente Metamorf gesteente dat is ontstaan door metamorfose van een stollingsgesteente.
orthoklaas
orthoklaas Mineraal uit de groep der tektosilicaten, bekendste vertegenwoordiger der kaliveldspaten. Afgeplatte wit- tot lichtgekleurde monocliene orthorombisch
orthorombisch Kristalstelsel met 3 tweetallige symmetrieassen die onderling rechte hoeken met elkaar maken.
orthoscopisch oculair
orthoscopisch oculair Oculair dat bestaat uit een platbolle ooglens en een achromatische veldlens, die de kleurfouten van de ooglens opheft.
oscilloscoop
oscilloscoop Apparaat waarmee wisselstromen of -spanningen kunnen worden bestudeerd en gemeten. Bestaat gewoonlijk uit een kathodestraalbuis Osheroff, Douglas D.
Osheroff, Douglas D. (geb. 1945) Amerikaans fysicus, verbonden aan Stanford University, California. Osheroff kreeg in 1996 samen met David Le
osmium
osmium Chemisch element, symbool Os, atoomnummer 76; behoort tot de platinametalen en de overgangsmetalen. Enigszins blauwachtig glanzend, osmoregulatie
osmoregulatie De handhaving van de balans tussen alle osmotisch werkzame stoffen binnen het dierlijke organisme. Vaak is het inwendige milieu osmose
osmose Diffusie van een oplosmiddel (meestal water) door een semipermeabele (halfdoorlaatbare) membraan die oplossingen van verschillende concentratie Ossenhoeder
Ossenhoeder Nederlandse naam die soms gebezigd wordt voor het sterrenbeeld Boötes.
O-ster Ster van spectraalklasse O. O-sterren worden gekarakteriseerd door absorptielijnen van geïoniseerd helium. De oppervlaktetemperatuur van O-P Cygni
Ostwald, Friedrich Wilhelm
Ostwald, Friedrich Wilhelm (1853-1932) Duits chemicus van Russische afkomst, hoogleraar te Riga (1881-1887) en Leipzig (1887-1906). Onderzocht Otter
Otter Nederlandse naam die soms gebezigd wordt voor het sterrenbeeld Hydrus (Kleine Waterslang).
oud gebergte
oud gebergte Gebergte dat als gevolg van lang werkende erosieprocessen afgesleten toppen heeft en minder reliëf. Het staat in tegenstelling tot het oud land
oud land Onderdeel van de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden dat bestaat uit oude kwelders of schorren. Via kreken heeft de zee zeeklei afgezet oude duinen
oude duinen Duinen aan de kust van Nederland die gevormd zijn in het Holoceen, gedurende het Subboreaal, op de eerder voor de kust ontwikkelde ounce
ounce Angelsaksische eenheid voor massa. Wordt afgekort met oz. Komt overeen met 0,02835 kg.
ounce troy
ounce troy Angelsaksische eenheid voor massa. Wordt afgekort met oz.t. Komt overeen met 0,0311035 kg.
ovalbumine
ovalbumine Opslageiwit uit de eieren van vogels, nodig voor de energie- en aminozuurvoorziening van het embryo dat zich binnen de schaal ontwik
Oven
Oven Nederlandse naam van het sterrenbeeld Fornax.
overbeweiding
overbeweiding Meer vee houden dan de natuurlijke vegetatie kan verdragen. Hierdoor wordt de vegetatie aangetast en de bodem niet meer vastgehouden. overerving, geslachtsgebonden
overerving, geslachtsgebonden Overerving van eigenschappen die gelegen zijn op de geslachtschromosomen van dieren en de mens. De gevolgen overerving, intermediaire
overerving, intermediaire (onvolledige dominantie) Overerving van eigenschappen, waarbij het fenotype van een heterozygote nakomeling ligt tussen
overgang (sterrenk.)
overgang (sterrenk.) Beweging van een hemellichaam over de zichtbare zonneschijf. Een overgang van de maan wordt een zonsverduistering genoem
overgangsklimaat
overgangsklimaat Klimaat dat wat betreft zijn kenmerken tussen een land- en een zeeklimaat in valt. Belangrijk kenmerk is dat het verschil tussen overgangsmetalen
overgangsmetalen Groep van 30 elementen (alle metalen) uit het periodiek systeem, gekenmerkt door de aanwezigheid van één tot tien d-elektronen overschuiving
overschuiving Breuk waarbij het ene pakket gesteentelagen ten gevolge van druk over het andere is geschoven onder een hoek die kleiner is dan 45°.
overslaggrond
overslaggrond Waaiervormige zavelige afzettingen die ontstaan in de nabijheid van een plaats waar een dijkdoorbraak heeft plaatsgevonden. Als een oververhit
oververhit Metastabiele toestand van een vloeistof die is verwarmd tot een temperatuur boven het kookpunt bij die druk, zonder dat de stof gasvormig Oxfordien
Oxfordien Onderste etage en tijd van de Boven Jura. Naam afgeleid van de kleigrond rond Oxford; ingevoerd door A.D. d'Orbigny in 1842.
oxidatie (scheik.)
oxidatie (scheik.) Deelreactie van een redoxreactie. Vroeger gedefinieerd als het binden van een stof met zuurstof; tegenwoordig gedefinieerd als dat oxidatiemiddel
oxidatiemiddel Stof die makkelijk elektronen opneemt en zo een andere stof kan laten oxideren. Het oxidatiemiddel wordt hierbij gereduceerd. Belangrijke oxidatieve fosforylering
oxidatieve fosforylering Het proces waarbij de uit oxidatie vrijkomende energie deels wordt opgeslagen in ATP (door koppeling van fosfaat en ADP)
oxiden
oxiden Verbindingen tussen atomen van een element en zuurstofatomen. De meeste oxiden zijn vaste stoffen, water (H2O) is vloeibaar, CO2, SO2 en oxidengroep
oxidengroep Mineralen behorend tot de niet-silicaten; verdeeld in onder andere oxiden, dubbeloxiden en hydroxiden. Hiertoe behoren onder andere oxychloriden
oxychloriden Verbindingen die zowel chloor- als zuurstofatomen bevatten die gebonden zijn aan een centraal atoom. Typische oxychloriden zijn POCl
oxydimetrie
oxydimetrie Kwantitatieve analyse door middel van titraties met stoffen die redoxreacties kunnen ondergaan. Als oxydatoren gebruikt men kaliumpermanganaat oxytocine
oxytocine Hormoon dat vanuit de hypofyseachterkwab aan het bloed wordt afgegeven en o.a. weeën opwekt aan het eind van de zwangerschap en de Oya Sjio
Oya Sjio (Koerilenstroom) Koude zeestroom afkomstig uit de Beringzee, stromend langs Kamtsjatka en de Koerilen. Stoot ten oosten van Japan op ozon
ozon (O3) Gas dat o.a. in de stratosfeer op 25 tot 35 km boven het aardoppervlak ontstaat uit zuurstof, door inwerking van ultraviolet licht met een kleinere ozonlaag
ozonlaag Deel van de atmosfeer dat zich op 50-55 km hoogte bevindt. Het is een onderdeel van de stratosfeer. De in deze laag aanwezige ozon (O3) O-associatie
p- Atomaire baanfunctie met haltervormige symmetrie van de elektronendichtheid. Alle p-baanfuncties hebben nevenquantumgetal 1; baanfunctie, sigmabaanfunctie,
P Cygni Zeer lichtsterke veranderlijke ster van spectraaltype B1 in het sterrenbeeld Cygnus (Zwaan), op een afstand van ca. 6000 lichtjaar. P Cygni paardenbreedten
paardenbreedten Gebied 30° ten noorden en ten zuiden van de evenaar, dat gekenmerkt wordt door warm en droog weer als gevolg van de dalende Paardenkopnevel
Paardenkopnevel Donkere nevel in het sterrenbeeld Orion, iets ten zuiden van de ster Zèta Orionis, die afsteekt tegen de diffuse gasnevel IC 434. De paardenkracht
paardenkracht Verouderde eenheid voor vermogen. Symbool: pk. Een paardekracht is het vermogen waarmee per seconde een arbeid van 75 kgf.m
paarlmica
paarlmica (margariet) Mineraal uit de groep der fyllosilicaten, behorend tot de glimmers. Monokliene kristallen met witte lichte kleur, vaak met een paarproductie
paarproductie De spontane creatie van paren deeltjes en antideeltjes uit hoogenergetische fotonen. De energie van een foton kan in massa worden omgezet paarvorming (natuurk.)
paarvorming (natuurk.) Vorming van een elektron en zijn antideeltje (positron) uit een foton, meestal in het veld van een atoom. De energie van het Paasdatum
Paasdatum De datum waarop het christelijke paasfeest wordt gevierd. Pasen valt elk jaar op een andere datum; de vuistregel is dat eerste paasdag gevierd pachyteen
pachyteen Stadium in eerste profase van de reductiedeling (meiose) waarin de paring (synapsis) van de homologe chromosomen volledig is. Elk paar Pacinotti, Antonio
Pacinotti, Antonio (1841-1912) Italiaans natuurkundige, hoogleraar te Bologna (1864), Cagliari (1873) en Pisa (1882). Construeerde het ringanker paddestoelrots
paddestoelrots Steen in de vorm van een paddestoel, ontstaan als gevolg van de erosieve kracht van wind die zandkorreltjes opwaait. Het gewicht van pakijs
pakijs Situatie waarbij het zeeoppervlak min of meer is bedekt met een drijvende ijsmassa van samengedreven ijsvelden en ijsschotsen. Het pakijs is PAK's
PAK's (polycyclische aromatische koolwaterstoffen); groep organisch chemische verbindingen die opgebouwd zijn uit koolstof- en waterstofatomen paleobiologie
paleobiologie Grensgebied tussen geologie (in het bijzonder de paleontologie) en de biologie, waarin men met name aan de hand van fossielen de biologische Paleoceen
Paleoceen Onderste serie en tijdvak van het Paleogeen, radiometrische ouderdom 54-65 miljoen jaar. Term is in 1874 ingevoerd. Wordt verdeeld in Paleogeen
Paleogeen (Nummuliticum, Onder Tertiair) Onderste subsysteem en subperiode van het Tertiair, radiometrische ouderdom 23-65 miljoen jaar. Wordt paleoklimatologie
paleoklimatologie Studie van het klimaat in de opeenvolgende geologische tijdperken. Uit overblijfselen van deze tijdperken (sedimenten, fossielen) paleomagnetisme
paleomagnetisme Oriëntatie van het aardmagnetische veld in het geologisch verleden en de wijzigingen ervan in dit verleden. Belangrijke gegevens paleontologie
paleontologie Wetenschappelijke studie van uitgestorven organismen, vooral aan de hand van fossielen. Grondlegger van de paleontologie was de Zweed Paleozoïcum
Paleozoïcum Oudste van de drie grote geologische tijdperken (Paleozoïcum, Mesozoïcum en Kenozoïcum), dat loopt van 570-240 miljoen jaar (m.palladium (scheik.)
palladium (scheik.) Chemisch element, symbool Pd, behoort tot de platinagroep van de overgangsmetalen; atoomnummer 46. Zilverwit, edel, bestendig palladiumverbindingen
palladiumverbindingen Verbindingen van het element palladium. Meest stabiele valentie II, verder ook III en IV. Vormt vooral met koolstofverbindingen Pallas
Pallas Planetoïde nr. 2, op 28 maart 1802 ontdekt door Heinrich Olbers. De afstand tot de zon varieert van 2,11 tot 3,42 AE; de omlooptijd is 4,607 Pallas, Peter Simon
Pallas, Peter Simon (1741-1811) Duits bioloog en geoloog, studeerde medicijnen in Berlijn, Göttingen en Leiden. Pallas werd in 1768 hoogleraar palm
palm Niet meer gebruikte afstandsmaat, gelijk aan de breedte van de handpalm ca. 9 à 10 cm. Ook komt de palm voor in de bouwkunst in de Middeleeuwen palmitinezuur
palmitinezuur (hexadecaanzuur) Koolstofverbinding met formule C15H31COOH; behoort tot de carbonzuren. In de vorm van glycerine-esters bestandd
Palomar Observatory Sky Survey
Palomar Observatory Sky Survey (POSS) Fotografische steratlas van de noordelijke sterrenhemel, vervaardigd met behulp van de 1,22 m Schmidt-pampa
pampa Landschap in Midden-Argentinië. In het westen droog en schaars begroeid; in het oosten doornige struiken, geen bomen. Vroeger bewoond Pan (sterrenk.)
Pan (sterrenk.) (1981 S13) Klein maantje van de planeet Saturnus, dat zich in de Encke-scheiding van het ringenstelsel van de planeet bevindt. De Pandora (sterrenk.)
Pandora (sterrenk.) Een van de binnenste kleine maantjes van de planeet Saturnus, in 1980 ontdekt op fot0's die gemaakt werden door de Amerikaanse Paneth, Friedrich Adolf
Paneth, Friedrich Adolf (1887-1958) Engels chemicus van Oostenrijkse afkomst, was hoogleraar in Praag (1918), Hamburg (1919), Berlijn (1922-Pangea
Pangea Verondersteld oercontinent dat zich volgens A. Wegener verdeeld heeft in de twee oercontinenten Laurazië en Gondwanaland, waaruit zich
pangen
pangen Oude benaming voor erffactor, ingevoerd door Hugo de Vries. Later verkort tot gen.
pannekoekmodel
pannekoekmodel Model voor de vorming van de grote-schaalstructuur in het heelal, vooral gepropageerd door de Russische astronoom Yakov Zel'dovitsj. papierchromatografie
papier- Chromatografie met als stationaire fase water (of een waterige oplossing) in een drager van filtreerpapier. Als mobiele fase chromatografische detectie
papierchromatografie Chromatografie met als stationaire fase water (of een waterige oplossing) in een drager van filtreerpapier.
Papin, Denis
Papin, Denis (1647-1714) Frans natuurkundige, hoogleraar te Marlburg (1688-1707). O.a. werkzaam bij Chr. Huygens en R. Boyle. Bouwde een stoommachine Pappus van Alexandrië
Pappus van Alexandrië (2e helft 3e eeuw n.C.) Grieks wiskundige. Zorgde met een inventarisatie en becommentariëring van de meetkunde voor kort
papyrus-Golnisjev
papyrus-Golnisjev (Moskouse papyrus) Papyrus dat in 1893 werd achterhaald. Vermoedelijk van omstreeks 1900 v.C. Bevat ongeveer 25 rekenkun
papyrus-Rhind
papyrus-Rhind (Ahmes-papyrus) In 1848 ontdekt papyrus, dat belangrijke inlichtingen bevat over de Egyptische wiskunde. Werd omstreeks 1650 v.paraboloïde
para- Eigenschap van materie waarbij de magnetische momenten van de afzonderlijke elektronen in de atomen elkaar niet compenseren magnetogram
paraboloïde Oppervlak dat wordt gevormd door een parabool om zijn symmetrieas te wentelen. De doorsneden met vlakken die loodrecht op de as parabool
parabool Verzameling punten in het vlak die gelijke afstand p hebben tot een vast punt F (brandpunt) en een vaste rechte d (richtlijn). Dus een kegelsnede paraboolduin
paraboolduin Langgerekte duin in hoefijzervorm. De twee armen van de paraboolduin zijn naar de wind toegekeerd.
Paradijsvogel (sterrenk.)
Paradijsvogel (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Apus.
paradox, hydrostatische
paradox, hydrostatische De druk op de bodem van een vat, gevuld met vloeistof, wordt bepaald door het gewicht van de hoogste vloeistofkolom in paragneis
paragneis Uit afzettingen (sedimenten) gevormde gneis.
parakleurstoffen
parakleurstoffen Ontwikkelingskleurstoffen voor bijvoorbeeld katoen. Een voorbeeld is pararood, dat gevormd wordt door het katoen eerst in kleurloze parallactische driehoek
parallactische driehoek Boldriehoek aan de sterrenhemel, waarvan de hoekpunten gevormd worden door de noordelijke hemelpool, het zenit en een parallactische ongelijkheid
parallactische ongelijkheid (parallactische vergelijking) Een onregelmatigheid in de beweging van de maan, veroorzaakt door de aantrekkingskracht parallactische opstelling
parallactische opstelling (equatoriale opstelling) Constructie waarbij een telescoop draaibaar is om een as evenwijdig aan de aardas (uuras of poolas parallax (sterrenk.)
parallax (sterrenk.) Hoek tussen de richtingen waarin een object door twee waarnemers (of een zich verplaatsende waarnemer) wordt gezien. De grootte parallax, fotometrische
parallax, fotometrische Parallax die overeenkomt met de afstand van een ster zoals die berekend kan worden uit de verhouding tussen de schijnbar
parallax, spectroscopische
parallax, spectroscopische Fotometrische parallax waarbij uit het spectrum van een ster van bepaalde spectraalklasse de absolute helderheid wordt parallel
parallel (ook: breedtecirkel) Denkbeeldige hele cirkel evenwijdig aan de evenaar, getrokken om plaatsbepaling op aarde mogelijk te maken. Inclusief parallellenpostulaat
parallellenpostulaat (evenwijdigheidspostulaat) Postulaat uit de vlakke meetkunde dat luidt: als een lijn twee andere lijnen zodanig snijdt dat de binnenhoeken parallellepipedum
parallellepipedum Prisma waarvan grond- en bovenvlak parallellogrammen zijn. De lichaamsdiagonalen delen elkaar middendoor en gaan door één parallellogram
parallellogram Vierhoek met twee paar evenwijdige zijden. De overstaande hoeken zijn gelijk en de diagonalen delen elkaar middendoor.
paramagnetisme
paramagnetisme Vorm van magnetisme waarbij de magnetische momenten van de atomen bij inschakeling van een uitwendig magnetisch veld een
parameter
parameter Willekeurige constante of variabele in een wiskundige uitdrukking, waarmee een aantal speciale gevallen van elkaar kunnen worden onderscheiden. paramyosine
paramyosine Een contractiel spiereiwit met even grote lengte als myosine, maar met een veel lager molecuulgewicht. Het komt voor in de grendelspieren Paranal
Paranal (Cerro Paranal) Naam van een bergtop in het noorden van Chili, waar de European Southern Observatory (ESO) werkt aan de bouw van de
parasitaire impedantie
parasitaire impedantie Impedantie van een elektronisch onderdeel die niet volgt uit de functie van het onderdeel. Een weerstand die opgebouwd is parathormoon
parathormoon Hormoon dat wordt geproduceerd door de bijschildklieren in de hals. Het regelt de hoeveelheid calcium en fosfor in het bloed door deze paraxiale beeldconstructie
paraxiale beeldconstructie Benadering van de gang van lichtstralen door lenzen en via spiegels. Men maakt gebruik van de volgende regels: een straa
parels
parels Organische edelstenen, opgebouwd uit laagjes organische stof (conchine) en kalk (aragoniet). Ontstaan als gevolg van een afweerreactie tegen Parkes Radio Astronomy Observatory
Parkes Radio Astronomy Observatory Radiosterrenwacht in New South Wales (Australië); de grootste radioschotel heeft een middellijn van 64 m Parkes, Alexander
Parkes, Alexander (1813-1890) Brits chemicus die in 1841 patent verkreeg op het proces om stoffen vochtwerend te maken door ze van een laagje parsec
parsec (pc) Afstandsmaat in de sterrenkunde, ongeveer gelijk aan dertig biljoen kilometer. Een parsec is de afstand van een ster die een jaarlijkse parallax Parsons, William
Parsons, William (1800-1873) Brits (Iers) edelman en astronoom. Bouwde op zijn privé-sterrenwacht op het landgoed Birr Castle een spiegeltelescoop particuliere propositie
particuliere propositie Propositie die iets beweert over slechts een deel van de omvang van het subject. Er zijn twee soorten van de volgende vorm: pascal (natuurk.)
pascal (natuurk.) SI-eenheid voor druk. Symbool: Pa. Een pascal is de druk die ontstaat wanneer op een oppervlak van 1 m2 een kracht werkt van 1 Pascal, Blaise
Pascal, Blaise (1623-1662) Frans wis- en natuurkundige, wijsgeer, apologeet en schrijver. Blaise heeft grote betekenis gehad voor een aantal exacte Paschen-reeks
Paschen, Friedrich (1865-1947) Duits natuurkundige, hoogleraar in Tübingen (1901) en Bonn (1920). Ontdekker van de Paschen-reeks, een aanta
Paschen-reeks Reeks van emissie- of absorptielijnen in het spectrum van waterstof, die veroorzaakt worden door elektronovergangen van of naar het Paschen, Friedrich
Pasiphae (sterrenk.)
Pasiphae (sterrenk.) Een van de buitenste kleine manen van de planeet Jupiter, in 1908 ontdekt door Melotte. De afstand tot het planeetmiddelpunt passaat
passaat Relatief droge, aanhoudende wind die van de subtropische hogedrukgebieden (subtropisch maximum) naar de equatoriale lagedrukgebieden passaat, noordoostpassaat,
passaat, zuidoostpassaat,
Passer
Passer Nederlandse naam van het sterrenbeeld Circinus.
Pasteur, Louis
Pasteur, Louis (1822-1895) Frans chemicus en bacterioloog. Zijn onderzoekingen zijn zeer waardevol geweest voor wetenschap en industrie. Zijn patina
patina Oxidatielaag op metalen (groen op koper, zwart op tin, grijs op zink en aluminium). Ontstaat door blootstelling aan de buitenlucht. Wordt ook Pauling, Linus Carl
Paul, Wolfgang (1913-1993) Duits fysicus, verbonden aan de universiteit van Bonn. Paul kreeg in 1989 samen met Norman F. Ramsey en Hans G. Pauw
Pauli, Wolfgang (1900-1958) Zwitsers fysicus. Een van de belangrijkste grondleggers van de in deze eeuw ontwikkelde kwantummechanica. Zijn belangrijkste Paul, Wolfgang
Pauling, Linus Carl (1901-1994) Amerikaans chemicus. Pauling was van 1931 tot 1964 hoogleraar aan het California Institute of Technology te Pasadena. Pauli, Wolfgang
Pauw Nederlandse naam van het sterrenbeeld Pavo.
Pavo
Pavo (afk. Pav, Nederlandse naam: Pauw) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 17h37m en 21h30m rechte klimming en ?57° en
PCB's
PCB's (polychloorbifenylen) Koolstofverbindingen die ontstaan door chlorering van bifenyl. Worden op grote schaal toegepast in de industrie en techniek. Peano, Giuseppe
Peano, Giuseppe (1858-1932) Italiaans wiskundige, hoogleraar te Turijn (1890). Werkterrein: getallentheorie, verzamelingenleer, logica. Ontwierp pectinen
pectinen Polysacchariden, opgebouwd uit galacturonzuureenheden (afgeleid van galactose). Het zijn gelatineachtige stoffen, die een rol spelen als b
peculiaire snelheid
peculiaire snelheid Ruimtelijke snelheid van een ster, waarbij gecompenseerd wordt voor de beweging van de zon om het centrum van het Melkwe
peculiar galaxies
peculiar galaxies Engelse term voor sterrenstelsels die een merkwaardig uiterlijk vertonen, vaak als gevolg van de zwaartekrachtswisselwerking met pedalfer
pedalfer Algemene aanduiding voor bodems in humide klimaten. De elementen ijzer en aluminium zijn in mindere mate weggespoeld dan andere elementen Pedersen, Charles J.
Pedersen, Charles J. (1904-1989) Noors-Amerikaans chemicus. Kreeg samen met D.J. Cram en J.M. Lehn de Nobelprijs voor chemie van 1987 toegeke
pedimentatie
pedimentatie Vervlakking van het aardoppervlak in droge gebieden. Ten gevolge van grote temperatuurschommelingen treedt verwering van gesteente pedocal
pedocal Algemene aanduiding voor bodems in aride (droge) gebieden. Wanneer de potentiële verdamping de neerslag overtreft, vindt in de bodem watertransport pedogamie
pedogamie Vorm van conjugatie waarbij versmelting plaatsvindt van de kernen van twee dochtercellen van dezelfde cel.
Pegasus (sterrenk.)
Pegasus (sterrenk.) (afk. Peg, Nederlandse naam: Pegasus) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 21h06m en 00h13m rechte Peirce, Benjamin
Peirce, Benjamin (1809-1880) Amerikaans wis- en sterrenkundige, vader van C.S. Peirce, was vanaf 1833 hoogleraar wiskunde, vanaf 1842 ook hoogleraar pelagiaal De open zee als leefgebied, met bijbehorende fauna (en flora); staat tegenover het benthaal (de bodemzone) en litoraal (de kustzone). In zoetwatergebieden peliet
peliet Gesteente dat is opgebouwd uit korrels met een doorsnede van minder dan 20 ?m (micron). De bestanddelen van een pelitisch gesteente zijn kwartskorrels Pelleboer, Jan
Pell, John (1611-1685) Engels wiskundige. Doceerde geruime tijd in Amsterdam en Breda (1643-1652). Werd bekend vanwege een oplossing voor Peltier-effect
Pelleboer, Jan (1924-1992) Nederlands meteoroloog. Na de landbouwschool doorlopen te hebben, kwam Pelleboer in 1946 in dienst van het KNMI, Pell, John
Peltier-effect Wanneer in een elektronisch circuit, bestaande uit twee verschillende metalen (of een metaal en een halfgeleider), een stroom loopt, wordt Penck, Albrecht
Penck, Albrecht (1858-1945) Duits geograaf, hoogleraar te Wenen (1885) en Berlijn (1906). Geldt op grond van zijn onderzoek naar vergletsjeringen pentaanthermometer
pentaan- Vloeistofthermometer gevuld met pentaan. Bruikbaar tot -131°C.
pentaanthermometer Vloeistofthermometer gevuld met pentaan. Hiermee kunnen temperaturen tot -131°C worden gemeten.
pentlandiet
pentlandiet Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de kiezen, chemische samenstelling (Fe,Ni)S. Hardheid 3½-4, dichtheid 4600-5000 kg/m3. pentosefosfaatcyclus
pentosefosfaatcyclus Afbraak van glucose door directe oxydatie; dit proces komt voor naast de citroenzuurcyclus. Uit glucose wordt eerst, ten koste penumbra
penumbra 1.bijschaduw. 2. Buitenste, relatief minder donkere deel van een zonnevlek.
Penzias, Arnold Allan
Penzias, Arnold Allan (geb. 1933) Duits-Amerikaans natuurkundige. Kreeg de Nobelprijs voor natuurkunde van 1978 toegekend voor de ontdekking pepsine
pepsine Spijsverteringsenzym dat eiwitten afbreekt tot peptiden. Gevormd in de maag uit het door de maagwand afgescheiden eiwit pepsinogeen. Maximaal pepsinogeen
pepsinogeen Onwerkbaar voorstadium van het eiwitsplitsende enzym pepsine.
peptiden
peptiden Verbindingen bestaande uit een aantal aminozuren die via peptidebindingen (gekenmerkt door -CO-NH-eenheid) gekoppeld zijn. Een dipeptide percentiel
percentiel Een statistische eenheid die een honderdste deel van een verzameling scores representeert. Bij psychologische tests wordt vaak gebruik gemaakt perchloorethyleen
perchloorethyleen (tetrachlooretheen, per) Koolstofverbinding. Kleurloze vloeistof met karakteristieke geur; dichtheid 1624 kg/m3; kookpunt: 121°perchloraten
perchloraten (tetraoxochloraten (VII)) Zoutachtige verbindingen. Zeer krachtige oxydatoren, toegepast in vuurwerk, springstoffen, en dergelijke.
percolatie
percolatie Het passeren van de grondwaterspiegel door water dat in de bodem naar beneden zakt.
periapsis
periapsis Punt op de baan van een hemellichaam waar de afstand tot het centrale object het kleinst is.
peridoot
peridoot Edelsteen, groenachtige variëteit van het mineraal olivijn.
perigeum
perigeum Punt op de baan van de maan of van een satelliet waar de afstand tot de aarde het kleinst is.
perihelium
perihelium Punt op de baan van een planeet, planetoïde of komeet dat zich het dichtst bij de zon bevindt.
periklaas
periklaas Mineraal uit de oxydengroep, chemische samenstelling MgO. Hardheid 6, dichtheid 3800 kg/m3. Kubische, meest korrelige, bleekgekleurde periode
periode (sterrenk.) 1. Omlooptijd van een hemellichaam rond een ander hemellichaam of van twee hemellichamen rond een gemeenschappelijk zwaa
periode 1. Omlooptijd van een hemellichaam rond een ander hemellichaam of van twee hemellichamen rond een gemeenschappelijk zwaartepunt. 2. periode (sterrenk.)
periode, periodisering
periode, periodisering (Gr.: periodos = het rondgaan) 1. Tijdvak, -kring. Uitvoerige bestudering van de geschiedenis van het denken en van de (Europese) periodiek systeem
periode-lichtkrachtrelatie
periode-lichtkrachtrelatie Verband tussen de periode en de gemiddelde lichtkracht (absolute visuele helderheid) van pulserende veranderlijke sterre
periodiek systeem Tabel waarin de chemische elementen zijn gerangschikt volgens opklimmend atoomnummer (ordeningsgetal) en periodieke teru
perkenwet
perkenwet Tweede wet van Kepler, volgens welke de lijn die een planeet met de zon verbindt in gelijke perioden gelijke oppervlakken (perken) doorloopt.
Perkin, William Henry
Perkin, William Henry (1838-1907) Engels chemicus, die in 1856 de eerste synthetische kleurstof, anilinepurper of mauveïne, synthetiseerde. In 1857 perliet
Perl, Martin Lewis (geb. 1927) Amerikaans fysicus, sinds 1963 hoogleraar aan Stanford University, California. Perl kreeg in 1995 samen met Frederick Perm (geologie)
perliet Fijnverdeeld mengsel van laagjes ferriet (een ijzermodificatie) en cementiet; komt voor in talloze ijzer-, staal- en gietijzersoorten. Ontstaat door Perl, Martin Lewis
Perm (geologie) Bovenste systeem en periode van het Paleozoïcum, met een radiometrisch bepaalde ouderdom van 280-240 miljoen jaar. Het Perm permafrost
permafrost Altijd bevroren ondergrond. Alleen in de zomer ontdooit de bovenlaag zodat zich dan moerassige omstandigheden ontwikkelen. Boven permanent wave
permanent wave Behandeling van het haar, om de structuur (glad, kroezend, gegolfd) te veranderen en voor geruime tijd te stabiliseren. Het haar wordt permanganaten
permanganaten (tetraoxomanganaten (VII)) Zoutachtige verbindingen met intens paarse kleur; sterke oxydatiemiddelen. Veel gebruikt voor het uitvoeren permeabiliteit (natuurk.)
permeabiliteit (natuurk.) Magnetische geleidbaarheid. Deze is van magnetiseerbare materialen aanmerkelijk groter dan van lucht.
permutatie
permutatie 1. Ordening van elementen van een verzameling. Zo is het aantal mogelijke permutaties van de letters a, b en c: abc, acb, bac, bca, cab en permutatie, cyclische
permutatie, cyclische Permutatie die een nieuwe ordening aanbrengt in een rij elementen door elk element een plaats naar voren te schuiven en het Perot, Alfred
Perot, Alfred (1863-1925) Frans fysicus, van 1894-1901 hoogleraar toegepaste fysica te Parijs, vanaf 1909 hoogleraar aan de École Polytechnique. peroxyden
peroxyden Alle weinig stabiele verbindingen en krachtige oxydatoren, die veelal explosief kunnen reageren met brandbare materialen. Bekend onder perpetuum mobile
perpetuum mobile Letterlijk: eeuwig bewegend. Men onderscheidt perpetuum mobiles van de eerste soort en van de tweede soort. Een perpetuum Perrin, Jean Baptiste
Perrin, Jean Baptiste (1870-1942) Frans natuurkundige, hoogleraar te Parijs (1910-1940); week daarna uit naar de VS. Nobelprijs 1926 voor een
Perseïden
Perseïden Meteoorzwerm waarvan de radiant zich in het sterrenbeeld Perseus bevindt, zichtbaar van 25 juli tot 18 augustus (maximum rond 12 augustus). Perseus (sterrenk.)
Perseus (sterrenk.) (afk. Per, Nederlandse naam: Perseus) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 01h26m en 04h46m rechte Perseus-arm
Perseus-arm Spiraalarm van het Melkwegstelsel, die buiten de Orion-arm ligt, waarin de zon zich bevindt.
Perutz, Max Ferdinand
Perutz, Max Ferdinand (geb. 1914) Oostenrijks-Brits biochemicus, hoogleraar te Cambridge. Onderzocht eiwitten en de vorming daarvan; stelde m
petapeta-
petgaten (ook: trekgaten) Rechthoekige sloten en plassen die overbleven na het weggraven of uitbaggeren van het veen. Het veen werd op uitgespaarde Petit, Alexis Thérèse
Petit, Alexis Thérèse (1791-1820) Frans natuurkundige, hoogleraar te Parijs (1815). Deed met P.L. Dulong onderzoek op het gebied van warmte. W
Pettenkofer, Max Joseph von
Pettenkofer, Max Joseph von (1818-1901) Duits chemicus en hygiënist, was aanvankelijk apotheker en werd in 1853 hoogleraar medicinale chemie Peurbach, Georg
Peurbach, Georg (1423-1461) Oostenrijks wis- en sterrenkundige, doceerde te Wenen de planetentheorie van Ptolemaeus en was tot 1457 astronoom pH
pH (zuurgraad) De concentratie aan waterionen in een oplossing, m.a.w. de mate waarin de oplossing zuur of basisch is; wordt uitgedrukt in de negatieve Phaethon
Phaethon Planetoïde nr. 3200, in 1983 ontdekt door de Infra-Rood Astronomische Satelliet (IRAS). Phaethon nadert de zon tot op een afstand van Pherecydes
Pherecydes (ca. 584-ca. 498 v.C.) Belangrijk in de geschiedenis van de Griekse kosmogonie door zijn, volgens Aristoteles, meer objectieve benadering Phillips, William D.
Phillips, William D. (geb. 1948) Amerikaans natuurkundige die internationale faam verwierf met zijn ontwikkeling van nieuwe technieken om atomen Phobos (sterrenk.)
Phobos (sterrenk.) 1. Binnenste maan van de planeet Mars, in 1877 ontdekt door de Amerikaanse astronoom Asaph Hall. De afstand tot het planeetmiddelpunt Phoebe
Phoebe Buitenste maan van de planeet Saturnus, in 1898 ontdekt door W.H. Pickering. De afstand tot het planeetmiddelpunt bedraagt gemiddeld 12,952 Phoenix (sterrenk.)
Phoenix (sterrenk.) (afk. Phe, Nederlandse naam: Phoenix) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 23h24m en 02h24m rechte klimming Piazzi, Giuseppe
pi- Moleculaire baanfunctie bestaande uit twee lobben en ontstaan door zijdelingse overlapping van twee p-baanfuncties van de oorspronkelijke baanfunctie, pbaanfunctie,
Piazzi, Giuseppe (1746-1826) Italiaans astronoom, hoogleraar te Palermo (1781). Ontdekte als eerste een planetoïde (Ceres, 1801).
Picard, Charles Émile
Picard, Charles Émile (1856-1941) Frans wiskundige, hoogleraar te Toulouse en aan de Sorbonne te Parijs. Werkterrein: differentiaalvergelijkingen Picard, Hein
Picard, Hein (1925-1988) Vlaams statisticus. Picard studeerde wiskunde en economische wetenschappen aan de Rijksuniversiteit te Gent. In 1960 werd Picard, Jean
Picard, Jean (1620-1682) Frans astronoom, had de supervisie bij de bouw van de sterrenwacht van Parijs (1667-71). Een der eersten die de micrometer Piccard, Auguste
Piccard, Auguste (1884-1962) Zwitsers fysicus, hoogleraar te Brussel (1922-54). Perfectioneerde de stratosfeerballon, waarmee hij in 1932 16.940 Piccard, Jacques
Piccard, Jacques (geb. 1922) Zwitsers oceanografisch ingenieur, zoon van Auguste Piccard. Bereikte in 1960 met zijn bathyscaaf in de Marianen Trog Pickering, Edward Charles
Pickering, Edward Charles (1846-1919) Amerikaans sterrenkundige. Hield zich als eerste bezig met het systematisch inventariseren van de helderhede
Pickering, William Henry
Pickering, William Henry (1858-1938) Amerikaans astronoom, vanaf 1887 verbonden aan het Harvard College Observatory in Cambridge (VS). Samen picopico-
Pictor
Pictor (afk. Pic, Nederlandse naam: Schildersezel) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 04h32m en 06h51m rechte klimming en
piëzo- Optreden van kleine elektrische spanningen in een kristalrooster bij samendrukking of uitrekking. Werd aan het einde van de 19e elektriciteit, pyroelektriciteit,
piëzo-elektriciteit
piëzo-elektriciteit Optreden van elektriciteit in een kristalrooster bij samendrukking of uittrekking.
piëzo-elektrisch effect
piëzo-elektrisch effect Verschijnsel dat bij sommige kristallen en keramische materialen optreedt en waarbij als gevolg van trekken, drukken of buigen pigment
pigment In de natuur voorkomende kleurstof veelal opgehoopt in speciale pigmentcellen. Bij planten zijn bijv. lichtgevoelige pigmenten aanwezig in Pijl
Pijl Nederlandse naam van het sterrenbeeld Sagitta.
pijnstillend middel
pijnstillend middel (analgeticum) Geneesmiddel waarmee pijn kan worden bestreden. Twee grote groepen: 1. opiaten, waarvan de werking berust op pijpaarde
pijpaarde Vette, witte, zeer fijn verdeelde kleisoort, die bijna geheel bestaat uit kaolien. Bevat vrijwel geen kalk en ijzer en wordt bij het branden zu
pingo
pingo Vorstheuvel. Doordat onder het aardoppervlak een ijskern ontstaat die geleidelijk aangroeit, wordt de grond langzaam opgetild. Dergelijke heuvels pinocytose
pinocytose De opname van microscopisch kleine vloeistofdruppels door levende cellen. Komt o.a. voor bij sommige eencelligen (Protozoa), slijmzwammen pint
pint Angelsaksische inhoudsmaat; komt overeen met 0,5506 liter.
Pioneer Venus Orbiter
Pioneer Venus Orbiter (PVO) Amerikaanse ruimtesonde voor onderzoek aan de planeet Venus. Pioneer Venus Orbiter werd op 20 mei 1978 gelanceerd,
Pioneer-sondes
Pioneer-sondes Reeks van Amerikaanse ruimtesondes voor het onderzoek aan het zonnestelsel. De eerste vier, gelanceerd in 1958 en 1959 naar de piramide (wisk.)
piramide (wisk.) Veelvlak waarvan een van de zijvlakken een veelhoek is, terwijl de andere zijvlakken driehoeken zijn met een gemeenschappelijk piramide, afgeknotte
piramide, afgeknotte Gedeelte van een piramide tussen grondvlak en een snijvlak evenwijdig aan het grondvlak. (Loopt het snijvlak niet evenwijdig piramide, regelmatige
piramide, regelmatige Piramide waarbij de basis een regelmatige veelhoek is en de opstaande zijden gelijke hoeken maken met de basis. De afstand Pirani-manometer
Pirani- Elektrische manometer die berust op het verband tussen gasdruk en warmtegeleiding. Bestaat meestal uit een stroomdraad, waarvan manometer, vloeistofmanometer,
Pirani-manometer Elektrische manometer die berust op het verband tussen gasdruk en warmtegeleiding.
Pisces (sterrenk.)
Pisces (sterrenk.) (afk. Psc, Nederlandse naam: Vissen) Sterrenbeeld op de hemelequator, gelegen tussen 22h49m en 02h04m rechte klimming en ?7° Piscis Austrinus
Piscis Austrinus (afk. PsA, Nederlandse naam: Zuidervis) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 21h25m en 23h04m rechte klimming pitotbuis
pitotbuis Buis met een aangepast profiel en voorzien van een drukopnemer, gebruikt voor het meten van stromingssnelheden (vooral van gassen). Veelal plaatmeetmachine
plaatmeetmachine Instrument voor het automatisch opmeten van de posities van hemellichamen op een fotografische plaat. De plaat wordt daartoe plaatselijke tijd
plaats- Structuurisomerie waarbij moleculen een zelfde skelet hebben, maar verschillen in de plaats waar de zijgroepen zijn aangehecht. isomerie, stereoisomerie,
plaats- Vector die zijn beginpunt heeft in de oorsprong van een coördinatenstelsel. De kentallen van de vector zijn dan tevens de coördinaten vector, richtingsvector,
plaatselijke tijd De tijd die geldt voor een bepaalde lengtegraad op aarde. De Middeneuropese Tijd (de normale kloktijd) is een zonetijd, die gehanteerd plaatsisomerie
plaatsisomerie Isomerie waarbij moleculen een zelfde skelet hebben, maar verschillen in de plaats waar de zijgroepen zijn aangehecht.
plaatsvector
plaatsvector Vector die zijn beginpunt heeft in de oorsprong van een coördinatenstelsel.
plaattektoniek
plaattektoniek (ook: schollentektoniek, schollentheorie) Leer dat de aardkorst bestaat uit een aantal mobiele stukken (ook schollen of platen genoemd) placer
placer Sedimentaire ertsafzetting, ontstaan door de mechanische sortering en opeenstapeling van mineralen met een relatief hoog soortelijk gewicht. Placodermi
Placodermi Klasse van uitgestorven, van kaken voorziene, vaak gepantserde vissen. Ze kwamen voor in het Devoon en werden tot 10 meter lang.
plagioklaas
plagioklaas Mengreeks van mineralen, waarvan de samenstelling der kristallen varieert tussen albiet en anorthiet.
Planck, Max Karl Ernst Ludwig (1858-1947) Duits theoretisch fysicus. Een van de laatste vertegenwoordigers van de klassieke natuurkunde en tevens planeet
Planck-constante
Planck-constante Fundamentele natuurconstante met symbool h, die het verband aangeeft tussen de frequentie van elektromagnetische straling en Planck, Max Karl Ernst Ludwig
planeet Hemellichaam dat in een min of meer cirkelvormige baan rond een ster beweegt. In ons eigen zonnestelsel zijn momenteel negen planeten bekend: Planeet X
Planeet X Hypothetische tiende planeet in ons zonnestelsel, waarvan het bestaan wordt afgeleid uit storingen in de bewegingen van Uranus en Neptunus. planetair model
planetair model Atoommodel waarbij de atoomkern alle positieve lading bevat en de negatieve ladingdragers (elektronen) daaromheen draaien. Voorgesteld planetaire begeleider
planetaire begeleider Object in een baan om de ster waarvan de massa zo klein is dat aangenomen mag worden dat het om een planeet gaat, en nie
planetarium
planetarium Instrument waarmee de bewegingen van de planeten (en hun manen) kunnen worden getoond. Oorspronkelijk was een planetarium een planetesimaal
planetesimaal Klein hemellichaam met een middellijn van hooguit enkele tientallen kilometers, waarvan er in de ontstaansperiode van het zonneste
planetoïde
planetoïde Klein rotsachtig hemellichaam waarvan er vele duizenden in vaak excentrische banen om de zon bewegen. De grootste planetoïde is Ceres, planetoïdengordel
planetoïdengordel Brede gordel in het zonnestelsel, gelegen tussen 2,1 en 3,3 AE (ca. 310 en 500 miljoen km) van de zon, waarin zich de meeste planetoïden planparallelle plaat
planparallelle plaat Doorzichtige plaat (glas of perspex) begrensd door twee evenwijdige platte vlakken. Valt er een lichtstraal op dan treedt er twee plantehormonen
Planté, Gaston (1834-1889) Frans natuurkundige, hoogleraar te Parijs (1860). Ontwikkelde de eerste oplaadbare accumulator (1859): twee loodplaten plas
plantehormonen (fytohormonen, groeistoffen) Stoffen die op bepaalde plaatsen in een plant worden gemaakt en elders in het organisme werkzaam Planté, Gaston
plas Klein tot vrij groot oppervlak van min of meer stilstaand water, dat (i.t.t. bij een meer) zo ondiep is dat het zonlicht de bodem kan bereiken. Door Plaskett, John Stanley
Plaskett, John Stanley (1865-1941) Canadees astronoom, directeur van het Dominion Astrophysical Observatory te Victoria (1917-35). Deed onderzo
plasma (natuurk.)
plasma (natuurk.) Geïoniseerd gas; bestaat uit positieve ionen en vrije elektronen. Wordt soms gezien als de vierde aggregatietoestand van een stof. plasma (sterrenk.)
plasma (sterrenk.) Gas dat uit elektrisch geladen deeltjes bestaat. Koel gas bestaat uit neutrale atomen, waarbij negatief geladen elektronen permanent plasmolyse
plasmolyse Het loslaten van de celinhoud van de celwand bij plantecellen. Treedt bij levende cellen (meestal reversibel) op als gevolg van uitdroging plastide
plastide Korrelvormig celorganel in plantecellen met eigen DNA en vaak met pigment. Ontstaat uit een proplastide: hoeveelheid protoplasma omgeven platentektoniek
platentektoniek Beweging van schollen (platen) in de lithosfeer van de aarde, die zich verplaatsen over de dieper gelegen, plastische asthenosfeer. Als platina
platina Chemisch element met symbool Pt, behoort tot de platinagroep van de overgangsmetalen, atoomnummer 78. Wit, rekbaar en pletbaar, edel metaal; platinagroep
platinagroep Zes elementen uit het periodiek systeem (iridium, osmium, platina, palladium, rhodium en ruthenium) met sterk verwante eigenschappen platonisch jaar
platonisch jaar De tijd die de hemelpool nodig heeft om een volledige cirkel te beschrijven rond de eclipticapool; deze beweging is het gevolg van platzee
platzee (ook: vlakzee) Zee met een maximale diepte van 200 m. Dit soort zee bevindt zich voor het grootste deel boven het continentaal plat en vormt playa
playa Meer in een droog gebied dat periodiek door de sterke verdamping geheel opdroogt. In woestijnen ook bolson genoemd.
Pleiaden (sterrenk.)
Pleiaden (sterrenk.) Open sterrenhoop in het sterrenbeeld Stier. Bestaat uit enkele honderden sterren in een gebied met een diameter van ongeveer Pleistoceen
Pleistoceen Het Pleistoceen of IJstijdvak begon ca. 2,5 miljoen jaar geleden en eindigde omstreeks 8300 v.C. Reeds voor het begin van het Pleistoceen Pliensbachien
Pliensbachien Etage en tijd van de Onder Jura tussen Sinemurien en Toarcien. Naam afgeleid van Pliensbach, een dorp in de Schwäbische Alb, ingevoerd Plioceen
Plioceen Bovenste serie (en tijdvak) van het Tertiair en van het Neogeen, radiometrische ouderdom ca. 7-2 miljoen jaar. In de continentale faciës van Ploestsj, Leonid
Ploestsj, Leonid (geb. 1939) Sovjetrussisch wiskundige, actief opposant van het regime. Hij werd voorjaar 1972 gearresteerd wegens betrokkenheid plooien (geologie)
plooien (geologie) Gebogen gesteentelagen in de aardkorst, die daarin ontstaan zijn als een gevolg van de horizontale of verticale druk die zich in deze plooiingsgebergte
plooiingsgebergte (ook: orogeen) Gebergte dat ontstaat door plooiing van de aardkorst (orogenese).
Plössl-oculair
Plössl-oculair Oculair dat bestaat uit twee vrijwel symmetrische achromatische lenzen, waarvan de lenselementen die uit kroonglas bestaan naar elkaar Plücker, Julius
Plücker, Julius (1801-1868) Duits wis- en natuurkundige, hoogleraar te Halle en Bonn. Ontdekker van de kathodestralen (1859). Werkterrein: diamagnetisme, Pluto Express
Pluto (sterrenk.) Negende (en buitenste) planeet in het zonnestelsel, in 1930 ontdekt door de Amerikaanse astronoom Clyde W. Tombaugh. De afst
Pluto Express Toekomstige ruimtesonde voor onderzoek aan de planeet Pluto en zijn maan Charon. De Pluto Express (in feite zullen er twee identieke Pluto (sterrenk.)
plutonisme
plutonisme Opvatting in de geologie dat het gesteente in de aardkorst ontstaan is door stolling van onderaards magma. Deze theorie werd opgesteld plutonium
plutonium Chemisch element, symbool Pu, atoomnummer 94. Behoort tot de transuranen. Zilverwit metaal, dichtheid 19.800 kg/m3; spt. 921°C. Van pn-junctie
pn-junctie (pn-overgang) Grensgebied tussen zones met een n-type en een p-type halfgeleider. De pn-junctie vormt een isolerende laag doordat hier podzol
podzol Sterk uitgeloogde zandbodem, veel voorkomend onder heidebegroeiing. Kenmerkend is de bovenste laag van ca. 40 cm waarin van boven naar podzolbodem
podzolbodem Bodem die gekenmerkt wordt door het wegspoelen van vooral ijzer, aluminium en humus naar dieper gelegen lagen (uitspoeling), om podzolering
podzolering Proces waarbij humus en ijzer- en aluminiumverbindingen uit de bovenste lagen van de bodem wegspoelen (uitspoeling) en zich in de poelgrond
poelgrond Laag gelegen klei-op-veenafzettingen in de nabijheid van een kreekrug. De lage ligging van de poelgronden is het gevolg van het proces poesta
poesta Steppe in Hongarije. Tegenwoordig vrijwel geheel in cultuur gebracht.
Poggendorff, Johann Christian
Poggendorff, Johann Christian (1796-1877) Duits natuurkundige. Aanvankelijk apotheker, later hoogleraar in de natuurkunde te Berlijn (1834). Werkterre
Pogson, Norman Robert
Pogson, Norman Robert (1829-1891) Engels astronoom, werkte op sterrenwachten in Engeland en India en ontdekte negen planetoïden. In 1856 steld
poikilithische textuur
poikilithische textuur Textuur waarbij in het gesteente kristallen voorkomen, ingesloten in grotere kristallen. Zo kunnen bijvoorbeeld olivijnkristallen Poincaré, Jules Henri
Poincaré, Jules Henri (1854-1912) Frans wis-, natuur- en sterrenkundige. Poincare heeft grote invloed gehad op de ontwikkeling van de zuivere en Poinsot, Louis
Poinsot, Louis (1777-1859) Frans wiskundige, hoogleraar aan de École Polytechnique te Parijs (1809). In zijn 'Éléments de statique' (1804) en 'Théorie Poiseuille, Jean Leonard Marie
Poiseuille, Jean Leonard Marie (1799-1869) Frans arts en fysioloog. Bestudeerde de stroming van visceuze vloeistoffen en ontdekte de naar hem Poisson, Siméon-Denis
Poisson, Siméon-Denis (1781-1840) Frans wiskundige, hoogleraar aan de École Polytechnique te Parijs (1806) en aan de Sorbonne (1809). Werkterr
polair front
polair front (ook: poolfront) Snijlijn van de grens tussen twee luchtsoorten met het aardoppervlak, waarbij één van de luchtsoorten afkomstig is van polair maximum
polair maximum Hogedrukgebied dat ontstaat door de extreme koude in het gebied van de polen. Aan de polen heeft de lucht een grotere dichtheid polaire satelliet
polaire satelliet Kunstmaan die in een baan over de poolgebieden van de aarde beweegt, meestal met een omlooptijd van ca. anderhalf uur. Voor aardonderzoek Polanyi, John Charles
Polanyi, John Charles (geb. 1929) Canadees chemicus, sinds 1962 hoogleraar aan de universiteit van Toronto. Kreeg samen met D.R. Herschbach polarimeter
polarimeter Instrument waarmee de polarisatie van elektromagnetische straling kan worden gemeten. Dergelijke metingen zijn van belang voor een polarisatie (natuurk.)
polarisatie (natuurk.) Beperking van het trillingsvlak van lichttrillingen en andere trillingsverschijnselen tot een vaste stand in de ruimte. In sommige polarisator
polarisator Kleine motor op een LNC in een satelliet-schotelantenne teneinde de LNC over 90° te verdraaien, waardoor tussen horizontaal of verticaal polje
polje Grote, meestal in cultuur gebrachte laagte in een karstgebied. Een polje ontstaat, doordat in de ondergrond van een karstgebied dikwijls ondergrondse pollenanalyse
pollenanalyse Ouderdomsbepaling door middel van de analyse van stuifmeelkorrels. Men onderzoekt type en aantal van de stuifmeelkorrels (pollen) Pollux (sterrenk.)
Pollux (sterrenk.) (Bèta Geminorum) Helderste ster in het sterrenbeeld Gemini (Tweelingen), op een afstand van 36 lichtjaar. Pollux is een rode reus poloon
poloon (polonium) Chemisch element, symbool Po, atoomnummer 84; behoort tot de nevenreekselementen. Zacht metaal, chemisch verwant met telluur polyacryl
poly- Verbindingen, vooral zouten, van polyfosforzuur. In de techniek gebruikt men onder andere natriumtripolyfosfaat als cheleermiddel, fosfiden
polyacryl (polyacrylnitril) Polymeer op basis van acrylnitril. Vooral toegepast als synthetische vezel (acrylvezel of polyacrylvezel), met 600-1100 acryleenheden polyamiden
polyamiden Polymeren gevormd door polycondensatie van aminogroepen en carbonzuurgroepen. Tot de polyamiden behoren onder andere eiwitten
polyederformule
polyederformule Formule die het verband aangeeft tussen de aantallen ribben, hoekpunten en zijvlakken van een veelvlak (polyeder). Indien Z het polyetheen
polyetheen (PE, polytheen, polyethyleen) Plastic op basis van etheen. Bestaat uit zeer lange ketens met CH2-eenheden; molecuulgewicht per keten polyfenie
polyfenie (pleiotropie) Veelzijdige werking van één gen. Soms bepaling van duidelijk verwante eigenschappen (bijv. pigmentvorming in verschillende polyfosfaten
polyfosfaten Verbindingen van polyfosforzuren; worden tot de fosfaten gerekend.
polygoonbodem
polygoonbodem Bodem die aan de aardoppervlakte veelhoekige structuren (polygonen) van scheuren vertoont, die opgevuld zijn met los materiaal polykristallijn materiaal
polykristallijn materiaal Vaste stof opgebouwd uit een groot aantal, onderling hecht verbonden kristalletjes. De normale toestand voor materiaal dat polymeer
polymeer Stof opgebouwd uit een groot aantal bouwstenen (monomeren) die door chemische reacties aan elkaar zijn gekoppeld. Tot de natuurlijke polymerie
polymerie (polygenie) Zelfde 'optellende' werking van verschillende genen. De kolfkleur van maïs bijv. wordt bepaald door meer dan één gen. Bij de polymethylmethacrylaat
polymethylmethacrylaat (PMMA) Plastic op basis van de methylester van methylacrylzuur. Laat zich verwerken tot harde, doorzichtige platen (Plex
polynya
polynya (Russ.: wak) Uitgestrekt ijsvrij gebied omgeven door poolijsvelden. In 1973 werd door satellieten voor het eerst de enorme polynya waargenomen polyoxymethyleen
polyoxymethyleen (POM, acetaalhars, polyacetaal, polyformaldehyde) Plastic op basis van formaldehyde. Toepassing in stevige, slagvaste gebruiksvoorwerpen, polyploïdie
polyploïdie In meer dan tweevoud voorkomen van alle chromosomen in de celkern. Komt spontaan in de natuur voor bij enkele dieren en bij vele planten. polypropeen
polypropeen (PP, polypropyleen) Plastic op basis van propeen. Harder dan polyetheen; verweekt pas boven 150°C. Zeer flexibel; strips van polypropeen polypropyleen
polypropyleen Zeer lichte en bijzonder stijve kunststof die als conusmateriaal voor de betere luidsprekers wordt gebruikt. Het lichte gewicht maakt polysacchariden
polysacchariden (meervoudige suikers) Polymeren opgebouwd uit suikereenheden. Vele komen in de natuur voor als bouwmateriaal of reservevoedsel, polystyreen
polystyreen (PS, polystyrol) Plastic op basis van styreen. Slecht bestand tegen chemicaliën. Al voor WO II op de markt, zij het in inferieure, bijzonder polytetrafluoretheen
polytetrafluoretheen (PTFE; bekende merknamen Tefal en Teflon) Plastic op basis van tetrafluoretheen. Buitengewoon bestendig tegen chemicalië
polyvinylacetaat
polyvinylacetaat (PVAC) Plastic op basis van vinylacetaat. Een van de oudere succesvolle plastics, inmiddels door andere grotendeels verdrongen. polyvinylchloride
polyvinylchloride (PVC) Plastic op basis van vinylchloride. In WO II op de markt gekomen ter vervanging van natuurrubber. Door hoog chloorgehalte Poncelet, Jean Victor
Poncelet, Jean Victor (1788-1867) Frans wiskundige, hoogleraar te Metz (1825-1835). Was als officier van Napoleon in Rusland enige tijd krijgsgevangene. pond (natuurk.)
pond (natuurk.) 1. Verouderde eenheid van massa. Symbool: p. Komt overeen met een massa van 500 g of 1/2 kg. Mag sinds de invoering van het Pond, John
Pond, John (1767-1836) Engels astronoom, bouwde in 1798 een privé-sterrenwacht te Westbury, waar hij posities van sterren ging meten. Van 1811-Pons, Jean Louis
Pons, Jean Louis (1761-1831) Frans astronoom, werd in 1789 portier van de sterrenwacht te Marseille, waarvan hij in 1813 toegevoegd directeur poolbeweging
pool- Klimaat waarin de temperatuur het gehele jaar lager dan 10°C is. Groei van bomen en grassen zijn onmogelijk. Men onderscheidt: toendraklimaat klimaat, regenwoudklimaat,
pool- Tweetal getallen waarmee een punt P in het platte vlak wordt vastgelegd; het ene getal geeft de afstand r tot een gegeven punt (de coördinatiegetal
poolbeweging De vrije beweging van de polen van de aarde, na correctie voor precessie en nutatie. De polen blijken dan een min of meer cirkelvormige poolcirkel
poolcirkel Breedtecirkel gelegen op 66,5° noorder- en zuiderbreedte. In het gebied tussen de poolcirkels en de polen gaat de zon gedurende een bepaalde poolcoördinaten
poolcoördinaten Coördinaten waarmee een punt P wordt vastgelegd. In het platte vlak geeft de ene coördinaat de afstand r tot een gegeven punt (de pooldag
pooldag Verschijnsel dat aan de polen een zes maanden durende dag bestaat. Hierbij blijft de zon boven de horizon. Naarmate men verder van de pool poollicht
poollicht (aurora) Lichtverschijnsel dat ontstaat nabij de noordelijke en zuidelijke magnetische polen van de aarde. Het wordt veroorzaakt door elekt
poollichtgordel
poollichtgordel Gordel in de dampkring van de aarde, gelegen rondom de magnetische noord- en zuidpool, waarin vrijwel altijd poollicht optreedt.
poolnacht
poolnacht Verschijnsel dat aan de polen een zes maanden durende nacht bestaat. Hierbij blijft de zon onder de horizon. Naarmate men verder van de poolshoogte
poolshoogte De hoogte van de hemelpool boven de horizon van de waarnemer, uitgedrukt in graden. De poolshoogte is altijd gelijk aan de noorder- Poolster
Poolster (Polaris, Alfa Ursae Minoris) Helderste ster in het sterrenbeeld Ursa Minor (Kleine Beer), op een afstand van ca. 700 lichtjaar. Polaris is een poolstreken
poolstreken Het noordpoolgebied (Arctica) en het zuidpoolgebied (Antarctica). Het noordpoolgebied bestaat uit een met ijs bedekt oceaanbekken, begrensd populatie (stat.)
populatie (stat.) Een statistische term waarmee de totale groep wordt aangeduid waarvan iets wordt onderzocht. Wanneer bijvoorbeeld bekeken wordt porfier
porfier Stollingsgesteente met ongelijkmatige textuur: er zijn grote en kleinere kristallen. Porfier komt vooral voor bij ganggesteenten en uitvloeiingsgesteenten. porfirische textuur
porfirische textuur Textuur van gesteente die gekenmerkt wordt door de aanwezigheid van betrekkelijk grote kristallen in een zeer fijnkorrelige grondmassa.
porfyrineringsystemen
porfyrineringsystemen Groep biologische pigmenten, waartoe o.a. hemoglobine, cytochromen en chlorofyl behoren. De porfyrinering wordt gevormd
porositeit
porositeit (poreusheid) 1. Bij een vaste stof het bezitten van holle ruimten. 2. Grootheid die de mate van porositeit aangeeft; gelijk aan het volume aan Porter, George
Porter, George (geb. 1920) Brits chemicus, hoogleraar in Sheffield en Londen (1963). Van 1945 tot 1954 werkte hij samen met R.G.W. Norrish. Deelde Porter, Rodney Robert
Porter, Rodney Robert (1917-1985) Brits biochemicus, verbonden aan het Institute for Medical Research te Londen (1949-1960), hoogleraar immuno
Portia
Portia Een van de kleine manen van de planeet Uranus, in januari 1986 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaanse ruimtesonde Voyager Portlandien
Portlandien Etage en tijd in de Boven Jura. Naam afgeleid van het schiereiland Portland (Dorset, Engeland). De naam Portland Stone werd reeds in positiehoek
positiehoek De hoek tussen de verbindingslijn van twee hemellichamen aan de sterrenhemel en de noord-zuidrichting, gemeten vanaf het noorden via positiemeetinstrument
positiemeetinstrument Instrument voor het meten van posities van bijv. sterren op een fotografische plaat. Oorspronkelijk gebeurde dit met behulp positiestelsel
positiestelsel Talstelsel waarbij de waarde van een cijfer in de notatie van een getal afhankelijk is van de plaats in de notatie. In bijv. 303 betekent de positron
positron (positon) Elementair deeltje dat het antideeltje is van het elektron. Het positron lijkt in elk opzicht op het elektron, maar heeft een positieve postvulkanische verschijnselen
Post-Glaciaal Geologische periode uit het Pleistoceen die volgde op de periode dat Nederland gedeeltelijk bedekt was met landijs (Saale-glaciaal). potentiaal
postvulkanische verschijnselen Verschijnselen die wijzen op het vroeger voorkomen van vulkanisme. Vanzelfsprekend zijn dat de aanwezigheid Post-Glaciaal
potentiaal Natuurkundige grootheid die een belangrijke rol speelt in veldtheorieën, dus bij elektrische, magnetische en zwaartekrachtvelden. Wordt potentiaalverschil
potentiaalverschil Het verschil in spanning tussen twee punten in een elektrisch veld, uitgedrukt in Volts; in de zenuwfysiologie meestal in millivolts.
potentiometer, lineaire
potentiometer, lineaire Potentiometer waarbij de weerstandswaarde over het gehele gebied waarlangs het centrale contact glijdt, niet verloopt.
potentiometer, logaritmische
potentiometer, logaritmische Potentiometer waarbij de weerstandswaarde over het gebied waarlangs het centrale contact loopt, logaritmisch afneemt. potentiometer, schuifpotentiometer,
potentiometrie Kwantitatieve chemische analyse met twee elektroden en een spanningsmeter die het spanningsverschil tussen beide elektroden bepaalt potklei
potklei Zware taaie klei, die voorkomt op geringe diepte en tijdens de Riss-ijstijd is afgezet in dalen en meren. Eertijds gebruikt om er potten van te Powell, Cecil Frank
Powell, Cecil Frank (1903-1969) Brits natuurkundige, hoogleraar te Bristol (1948). Nobelprijs 1950 voor de ontdekking van het pion (pi-meson). B
Poynting, John Henry (1852-1914) Brits natuurkundige, hoogleraar te Birmingham (1880). Werkterrein: elektromagnetisme. Bepaalde de gemiddelde
Poynting-Robertson-effect
Poynting-Robertson-effect Verschijnsel, genoemd naar de Britse natuurkundige J.H. Poynting en de Amerikaanse natuurkundige H.P. Robertson, Poynting, John Henry
prairie
prairie Steppe in Noord-Amerika, ontstaan onder invloed van de Rocky Mountains. Vochtige wind uit het westen wordt op de bergflanken gestuwd; praseodymium
praseodymium Chemisch element, symbool Pr, atoomnummer 59; behoort tot de zeldzame aardmetalen. Geel gekleurd metaal; smeltpunt: 919°C; kookpunt: Preboreaal
Preboreaal Eerste periode van het Holoceen, die van ca. 8000-7000 v.C. duurde. Het Preboreaal werd gekenmerkt door een stijgende zeespiegel als Precambrium
Precambrium (ook: Cryptozoïcum) De geologische tijd en de daarin gevormde gesteenten, vanaf het ontstaan der aarde tot het Cambrium. Men maakt precessie
precessie Langzame verandering van de stand van de aardas in de ruimte, als gevolg van de aantrekkingskracht van met name de maan en de zon op precipiteren
precipiteren Het neerslaan of doen neerslaan van zich in oplossing bevindende stoffen, bijvoorbeeld van eiwitten.
prednison
prednison Van natuurlijke corticosteroïden afgeleid geneesmiddel met een veel sterkere (met name ontstekingremmende) werking. Nog iets sterker Pregl, Fritz
Pregl, Fritz (1869-1930) Oostenrijks chemicus, werkzaam aan de universiteit van Graz, waar hij in 1913 directeur werd van het medisch-chemisch instituut. prehniet
Pre-Glaciaal Geologische periode uit het Pleistoceen die voorafging aan de periode dat Nederland gedeeltelijk bedekt was met landijs uit Scandinavië Priabonien
prehniet Mineraal uit de groep der fyllosilicaten, behorend tot de glimmers, hardheid 6-6½, dichtheid 2900 kg/m3. Geel tot lichtgroen gekleurd. Komt Prelog, Vladimir
Prelog, Vladimir (geb. 1906) Chemicus uit het voormalige Joegoslavië; hoogleraar te Zürich (1950-1976). Onderzocht ringverbindingen en het verband Pre-Glaciaal
Priabonien Bovenste etage en tijd van het Eoceen, afgeleid van Priabona (Verona, Italië) en ingevoerd door A.C. de Lapparent in 1893. Komt ongeveer priel
priel Fijnere vertakking van geulen in een waddengebied. Wadden worden doorsneden door een stelsel van prielen, die zijn ontstaan door de schurende priemdeler
priem- (ondeelbaar getal; rechtlijnig getal) Natuurlijk getal ongelijk aan 1, dat geen andere positieve gehele delers heeft dan 1 en zichzelf. De getal, rationaal
priem- Priemgetal dat deler is van een natuurlijk getal. De delers van bijv. 30 zijn 1, 2, 3, 5, 6, 10, 15 en 30. Alleen 2, 3 en 5 zijn priemgetallen deletie
priem, relatief (onderling ondeelbaar) Eigenschap van twee getallen die aangeeft dat ze geen andere gemeenschappelijke (gemene) delers hebben dan Priestley, Joseph
priemdeler Deler van een natuurlijk getal (soms geheel getal) dat tevens een priemgetal is.
priemgetal
priemgetal Natuurlijk getal, ongelijk aan 1, dat geen andere positieve gehele delers heeft dan 1 en zichzelf.
priemtweeling
priemtweeling Twee priemgetallen waarvan het verschil 2 is. Bijv. 3 en 5, 11 en 13, 41 en 43, 107 en 109. Men vermoedt dat er oneindig veel priemtweelingen priem, relatief
Priestley, Joseph (1733-1804) Engels predikant, filosoof en natuurwetenschapper. Emigreerde 1794 naar Amerika. Publiceerde o.a. 'Essay on the nature Prigogine, Ilya
Prigogine, Ilya (geb. 1917) Belgisch chemicus van Russische afkomst; sinds 1947 hoogleraar te Brussel. Bestudeerde irreversibele thermodynamische primair brandpunt
primair brandpunt Hoofdbrandpunt van een telescoop; het punt waarin evenwijdige lichtstralen door het telescoopobjectief worden gebundeld. Maakt primaire dam
primaire dam Directe afsluiting van een zee-arm, waardoor de kustlijn in een gebied wordt verkort. Op deze manier kan de veiligheid in een gebied primitieve astronomie
primitieve astronomie (primitieve sterrenkunde) Door zogenaamde primitieve volken bedreven sterrenkunde, die onder andere gebruikt wordt voor
Principia
Principia Verkorte naam van het boek Philosophiae Naturalis Principia Mathematica, dat in 1687 werd gepubliceerd door de Engelse wis-, natuur- prisma (natuurk.)
prisma (natuurk.) Veelvlak van doorzichtig materiaal dat in optische instrumenten wordt gebruikt om licht van richting te doen veranderen of om het prisma (wisk.)
prisma (wisk.) Veelvlak waarvan alle hoekpunten in twee evenwijdige vlakken (grond- en bovenvlak) liggen en waarvan de opstaande ribben evenwijdig prismacirkel
prisma, recht Prisma waarbij de opstaande zijden loodrecht op het grondvlak staan. Bijzondere prisma's zijn het blok en de kubus.
prismacirkel Vrij weinig gebruikt hoekmeetinstrument dat qua constructie overeenkomt met het sextant. De cirkelrand met de gradenverdeling is hie
prismakijker
prismakijker Kijker voorzien van omkeerprisma('s) voor een rechtopstaand beeld.
prismatoïde
prismatoïde Veelvlak waarvan de hoekpunten in twee evenwijdige vlakken liggen. De afstand tussen deze twee vlakken is de hoogte en de zijvlakken prisma, recht
probleem van...
probleem van... Voor probleem van... kijke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.
proces van...
proces van... Voor proces van... kijke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.
proces, isobaar
proces, isobaar Proces dat verloopt bij gelijke druk.
proces, isochoor
proces, isochoor Proces dat verloopt bij gelijkblijvend volume.
proces, isotherm
proces, isotherm Proces dat verloopt bij gelijkblijvende temperatuur.
Prochorov, Alexander Michailovitsj
Prochorov, Alexander Michailovitsj (geb. 1916) Russisch natuurkundige, hoogleraar te Moskou (sinds 1954). Kreeg, samen met N.G. Basov en C.Proctor, Richard Anthony
Proctor, Richard Anthony (1837-1888) Engels journalist en amateur-astronoom. In 1869 ontdekte hij dat vijf sterren van de Grote Beer dezelfde eig
Procyon (sterrenk.)
Procyon (sterrenk.) (Alfa Canis Minoris) Helderste ster in het sterrenbeeld Canis Minor (Kleine Hond), op een afstand van 11 lichtjaar. Procyon is product (wisk.)
product (wisk.) De uitkomst van een vermenigvuldiging. Bijv. in 4 x 6 = 24 is 24 het product. Soms wordt 4 x 6 al een product genoemd.
product, inwendig (scalair product) Vermenigvuldiging van twee vectoren waarbij de uitkomst (soms ook inwendig product genoemd) een getal is. product, merkwaardig
product, merkwaardig Product van de som en het verschil van twee grootheden. Zijn de grootheden a en b, dan is het merkwaardig product: (a+b)(product, uitwendig
product, uitwendig (vectorieel product; vectorproduct; uitproduct) Vermenigvuldiging van twee vectoren waarbij de uitkomst (soms ook uitwendig proef van...
productregel
productregel Regel volgens welke de afgeleide van het product van twee differentieerbare functies (f en g) wordt bepaald. Er geldt voor de afgeleide product, inwendig
proef van... Voor proef van... kijke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.
proefpersoon
proefpersoon De persoon wiens gedrag tijdens een experiment bestudeerd wordt. Proefpersoon wordt vaak afgekort tot pp en proefpersonen tot ppn.
profundaal
profundaal Het diepste gedeelte van een meer, beneden 10 meter, waar nauwelijks tot geen licht meer doordringt. Alle organismen die in deze zone progesteron
progesteron Vrouwelijk geslachtshormoon, dat wordt geproduceerd in het gele lichaam van de eierstok en in de placenta. Brengt het baarmoederslijmvlies prograad
prograad (rechtlopend) Beweging van een hemellichaam in een baan om de zon of van een satelliet in een baan om een planeet die, bezien vanaf een programmering
programmering Onderdeel van de wiskunde waarin men zich bezighoudt met optimaliseringsproblemen. Hierbij moet voor een grootheid de hoogst programmering, lineaire
programmering, lineaire Programmering waarbij de betrekkingen tussen de te optimaliseren grootheid en de variabelen waar hij van afhangt, en de
programmering, niet-lineaire
programmering, niet-lineaire Programmering waarbij men zich bezighoudt met optimaliseringsproblemen die niet-lineaire functies bevatten. Wordt projectie (geo.)
projectie (geo.) (ook: kaartprojectie) Methode om het aardoppervlak op een plat vlak weer te geven. Door de kromming van het aardoppervlak treden projectie, centrale
projectie, centrale (gnomische projectie) Projectiemethode der beschrijvende meetkunde: zij O een punt in de ruimte buiten het projectievlak A, dan projectie, orthogonale
projectie, orthogonale Projectiemethode der beschrijvende meetkunde: zij P een punt in de ruimte, dan verstaat men onder de orthogonale projectie prolactine
prolactine (lactotroop hormoon, LTH) Hormoon uit de hypofysevoorkwab dat de melksecretie bij de moeder stimuleert na de geboorte van een kind
Prometheus (sterrenk.)
Prometheus (sterrenk.) Een van de binnenste kleine manen van de planeet Saturnus, in 1980 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaa
promethium
promethium Chemisch element, symbool Pm, atoomnummer 61; behoort tot de zelzame aardmetalen. Van promethium bestaan geen stabiele isotopen; propeen
propeen Koolstofverbinding die behoort tot de alkenen. Kleurloos gas, kookpunt: -48°C. Ontstaat bij het kraken van aardolie naast het waardevollere propositie (wisk.)
propositie (wisk.) Stelling of een probleem, eventueel voorzien van een bewijs of oplossing. Meer in het algemeen elke uitdrukking waarvan men kan protactinium
protactinium Chemisch element, symbool Pa, atoomnummer 91; behoort tot de actiniden. Van protactinium bestaan geen stabiele isotopen; het is een Proterozoïcum
Proterozoïcum Het jongste deel van het Precambrium. De grens tussen Archeïcum en Proterozoïcum wordt meestal bij circa 2500 miljoen jaar geleden proton
proton Kerndeeltje met een positieve elektrische lading en met een massa die 1836 maal zo groot is als die van het elektron. Protonen behoren tot de protonverval
proton-protonreeks Reeks kernfusiereacties in het inwendige van sterren waarbij uiteindelijk vier waterstofatoomkernen (protonen) worden omgezet protoplaneet
protonverval Het hypothetische verval van protonen, voorspeld door sommige grote-unificatietheorieën. Hoewel de gemiddelde levensduur van het proton-protonreeks
protoplaneet Hemellichaam met een middellijn van hooguit een paar duizend kilometer, waarvan er in de ontstaansperiode van het zonnestelsel vele protoplanetaire schijf
protoplanetaire schijf Afgeplatte schijf van gas en stof rond een pas gevormde ster. Protoplanetaire schijven vormen waarschijnlijk de voorlopers van protoster
protoster Samentrekkende gas- en stofwolk in het Melkwegstelsel, waaruit zich een ster zal vormen op het moment dat de dichtheid en de temperatuur protosterrenstelsel
protosterrenstelsel Intergalactische gaswolk waaruit zich in de toekomst een sterrenstelsel zal vormen. Met behulp van gevoelige radiotelescopen protrombine
protrombine Stollingsfactor II; bevindt zich in het bloed. Voor de productie (in de lever) is vitamine K noodzakelijk. Wordt in aanwezigheid van andere protuberans
protuberans Gloeiende wolk van waterstofgas boven het oppervlak van de zon, die soms als een purperrood uitsteeksel buiten de rand van de zon kan proustiet
Proust, Joseph Louis (1754-1826) Frans chemicus, hoogleraar te Segovia, Salamanca en Madrid. Ontdekte glucose. Wet van Proust (wet der consta
proustiet Mineraal uit de sulfidengroep. Hardheid 2½, dichtheid 5700 kg/m3. Monokliene donkere tot grijsrode kristallen met metaalglans. Vormt samen Proust, Joseph Louis
provitamine
provitamine Stof die zelf fysiologisch inactief is, maar in het lichaam wordt omgezet in een vitamine. Bijv. caroteen is het provitamine van vitamine Proxima Centauri
Proxima Centauri Rode dwergster in het sterrenbeeld Centaur (Centaurus) op een afstand van 4,27 lichtjaar. De ster staat iets dichter bij de zon dan psammiet
psammiet In België gebruikte naam voor een zandsteen met veel glimmers, die evenwijdig aan het laagvlak liggen. In het verleden toegepast voor bestrating psilocybine
psilocybine Een stof met een vergelijkbare werking als LSD. Het kan gewonnen worden uit bepaalde paddestoelen.
psychedelica
psychedelica (bewustzijnsverruimers) Verzamelnaam voor drugs (o.a. LSD) met een bewustzijnsverruimende werking, d.w.z. dat ze meer van het innerlijk psychrometer
psychrometer Instrument om de vochtigheid van de lucht te meten. Het bestaat uit een combinatie van twee thermometers: de ene, de droge bol, geeft Ptolemaeus, Claudius
Ptolemaeus, Claudius (ca. 100-170 n. C.) Grieks sterrenkundige, geograaf en wiskundige, werkzaam te Alexandrië. Hij bouwde voort op werk en Puck
Puck Een van de kleine manen van de planeet Uranus, in januari 1986 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaanse ruimtesonde Voyager puddingmodel
puddingmodel Atoommodel waarbij de positieve lading zich zou uitstrekken over het hele volume van het atoom en de negatieve lading (elektronen) puff
puff Actief deel van een chromosoom in verband met m-RNA en eiwitsynthese. Met behulp van een microscoop zichtbaar als opgezwollen deel van puimsteen
puimsteen Gestold vulkanisch schuim, toegepast als schuur- en slijpmiddel. Het wordt ook verwerkt in beton, dat hierdoor beter isolerend en lichter
puinhelling
puinhelling Heuvel- of bergwand bezaaid met blokken, die door verwering en erosie uit de dalwand zijn losgeraakt. De blokken zijn nog hoekig en komen puinkegel
puinkegel Min of meer uit een massa puin bestaand kegelvormig lichaam aan de onderzijde van een rotswand. Dit ontstaat wanneer regelmatig rotsblokken puinwaaier
puinwaaier Sedimentpakket dat zich opbouwt waar een stroom in een bekken terechtkomt (bijvoorbeeld een bergstroom in een dalvlakte, of een smeltwaterstroom pulsar
pulsar Ster die zeer regelmatig korte pulsen van radiostraling uitzendt; de pulsperiode ligt tussen 0,0016 seconde (voor de snelste pulsar, PSR 1937+pulserend heelal
pulserend heelal (oscillerend heelal) Heelal dat afwisselend uitdijt en inkrimpt. Wanneer de materiedichtheid van het heelal groter is dan de kritische punt (wisk.)
punt (wisk.) Niet nader te omschrijven object uit de meetkunde, dat aan zekere veronderstellingen (de postulaten van de beschouwde ruimte) voldoet. puntbol
punt- Cirkel waarvan de straal nul is. Het enige punt van de cirkel is dus het middelpunt.
puntbol Bol waarvan de straal nul is. De bol bestaat dus uit één punt, het middelpunt.
puntbron (sterrenk.)
puntbron (sterrenk.) Puntvormige bron van elektromagnetische straling aan de sterrenhemel; stralingsbron met een verwaarloosbare schijnbare afmeting.
puntcirkel
puntcirkel Cirkel met straal nul.
puntsymmetrische figuur
puntsymmetrische figuur Figuur die door draaiing om 180° in zichzelf overgaat. Het origineel (bijv. een punt P van de figuur) en het beeldpunt liggen punt, kegelpunt,
Pupin, Michael Idvorsky
Pupin, Michael Idvorsky (1858-1953) Hongaars-Amerikaans natuurkundige, hoogleraar te New York (1901-1931). Uitvinder van een fluorescentiescherm
Puppis
Puppis (afk. Pup, Nederlandse naam: Achtersteven) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 06h02m en 08h26m rechte klimming purbeck
purbeck Marmerachtige steen, die, indien gepolijst, op albast lijkt. P. is afkomstig van het gelijknamige schiereiland ten westen van Southampton. In Purcell, Edward Mills
Purcell, Edward Mills (1912-1997) Amerikaans fysicus. Purcell was van 1945 tot 1958 hoogleraar aan Harvard University te Cambridge, Massachuse
purinen
purinen Heterocyclische stikstofbasen. Bekend zijn adenine en guanine, die beide bestaan uit een vijfhoekige en een eraan gekoppelde zeshoekige ring Purple Mountain Observatory
Purple Mountain Observatory Belangrijkste Chinese sterrenwacht, gelegen op 267 meter hoogte ten noordoosten van Nanjing. De sterrenwacht werd puy (geologie)
puy (geologie) Term waarmee in het Centraal Massief (Frankrijk) bepaalde bergtoppen worden aangeduid, die meestal uit kleine vulkaankegels bestaan pyknometer
pyknometer Apparaat ter bepaling van de dichtheid van een vloeistof. Bestaat uit een vat waarvan gewicht en volume zeer nauwkeurig zijn bepaald. pyranometer
pyranometer Instrument dat de intensiteit van de zonnestraling meet (zowel de direct opvallende zonnestraling als de door de atmosfeer verstrooide). pyrargyriet
pyrargyriet Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de vaalertsen. Hardheid 2½-3, dichtheid 5500-5900 kg/m3. Trigonale, korte prismavormige pyrheliometer
pyrheliometer Instrument voor het meten van de hoeveelheid zonnestraling die het aardoppervlak bereikt. Er zijn verschillende soorten pyrheliometeres, pyridine
pyridine (azine) Heterocyclische koolstofverbinding met onverzadigde zesring waarin een N-atoom is opgenomen. Olieachtige vloeistof met afkeerwekkende pyriet
pyriet Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de kiezen, chemische samenstelling FeS2. Hardheid 6-6½, dichtheid 5100 kg/m3. Kubische, fraaie, pyrimidine
pyrimidine (formule: C4H4N2) Heterocyclische verbinding met basische eigenschappen. Belangrijke pyrimidine-derivaten zijn de nucleïnezuurbestanddel
pyro- Optreden van kleine elektrische spanningen in een kristalrooster bij verandering van temperatuur.
pyrodruivezuur
pyrodruivezuur (2-oxopropaanzuur) Koolstofverbinding met formule: CH3COCOOH; behoort tot de gesubstitueerde carbonzuren. Pyrodruivezuur pyroklastische sedimentatie
pyro-elektriciteit
pyro-elektriciteit Optreden van elektriciteit in een kristalrooster bij verandering van temperatuur.
pyroklastische sedimentatie Het verschijnsel dat vulkanisch uitgestoten materiaal, dus as en vulkanische bommen, op aarde neerslaat. Gewoonlijk pyroklastische sedimenten
pyroklastische sedimenten Gesteenten die ontstaan bij vulkanische uitbarstingen. Het gaat daarbij om as die weggeblazen wordt en vulkanische bo
pyrolusiet
pyrolusiet Mineraal behorend tot de oxiden, chemische samenstelling MnO2. Hardheid 2, dichtheid 5000 kg/m3. Kubische zwarte kristallen, die vaak pyrolyse
pyrolyse Verhitting van een (brandbaar) materiaal zonder dat lucht kan toetreden. Tijdens pyrolyse treden veelal ontledingsreacties op en kunnen waardevolle pyrometer
pyrometer Instrument om hoge temperaturen te meten. Strikt genomen alleen instrumenten die deze hoge temperaturen bepalen met behulp van de door pyrometer, absolute
pyrometer, absolute (objectieve pyrometer) Pyrometer waarin een spiegel de door een verhit lichaam uitgezonden straling op een thermokoppel concentreert, pyrometer, gloeidraadpyrometer,
pyrometer, optische (subjectieve pyrometer) Pyrometer waarin temperatuur gemeten wordt met behulp van straling in een klein golflengte gebied. pyromorfiet
pyromorfiet Mineraal uit de fosfaatgroep. Hardheid 3½-4, dichtheid 6900 kg/m3. Hexagonale, bruingele prismatische kristallen, soms in druiventrosachtige pyroop
pyroop Mineraal uit de groep der orthosilicaten, behorend tot de granaten. Hardheid 7, dichtheid 3700-3800 kg/m3. Bloedrode kubische kristallen. Vindpla
pyrosfeer
pyrosfeer Deel van de aarde dat juist binnen (onder) de lithosfeer ligt en dat uit een silicaatsmelt (magma) bestaat waarin allerlei gassen zijn opgelost. pyroxenen
pyroxenen Mineralen uit de groep der inosilicaten. Bekende pyroxenen zijn diopsied, jadeïet, aegirien, enstatiet en hyperstheen.
Pyxis
Pyxis (afk. Pyx, Nederlandse naam: Kompas) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 08h26m en 09h26m rechte klimming en ?17° Q10
Q10 Temperatuurcoëfficiënt. Verhouding van de reactiesnelheden van chemische reacties bij T° + 10°C en bij T° (waarbij T° = uitgangstemperatuur). quantumchromodynamica
quantum- Natuurkundige theorie waarmee men de beweging en het gedrag van kleine deeltjes, zoals elektronen, kan beschrijven. In principe mechanica, relativistische
quantumchromodynamica (QCD) Theorie van de sterke kernkracht, die de wisselwerking tussen quarks beschrijft. Volgens de quantumchromodynamica
quantumfluctuatie
quantumfluctuatie Onvoorspelbare verandering in de quantumtoestand van een bepaald systeem, als gevolg van het onzekerheidsprincipe. Zo veroorzaakt quantumpostulaat
quantumpostulaat (quantumhypothese) Sommige natuurkundige grootheden kunnen slechts een discreet aantal waarden aannemen. Werd voor het quantumsprong
quantumsprong (quantumovergang) Sprong van een elektron in een atoom van de ene naar de andere baan (quantumtoestand). In het algemeen overgang quantumzwaartekrachttheorie
quantumzwaartekrachttheorie Nog niet bestaande theorie waarin de algemene relativiteitstheorie van Einstein (een `klassieke' beschrijving van de quark
quark Elementair deeltje waarvan de elektrische lading 1/3 of 2/3 van de lading van het elektron is (de eenheidslading). Quarks vormen de bouwstenen quarter
quarter Een van de vier perioden van 25 minuten waaruit een wedstrijd bestaat.
quasar
quasar (QSO) Sterachtig hemellichaam op zeer grote afstand van de aarde; naar men aanneemt zijn quasars de extreem heldere kernen van ver verwijderde Quételet, Lambert Adolphe Jacques (Adolphe)
Quételet, Lambert Adolphe Jacques (Adolphe) (1796-1874) Belgisch wiskundige, astronoom en statisticus; een van de belangrijkste voorlopers Quincke, Georg Hermann
Quincke, Georg Hermann (1834-1924) Duits natuurkundige, hoogleraar te Berlijn (1865), Würzburg (1872) en Heidelberg (vanaf 1875). Werkterrein:
quinon
quinon (1,4-benzochinon, chinon) Koolstofverbinding. Gelige vaste stof; spt. 116°C, waarbij sublimatie optreedt; dichtheid 1310 kg/m3. Oplosbaar quotiënt
quotiënt De uitkomst van een deling. Bijv. in 28/7=4 is 4 het quotiënt van 28 en 7. Soms wordt 28/7 al een quotiënt genoemd.
quotiëntregel
quotiëntregel Regel voor het bepalen van de afgeleide van het quotiënt van twee differentiëerbare functies (f en g). Er geldt voor de afgeleide van f/Raaf (sterrenk.)
Raaf (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Corvus.
raakkoorde
raakkoorde Lijn die ontstaat door vanuit een punt buiten een cirkel, ellips of hyperbool de beide raaklijnen te trekken en de beide raakpunten met el
raaklijn
raaklijn Lijn die slechts één punt met een kromme gemeen heeft en dezelfde richting heeft als de kromme in dat punt. Bij grafieken wordt de richting raaklijnenveelhoek
raaklijnen- Veelhoek waarbij alle zijden aan een zelfde cirkel raken. Bij een regelmatige veelhoek is dit altijd het geval.
raaklijnen- Vierhoek waarvan de zijden raken aan een gegeven cirkel. M.a.w. een vierhoek met een ingeschreven cirkel. In een raaklijnenvierhoek vierhoek, scheve
raaklijnenveelhoek Veelhoek waarvan alle zijden aan een zelfde cirkel raken. Hiertoe behoren o.a. de regelmatige veelhoeken.
raaklijnenvierhoek
raaklijnenvierhoek Vierhoek waarvan de zijden raken aan een gegeven cirkel.
Rabi, Isidor Isaac
Rabi, Isidor Isaac (1898-1988) Amerikaans natuurkundige. Rabi studeerde scheikunde en later natuurkunde aan Amerikaanse universiteiten. Na zijn radarastronomie
radar- Elektromagnetische golf met een golflengte van enkele centimeters. Doordat radargolven door verschillende materialen (met name metalen) golf, radiogolf,
radarastronomie Betrekkelijk jonge tak van de sterrenkunde waarbij men hemellichamen in het zonnestelsel onderzoekt door er met een krachtige radargolf
radargolf Elektromagnetische golf met een golflengte van enkele centimeters.
radiaal
radiaal Hoekmaat die gelijk is aan 180°/??(ca. 57,3°). Vooral kleine hoeken worden vaak in radialen uitgedrukt, omdat voor kleine hoeken geldt dat radiale snelheid
radiale snelheid Snelheid van een hemellichaam langs de gezichtsrichting. De radiale snelheid van een ster is de snelheidscomponent die naar de waarnemer radiant
radiant (vluchtpunt) Punt aan de sterrenhemel van waaruit meteoren tijdens een meteoorzwerm afkomstig lijken te zijn. In werkelijkheid beschrijven radiantie
radiantie Natuurkundige grootheid; gelijk aan de stralingssterkte per eenheid van oppervlakte. Symbool: L; eenheid: watt.steradiaal/meter2.
radiation absorbed dose
radiation absorbed dose (rad) Eenheid voor de stralingsdosis die een levend weefsel heeft opgenomen, uitgedrukt in de geabsorbeerde hoeveelheid
radicaalreactie
radicaalreactie Reactie waarbij vrije radicalen zijn betrokken, deeltjes die een ongepaard elektron dragen. Omdat vrije radicalen zeer reactief zijn, verlopen radioactieve-koolstofmethode
radio- Elektromagnetische golf met een golflengte tussen tien meter en tien kilometer. Wordt onderverdeeld in lange, midden- en korte golf. Wordt golf, schokgolf,
radioactieve-koolstofmethode (ook: C-14-methode; koolstof-14-methode) Ouderdomsbepaling van organische verbindingen door het gehalte aan radioactiviteit
radioactiviteit Eigenschap van een niet-stabiele atoomkern die onder uitzending van subatomaire deeltjes overgaat in de kern van een ander atoom. Radioactiviteit radioactiviteit, kunstmatige
radioactiviteit, kunstmatige Radioactiviteit die vrijkomt als afvalproduct van kernreactoren en kernwapens en/of met opzet gefabriceerd wordt door radioactiviteit, natuurlijke
radioactiviteit, natuurlijke Radioactiviteit afkomstig van: - kernen die vanaf het ontstaan van de aarde (ca. 5 x 109 jaar geleden) al aanwezig zijn, maar Radioastron
Radioastron Toekomstige Russische radiotelescoop in een baan om de aarde. Radioastron zal in een sterk elliptische baan om de aarde worden gebracht. radiobiologie
radiobiologie De tak van wetenschap die de invloeden van ioniserende straling op levende organismen bestudeert.
radiogolf
radiogolf Elektromagnetische golf met een golflengte tussen tien meter en tien kilometer.
radio-interferometrie Techniek waarbij men de geregistreerde radiostraling van meerdere radiotelescopen langs elektronische weg met elkaar laat interfereren. radium
radiolob
radiolob Groot diffuus gebied van radiostraling dat geassocieerd is met een radiosterrenstelsel. Veel radiosterrenstelsels vertonen een dubbele structuur: radioster
radioster In onbruik geraakte term voor een puntvormige bron van radiostraling aan de sterrenhemel. De meeste radiosterren bleken later radiosterrenstelsels radiosterrenkunde
radiosterrenkunde Deelgebied van de sterrenkunde waarin men de radiostraling van hemellichamen bestudeert in het golflengtegebied van enkele millimeters radiosterrenstelsel
radiosterrenstelsel Sterrenstelsel dat als bron van radiostraling is geïdentificeerd. In 1949 werd de eerste radiobron, Centaurus A, als een elliptisch radiosterrenwacht
radiosterrenwacht Plaats waar radiosterrenkundige waarnemingen worden verricht met behulp van een of meerdere radiotelescopen.
radiotelescoop
radiotelescoop Instrument voor het waarnemen van radiostraling uit het heelal. Net als in een gewone optische telescoop moet de opgevangen radiostraling radiovenster
radiovenster Deel van het elektromagnetische spectrum waarin radiostraling wordt uitgezonden die niet in de atmosfeer van de aarde wordt geabsorbeerd; radio-interferometrie
radium Radioactief chemisch element, symbool Ra, atoomnummer 88. Het element, een van de meest zeldzame, werd in 1898 ontdekt door Pierre en
radon
radon Chemisch element, symbool Rn, atoomnummer 86, behoort tot de edelgassen. Kleurloos gas, kookpunt:-61,8°C, smeltpunt:-71°C. Van radon Raetien
Raetien Bovenste etage en tijd van de Trias (waartoe het op grond van de ammonietenfauna nog gerekend wordt). Naam afgeleid van de Rätische Alpen, Rainwater, Leo James
Rainwater, Leo James (1917-1987) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan Columbia University sinds 1952. Kreeg de Nobelprijs voor natuurkund
rakende sterbedekking
rakende sterbedekking Verschijnsel waarbij een ster door de uiterste noord- of zuidrand van de zichtbare maanschijf wordt bedekt. Aan één kant van Ram (sterrenk.)
Ram (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Aries.
Raman, Chandrasekhara Venkata (1888-1970) Indiaas natuurkundige, hoogleraar te Calcutta (1917-1933). Ontving in 1930 de Nobelprijs voor Ramsay, William
Ramanuyan, SrinivasaIRamanuyan,
Ramsay, William (1852-1916) Brits chemicus, hoogleraar te Bristol (1880) en Londen (1887-1913). Onderzocht aanvankelijk werking van alkaloïden, Ramsden-oculair
Ramsden-oculair Eenvoudigste oculairtype, bestaande uit twee platbolle lenzen waarvan de bolle zijden naar elkaar toe zijn gekeerd. De twee lenzen Ramsey, Frank Plumpton
Ramsey, Frank Plumpton (1903-1930) Engels wiskundige en filosoof. Bracht enkele verbeteringen aan in de 'Principia Mathematica' van Russell Ramsey, Norman Foster
Ramsey, Norman Foster (geb. 1915) Amerikaans fysicus, sinds 1950 hoogleraar aan Harvard University te Cambridge, Mass. Ramsey kreeg in 1989 Ramsey, William
Ramsey, William (1852-1916) Engels chemicus, hoogleraar te Bristol (1880-1887) en Londen (1887-1913). Hij hield zich aanvankelijk bezig met randverzwakking
randverzwakking Het verschijnsel dat de zon aan de rand minder helder lijkt te zijn dan in het midden. De randverzwakking wordt veroorzaakt doordat randzee
randzee Relatief smalle zeestrook die zich als een afzonderlijke geografische eenheid afscheidt van de open oceaan. Dit kan het gevolg zijn van eilanden Ranger
Ranger Naam van een reeks van negen onbemande Amerikaanse ruimtesondes voor onderzoek aan de maan. De Rangers waren uitgerust met fotografische Rankine, William John Macquorn
Rankine- Temperatuurschaal die begint bij het absolute nulpunt, maar 9/5 keer zo snel stijgt als de Kelvinschaal. Loopt evenwijdi
Rankine, William John Macquorn (1820-1872) Brits (Schots) ingenieur en natuurkundige. Hoogleraar te Glasgow (1855). Grondlegger van de thermodynamica Rapoport, Anatol
Rapoport, Anatol (geb. 1911) Russisch-Amerikaans mathematisch bioloog en polemoloog. Rapoport was hoogleraar aan de universiteit van Michigan Raschig, Friedrich August
Raschig, Friedrich August (1863-1928) Duits chemicus en industrieel, stichter (1891) van de naar hem genoemde onderneming te Ludwigshafen am rasterelektronenmicroscoop
rasterelektronenmicroscoop (REM; scanning microscope) Elektronenmicroscoop waarbij het voorwerp wordt afgetast door een nauwe elektronenbundel ratio
ratio De kwantitatieve aanduiding voor de verhouding tussen twee verwante grootheden. Een voorwaarde hierbij is dat de waarden die grootheden kunnen Rayet, Georges
ratio- Ook verhoudingsschaal. Een meetschaal die het hoogst bereikbare meetniveau weergeeft. Een verschil op de schaal staat rechtstreeks schaduw
Rayet, Georges (1839-1906) Frans astronoom, hoogleraar te Marseille, later te Bordeaux. Vanaf 1863 werkte hij op de sterrenwacht te Parijs en vanaf Rayleigh-verstrooiing
Rayleigh, John William Strutt (1842-1919) Brits natuurkundige, hoogleraar te Cambridge (1879) en directeur van het Cavendish-laboratorium aldaar reactantie
Rayleigh-verstrooiing Verstrooiing van licht aan kleine deeltjes waarvan de afmetingen veel kleiner zijn dan de golflengte van het verstrooide licht. Rayleigh, John William Strutt
reactantie Wisselstroomweerstand van condensator of spoel.
reactie (scheik.)
reactie (scheik.) (Lat.: re = terug; actio = werking) Antwoord, terug-, weerslag. Proces waarbij chemische bindingen verbroken en andere gevormd reactiekracht
reactie- Gelijke en tegengesteld gerichte kracht die opgewekt wordt, wanneer er op een lichaam een (actie)kracht wordt uitgeoefend. Geformuleerd kracht, schuifkracht,
reactie van...
reactie van... Voor reactie van... kijke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.
reactie, disproportioneringsreactie,
reactie, nevenreactie,
reactie, ontledingsreactie,
reactie, vormingsreactie,
reactiekracht Gelijke en tegengesteld gerichte kracht die opgewekt wordt wanneer er op een lichaam een (actie)kracht wordt uitgeoefend.
reactievergelijking
reactievergelijking Notatie waarmee de begin- en de eindproducten van een reactie worden beschreven. Links van de reactiepijl staan de uitgangspr
realgar Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de blenden; chemische samenstelling AsS. Hardheid 1½-2, dichtheid 3500 kg/m3. Vormt korrelige Réaumur, René Antoine Ferchault de
Reaumur- Temperatuurschaal op basis van ijspunt en stoompunt die resp. op 0 en 80 graden werden gesteld. Heeft alleen nog tendentie
Réaumur, René Antoine Ferchault de (1683-1757) Frans wetenschapper. Gaf een beschrijving van de natuurlijke hulpbronnen en industrieën in Reber, Grote
Reber, Grote (geb. 1911) Amerikaans radiosterrenkundige, bouwer van de eerste echte radiotelescoop (een paraboolreflector van 9,5 m diameter). Publiceerde recessieve eigenschap
recessieve eigenschap Eigenschap waarvan het bepalende allel in heterozygote toestand wordt overheerst door het andere (dominante) allel. Rece
rechte klimming
rechte klimming Een van de twee coördinaten uit het equatoriale coördinatenstelsel. De rechte klimming van een object is de boogafstand tussen het rechthoek
rechthoek Vierhoek, waarin alle hoeken gelijk zijn. Ze zijn dan dus elk 90°. De diagonalen in een rechthoek zijn even lang en delen elkaar middendoor.
rechthoek, gouden
rechthoek, gouden Rechthoek die kan worden verdeeld in een vierkant en een rechthoek die met de oorspronkelijke gelijkvormig is.
recombinant DNA-techniek
recombinant DNA-techniek ('genetische manipulatie'). Richting in de moleculaire biologie die zich bezighoudt met het kunstmatig samenvoegen van recombinatie (biol.)
recombinatie (biol.) Het ontstaan van nieuwe genenvolgordes in de geslachtscellen. Bij de vorming van geslachtscellen zoeken eerst de homologe chromosomen recombinatie (natuurk.)
recombinatie (natuurk.) Het verschijnsel waarbij een positief geladen ion een vrij elektron invangt. Bij recombinatie wordt elektromagnetische straling recombinatietijdperk
recombinatietijdperk Periode in de vroege evolutie van het heelal waarin recombinatie van protonen (waterstofkernen) en elektronen optrad. Dat kon recurrente nova
recurrente nova Nova die met tussenpozen van enkele jaren of enkele tientallen jaren helderheidsuitbarstingen vertoont. De uitbarstingen ontstaan reden (wisk.)
reden (wisk.) De verhouding van twee opeenvolgende termen in een meetkundige rij. Wordt meestal aangeduid met reden.
redox- Reactie waarbij sommige atomen elektronen opnemen (gereduceerd worden) en andere elektronen afstaan (geoxideerd worden).
redoxreactie
redoxreactie Reactie waarbij het ene deeltje (molecule, atoom, ion) elektronen opneemt (reductie) en het andere elektronen afstaat (oxidatie).
reductie (scheik.)
reductie (scheik.) Deelreactie van een redoxreactie waarin een deeltje (molecule, atoom, ion) elektronen opneemt. De component die de elektronen reductiemiddel
reductiemiddel Stof die een andere stof kan reduceren. In de praktijk spreekt men alleen van reductiemiddel als een groot aantal stoffen makkelijk gereduceerd reeks van...
reeks van... Voor reeks van... kijke men onder de eigennaam.
reeks, rekenkundige
reeks, rekenkundige Reeks waarbij het verschil tussen twee opeenvolgende termen een constant getal is. De termen vormen dan een rekenkundige
reeks, voorwaardelijk convergente
reeks, voorwaardelijk convergente Reeks waarin de termen in absolute waarde tot nul naderen, terwijl de reeks nog niet convergeert.
reeks, wederkerige
reeks, wederkerige Machtreeks waarin ieder (p+1)-tal coëfficiënten aan een lineaire homogene betrekking voldoet.
reflectie
reflectie 1.(terugkaatsing, weerkaatsing) Omkering van de component van een beweging of voortplanting in de richting van de normaal van een opp
reflectie- Betrekkelijk koele gas- en stofnevel die zichtbaar is doordat het licht van nabijgelegen sterren wordt gereflecteerd en/of verstrooid. nevenhoeken
reflectie, diffuse
reflectie, diffuse Reflectie van licht of straling naar verschillende kanten. Treedt op bij ruwe oppervlakken. Deze bestaan uit een veelheid van verschillend reflector
reflectiefactor
reflectiefactor Verhouding tussen de teruggekaatste hoeveelheid straling (licht) en de opvallende straling.
reflectiehoek
reflectiehoek Bij terugkaatsing (spiegeling, reflectie) de hoek tussen de normaal en de teruggekaatste straal.
reflector Telescoop waarbij het licht opgevangen wordt door een parabolische spiegel. Afhankelijk van de stralengang onderscheidt men de Schmidt- refractaire periode
refractaire periode Periode van enkele milliseconden waarin een spier- of zenuwcel na prikkeling niet opnieuw geprikkeld kan worden. In deze refractaire refractie
refractie (atmosferische refractie) Afbuiging van de lichtstralen van een hemellichaam in de atmosfeer van de aarde. Doordat de dichtheid van de aardse refractietelescoop
refractietelescoop (refractor of kijker) Optische telescoop die geschikt is voor het bestuderen van ver weg gelegen objecten en in essentie bestaat uit refractometer
refractometer Instrument waarmee de brekingsindex van een materiaal bepaald wordt. Te onderscheiden in twee typen: de deviatierefractometer en regelgenen
regelgenen Speciale genen die bij de ontwikkeling van bevruchte eicel tot volledig organisme ervoor zorgen dat elke embryonale cel zich in een specifieke regelmatig achtvlak
regelmatig achtvlak (octaëder) Regelmatig veelvlak met acht zijvlakken en zes hoekpunten. De zijvlakken bestaan uit gelijkzijdige driehoeken en in regelmatig twaalfvlak
regelmatig twaalfvlak (dodecaëder) Regelmatig veelvlak met twaalf zijvlakken. De zijvlakken bestaan uit regelmatige vijfhoeken en in elk hoekpunt regelmatig twintigvlak
regelmatig twintigvlak (icosaëder) Regelmatig veelvlak met twintig zijvlakken. In elk hoekpunt komen vijf gelijkzijdige driehoeken samen.
regen
regen Neerslag bestaande uit waterdruppels waarvan de afmetingen liggen tussen de 1 en 2,5 mm. Regendruppels kunnen geen grotere doorsnede hebben regenboog
regenboog Gekleurde boog aan de hemel, met een kleurvolgorde die gelijk is aan die van het spectrum. Ontstaat doordat kleurscheiding optreedt door regenboog, dubbele
regenboog, dubbele Regenboog boven de eerste regenboog. Ontstaat door meervoudige reflecties van het zonlicht in de regendruppels, bovendien regendruppelerosie
regendruppelerosie De uitschurende werking van neervallende regendruppels. Het belangrijkste effect van regen is dat de energie van de neervallende Regener, Erich
Regener, Erich (1881-1955) Duits natuurkundige, hoogleraar te Berlijn (1914-1920) en Stuttgart. Vanaf 1945 directeur van het Max Planck-Institut regenmeter
regenmeter (ook: pluviometer) Instrument om de hoeveelheid neerslag te meten. De neerslag wordt opgevangen in een speciaal geconstrueerde bak. regenrivier
regenrivier Rivier die haar water hoofdzakelijk betrekt van regenwater. Regenrivieren in de gematigde zone hebben in de warmste tijd meestal hun regiem
regenwoud- Tropisch klimaat waarin in elke maand minstens 6 cm regen valt. Komt voor in de oerwouden rond de evenaar (Amazonegebied
regiem De wisseling in de hoeveelheid door een rivier afgevoerd water in de loop van het jaar. Regenrivieren hebben in de regenrijke periode veel water Regiomontanus
Regiomontanus (eig. Johannes Müller; 1436-1476) Duits wis- en sterrenkundige, leerling van Peurbach. Bezat een drukkerij en een sterrenwacht te registerton
registerton Inhoudsmaat gelijk aan 100 kubieke voet of te wel 2,83 m3. Gebruikt in de scheepsbouw, zowel bruto (gehele schip) als netto (laadruimte).
regolith
regolith Bovenste oppervlaktelaag van de maan en van sommige andere dampkringloze hemellichamen. Regolith bestaat uit gefragmenteerd gesteente, regressie (geo.)
regressie (geo.) Het terugtrekken van de zee, zodat delen van de oorspronkelijke zeebodem droog komen te liggen.
regressiekust
regressiekust Een kust die zich zeewaarts verplaatst. De regressiekusten verdeelt men in opheffingskusten en sedimentatiekusten, waarbij men een regulariseren
regulariseren Het nemen van maatregelen gericht op het zodanig inrichten van het winterbed van een rivier dat deze ook bij hoog water een constante Regulus
Regulus (Alfa Leonis) Helderste ster in het sterrenbeeld Leo (Leeuw), op een afstand van ca. 85 lichtjaar. Regulus is een blauwwitte hoofdreeksster Reichstein, Tadeus
Reich, Ferdinand
Reich, Ferdinand (1799-1882) Duits natuurkundige, hoogleraar te Freiburg. Ontdekte met Richter het element indium (1863). Deed valproeven in reincultuur
Reichstein, Tadeus (1897-1996) Pools-Zwitsers biochemicus, hoogleraar aan de technische hogeschool te Zürich (1930-38) en aan de universiteit
reincultuur Kweek van één soort organisme door middel van ongeslachtelijke voortplanting uit één individu (kloon). Vooral gebruikt bij onderzoek Reines, Frederick
Reines, Frederick (geb. 1918) Amerikaans fysicus, van 1966 tot 1987 hoogleraar aan de University of California te Berkeley. Reines kreeg in 1995 Reinhold, Erasmus
Reinhold, Erasmus (1511-1553) Duits wis- en sterrenkundige, vanaf 1536 hoogleraar te Wittenberg. Reinhold was een aanhanger van de theorie van Reinmuth, Karl
Reinmuth, Karl (1892-1979) Duits astronoom, van 1912-1957 verbonden aan de sterrenwacht op de Königstuhl bij Heidelberg. Reinmuth is vooral Reis, Johann Philipp
Reis, Johann Philipp (1834-1874) Duits natuurkundige; construeerde in 1860 als eerste een toestel dat geluid kon overbrengen en noemde het 'Telephon'. rek
rek Lengtevermeerdering van een materiaal onder invloed van erop uitgeoefende krachten. Men onderscheidt elastische rek (met terugvering naar oorspronkelijke rekenkunde
rekenkunde Onderdeel van de wiskunde waarin bewerkingen met getallen (zoals optellen, aftrekken, vermenigvuldigen, delen, enz.) worden behandeld. rekenkundige bewerking
rekenkundige bewerking Operatie waarbij aan twee getallen een derde wordt toegevoegd. Voorbeelden van rekenkundige bewerkingen zijn optellen, rekenliniaal
rekenliniaal (rekenlat, rekenschuif) Hulpmiddel uit de rekenkunde waarmee tal van rekenkundige bewerkingen snel kunnen worden benaderd door twee rekenmachine
rekenmachine Machine waarmee rekenkundige bewerkingen kunnen worden uitgevoerd. Tegenwoordig geheel vervangen door elektronische calculators. relatie (wisk.)
relatie (wisk.) Deelverzameling van de verzameling van alle paren elementen van twee verzamelingen V en W. Een bijzonder soort relatie is de functie.
relatieve ouderdomsbepaling
relatieve ouderdomsbepaling Methode om de ouderdom te bepalen door het rangschikken van gebeurtenissen ten opzichte van elkaar. Bij deze methode relativistisch deeltje
relativistisch deeltje Deeltje waarvan de bewegingssnelheid bijna even groot is als de lichtsnelheid (300.000 km/s), zodat relativistische effecten optreden. relativistische kosmologie
relativistische kosmologie Beeld van de structuur en de evolutie van het heelal, gebaseerd op de algemene relativiteitstheorie van Albert Einstein. relativiteitstheorie
relativiteitstheorie Natuurkundige theorie die werd opgesteld door de Duits-Amerikaanse natuurkundige Albert Einstein, en die bestaat uit de speciale relativiteitstheorie, algemene
relativiteitstheorie, algemene Onderdeel van de relativiteitstheorie waarin men gebruik maakt van coördinatenstelsels die t.o.v. elkaar een versnelde relativiteitstheorie, speciale
relativiteitstheorie, speciale Onderdeel van de relativiteitstheorie waarin men zich beperkt tot waarnemers die zich niet versneld bewegen t.o.v. het relaxatie
relaxatie In verschillende wetenschapsgebieden gebruikte term voor het langzaam bereiken (veelal met karakteristieke relaxatietijd) van een evenwichtssituatie relaxatietijd
relaxatietijd (hersteltijd, karakteristieke tijd) Grootheid waarmee relaxatieprocessen beschreven kunnen worden. In het veel voorkomende geval dat reliëf (geo.)
reliëf (geo.) Hoogteverschillen in het landschap. Het reliëf op de wereld wordt voor een belangrijk deel veroorzaakt door endogene krachten, zoals reliëfinversie
reliëfinversie Geomorfologisch begrip dat gebruikt wordt om aan te duiden dat het terreinoppervlak precies omgekeerd is aan de geologische structuur. rem (scheik.)
rem (scheik.) (röntgenequivalent voor de mens) Eenheid voor stralingsdosis die evenveel stralingsschade veroorzaakt als 1 rad röntgenstraling. 1 rad remanentie
rem- Straling die ontstaat bij een sterke afbuiging van de baan van een elektron langs een atoomkern ten gevolge van de Coulomb-wisselwerking.
remanentie (remanent magnetisme) Het is het magnetisme dat in magnetiseerbaar materiaal achterblijft nadat het opwekkende veld is weggenomen. remote sensing
remote sensing Geheel van technieken waarmee de aarde vanuit satellieten kan worden waargenomen en geanalyseerd. Hiervoor wordt gewone fotografie Remsen, Ira
Remsen, Ira (1846-1927) Amerikaans chemicus, hoogleraar aan de Johns Hopkins-universiteit (1876-1913), directeur van het chemisch laboratorium remstraling
remstraling (vrij-vrij-straling) Elektromagnetische straling die wordt uitgezonden door zeer snel bewegende elektrisch geladen deeltjes die plotseling renine
renine In de nieren geproduceerd hormoon dat indirect de bloeddruk verhoogt. Wordt afgegeven wanneer de bloedtoevoer naar de nieren verminder
renium
renium Chemisch element, symbool Re, atoomnummer 75; behoort tot de platinametalen. Zilverwit metaal; dichtheid 21.020 kg/m3; smeltpunt: 3180°repetendum
repetendum (repeterende deel) Cijfer of groep cijfers die zich in de decimale schrijfwijze van een breuk steeds herhaalt (repeterende breuk). Bijvoorbeeld:
replicatie
replicatie Verdubbeling van het DNA bij de celdeling, ook duplicatie genaamd. De chromosomen splitsen zich daartoe in enkelvoudige strengen, waarlangs reserpine
reserpine Een chemische stof die werkzaam is als neuromodulator in het centraal zenuwstelsel. Het verdringt de mono-aminen (serotonine en noradrenaline) reserve
reserve De aanwezige hoeveelheid delfstoffen in een bepaald gebied. Op grond van o.a. proefboringen berekent men de zeker aanwezige hoeveelheid reservoirgesteente
reservoirgesteente Het poreuze gesteente waarin een delfstof, zoals aardolie, aardgas, maar ook water, opgeslagen is. Reservoirgesteenten bestaan resiniet
resiniet Microscopisch homogeen bestanddeel (maceraal) van steenkool, ontstaan door inkoling van hars en was.
resonantie (natuurk.)
resonantie (natuurk.) Verschijnsel waarbij een fysisch systeem reageert op een uitwendige gedwongen periodieke kracht. De amplitude van de resulterende resonantie (sterrenk.)
resonantie (sterrenk.) Zwaartekrachtseffect dat optreedt wanneer de omlooptijden van twee hemellichamen zich ten opzichte van elkaar verhouden
resonantie- Frequentie waarbij de resonantie maximaal is. Komt meestal overeen met een van de eigenfrequenties van het meeresonerend
resonantiefrequentie
resonantiefrequentie Frequentie waarbij een lichaam of elektrisch, mechanisch of akoestisch systeem, spontaan met een ander trillend lichaam gaat resorptie
resorptie Opname van een in het lichaam aanwezige opgeloste substantie in bloed of lymfe; meestal zal hierbij een celmembraan moeten worden gepasseerd. respiratoir quotiënt
respiratoir quotiënt De relatieve verbrandingswaarde van stoffen die door het organisme als energiebron worden gebruikt. Het wordt gedefinieerd als responstijd
responstijd (reactietijd) Tijd die verstrijkt voordat een systeem op een verandering gereageerd heeft. Meestal rekent men de tijd totdat 90% van de uiteindelijke restafwijking
rest- Straling afkomstig van een radioactief materiaal dat na een atoomuitbarsting is achtergebleven of uit een kernreactor afkomstig is.
restafwijking (offset) Afwijking van de beoogde waarde na het uitvoeren van een proportionele regelactie. Stelt men bijv. de gewenste kamertemperatuur restberg
restberg Geïsoleerde heuvel die het laatste overblijfsel vormt van een grotere gesteentemassa welke door erosie en denudatie is verdwenen.
restrictie-enzym
restrictie-enzym Onderdeel van het natuurlijk afweersysteem van bacterin: een restrictie-enzym zal DNA van een vreemd organisme dat de bacterie reststraling
reststraling Straling afkomstig van een radioactief materiaal dat na een atoomuitbarsting is achtergebleven.
reststroom
reststroom De som van de watertransporten als gevolg van eb en vloed. In principe is deze nul, maar toch blijkt er vaak een netto waterverplaatsing rete
rete Onderdeel van een astrolabium, waarop de posities van heldere sterren en de ligging van hemelequator en ecliptica zijn aangegeven.
Reticulum (sterrenk.)
Reticulum (sterrenk.) (afk. Ret, Nederlandse naam: Net) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 03h14m en 04h35m rechte klimming retrograad (sterrenk.)
retrograad (sterrenk.) (teruglopend) Beweging van een hemellichaam in een baan om de zon of van een satelliet in een baan om een planeet die, bezien retrovirussen
retrovirussen Groep virussen waarbij de erfelijke informatie niet ligt in het DNA, maar in een enkelvoudige streng RNA. Wanneer zo'n virus een cel reukstoffen
reukstoffen Variabele groep van vluchtige stoffen die door zintuigcellen van het reukepitheel worden waargenomen. Feromonen zijn reukstoffen met reus (sterrenk.)
reus (sterrenk.) Ster waarvan de absolute helderheid aanzienlijk groter is dan die van een hoofdreeksster van hetzelfde spectraaltype. Reuzen bevinden reuzenchromosoom
reuzenchromosoom (polytheenchromosoom) Groot chromosoom in de cellen van speekselklieren en buizen van Malpighi van tweevleugelige insect
reuzenplaneet
reuzenplaneet Planeet die grotendeels uit gassen bestaat en waarvan de middellijn aanzienlijk groter is dan die van de aardse planeten. De vier bekende revolutie (sterrenk.)
revolutie (sterrenk.) Term die soms gebruikt wordt voor de omloop van een hemellichaam rond een ander, groter hemellichaam: de revolutie van e
revolutie-kalender
revolutie-kalender De nieuwe kalender die in 1793 tijdens de Franse Revolutie werd ingevoerd als symbool van het nieuwe tijdperk. 21 September
Reynolds, Osborne
Reynolds, Osborne (1842-1912) Brits natuurkundige. Reynolds-getal (kengetal van Reynolds): globale grootteverhouding tussen de versnelling en Rhea Mons
Rhea (sterrenk.) Vijfde maan van Saturnus, ontdekt door Cassini (1672). Omlooptijd 4d12h4m, gem. afstand 526.700 km, diameter 1500 km. Opnamen rheologie
Rhea Mons Een van de twee schildvulkanen in de vulkanische hoogvlakte Bèta Regio op de planeet Venus. Rhea Mons heeft een hoogte van ca. 4,5 Rhea (sterrenk.)
rheologie Onderzoekdiscipline die zich bezighoudt met de vervorming en stroming van materie.
rhesus-factor
rhesus-factor (resusfactor) Aan de rode bloedcellen gekoppeld antigeen, in 1937 ontdekt bij rhesusapen; drie jaar later ook bij mensen aangetoond. Rhijn, Pieter Johannes van
Rhijn, Pieter Johannes van (1886-1960) Nederlands astronoom, hoogleraar en directeur van het Kapteyn Laboratorium te Groningen (1921-57). Verrichtt
rhodium
rhodium Chemisch element, symbool Rh, atoomnummer 45; behoort tot de platinametalen. Zilverwit metaal; dichtheid 12.410 kg/m3; smeltpunt: 1965°rhodoniet
rhodoniet Mineraal uit de groep der cyclosilicaten. Dichtheid 3500 kg/m3, hardheid 6. Triklien, voorkomend in massieve roodbruine massa's met glasglans
rhodopsine
rhodopsine Staafjespigment met (paars-)rode kleur met een gevoeligheid voor licht die maximaal is bij 505 nm. Valt, zodra er licht op valt, uiteen in rhyoliet
rhyoliet Zuur uitvloeiingsgesteente, rijk aan kwarts en met relatief veel orthoklaas onder de veldspaten. Rhyoliet heeft dezelfde chemische samenstelling ria
ria Langgerekte, soms vertakte inham in de kust, waarvan de diepte landinwaarts zeer geleidelijk afneemt. De ria is opgebouwd uit verhard gesteente riakust
riakust Kust met langgerekte, soms vertakte inhammen, waarvan de diepte landinwaarts geleidelijk afneemt. Deze ria's zijn ontstaan door verdrinking ribbe
ribbe Snijlijn van twee zijvlakken van een veelvlak. Vaak ook zijde genoemd.
riboflavine
riboflavine Een vitamine van het B-complex, als co-enzym betrokken bij de waterstofoverdracht in veel reacties binnen de levende cel. Als zodanig ribonuclease
ribonuclease Enzym dat de hydrolyse van het nucleïnezuur RNA katalyseert. Het is het eerste enzym waarvan de primaire structuur (de aminozuurvolgorde) ribozym
ribozym RNA-molecule met enzymatische eigenschappen. Tot begin van de jaren tachtig meende men dat alleen eiwitten als enzym konden werken, Riccioli, Giovanni Battista
Ricci-Curbastro, Gregorio
Ricci-Curbastro, Gregorio (1853-1925) Italiaans wiskundige. Ontwikkelde vanaf 1884 de absolute differentiaalrekening (later tensorrekening genoemd
Riccioli, Giovanni Battista (1598-1671) Italiaans natuur- en sterrenkundige en jezuïet aan het jezuïetencollege te Bologna. Hij schreef een samenvat
Richards, Theodore William
Richards, Theodore William (1868-1928) Amerikaans chemicus, vanaf 1901 hoogleraar aan de Harvard-universiteit. Zijn werk lag vooral op het gebied Richer, Jean
Richardson, Owen Williams
Richardson, Owen Williams (1879-1959) Brits natuurkundige, hoogleraar te Princeton (1906-1913) en aan het King's College te Londen (tot 1944). Richardson, Robert
Richardson, Robert (geb. 1937) Amerikaans fysicus, verbonden aan Cornell University, Ithaca, New York. Richardson kreeg in 1996 samen met D
Richer, Jean (1630-1696) Frans astronoom en militair ingenieur. Leidde (1671-1673) een expeditie naar Cayenne in Frans Guyana voor het gelijktijdig richfieldkijker
richfieldkijker Telescoop met een relatief korte brandpuntsafstand en een groot beeldveld. Richfieldkijkers zijn vaak bijzonder lichtsterk, waardoor ze Richter, Burton
Richter, Burton (geb. 1931) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan Stanford University sinds 1967. Kreeg samen met S.C.C. Ting de Nobelprijs richtingscoëfficiënt
richtings- Vector die in de vectorvoorstelling van een lijn of een vlak de richting aangeeft.
richtingscoëfficiënt In een rechthoekig assenstelsel de tangens van de hoek die een lijn maakt met de positieve x-as. In de vergelijking van een lijn richtingsvector
richtingsvector Vector die de richting van een lijn (of vlak) aangeeft in de vectorvoorstelling van die lijn (of dat vlak).
Riemann, Georg Friedrich Bernhard (1826-1866) Duits wiskundige, hoogleraar te Göttingen (1857). Werkterrein: theorie der complexe functies,
Riemann-geometrie
Riemann-geometrie Geometrie van een gekromde ruimte, ontwikkeld door de Duitse wiskundige Georg Friedrich Bernhard Riemann (1826-1866). Riemann, Georg Friedrich Bernhard
Ries, Adam
Ries, Adam (ook Riese, Riess; 1492-1559) Duits rekenmeester. Sinds 1522 rekenmeester in Erfurt. Later in Annaberg. Schreef de eerste boekjes voor Rietdijk, Cornelis Willem
Rietdijk, Cornelis Willem (geb. 1927) Nederlands wiskundige, publicist op filosofisch en maatschappelijk gebied. Zijn 'Vooruitgang, cultuur en maa
rif
rif Langgerekte onderzeese materiemassa die bij laagwater boven de waterspiegel kan komen. Een rif kan ontstaan door afzetting van kalkmateriaal door rifkust
rifkust Sedimentatiekust waarbij sprake is van de opbouw van koralen met behulp van algen. Omdat koralen een grote behoefte hebben aan licht, worden Rigel
Rigel (Bèta Orionis) Helderste ster in het sterrenbeeld Orion, op een afstand van ca. 900 lichtjaar. Rigel is een blauwe ster van spectraaltype B8 met rigide lichaam
rigide lichaam (star lichaam, stijf lichaam) Lichaam waarvan de delen ten opzichte van elkaar niet kunnen bewegen. Ter beschrijving van de beweging rij
rij Een verzameling grootheden, meestal termen genaamd, die op dezelfde wijze kunnen worden geordend als de natuurlijke getallen.
rij, dalende (niet stijgende rij) Rij waarbij elke term kleiner of gelijk is aan de voorafgaande.
rij, divergente
rij, divergente Rij die niet convergeert. Bezit dus geen limiet.
rij, meetkundige
rij, meetkundige Rij waarbij het quotiënt van twee opeenvolgende termen een constant getal is. Dit getal heet de reden. Heeft de gedaante van a,ar,ar
rij, monotoon dalende
rij, monotoon dalende Rij waarbij elke term kleiner is dan de voorafgaande.
rij, monotoon stijgende
rij, monotoon stijgende Rij waarbij elke term groter is dan de voorafgaande.
rij, rekenkundige
rij, rekenkundige Rij waarbij het verschil tussen twee opeenvolgende termen een constant getal is. Heeft dus de gedaante van a,a+c,...,a+nc.
rij, stijgende
rij, stijgende (niet-dalende rij) Rij waarbij elke term groter of gelijk is aan de voorafgaande.
rijdynamica
rijdynamica (Voertuigdynamica) Tak van toegepaste mechanica waarin het gedrag van voertuigen tijdens het rijden wordt bestudeerd. Belangrijkste rijke cluster
rijke cluster Cluster van sterrenstelsels die uit een groot aantal leden bestaat. De Lokale Groep is een voorbeeld van een kleine, arme cluster; de Virgo- rijp
rijp Bevroren waterdamp of bevroren dauw of mist (ruige rijp) aan de oppervlakte of aan vaste voorwerpen. Rijp ontstaat 's nachts, bij een wolkeloze rijping (geo.)
rijping (geo.) Veranderingen in de bodem die optreden nadat land is drooggevallen. Achtereenvolgens vinden drie rijpingsprocessen plaats: Fysische rij, dalende
ril
ril Klein geultje op een helling, ontstaan door afstromend regenwater. Van de vele naast elkaar gelegen rillen zal de ril die bij toeval het diepst is, het rille
rille Geulvormig en kronkelig dal op de maan. De bekendste rillensystemen zijn de Hyginus- en Ariadaeus-rillen in de omgeving van Mare Vaporum, ringberg
ringberg In onbruik geraakte naam voor middelgrote kraters op de maan. Kraters met een middellijn groter dan ca. 150 km worden walvlakten genoemd.
ringboog
ringboog Incomplete ring van een planeet; in het bijzonder de gedeelten in het ringenstelsel van de planeet Neptunus waar de deeltjesdichtheid veel ringenstelsel
ringenstelsel Stelsel van ringen die zich in het evenaarvlak van een (reuzen)planeet bevinden. De Italiaanse astronoom Galileo Galilei ontdekte in 1610 Ringnevel
Ringnevel (M 57) Planetaire nevel in het sterrenbeeld Lier, in 1779 ontdekt door de Franse astronoom Antoine Darquier. De Ringnevel staat op een ringsterrenstelsel
ringsterrenstelsel Sterrenstelsel dat bestaat uit een ring met in of nabij het centrum een compacte kern. Meestal bevindt zich in het verlengde van de ringvlakpassage
ringvlakpassage Verschijnsel waarbij de aarde zich exact in het vlak van de ringen van de planeet Saturnus bevindt. De Saturnusringen worden dan ringvormige verduistering
ringvormige verduistering Zonsverduistering waarbij de schijnbare middellijn van de maan kleiner is dan die van de zon, zodat tijdens het maximum
ringwal
ringwal Min of meer cirkelvormige vulkaankrater, waarbinnen zich een kleinere jonge krater bevindt. Een bekend voorbeeld is de summa in Italië, h
Riss-glaciaal
Riss-glaciaal IJstijd die overeenkomt met de derde van de vier door F.K.A. Penck in 1905 herkende vergletsjeringen van de Alpen. Hij onderscheidde Ritchey-Chrétien-telescoop
Ritchey, George Willis
Ritchey, George Willis (1864-1945) Amerikaans astronoom, directeur van het astrofysisch laboratorium te Parijs (1924), daarna verbonden aan het
Ritchey-Chrétien-telescoop Telescoopsysteem dat bestaat uit een hyperbolische hoofd- en hulpspiegel, waarbij het brandpunt op de optische as achter
Rittenhouse, David
Rittenhouse, David (1732-1796) Amerikaans astronoom en wiskundige, was aanvankelijk instrumentmaker (onder andere uurwerken) en van 1779 Ritter, Johann Wilhelm
Ritter, Johann Wilhelm (1776-1810) Duits natuur- en scheikundige, apotheker te Liegnitz (1791-1795). Werkterrein: elektrochemie. Ontwierp een rivier (geo.)
rivier (geo.) Stromend water dat zich vanaf de oorsprong (bijv. bron of gletsjer) in een bedding een weg zoekt naar lager gelegen gebieden, en meestal Rivier (sterrenk.)
Rivier (sterrenk.) Nederlandse naam die soms gebezigd wordt voor het sterrenbeeld Eridanus.
rivierafzettingen
rivierafzettingen Lagen waarvan het materiaal door een rivier werd aangevoerd en afgezet. Dit gebeurt meestal wanneer een rivier buiten zijn oevers rivierbedding
rivierbedding De geul waardoor het water van een rivier stroomt. Waar het water stroomt, kan alleen grover materiaal bezinken. Afhankelijk van de rivierduin
rivierduin Duin die opgebouwd is uit zand dat wordt weggeblazen uit een tijdelijk drooggevallen rivierbedding. Een dergelijke situatie doet zich nu rivierklei
rivierklei Klei die door rivieren is aangevoerd. Het is dus een vorm van fluviatiele sedimentatie. De komgrond in het rivierengebied bestaat voor het riviermonding
riviermonding Plaats waar een rivier uitmondt in zee of in een meer. Bekende vormen van riviermondingen zijn de delta en het estuarium.
rivierpolder
rivierpolder (ook: zomerpolder) Polder in de uiterwaarden van de rivieren begrensd door de zomerdijk aan de kant van de rivier en landinwaarts door rivierterras
rivierterras Een zo goed als horizontaal liggend gebied dat als een `bank' op de helling van een dal ligt, met meestal een soortgelijke structuur aan de rivierzand
rivierzand Zand dat door rivieren is aangevoerd. Het is dus een vorm van fluviatiele sedimentatie. Zand wordt vooral door rivieren aangevoerd in perioden RNA
RNA (afk. van Ribo Nucleic Acid, ribonucleïnezuur) In de cel voorkomend nucleïnezuur, verwant aan het chromosomale DNA. Is betrokken bij de eiwitsynthese. RNA-polymerasen
RNA, boodschapper- (messenger-RNA, mRNA) Soort RNA dat opgebouwd wordt langs een gen op een chromosoom en de erfelijke informatie hiervan RNA, transport-
RNA, transport- (acceptor-RNA, tRNA) Soort RNA dat aminozuren kan binden. Ieder aminozuur vereist zijn eigen tRNA; dit bevat een specifiek anticodon Robert Grosseteste
RNA-polymerasen Een in de cel aanwezige groep van enzymen die zich hechten aan het DNA van een chromosoom en de beide chromatiden plaats
RNA-splicing
RNA-splicing De herrangschikking van coderende stukken (exons) in het precursor-RNA- molecule voordat m-RNA, r-RNA of t-RNA wordt gevormd. RNA, boodschapper-
Robert Grosseteste (ca. 1170-1253) Engels geleerde, bisschop sinds 1235 van Lincoln. Kwam vanwege zijn strijd tegen het nepotisme zowel in conflict Roberts, Richard
Roberts, Richard (geb. 1943) Brits wetenschappelijk onderzoeker, als zodanig voornamelijk werkzaam in de Verenigde Staten en o.a. verbonden aan Robinson, Robert
Robinson, Robert (geb. 1886-1975) Brits chemicus, doceerde aan verschillende universiteiten, van 1930-1955 te Oxford, en was daarna directeur van Roche-limiet
Roche, Édouard A. (1820-1883) Frans astronoom, van 1849 tot 1882 hoogleraar te Montpellier. Hij hield zich onder andere bezig met de studie van Rodbell, Martin
Roche-limiet De minimale afstand tot een planeet waarop een planeetmaan zich kan bevinden zonder uiteengetrokken te worden door de getijdenkrachten Roche-lob
Roche-lob Denkbeeldig driedimensionaal oppervlak rondom een ster in een dubbelstersysteem, waarbinnen sterregas volledig aan de ster is gebonden Roche, Édouard A.
Rodbell, Martin (geb. 1925) Amerikaans farmacoloog, verbonden aan het National Institute of Environmental Health Sciences in North Carolina. Rodbell rode dwerg
rode dwerg Hoofdreeksster van spectraalklasse K of M. Rode dwergen zijn zeer koele sterren die nog net voldoende massa hebben om in het centru
rode reus
rode reus Reuzenster van spectraalklasse K of M. Rode reuzen hebben een oppervlaktetemperatuur van hooguit ca. 4500 K, en een middellijn van 10 roede
roede Oude oppervlakte-eenheid. Komt overeen met 14 m2.
roede, Amsterdamse
roede, Amsterdamse Oude lengte-eenheid. Komt overeen met 3,68 meter.
roede, Antwerpse
roede, Antwerpse Oude lengte-eenheid. Komt overeen met 5,74 meter.
roede, Rijnlandse
roede, Rijnlandse Oude lengte-eenheid. Komt overeen met 3,767 meter.
Roelofs, Arjen
Roelofs, Arjen (1754-1828) Fries landbouwer en amateur-astronoom, berekende en observeerde met zijn drie broers onder andere vier Mercuriusovergangen, Rohrer, Heinrich
Rohrer, Heinrich (geb. 1933) Zwitsers natuurkundige. Deelde met G. Binnig de helft van de Nobelprijs voor natuurkunde van 1986 voor hun ontwikkeling Rolle, Michel
Rolle, Michel (1652-1719) Frans wiskundige. Werkterrein: analyse. Stelling van Rolle: als de functie f continu is op het gesloten interval [a,b] en differentieerbaar rolsteen
rolsteen Afgeronde kei die door stromend water of ijs is verplaatst. Daarbij is de steen door botsingen met andere harde stenen afgerond. Vooral aan rombendodecaëder
rombendodecaëder Halfregelmatig twaalfvlak, dat bestaat uit twaalf congruente ruiten. Wordt verkregen door de twaalf ribben van een kubus onder romboïde
romboïde Parallellogram waarin de aanliggende zijden niet gelijk zijn.
Römer, Olaus Christensen
Römer, Olaus Christensen (1644-1710) Deens astronoom, die van 1672-1681 werkzaam was op de sterrenwacht van Parijs, waar hij uit waarnemingen rompgebergte
rompgebergte (ook: restgebergte) Oud gebergte, dat onder invloed van exogene krachten, zoals verwering en erosie, is afgesleten. De toppen zijn minder Ronalds, Francis
Ronalds, Francis (1788-1873) Engels meteoroloog en natuurkundige. Vervaardigde meteorologische meetinstrumenten. Construeerde een elektrische röntgen
röntgen- Elektromagnetische straling met korte golflengte en een zeer groot doordringend vermogen. Ontdekt door W.C. Röntgen (1895). straling, temperatuurstraling,
röntgen Verouderde praktische eenheid voor stralingsintensiteit voor gamma- en röntgenstraling (onder 4 MeV). Symbool: R. Genoemd naar de ontdekker röntgenanalyse
Röntgen, Wilhelm Conrad (1845-1923) Duits natuurkundige, hoogleraar te Straatsburg (1876), Giessen (1879), Würzburg (1885) en München (1900-roodbloedloogzout
röntgenanalyse Techniek om afstanden tussen atomen in kristallen te meten. Ontwikkeld door W.H. Bragg en zijn zoon W.L. Bragg. Hierbij wordt röntgenburster
röntgenburster Ster die al dan niet periodiek grote hoeveelheden röntgenstraling uitzendt. De eerste röntgenbursters werden in 1975-1976 ontdekt röntgendubbelster
röntgendubbelster Dubbelstersysteem dat röntgenstraling uitzendt. Een röntgendubbelster bestaat waarschijnlijk uit een hoofdreeksster en een neutronenster. röntgennova
röntgennova Ster waarvan de röntgenhelderheid in korte tijd enorm toeneemt, om daarna weer langzaam naar het oude niveau terug te keren. Röntgennova's röntgenpulsar
röntgenpulsar Pulsar die behalve radiopulsen ook pulsen van röntgenstraling uitzendt.
röntgensterrenkunde
röntgensterrenkunde Jonge tak van de sterrenkunde waarin de röntgenstraling van hemellichamen wordt waargenomen en bestudeerd. Hoewel de röntgenstraling
röntgenstraling Elektromagnetische straling met een zeer korte golflengte (tussen 10-11 en 10-8 meter), die ontstaat wanneer materie elektronen met röntgentelescoop
röntgentelescoop Telescoop voor het waarnemen van röntgenstraling uit het heelal. Röntgenstraling heeft een zeer groot doordringend vermogen, Röntgen, Wilhelm Conrad
roodbloedloogzout (kaliumhexacyanoferraat (III)) Verbinding. Rode kristallen, dichtheid 1850 kg/m3; ontleedt bij verwarming. Goed oplosbaar in roodverschuiving
roodverschuiving Toename van de golflengte van straling, veroorzaakt doordat de stralingsbron en de waarnemer zich van elkaar verwijderen. Als rook
rook Colloïdaal systeem bestaande uit een fijn verdeelde vaste stof in een gas. Onder andere bekend als restant van onvolledige verbranding, waarbij rookkwarts
rookkwarts Kwartsvariëteit met een bruine kleur die aan rook doet denken. Wordt meestal samen met bergkristal aangetroffen, onder andere op betr
rooster
rooster Structuur die zich in een of meer richtingen herhaalt; met name de basis voor de rangschikking van deeltjes in de vaste stof (kristalrooster). roosterfout
roosterfout (defect) Afwijking van de regelmatige rangschikking van atomen of moleculen in een kristal. Men onderscheidt twee soorten: puntdefecten, Roque de los Muchachos Observatory
Roque de los Muchachos Observatory Sterrenwacht op de 2400 m hoge bergtop Roque de los Muchachos (`jongensrots') op het Canarische eiland Rosalind
Rosalind Een van de kleine manen van de planeet Uranus, in januari 1986 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaanse planeetverkenner Rosat
Rosat (Röntgen Satellit) Duitse kunstmaan voor het waarnemen van röntgenstraling uit het heelal, gelanceerd in 1990. Rosat bracht in ca. acht maanden Rosetta
Rosetta Toekomstig Europees ruimteonderzoeksproject voor bestudering van de kern van een komeet. Het ligt in de bedoeling een zachte landing op Rosse, Earl of
Ross, Frank Elmore (1874-1960) Amerikaans astronoom en opticus, vanaf 1924 verbonden aan de Yerkes-sterrenwacht, vanaf 1934 aan die op Moun
Rosse, Earl of (William Parsons, 1800-1867) Iers edelman en amateurastronoom; hij behoorde met William Herschel en William Lassell tot de bouwers Rossi X-ray Timing Explorer
Rossi X-ray Timing Explorer (RXTE) Amerikaanse kunstmaan voor het waarnemen van röntgenstraling uit het heelal. De satelliet is genoemd naar Ross, Frank Elmore
rotatie
rotatie (draaiing) Transformatie die bestaat uit een cirkelvormige beweging rond een punt (rotatiecentrum). Hierbij wordt uitgaande van een vast punt rotatiehoek
rotatie- Hoek waarover een rotatie of draaiing wordt uitgevoerd.
rotatiehoek Hoek waarover een rotatie wordt uitgevoerd.
rotatiekromme
rotatiekromme Grafiek waarin de baansnelheid van hemellichamen wordt uitgezet tegen de afstand tot een gemeenschappelijk middelpunt; in het bijzonder Rotblat, Joseph
Rotblat, Joseph (geb. 1909) Pools-Brits fysicus. Rotblat studeerde aan de universiteit van Warschau en kreeg in 1939 een aanstelling aan de universiteit Rotliegendes
Rotliegendes Duitse mijnbouwterm en gebruikelijke naam voor de continentale faciës onderin het Perm. Naar de rode kleur van de gesteenten onder rotswoestijn
rotswoestijn Woestijn die gekenmerkt wordt door het feit dat alleen kaal gesteente aan de oppervlakte ligt. Door verwering en erosie ontstaan in deze Rowland, Henry Augustus
Rowland, Henry Augustus (1848-1901) Amerikaans fysicus, vanaf 1876 hoogleraar aan de John Hopkins-universiteit te Baltimore. Rowland deed Rowland, Sherwood
Rowland, Sherwood (geb. 1927) Amerikaans chemicus, verbonden aan de University of California te Irvine. Rowland kreeg in 1995 samen met Pa
Royal Greenwich Observatory
Royal Greenwich Observatory (RGO) Engelse sterrenwacht, in 1674 opgericht in Greenwich, nabij Londen. De sterrenwacht was oorspronkelijk roze ruis
roze ruis Elektronisch opgewekte ruis ten behoeve van meetdoeleinden aan o.m. luidsprekers. Van roze ruis is het spectrum zodanig samengesteld, rozekwarts
rozekwarts Kwartsvariëteit met lichtroze, enigszins troebele kleur. Wordt veelal in grote ruwe massa's aangetroffen en verwerkt als siersteen. Zwart Rozetnevel
Rozetnevel Diffuse gasnevel in het sterrenbeeld Monoceros (Eenhoorn), gelegen rondom de open sterrenhoop NGC 2244, op een afstand van ca. 4500 RR Lyrae-ster
r-proces Proces in het binnenste van een ster waarbij isotopen worden gevormd die niet direct het resultaat van kernfusieprocessen zijn. In plaats daarvan R-ster
RR Lyrae-ster (clusterveranderlijke) Kortperiodieke veranderlijke ster (periode 0,2 tot 1,2 dagen), waarvan er veel voorkomen in de halo van het Melkwegstelsel rubbertoestand
R-ster Ster van spectraaltype R. R-sterren lijken in elk opzicht op G- en K- sterren, maar vertonen bovendien absorptiebanden van moleculaire koolstof; S Andromedae
rubbertoestand Aggregatietoestand bij materiaal dat uit lange ketenvormige moleculen is opgebouwd; wordt gekenmerkt door een grote mate van draaibaarheid Rubbia, Carlo
Rubbia, Carlo (geb. 1934) Italiaans natuurkundige. Ontving in 1984, samen met Simon van der Meer, de Nobelprijs voor natuurkunde voor zijn beslissende rubelliet
rubelliet Rood tot violet gekleurde variëteit van het mineraal toermalijn. Bevat relatief veel lithium, dat opgenomen is in de chemische samenstelling. rubidium
rubidium Chemisch element, symbool Rb, atoomnummer 37, behoort tot de alkalimetalen. Zacht, reactief, zilverwit, gewoonlijk met grauwe oxidatielaag rubidiumatoomklok
rubidiumatoomklok Atoomklok waarvan de trillingsholte is gevuld met rubidiumdamp; trillingsfrequentie 6.834.682.608 Hz. Iets minder nauwkeurig, Rue, Warren de la
Rue, Warren de la (1815-1889) Engels amateur-astronoom, werkzaam in de grafische industrie. Hij zag het grote belang in van de fotografie voor
Ruffini, Paolo
Ruffini, Paolo (1765-1822) Italiaans wiskundige. Bewees dat het onmogelijk was een algemene vergelijking van de graad hoger dan vier in wortelvormen rug (geo.)
rug (geo.) Langgerekt berg- of heuvelachtig gebied in een landschap of onder zeeniveau.
Ruhmkorff, Heinrich Daniel
Ruhmkorff, Heinrich Daniel (1803-1877) Duits natuurkundige en instrumentmaker. Woonachtig te Parijs. Inductieklos van Ruhmkorff (vonkinductor ruimtecontractie
ruimte- Kegel die wordt gevormd door de halve rechten die het middelpunt van een bol met straal l verbinden met een gesloten kromme die op hoek, scherpe
ruimtecontractie Het inkrimpen van snel bewegende objecten in de bewegingsrichting, zoals waargenomen door een externe waarnemer. De ruimtecontractie ruimtehoek
ruimtehoek Hoek die wordt bepaald door de kegel die gevormd wordt door de halve rechten die het middelpunt van een bol met straal 1 verbinden met ruimtekromming
ruimtekromming Verandering in de geometrische structuur van de vierdimensionale ruimtetijd als gevolg van de aanwezigheid van materie. In Einsteins ruimtelijke snelheid
ruimtelijke snelheid De werkelijke snelheid door de ruimte die een ster t.o.v. de zon of t.o.v. het lokale rustsysteem uitvoert. De ruimtelijke snelheid ruimtevaart
ruimtevaart Transport buiten de dampkring van de aarde. Technisch mogelijk geworden door de ontwikkeling van steeds krachtiger raketten na WO ruimte-VLBI
ruimte-VLBI VLBI met behulp van een of meer radiotelescopen in de ruimte. VLBI (Very Long Baseline Interferometry) is een radioastronomische ruis
ruis (geruis) Onregelmatige kleine variaties die optreden in veel macroscopische fysische grootheden (vooral bekend in elektronische systemen) ten ruit (wisk.)
ruit (wisk.) Vierhoek met vier gelijke zijden. Bevat evenals een parallellogram twee paar evenwijdige zijden, maar de diagonalen staan loodrecht op Ruska, Ernst
Ruska, Ernst (1906-1988) Duits elektrotechnisch ingenieur. Ruska studeerde aan de technische universiteiten van München en Berlijn en ontwikkelde Russell, Henry Norris
Russell, Henry Norris (1877-1957) Amerikaans astronoom, vanaf 1911 hoogleraar en directeur van de Princeton-sterrenwacht. Russell was een der
rust- Massa van een lichaam dat in het beschouwde coördinatensysteem in rust is.
rustmassa
rustmassa De massa van een voorwerp (in het bijzonder een subatomair deeltje), zoals bepaald door een waarnemer die zich ten opzichte van het deeltje rustpotentiaal
rustpotentiaal Potentiaalverschil (60-70 mV) tussen de binnen- en buitenkant van het membraan van spier- en zenuwcellen zolang deze niet geprikkeld ruthenium
ruthenium Chemisch element, symbool Ru, atoomnummer 44, behoort tot de platinametalen. Zilverwit, hard metaal; dichtheid 12.410 kg/m3; smeltpunt: rutherford
rutherford 1. Natuurkundige eenheid voor (radio)activiteit. Symbool: Rd. Gelijk aan 106 desintegraties per seconde. 2. Hoeveelheid radioactief materiaal Rutherford, Ernest
Rutherford, Ernest (1871-1937) Brits natuur- en scheikundige, hoogleraar te Montreal (1898), Manchester (1907) en Cambridge (1919). Nobelprijs rutiel
rutiel Mineraal uit de oxidengroep, chemische samenstelling TiO2. Dichtheid 4200 kg/m3, hardheid 6½. Tetragonale, zwart tot rode prismatische kristallen Ruzicka, Leopold Stephen
Ruzicka, Leopold Stephen (1887-1976) Zwitsers chemicus van Kroatische afkomst, doceerde van 1923-1926 te Zürich en was daarna hoogleraar RV Tauri-ster
RV Tauri-ster Pulserende veranderlijke ster van spectraalklasse G of K, genoemd naar het prototype RV Tauri in het sterrenbeeld Taurus (Stier). RV Rydberg, Johannes Robert
Rydberg, Johannes Robert (1854-1919) Zweeds natuurkundige, hoogleraar te Lund (1897). Werkterrein: interpretatie van atoomspectra. Ordende Ryle, Martin
Ryle, Martin (geb. 1918) Brits radioastronoom, vanaf 1945 verbonden aan de universiteit van Cambridge, waar hij sinds 1959 hoogleraar is. In 1957 r-proces
S Andromedae Supernova die in 1885 opvlamde in de Andromedanevel (M 31); S Andromedae was de eerste extragalactische supernova die werd S0-stelsel
s- Atomaire baanfunctie met bolvormige symmetrie van de elektronendichtheid. Alle s-baanfuncties hebben nevenquantumgetal 0; geen baanhelling
S0-stelsel (spreek uit: S-nul stelsel) lensvormig sterrenstelsel.
Saale-glaciaal
Saale-glaciaal Geologische periode uit het Pleistoceen, die duurde van 200.000 jaar geleden tot 130.000 jaar geleden. Het Saale-glaciaal wordt gek
Sabatier, Paul
Sabatier, Paul (1854-1941) Frans chemicus, vanaf 1884 hoogleraar te Toulouse. Hij hield zich vooral bezig met onderzoek op het gebied van de katalyse saccharose
saccharose (sucrose, rietsuiker, bietsuiker) Disaccharide opgebouwd uit D-glucose en D-fructose; is sterk zoet smakend en wordt algemeen gebruikt Sacharov, Andrej Dmitrovitsj
Sacharov, Andrej Dmitrovitsj (1921-1989) Sovjetdissident en kernfysicus. Sacharov was als prominent kernfysicus betrokken bij de ontwikkeling Sacrobosco, Johannes de
Sacrobosco, Johannes de (ca. 1200-1256) Engels wiskundige. Schreef leerboeken over rekenkunde en ontcijfering van het Indo-arabische schrift. Sagan, Carl
Sagan, Carl (1934-1996) Amerikaans astronoom. Sagan, die vanaf 1970 hoogleraar in de astronomie was aan de Cornelluniversiteit in Ithaka (New Sagitta
Sagitta (afk. Sge, Nederlandse naam: Pijl) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 18h56m en 20h18m rechte klimming en +16° Sagittarius
Sagittarius (afk. Sgr, Nederlandse naam: Boogschutter) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 17h41m en 20h25m rechte klimming Saha, Meghnad
Saha, Meghnad (1893-1956) Indiaas astrofysicus, hoogleraar te Allahabad (1923) en Calcutta (1938). Verrichtte onderzoek naar de ionisatie van gassen Sainte-Claire Deville, Henri Etienne
Sainte-Claire Deville, Henri Etienne (1818-1881) Frans chemicus, van 1845-1851 hoogleraar te Besançon en daarna te Parijs. Zijn onderzoek betrof Sakigake
Sakigake Japanse ruimtesonde voor onderzoek aan komeet Halley. Sakigake werd in januari 1985 gelanceerd, en passeerde de kern van komeet Halley Salam, Abdus
Salam, Abdus (geb. 1926) Pakistaans natuurkundige, hoogleraar te Lahore (1951-1954) en Londen (sinds 1957). Kreeg de Nobelprijs voor natuurkunde Saljoet
Saljoet Serie van ruimtestations die vanaf 1971 door de Sovjet-Unie in een baan om de aarde werden gebracht en daarna door verschillende bemanningsleden Salk, Jonas
Salk, Jonas (1914-1995) Amerikaans viroloog. Salk was van 1947 tot 1963 directeur van het laboratorium voor virusonderzoek van de universiteit Salmon, George
Salmon, George (1819-1904) Brits (Iers) wiskundige. Doceerde naast wiskunde ook godgeleerdheid aan het Trinity College te Dublin. Schreef een salpeterzuur
salpeterzuur Verbinding met formule HNO3. Sterk zuur, kookpunt: 78°C, dichtheid 1520 kg/m3; in de handel meestal als oplossing in water met maximaal samarium
samarium Chemisch element, symbool Sm, atoomnummer 62; behoort tot de zeldzame aardmetalen. Zilverachtig metaal; dichtheid 7536 kg/m3 (alfamodificatie); samenstand
samenstand Verschijnsel waarbij twee hemellichamen zich dicht bij elkaar aan de sterrenhemel bevinden; in werkelijkheid staan ze vaak op zeer grote Samuelsson, Bengt Ingemar
Samuelsson, Bengt Ingemar (geb. 1934) Zweeds biochemicus, verrichtte onderzoek aan de Harvard University (1961-1962); hoogleraar te Stockholm Sandage, Allan Rex
Sandage, Allan Rex (geb. 1926) Amerikaans astronoom, verbonden aan de Mount Palomar-sterrenwacht (vanaf 1952). In het begin van de jaren vi
Sande-Bakhuyzen, Hendrikus Gerardus van de
Sande-Bakhuyzen, Hendrikus Gerardus van de (1838-1923) Nederlands astronoom, van 1867-1872 hoogleraar in de natuurkunde te Delft, daarna sandr
sandr (ook: spoelzandvlakte) Waaiervormig sedimentatiegebied in het front van een ijstong. Een sandr is een voorbeeld van een fluvioglaciale afzetting. Sanger, Frederick
Sanger, Frederick (geb. 1918) Brits biochemicus. Onderzocht de structuur van eiwitten, in het bijzonder die van insuline, en ontwikkelde tal van methoden sanidien
sanidien Mineraal uit de groep der tektosilicaten, behorend tot de monocliene veldspaten, maar meestal is ook natrium aanwezig. Hardheid 6, dichtheid Santonien
Santonien Etage en tijd van het Boven Krijt, tussen Coniacien en Campanien. Naam afgeleid van de streek Saintonge in het noordelijk deel van het saproliet
saproliet Aan lucht blootgestelde verweringslaag in gesteenten. Hoewel de verwering zodanig kan zijn dat het gesteente zacht en vrijwel verpulverd sardonyx
sardonyx Enigszins rooddoorlopen vorm van de edelsteensoort onyx.
saros-periode
saros-periode Periode van 18 jaar en 11,3 dagen, waarna de onderlinge stand van zon, maan en knopenlijn van de maanbaan weer vrijwel gelijk is. sassoliet
sassoliet Mineraal uit de oxidengroep, behorend tot de hydroxiden, chemische samenstelling B(OH)3, hardheid 1, dichtheid 1480 kg/m3. Heeft trikli
satelliet
satelliet 1. Hemellichaam dat rond een planeet beweegt; planeetmaan. 2. Onbemand ruimtevaartuig dat zich in een baan om de aarde beweegt; kunstmaan.
satellietfoto
satellietfoto Foto van een gebied gemaakt vanuit een satelliet. Satellietfoto's hebben groot praktisch nut, o.a. omdat hiermee ontwikkelingen in het bodemgebruik, satellietnavigatie
satellietnavigatie Navigatie met behulp van radiosignalen die door speciale kunstmanen worden uitgezonden. Door signalen op te vangen van verschillende Saturnus (sterrenk.)
Saturnus (sterrenk.) Zesde planeet in het zonnestelsel (vanaf de zon). Gegevens: gem. afstand tot zon 9,54 AE, omlooptijd 29,5 jaar, inclinatie 2,5°, Saturnusmodel
Saturnusmodel Vroeg atoommodel (1904) dat de bouw van het atoom voorstelde als een harde positieve kern met daaromheen de negatieve lading Saturnusnevel
Saturnusnevel (NGC 7009) Planetaire nevel in het sterrenbeeld Aquarius (Waterman), op een afstand van ca. 3000 lichtjaar. De naam verwijst naar Saussure, Horace Bénédict de
Saussure, Horace Bénédict de (1740-1799) Zwitsers geoloog en natuurkundige, hoogleraar te Genève (1762-1786). Verrichtte geologisch onderzoek savanne
savanne- Tropisch klimaat, warm en droog met een of twee regentijden. Vegetatie een grasvlakte met boomgroepen en veel groot wild, onder klimaat, sneeuw- en ijsklimaat,
savanne Tropische grasvegetatie, in grove trekken de overgangszone tussen steppe en bos, die spaarzaam is begroeid met bomen en/of struiken. Savannen Savart, Félix
Savart, Félix (1791-1841) Frans natuurkundige. Aanvankelijk arts te Straatsburg (1816); vanaf 1820 docent in de natuurkunde te Parijs en in 1828 Saxonien
Saxonien Etage en tijd van het Perm tussen Autunien en Thuringien. Naam gebaseerd op de rode zandstenen in Saksen, ingevoerd door A.C. de Lapparent scandium
s-blok Groep elementen uit het periodiek systeem met een of twee s-elektronen in de buitenste schil en geen andere elektronen. Omvat de alkali- en s-proces
scandium Chemisch element, symbool Sc, atoomnummer 21, behoort tot de aardmetalen. Zilverwit metaal; dichtheid 2989 kg/m3; smeltpunt: 1539°schaal (geo.)
schaal (geo.) Verhouding tussen de afstand op een kaart en diezelfde afstand in werkelijkheid. Als regel is de schaal in getalvorm op de kaart aangegeven, schaal, intervalschaal,
schaal, metrische Een meetschaal met dezelfde eigenschappen als de ratioschaal, maar die niet altijd begint met een absoluut of natuurlijk nulpunt. schaal, nominale
schaal, nominale De meest 'zwakke' meetschaal, die niets anders geeft dan een indeling in categorieën, bijvoorbeeld in mannen en vrouwen of in beroepsgroepen. schaal, ordinale
schaal, ordinale Ook rangordeschaal. Een meetschaal waarbij de volgorde van de categorieën vastligt. De schaal is te vergelijken met het systeem van schaal, ratioschaal,
schaduw Deel van de ruimte waarin licht (straling) niet of slechts gedeeltelijk kan doordringen. Te onderscheiden zijn een kern- en een bijschaduw. schaduwbanden
schaduwbanden Bewegende banden van schaduw, afgewisseld door heldere banden, die vlak voor en vlak na een totale zonsverduistering zichtbaar schaduwhelling
schaduwhelling Kant van een berg die niet gericht is naar de zon. Op het noordelijk halfrond is dit de noordkant van de berg, op het zuidelijk halfrond schaduwmaterie
schaduwmaterie Materievorm waarvan het bestaan wordt voorspeld door sommige hypothetische grote-unificatietheorieën. Schaduwmaterie zou op schakeltijd
schakeltijd Tijd die verloopt tot een schakelactie is voltooid. Gedurende de schakeltijd neemt in elektrische kringen de stroom af (dan wel toe) van de schalie
schalie (Kleischalie) Sterk metamorf verharde klei (kleisteen), waarin als gevolg van cleavage duidelijk hobbelige splijtvlakken zijn ontstaan.
schatten
schatten Methode uit de statistiek waarmee men uitspraken doet over een eigenschap van een populatie door deze eigenschap bij een steekproef uit schatting
schatting Een waardebepaling op grond van onvolledige gegevens. Een schatting kan bijvoorbeeld gemaakt worden met behulp van een steekproef. Schawlow, Arthur Leonard
Schawlow, Arthur Leonard (geb. 1921) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan de Stanford University (1961). Hij publiceerde samen met C.H. scheeliet
scheeliet Mineraal uit de sulfaatgroep, behorend tot de tungstaten, chemische samenstelling CaWO4, hardheid 5, dichtheid 6000 kg/m3. Tetragonaal scheepslog
scheepslog Meetinstrument dat achter een boot wordt voortgesleept en de vaarsnelheid aangeeft. Vroeger een weerstandslichaam dat een touw met
scheidend vermogen
scheidend vermogen (oplossend vermogen, resolutie) Het vermogen van een telescoop om details te kunnen onderscheiden. Het scheidend vermoge
Scheiner, Christoph
Scheiner, Christoph (1575-1650) Duits wis- en sterrenkundige en jezuïet, was professor in onder andere Ingolstadt en Freiburg. Scheiner ontdekte Scheiner, Julius
Scheiner, Julius (1858-1913) Duits astronoom, vanaf 1887 aan de sterrenwacht te Potsdam, vanaf 1894 tevens hoogleraar te Berlijn. Hij ontwikkelde schemering
schemering De tijd tussen de ondergang (of opkomst) van de zon en het invallen (of eindigen) van de duisternis. Afhankelijk van wat men onder volledige
schepel
schepel Eenheid voor inhoud. Gelijk aan 28 liter.
scherenkust
scherenkust Kust met vele, uit zee oprijzende eilandjes, die in hoofdzaak bestaan uit heuveltjes van vast gesteente (scheren), die door de in vroeger Schermerhorn, Willem
Schermerhorn, Willem (1894-1977) Nederlands socialistisch politicus en landmeetkundige (invoering luchtfotogrammetrie), hoogleraar landmeetku
scherptediepte
scherptediepte Scherptediepte is wat anders dan scherp. Als er nauwkeurig op een voorwerp is scherpgesteld, is dat altijd scherp, of er nu wel of geen Scherrer, Paul Herman
Scherrer, Paul Herman (1890-1969) Zwitsers natuurkundige, hoogleraar te Zürich (1920). Werkterrein: kernfysica, kwantummechanica en halfgeleid
Schiaparelli, Giovanni Virginio
Schiaparelli, Giovanni Virginio (1835-1910) Italiaans astronoom, werkte van 1854-1856 op de sterrenwacht te Berlijn, daarna tot 1860 te Pulkova Schickard, Wilhelm
Schickard, Wilhelm (1592-1635) Duits geleerde, vanaf 1619 hoogleraar in de bijbelse talen te Tübingen, vanaf 1631 hoogleraar in de wis- en sterrenkunde. schiereiland
schiereiland Een stuk land dat aan drie zijden omgeven is door water. Het is bijna (schier) een eiland.
schiervlakte
schiervlakte (peneplain) Uitgestrekt, vrijwel vlak gebied. Hoogteverschillen die in vroeger tijd aanwezig waren, zijn door langdurige denudatie verdwenen. schijfpopulatie
schijfpopulatie Andere naam voor populatie I-sterren (sterpopulatie).
schijnbare helderheid
schijnbare helderheid Helderheid van een hemellichaam zoals die aan de sterrenhemel wordt waargenomen, uitgedrukt in magnituden. Deze helderhe
schijnbare middellijn
schijnbare middellijn Hoekmiddellijn van een hemellichaam zoals die gemeten wordt aan de sterrenhemel, uitgedrukt in graden, boogminuten of bo
schijngestalte
schijngestalte De vorm waarin men de maan aan de hemel ziet staan. Doordat de maan in een elliptische baan om de aarde draait, en door de zon verlicht Schild
schild (geol.)
schild (geol.) Groot, al sedert het Cambrium geologisch stabiel gedeelte van de aardkorst. Deze schilden moeten dus al in het Precambrium gevormd Schildersezel
Schild Nederlandse naam van het sterrenbeeld Scutum.
Schildersezel Nederlandse naam van het sterrenbeeld Pictor.
schildvulkaan
schildvulkaan Vulkaan die zich in de loop van lange tijd heeft opgebouwd door materiaal dat uit de mantel van de planeet omhoog is gekomen boven schilmodel
schilmodel Model waarin men aanneemt dat de elektronen in een atoom bewegen in een aantal verschillende schillen, ieder met sterk verschillend energieniveau. schilverbranding
schilverbranding Kernfusie die optreedt in een schil rondom de eigenlijke kern van een ster. Schilverbranding van waterstof (waarbij waterstofkernen schisten
schisten Gemetamorfoseerde kleiige sedimenten. Schisten vormen een gemakkelijk splijtend gesteente met goed zichtbare blad- of stengelvormige mineralen Schlesinger, Frank
Schlesinger, Frank (1871-1943) Amerikaans astronoom, van 1899-1903 aan het observatorium van de Internationale Breedtedienst te Ukiah, van 1903-Schlumberger, Conrad
Schlumberger, Conrad (1878-1936) Frans geofysicus. Ontwikkelde met zijn broer Marcel Schlumberger (1884-1953) een methode voor het opsporen Schmidt-plaat
Schmidt, Johann Friedrich Julius
Schmidt, Johann Friedrich Julius (1825-1884) Duits astronoom, aanvankelijk amateur, werd in 1858 directeur van de sterrenwacht in Athene. Hij Schmidt, Maarten
Schmidt, Maarten (geb. 1929) Nederlands-Amerikaans astronoom. Van 1949-1959 was hij wetenschappelijk medewerker op de Leidse Sterrewacht;
Schmidt-plaat De correctieplaat in een Schmidt-telescoop.
Schmidt-telescoop
Schmidt-telescoop Spiegeltelescoop, in 1929 uitgevonden door Bernhard Voldemar Schmidt (1879-1935), waarbij in het krommingsmiddelpunt v
schok- Golf die bestaat uit een opeenhoping van geluidsgolven, o.a. geproduceerd door een vliegtuig dat met de geluidssnelheid vliegt of door golf, staande
schokgolf (natuurk.)
schokgolf (natuurk.) Golf die bestaat uit een opeenhoping van geluidsgolven. Treedt op bij explosies en vliegtuigen die de geluidsbarrière doorbreken.
schokgolf (sterrrenk.)
schokgolf (sterrrenk.) Gebied waar de bewegingssnelheid van materie van supersonisch plotseling subsonisch wordt als gevolg van de aanwezigheid
schol (geol.)
schol (geol.) Een door breukvlakken begrensd deel van de aardkorst. Een schol kan de vorm aannemen van een horst of een slenk.
Schonbein, Christian Friedrich
Schonbein, Christian Friedrich (1799-1868) Duits chemicus van Zwitserse afkomst, vanaf 1828 hoogleraar te Bazel. Hij bestudeerde onder andere schoorwal
schoorwal Vanuit een kaap of eiland door afzetting van materiaal uit zeestromen opgebouwde landtong. Het gedeeltelijk afgesloten stuk zee wordt haf schor
schor Kwelder in het zuidelijk zeekleigebied van Nederland.
Schorpioen
Schorpioen Nederlandse naam van het sterrenbeeld Scorpius.
Schoute, Pieter Hendrik
Schoute, Pieter Hendrik (1846-1913) Nederlands wiskundige, hoogleraar te Groningen (1881-1913). Werkterrein: meerdimensionale meetkunde.
Schrieffer, John Robert
Schrieffer, John Robert (geb. 1931) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan de universiteit van Pennsylvania (1962-1979) en vanaf 1980 aan de schrikkeldag
schrikkeldag Extra dag in het jaar die in de Juliaanse en Gregoriaanse kalender eens in de vier jaar wordt toegevoegd, om de kalender synchroon te schrikkeljaar
schrikkeljaar Jaar waarin de maand februari met één dag is verlengd. Schrikkeljaren vallen in jaren die deelbaar zijn door vier. Een uitzondering hierop schrikkelseconde
schrikkelseconde Extra seconde die af en toe aan het eind van de maand juni of aan het eind van de maand december wordt toegevoegd om de tijdrekening, Schröder, Friedrich Wilhelm Karl Ernst
Schröder, Friedrich Wilhelm Karl Ernst (1841-1902) Duits wiskundige en logicus, hoogleraar te Darmstadt (1874-1876) en Karlsruhe (1876-1902). Schrödinger, Erwin
Schrödinger, Erwin (1887-1961) Oostenrijks natuurkundige, hoogleraar te Zürich (1921-1927), Berlijn (1927-1933), Oxford (1933-1936), Graz (1936-schroeflijn
schroeflijn (helix) Lijn die op het oppervlak van een roterende cilinder verkregen kan worden door een punt met constante snelheid evenwijdig aan Schröter-effect
Schröter, Johann Hieronymus (1745-1816) Duits jurist en amateur-astronoom, had een particuliere sterrenwacht te Lilienthal. Hij was een der eersten
Schröter-effect Het verschijnsel dat het tijdstip waarop Venus exact voor de helft door de zon verlicht wordt waargenomen niet precies samenvalt met Schröter, Johann Hieronymus
Schuh, Frederik
Schuh, Frederik (1875-1966) Nederlands wiskundige, hoogleraar te Delft en Groningen. Publiceerde over meetkunde, rekenkunde en waarschijnlijkheidsrekening; schuifkracht
schuif- (schuifpotmeter) Potentiometer die bestaat uit een rechte weerstand en een schuifcontact. Veelal makkelijker instelbaar en sneller potentiometrie
schuif- Kracht die op een lichaam wordt uitgeoefend en langs een oppervlak of doorsnede is gericht. Speelt een belangrijke rol in de elasticiteitsleer. kracht, spankracht,
schuifkracht Kracht die op een lichaam wordt uitgeoefend en langs een oppervlak of een doorsnede is gericht. De bijbehorende spanning (kracht per schuifpasser
schuifpasser (schuifmaat) Meetinstrument voor het meten van kleine inwendige of uitwendige maten; bestaat uit een haakvormige liniaal, waarlangs schuifpotentiometer
schuifpotentiometer Potentiometer die bestaat uit een rechte weerstand en een schuifcontact.
schuifspiegeling
schuifspiegeling Meetkundige transformatie die bestaat uit een verschuiving (translatie) over een vector v en daarna een spiegeling ten opzichte van schuifstenen
schuifstenen Stenen die hun sterk afgeplatte vorm te danken hebben aan het schuiven over een ondergrond. Komen voor aan het strand en in rivierbeddingen. schuifvlak
schuifvlak Vlak in een gesteentepakket dat als grens te beschouwen is tussen twee pakketten die onderling verschoven zijn. Dit kan plaatsvinden bij schuifweerstand
schuifweerstand Variabele weerstand die bediend wordt met een verschuifbare hendel. Ook te gebruiken als potentiometer. Omvangrijker en duurder schuim
schuim Colloïdaal systeem van een fijn verdeeld gas in een vloeistof. Ontstaat door het opkloppen van een vloeistof met lage oppervlaktespanning e
schuimlava
schuimlava Zeer bros type lava met talrijke holten, waardoor de dichtheid zeer laag is. Het is nog brozer dan puimsteen en kan met de handen worden Schuster, Arthur
Schuster, Arthur (1851-1934) Brits wis- en natuurkundige, hoogleraar te Manchester (1881-1907). Werkzaam op het gebied van spectroscopie van Schutter
Schutter Nederlandse naam die soms gebezigd wordt voor het sterrenbeeld Sagittarius (Boogschutter).
Schwabe, Samuel Heinrich
Schwabe, Samuel Heinrich (1789-1875) Duits apotheker en amateurastronoom, die in 1825 begon met het systematisch waarnemen van de zon in Schwartz, Melvin
Schwartz, Melvin (geb. 1932) Amerikaans natuurkundige. Kreeg de Nobelprijs voor natuurkunde van 1988, samen met L.M. Lederman en J. Steinberger, Schwarzschild-effect
Schwarzschild, Karl (1873-1916) Duits astronoom, van 1901-1909 hoogleraar en directeur van de sterrenwacht te Göttingen, daarna van die te Potsdam. Schwarzschild, Martin
Schwarzschild, Martin (geb. 1912) Duits-Amerikaans sterrenkundige, hoogleraar aan de universiteit van Princeton (1947-79). Leverde belangrijke
Schwarzschild-effect Het verschijnsel dat de gevoeligheid van fotografische emulsies lager wordt naarmate er langer wordt belicht. Aangezien de verschillende Schwarzschild-straal
Schwarzschild-straal De straal van een denkbeeldige bol rondom een massa m waaruit geen materie of straling kan ontsnappen. De Schwarzschild-Schwarzschild, Karl
Schwinger, Julian Seymour
Schwinger, Julian Seymour (geb. 1918) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan Harvard University (1947-1972). Enige tijd werkzaam bij J.R. scintillatie
scintillatie (flonkeren van de sterren) Korte, snelle variaties in de helderheid en de hemelpositie van puntvormige hemellichamen zoals sterren. Scintillatie score
score Ook meetwaarde. Dit is de waarde die aan een kenmerk van een object wordt toegekend. Bijvoorbeeld: Wie wil weten hoe zwaar een baby is, scoren
score, ruwe en gewogen Een begrippenpaar dat gebruikt wordt bij psychologische tests. De ruwe score van de test is een eenvoudige optelling van
scoren Het toekennen van meetwaarden aan kenmerken van objecten. Bij opleidingsniveau kan dit bijvoorbeeld in drie categorieën gebeuren: 1 is alleen score, ruwe en gewogen
Scorpius
Scorpius (afk. Sco, Nederlandse naam: Schorpioen) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 15h44m en 17h55m rechte klimming Scorpius X-1
Scorpius X-1 Helderste bron van röntgenstraling aan de hemel, gelegen in het sterrenbeeld Scorpius (Schorpioen). Scorpius X-1 is een röntgendubbelster Sculptor
Sculptor (afk. Scl, Nederlandse naam: Beeldhouwerswerkplaats) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 23h04m en 01h44m rechte Scutum
Scutum (afk. Sct, Nederlandse naam: Schild) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 18h18m en 18h56m rechte klimming en ?4° se
se Afkorting van standard error. In het Nederlands standaardfout.
Seaborg, Glenn Theodore
Seaborg, Glenn Theodore (geb. 1912) Amerikaans chemicus, hoogleraar aan de universiteit van Californië te Berkeley (1945-1971). Kreeg samen seamount
seamount Uit de abyssale vlakte van de oceanische bodem rijzende berg van vulkanische oorsprong. Soms is de top ervan tijdens een periode van lagere Search for Extra-Terrestrial Intelligence
Search for Extra-Terrestrial Intelligence (SETI) De speurtocht naar het bestaan van buitenaardse intelligentie, die uitgevoerd wordt door continu sebkha's
sebkha's Vlak aflopende, door getijden af en toe overspoelde kustvlakten rond de Perzische Golf, vooral bij Abu Dhaby. Bekend om de grote afzettingen Secchi, Pietro Angelo
Secchi, Pietro Angelo (1818-1878) Italiaans astronoom en jezuïet, hoogleraar-directeur van het Observatorium te Rome (1849). Deed als een der eersten seconde
seconde Eenheid van tijd (symbool s), waarvan de duur gelijk is aan 9.192.631.770 perioden van de straling die afkomstig is van de overgang tussen secretine
secretine Een weefselhormoon uit de darmwand van de twaalfvingerige darm dat wordt afgescheiden als daarin voedsel (uit het zure maagmilieu) terechtkomt. sector (wisk.)
sector (wisk.) Gedeelte van een cirkel dat begrensd wordt door twee stralen en een van de bogen die deze van de hele cirkelomtrek afsnijden.
seculaire aberratie
seculaire aberratie Positieverandering van een ster aan de hemel als gevolg van de beweging van de zon rond het middelpunt van het Melkwegstel
seculaire parallax
seculaire parallax (statistische parallax) Parallactische beweging van een ster aan de hemel als gevolg van de beweging van de zon rond het middelpunt seculaire versnelling
seculaire versnelling Continue, eenparige versnelling in de rotatiesnelheid of de omloopsnelheid van een hemellichaam. De aardrotatie vertoont bijvoorbeeld secundair minimum
secundair minimum Ondiep minimum in de lichtkromme van een bedekkingsveranderlijke ster, dat ontstaat wanneer de zwakste van de twee compo
secundaire dam
secundaire dam Dam die niet als eerste doel de afsluiting van een zee-arm heeft. Vaak wordt een secundaire dam aangelegd om een te sterke stroming secundaire krater
secundaire krater Krater die ontstaat door de inslag van een rotsblok of stuk steen dat werd weggeworpen bij de inslag van een meteoriet. De grootteverdeling Sedgwick, Adam
Sedgwick, Adam (1785-1873) Brits geoloog, hoogleraar te Cambridge (1918). Stelde samen met R.I. Murchison een indeling voor het Paleozoïcum sedimentatie
sedimentatie Het verschijnsel dat los materiaal na transport door wind, water of ijs, op het aardoppervlak terechtkomt. Het afgezette materiaal wordt sedimentatiekust
sedimentatiekust (ook: aanwaskust, aanslibbingskust) Kust waarbij de afzetting van materiaal overheerst. Het afgezette materiaal kan een organische sedimenten
sedimenten Gesteenten die gevormd zijn door sedimentatie. Worden gewoonlijk ingedeeld naar grootte, chemische samenstelling en herkomst. Grootte: Seebeck, Thomas Johann
Seebeck, Thomas Johann (1770-1831) Estlands-Duits natuurkundige. Deed onderzoek op het gebied van de fotochemie; ontdekte o.a. de draaiing seeing
seeing Uit het Engels afkomstige term die gebruikt wordt om de mate van luchtonrust uit te drukken. Hoe meer turbulentie er in de lucht voorkomt Segrè, Emilio Gino
Segrè, Emilio Gino (1905-1989) Italiaans-Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan de universiteit van Californië (1946-1972). Kreeg, samen met seiche
seiche Het zeer kleine getijverschil dat zich op meren en in havenbekkens kan voordoen. Wordt ook inwendig getij genoemd en is goed waarneembaar seizoenen
seizoenen (ook: jaargetijde; lente, zomer, herfst en winter) Jaarlijks terugkerende periode waarin het weer bepaalde kenmerken vertoont. Een belangrijke selectieve migratie
selectieve migratie Het verschijnsel dat slechts bepaalde groepen mensen of bedrijven verhuizen met het doel zich elders blijvend te vestigen. Vanuit selectron
selectron Hypothetisch deeltje dat de supersymmetrische partner is van het elektron; supersymmetrie is een theorie die probeert alle natuurkrachten seleen
seleen (selenium) Chemisch element, symbool Se, atoomnummer 34; behoort tot de nevenreekselementen. Bekend in verschillende modificaties, onder seleniumgelijkrichter
seleniumgelijkrichter (seleencel) Eerste gelijkrichter die was vervaardigd uit halfgeleidermaterialen (ca. 1930); bestond uit een laag selenium en een selenografie
selenografie De bestudering van het oppervlak van de maan; de geografie van de maan.
Seleucus
Seleucus (2e eeuw v.C.) Chaldeeuws astronoom, werkzaam in Seleucia, leerde de theorie van de aswenteling der aarde. Hij trachtte de getijden te verklaren SEM
SEM Afkorting van slow eye movements, ofwel langzame oogbewegingen. Deze treden op bij de overgang van waken naar slapen. De ogen rollen dan semantisch tableau
semantisch tableau Schema dat de waarheidstafels moet vervangen bij het bepalen of een logische formule waar of onwaar is. Ontworpen door de Semenov, Nikolaj Nikolajevitsj
Semenov, Nikolaj Nikolajevitsj (geb. 1896) Russisch fysisch-chemicus, werd in 1928 hoogleraar te Leningrad, in 1931 directeur van het instituut voor Semjonov, Nikolaj Nikolajevitsj
Semjonov, Nikolaj Nikolajevitsj (1896-1986) Russisch fysisch chemicus. Werkzaam te Leningrad en Moskou. Onderzocht oxidatieprocessen bij fosfor sensibilisatie
sensibilisatie Het gevoelig worden voor een bepaalde stof. Hernieuwd contact met de betreffende stof kan soms tot een overgevoeligheidsreactie leiden.
september
september Negende maand van het jaar, ook herfstmaand genoemd. Telt 30 dagen, zo genoemd omdat hij op de Oudromeinse kalender de zevende serie (geol.)
serie (geol.) Chronostratigrafische eenheid die gebruikt wordt voor afzettingen die gedurende een bepaald geologisch tijdvak zijn gevormd. Een serie serieschakeling
serieschakeling Achter elkaar geschakelde onderdelen als bijvoorbeeld weerstanden, luidsprekers of batterijen. De elektrische stroom doorloopt da
serotonine
serotonine Ook 5-hydroxytryptamine en 5-HT. Een neurotransmitter met een exiterende of stimulerende werking. De grootste concentratie hiervan Serpens
Serpens (afk. Ser, Nederlandse naam: Slang) Sterrenbeeld op de hemelequator, gelegen tussen 15h08m en 18h56m rechte klimming en ?16° en +26° serum
serum (bloedserum) Bloed zonder bloedcellen en fibrinogeen. Heldere, gele vloeistof, die men verkrijgt door bloed te laten staan; het bloed stolt dan, Sextans
Sextans (afk. Sex, Nederlandse naam: Sextant) Sterrenbeeld op de hemelequator, gelegen tussen 09h39m en 10h49m rechte klimming en ?11° en +7° sextant (navig.)
sextant (navig.) Draagbaar meetinstrument voor het bepalen van de hoek waaronder men twee punten aan de hemel waarneemt. Het sextant bestaat Seyfert-stelsel
Seyfert, Karl (1911-1960) Amerikaans astronoom, was onder andere werkzaam op de Mount Wilson-sterrenwacht. In 1943 ontdekte hij de naar hem sferische aberratie
Seyfert-stelsel Spiraalvormig sterrenstelsel dat gekenmerkt wordt door een zeer heldere centrale kern, die ca. 100 maal zoveel energie uitstraalt als Seyfert, Karl
sferische aberratie (askring) Beeldfout van lenzen en spiegels die samenhangt met verschillende brandpunten voor bundels die de lens of spiegel op sferoïde
sferoïde Omwentelingslichaam dat ontstaat door een ellips om een van haar assen te wentelen. De doorsneden met vlakken loodrecht op de omwentelingsas Shannon, Claude Elwood
Shannon, Claude Elwood (geb. 1916) Amerikaans ingenieur, hoogleraar aan het Massachusetts Institute of Technology (1956-78). Grondlegger van Shapiro, Harry Lionel
Shapiro, Harry Lionel (geb. 1902) Amerikaans fysisch antropoloog, hoogleraar aan Columbia University te New York (1938-1973). Bekend door zijn
Shapley, Harlow
Shapley, Harlow (1885-1972) Amerikaans astronoom, vanaf 1911 werkzaam op de Princeton-sterrenwacht en vanaf 1914 op de Mount Wilson-ster
Sharp, Phillip Allen
Sharp, Phillip Allen (geb. 1944) Amerikaans bioloog, sinds 1979 hoogleraar aan het Massachusetts Institute of Technology te Cambridge. Sharp kreeg sheet flood
sheet flood Het van een helling spoelen van materiaal, waarbij het water niet in bepaalde geulen of beken stroomt, maar zich verspreidt over de gehele sheetwash
sheetwash Algemeen gebruikte Engelse term voor erosie door stromend water dat niet in geulen (beddingen) is geconcentreerd, maar als een soort Shockley, William Bradford
Shockley, William Bradford (1910-1989) Amerikaans natuurkundige. Shockley werkte na zijn studie natuurkunde van 1932 tot 1936 als docent aan Shoemaker-Levy 9
Shoemaker-Levy 9 Komeet die in het voorjaar van 1993 werd ontdekt door Eugene en Carolyn Shoemaker en David Levy. Kort na de ontdekking Shull, Clifford G.
Shull, Clifford G. (geb. 1915) Amerikaans fysicus, verbonden aan het Massachusetts Institute of Technology te Cambridge. Shull kreeg in 1994 samen siderisch
SI- Eenhedenstelsel dat negen grondeenheden heeft: de meter, de kilogram, de seconde, de ampère, de kelvin, de mol, de candela
siderisch jaar
siderisch jaar Tijdsverloop tussen twee opeenvolgende conjuncties van de zon met een bepaalde vaste ster aan de hemel; het siderisch jaar duurt 365,256.363.05 siderische maand
siderisch Met betrekking tot de sterren.
siderische maand Gemiddeld tijdsverloop tussen twee opeenvolgende conjuncties van de maan met een bepaalde vaste ster aan de hemel; dit is de siderische periode
siderische periode Ware omlooptijd van een planeet om de zon.
Siding Spring-sterrenwacht
Siding Spring-sterrenwacht Grootste optische sterrenwacht in Australië, gelegen op Siding Spring Mountain in New South Wales, oorspronkelijk Siegbahn, Kai M.
Siegbahn, Kai M. (geb. 1918) Zweeds natuurkundige, hoogleraar te Uppsala (1954-1983), zoon van K.M.G. Siegbahn. Kreeg, samen met N. Bloem
Siegbahn, Karl Manne Georg
Siegbahn, Karl Manne Georg (1886-1978) Zweeds natuurkundige, hoogleraar te Lund (1914-1923), Uppsala (1923-1937) en Stockholm (1937-1964). siemens
siemens (mho) Afgeleide SI-eenheid van geleidingsvermogen. Symbool: S. Een siemens is het geleidingsvermogen tussen twee punten van een geleider Sigma
Sigma Franse telescoop voor de detectie van kosmische gammastraling, geplaatst aan boord van de Russische Granat-kunstmaan.
sigma- Moleculaire baanfunctie met sigaarvormige symmetrie van de elektronendichtheid, gelegen rond de verbindingslijn tussen de baanfunctie, sbaanfunctie,
signaal, analoog
signaal, analoog Signaal dat geleidelijk kan veranderen en iedere waarde tussen een minimum en maximum kan aannemen. Veelal in het bijzonder signaal, binair
signaal, binair Digitaal signaal dat slechts twee waarden (meestal aangeduid met 0 en 1 kan aannemen, de maximumen minimumwaarde. Van groot signaal, continu
signaal, continu Signaal dat op ieder moment een bepaalde waarde kan hebben.
signaal, deterministisch
signaal, deterministisch Signaal met een in de tijd beïnvloedbaar karakter. Komt niet tot stand door toevallige, oncontroleerbare processen; aan de signaal, digitaal
signaal, digitaal (discreet signaal) Signaal dat slechts stapsgewijs kan veranderen en een beperkt aantal waarden tussen een minimum en een maximum signaal, discontinu
signaal, discontinu Signaal dat slechts op sommige tijdstippen een waarde kan aannemen. Heeft veelal de vorm van een periodieke monstername van signaal, periodiek
signaal, periodiek Signaal dat zich na verloop van een vast tijdsinterval (de periode) herhaalt. Hiertoe behoren met name (al dan niet sinusvormige) signaal, stochastisch
signaal, stochastisch Signaal met een onvoorspelbaar en onbeïnvloedbaar karakter. Hiertoe behoren met name de signalen die door ruisverschijnselen significant
signaalanalyse
signaalanalyse Vakgebied waarin de samenstelling van signalen wordt geanalyseerd. Men kan ieder willekeurig signaal beschrijven met de som van
significant De resultaten van een onderzoek zijn significant als zij met een grote mate van waarschijnlijkheid niet aan het toeval toegeschreven moeten sikkel
sikkel Vorm die de maan enkele dagen voor en enkele dagen na Nieuwe Maan heeft. Behalve de door de zon verlichte maansikkel, is vaak ook de rest sikkelduin
sikkelduin (ook: barchaan) Halfcirkelvormige zandduin in een woestijn met de punt naar de wind en de twee staarten van de wind af. Deze staarten silicamineralen
silicamineralen Mineralen die vrijwel uitsluitend uit siliciumdioxide zijn opgebouwd. Vanouds bekend zijn kwarts met variëteiten als bergkristal, agaat, silicaten
silicaten Mineralen die gekenmerkt worden door het voorkomen van SiO4-tetraëders als chemische bouwsteen. Naar de wijze waarop deze tetraëders silicium
silicium (kiezel) Spoorelement (Si) dat zowel in plantaardige als dierlijke organismen aan te treffen is. Komt o.a. voor als kiezelskelet van diatomeeën siliciumdioxide
siliciumdioxide (silica) Verbinding met formule SiO2. Harde kleurloze kristallen; soms door verontreinigingen tot (half)edelstenen gekleurd; in drie siliciumster
siliciumster Ster van spectraalklasse A met bijzonder sterke spectraallijnen van het element silicium.
siliciumverbindingen
siliciumverbindingen Verbindingen van het element silicium; steeds met valentie +IV. Naast 'gewone' verbindingen en verschillende siliciden (w.o. sill
sill Horizontale plaatvormige laag van intrusiegesteente. Bevindt zich doorgaans tussen twee lagen in de aardkorst, maar kan ook door meer lagen lopen. sillimaniet
Silliman, Benjamin (1779-1864) Amerikaans chemicus en mineraloog, doceerde vanaf 1806 te New Haven, waar hij in 1813 hoogleraar werd. Hij silt
sillimaniet Mineraal uit de groep der inosilicaten, hardheid 6½, dichtheid 3200 kg/m3. De rombische kristallen zijn prismatisch, vertonen een grijzige Silliman, Benjamin
silt Sediment met een korreldoorsnede van 2-64 ?m (micron).
Siluur
Siluur Systeem en periode uit het Paleozoïcum, tussen Ordovicium en Devoon, radiometrische ouderdom 400-440 miljoen jaar. Genoemd naar de Silures sima
sima Een der lagen waaruit de aardkorst bestaat, hoofdzakelijk opgebouwd uit si(licium) en ma(gnesium). Onder de oceanen vormt het de enige laag Simons, Gerret
Simons, Gerret (1802-1868) Nederlands natuurkundige. Bekend door onderzoekingen naar bemaling (Haarlemmermeer). Minister van Binnenland
Simpson, Thomas
Simpson, Thomas (1710-1761) Engels wiskundige. Publiceerde een boek over de differentiaalrekening (1737) waarin een benaderingsformule (regel Simson, Robert
Simson, Robert (1687-1768) Schots wiskundige. Werd bekend door de uitgave van een bewerking van de 'Elementen' van Euclides. Blies daarmee simultane meteoor
simultane meteoor Meteoor die vanuit twee verschillende waarnemingsplaatsen op aarde visueel of fotografisch is waargenomen. Wanneer de geografische Sinemurien
Sinemurien Etage en tijd in de Onder Jura, tussen Hettangien en Pliensbachien. Naam afgeleid van Semur-en-Auxois (dept. Côte-d'Or, Frankrijk), in
singulariteit
singulariteit Punt in het heelal met oneindig kleine afmetingen en oneindig grote dichtheid, waarin de bekende wetten van de natuurkunde niet meer Sinope (geo.)
Sinope (geo.) Stad aan de zuidkant van de Zwarte Zee, in 630 v.C. als kolonie van de Griekse stad Milete gesticht. Sinope ontwikkelde zich voorspoedig, Sinope (sterrenk.)
Sinope (sterrenk.) Buitenste maan van de planeet Jupiter, in 1914 ontdekt door Seth B. Nicholson. De afstand tot het planeetmiddelpunt bedraagt 23,7 Sint-Elisabethsvloed
Sint-Elisabethsvloed Een drietal stormvloeden in de Nederlanden in de jaren 1404, 1421 en 1424, alle op of rond 19 november (St.-Elisabethsdag). sint-elmusvuur
sint-elmusvuur (elmsvuur) Verschijnsel dat dikwijls optreedt bij onweers- of sneeuwbuien. Ten gevolge van een groot potentiaalverval gaan van vaste, sinus
sinus (sin) Goniometrische functie; wordt gedefinieerd voor een scherpe hoek in een rechthoekige driehoek door de meetkundige verhouding van de sinusregel
sinusregel Stelling uit de trigonometrie; in een willekeurige driehoek is de verhouding van een zijde tot de sinus van de overstaande hoek steeds dezelfde.
Sirius
Sirius (Alfa Canis Majoris) Helderste ster in het sterrenbeeld Canis Major (Grote Hond), tevens de helderste ster aan de hemel (afgezien van de zon), Sirius B
Sirius B Witte dwergster die in een baan rond de heldere ster Sirius beweegt. De aanwezigheid van de Siriusbegeleider werd in 1844 door de Duitse sirocco
sirocco Hete, krachtige wind in het Middellandse-Zeegebied, komend uit de Sahara. De sirocco is in Marokko droog; in Italië, na over zee gegaan te Sitter, Willem de
Sitter, Willem de (1872-1934) Nederlands astronoom, leerling van Jacobus Kapteyn, hoogleraar te Leiden (vanaf 1908) en directeur van de sterrenwacht skapoliet
skapoliet Groepsnaam van een aantal mineralen uit de groep der tektosilicaten. Hardheid 6, dichtheid doorgaans circa 2600 kg/m3. Het zijn dubbelzouten skarn
skarn Gesteente dat ontstaan is door metamorfose van silicarijke kalksteen, waarin een hoge ertsconcentratie aanwezig is. Meestal gevormd als gevolg skin-effect
skin-effect Verschijnsel dat de weerstand van een metalen geleider schijnbaar toeneemt bij het oplopen van de frequentie waarbij deze gemeten wordt. Skolem, Thoralf Albert
Skolem, Thoralf Albert (1887-1963) Noors wiskundige, hoogleraar te Oslo (1938). Werkterrein: axiomatische verzamelingenleer en getallentheorie.
Skou, Jens C.
Skou, Jens C. (geb. 1918) Amerikaans biochemicus die begin jaren vijftig begon aan het onderzoek naar ATP-vorming. Sinds 1983 professor emeritus Skylab
Skylab Amerikaans ruimtestation, gelanceerd in mei 1973, tot begin 1975 bemand door drie elkaar afwisselende groepen van steeds drie astronauten, slagenlandschap
slagenlandschap Gebied waar het cultuurland vanuit een natuurlijk of gegraven water of een weg in langgerekte stroken is verdeeld. De bebouwing slagschaduw
slagschaduw (umbra) Centrale deel van de schaduwkegel van een hemellichaam, waarin geen direct zonlicht terechtkomt. Beweegt de maan door de Slang
Slang Nederlandse naam van het sterrenbeeld Serpens.
slangegif
slangegif Zeer krachtig gif, gemaakt in het gifapparaat van slangen bijv. adders. Deze zijn afhankelijk van gif bij het vangen van prooidieren, omdat Slangendrager
Slangendrager Nederlandse naam van het sterrenbeeld Ophiuchus.
Slater, John Clarke
Slater, John Clarke (1900-1976) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan Havard University (1924-1930) en het Massachusetts Institute of Tec
slenk
slenk Langgerekt lager dan de omgeving gelegen gebied. Ontstaat door onderlinge verschuiving van aardlagen langs min of meer verticale, evenwijdige sleptonen
sleptonen Hypothetische deeltjes die de supersymmetrische partners zouden zijn van leptonen (elektronen en neutrino's). Supersymmetrie is een theorie sleuring
sleuring Verschijnsel dat zich in gesteentepakketten kan voordoen aan weerszijden van een breukvlak. Op het contactvlak van de verschuivende blokken slib
slib Sediment met een korrelgrootte kleiner dan 16 ?m. De fijnste fractie (< 2 ?m) wordt als klei, of beter, als lutum aangeduid. De term klei is minder slidepath
slidepath (glijpad) Deel van het traject van een vliegtuig op weg naar de landingsbaan waar motorvermogen en vleugelinstelling zodanig zijn dat het
slijkvulkaan
slijkvulkaan Doorgaans kleine kegelvormige hoogte waaruit slijk komt, dat door gassen omhoog wordt gedrukt. De gassen zijn afkomstig van oliehoudende slijm
slijm (mucus) Taaie, kleurloze, kleverige vloeistof met een hoog gehalte aan mucopolysacchariden, geproduceerd door eencellige klieren (bekercellen) slik
slik Onbegroeide kleiige delen die bij eb droog vallen. Slikken grenzen meestal aan land, in tegenstelling tot bijv. wadden.
slinger
slinger Voorwerp dat een heen en weer gaande beweging (slingering) kan uitvoeren. Voldoet in het ideale geval (mathematische slinger) aan eenvoudige slingeranemometer
slinger, ballistische
slinger, ballistische Aan een kabel opgehangen blok waarmee de snelheid (beter gezegd: de impuls) van een projectiel kan worden bepaald. Het projectiel slinger, conische
slinger, conische Slinger waarbij het ophangkoord een kegelmantel beschrijft. De opgehangen massa beschrijft met eenparige snelheid een cirkel, waarvan slinger, cycloïdale
slinger, cycloïdale isochronische Cycloïdale slinger waarbij het ophangkoord, geleid en aangedreven door een meedraaiend vorkje, een kegelmantel slinger, enkelvoudige
slinger, cycloïdale Slinger met een slap koord waarbij het ophangpunt tussen twee halve maantjes is ingeklemd. Bij grotere uitwijkingen zal het koord slinger, cycloïdale isochronische
slinger, enkelvoudige (mathematische slinger) Slinger die bestaat uit een massaloos koord, dat niet kan rekken en waaraan een massa van oneindig slinger, fysische
slinger, fysische Elke in werkelijkheid te construeren slinger. Omdat het koord van een dergelijke slinger een zekere massa bezit en de massa zelf niet slinger, torsieslinger,
slingeranemometer Anemometer die bestaat uit een plaat die kan draaien rond een horizontale as boven het massamiddelpunt. De hoekverplaatsing slingerlengte
slingerlengte De afstand tussen het ophangpunt en het losse uiteinde van een slinger. Bij een fysische slinger de lengte van een mathematische slinger slingertijd
slingertijd Tijd die een slinger nodig heeft voor eenmaal heen en weer slingeren. Symbool: T. Eenheid: seconde. Wordt voor een mathematische slinger slingeruurwerk
Slingeruurwerk Nederlandse naam van het sterrenbeeld Horologium.
slingeruurwerk Uurwerk waarbij een slinger samen met een echappement zorgt voor een regelmatige gang. De slinger krijgt van het echappement telkens Slingeruurwerk
slingerwijdte
slingerwijdte Afstand of hoek tussen de twee uiterste standen van een slinger.
Slipher, Vesto Melvin (1875-1969) Amerikaans astronoom, vanaf 1901 op de Lowell-sterrenwacht, waarvan hij in 1916 assistent-directeur werd en
sloef
sloef Grondsoort met veel slib, d.w.z. deeltjes kleiner dan 0,016 mm, terwijl er tegelijk weinig deeltjes voorkomen kleiner dan 0,002 mm (want dan slot-sleuteltheorie
slot-sleuteltheorie Theorie betreffende de specifieke werking van chemicaliën, geneesmiddelen, enzymen e.d. die veroorzaakt zou worden door de Sluiernevel
Sluiernevel (Cirrusnevel) Emisssienevel in het Sterrenbeeld Zwaan. Vertoont een ringvormige structuur en is vermoedelijk het restant van een supernova slurry-fase
slurry-fase Fase gevormd door een fijn verdeelde vaste stof en een vloeistof waardoorheen gasbellen worden geblazen. De slurry-fase komt veel voor Slutsky, Eugen
Slutsky, Eugen (1880-1946) Russisch econoom, statisticus en wiskundige, onder andere hoogleraar in Kiev en Moskou (het instituut voor de studie Smalley, Richard
Smalley, Richard (geb. 1943) Amerikaans chemicus, verbonden aan Rice University te Houston, Texas. Smalley kreeg in 1996 samen met Robert Curl smaltiet
smaltiet Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de kiezen, chemische samenstelling CoAs2-3. Kubisch, wit tot grijs met metaalglans. Hardheid smaragd
smaragd Mineraal uit de groep der cyclosilicaten. Chroomhoudende en daardoor groengekleurde variëteit van het mineraal beryl. Hexagonaal met prismatische SMC
SMC (Small Magellanic Cloud) Kleine Magelhaense Wolk.
smegma
smegma Geelwitte, kaasachtige substantie, bestaande uit door klieren aan de binnenkant van de voorhuid, resp. in clitoris en kleine schaamlippen af
smeltgat
smeltgat Put in het oppervlak van een gletsjer met daarin gewoonlijk een platte steen. Ontstaat doordat de relatief donkere steen meer zonnewarmte smeltingswarmte
smeltings- (smeltwarmte) Hoeveelheid warmte nodig om één kilogram van een stof bij constante temperatuur (smeltpunt) te doen smelten. warmte, soortelijke
smeltingswarmte Hoeveelheid warmte nodig om één kilogram van een stof bij constante temperatuur (smeltpunt) te doen smelten.
smeltpunt
smeltpunt (smelttemperatuur) Temperatuur waarbij de vaste en de vloeibare fase van een stof naast elkaar kunnen bestaan. Hangt af van de druk. Bij smeltwater
smeltwater Water dat vrijkomt door afsmelting van sneeuw of ijs. In de lente kan vrij plotseling veel smeltwater vrijkomen uit hooggelegen, dikbesneeuwde smeltwaterrivier
smeltwaterrivier (ook: gletsjerrivier) Rivier die haar water hoofdzakelijk betrekt van gletsjers en gesmolten sneeuw. De grootste afvoer vindt plaats Smithsonian Astrophysical Observatory
Smith, Hamilton Othanel (geb. 1931) Amerikaans biochemicus, studeerde wiskunde en geneeskunde. Van 1962 tot en met 1967 verrichtte hij onderzoek
Smith, Michael
Smith, Michael (geb. 1932) Brits-Canadees biochemicus, verbonden aan de University of British Columbia in Vancouver. Smith kreeg in 1993 samen Smits, Andreas
Smithson, James (1765-1829) Engels chemicus en mineraloog die, financieel gesteund door onder andere H. Cavendish, in de periode 1787-1826 Smith, Hamilton Othanel
Smithsonian Astrophysical Observatory (SAO) Amerikaanse sterrenwacht in Cambridge (Massachusetts), die in 1973 samen met de Harvard-sterrenwacht Smithson, James
Smits, Andreas (1870-1949) Nederlands fysisch-chemicus, hoogleraar te Delft (1906-1940) en Amsterdam (1907-1940). Werkterrein: fasenleer en smog
smog Dikke mist met hoge concentraties luchtverontreinigende stoffen, o.a. zwaveldioxide. Smog is een samentrekking van de Engelse woorden `smoke' smog, fotochemische
smog, fotochemische Smog waarin door inwerking van zonlicht chemische omzettingen hebben plaatsgevonden. Het betreft vooral oxidatieprocesse
smoorspoel
smoorspoel Spoel met relatief hoge zelfinductie. Dient om laagfrequente wisselstromen te onderdrukken.
snaar- Galvanometer waarbij i.p.v. een spoeltje een dunne snaar tussen de magneetpolen is aangebracht. De te meten stroom loopt door galvanometer, spiegelgalvanometer,
snaargalvanometer
snaargalvanometer Galvanometer waarbij in plaats van een spoeltje een dunne snaar tussen de magneetpolen is aangebracht.
snaartheorie
snaartheorie Natuurkundige theorie waarin de elementaire deeltjes niet als puntvormige deeltjes, maar als snel trillende, eendimensionale `snaartjes' sneeuw
sneeuw- en ijs- (vorstklimaat) Poolklimaat waarin het gemiddeld alle maanden kouder is dan 0°C. Komt voor in Groenland en Antarctica. klimaat, steppeklimaat,
sneeuw Neerslag in de vorm van tot vlokken aaneengeklonterde ijskristallen, die vooral in de winter valt bij temperaturen rond het vriespunt. Afhankelijk sneeuwdichtheid
sneeuwdichtheid Verhouding tussen het volume smeltwater afkomstig van een sneeuwmonster en het oorspronkelijk volume. Lichte, vers gevallen sneeuwgrens
sneeuwgrens Grens ten noorden (op het noordelijk halfrond) of ten zuiden (op het zuidelijk halfrond) waarvan, of in bergland waarboven, zelfs in sneeuwkwaliteit
sneeuwkwaliteit IJsgehalte van sneeuw uitgedrukt in gewichtsprocenten. Wordt bepaald uit de voor het smelten benodigde hoeveelheid warmte.
snelheid
snelheid Natuurkundige grootheid die de verplaatsing van een punt aangeeft in een oneindig korte tijdsduur. Symbool: v. Eenheid: m/s. Vectorgrootheid snelheidsdispersie
snelheid, gemiddelde Natuurkundige grootheid die de verplaatsing over een zekere tijdsduur, gedeeld door die tijdsduur aangeeft. In de spreektaal snelheid, golfsnelheid,
snelheid, hoeksnelheid,
snelheid, hypersone Snelheid groter dan vijfmaal de geluidssnelheid in het medium waarin bewogen wordt.
snelheid, lichtsnelheid,
snelheid, omtreksnelheid,
snelheid, stroomsnelheid,
snelheid, subsone Snelheid die duidelijk lager is dan de geluidssnelheid.
snelheid, supersone
snelheid, supersone Snelheid hoger dan de geluidssnelheid in het medium waarin bewogen wordt. Voor lucht boven de ca. 330 m/s (1188 km/h), snelheid, transsone
snelheid, transsone Snelheid die ongeveer gelijk is aan de geluidssnelheid.
snelheidsdispersie Maat voor de spreiding in de snelheden van afzonderlijke sterren in een sterrenstelsel, met name in elliptische sterrenstelsels. De snelheid, geluidssnelheid,
Snellius, Willebrordus
Snellius, Willebrordus (Willebrord Snel van Royen; 1580-1626) Nederlands wis- en natuurkundige. Zoon van de wis- en taalkundige Rudolf Snellius
snelloper
snelloper Ster die een veel grotere ruimtelijke beweging door het Melkwegstelsel vertoont dan gemiddeld. Snellopers zijn waarschijnlijk vrij jonge sneutrino
sneutrino Hypothetisch deeltje dat de supersymmetrische partner is van het neutrino; supersymmetrie is een theorie die probeert alle natuurkrachten snijpunt
snijpunt In de meetkunde het gemeenschappelijk punt van twee lijnen en/of krommen.
SNU
SNU (solar neutrino unit) Eenheid voor het gemeten aantal interacties van zonneneutrino's in een neutrinotelescoop. 1 SNU komt overeen met 10?36
Sobrero, Ascanio
Sobrero, Ascanio (1812-1888) Italiaans chemicus, van 1849-1882 hoogleraar te Turijn. Hier ontdekte hij in 1847 de zeer explosieve verbinding nitroglycerine, soda
soda (natriumcarbonaat) Chemische verbinding. Witte, kristallijne vaste stof, meestal in de vorm van kristalsoda; smeltpunt: 32-34°C, waarbij het kristalwater sodaliet
sodaliet Mineraal uit de groep der tektosilicaten, behorend tot de veldspaatvervangers. Hardheid 6, dichtheid 2300 kg/m3. Vormt kubische kristallen, Soddy, Frederick
Soddy, Frederick (1877-1956) Engels chemicus, hoogleraar te Glasgow (1904), Aberdeen (1914) en Oxford (1919). Onderzocht met E. Rutherford SOHO
soft- Drugs die geen of nauwelijks lichamelijke of geestelijke afhankelijkheid veroorzaken. Hiertoe rekent men gewoonlijk de hennepproducten druipsteen
SOHO (Solar and Heliospheric Observatory) Europese satelliet voor het waarnemen van de zon en de heliosfeer (de elektromagnetische invloedssfeer Sojoez
Sojoez Russisch ruimtevaartuig voor twee kosmonauten, geschikt voor koppelingen met andere ruimtevaartuigen, zoals de historische koppeling met sol (scheik.)
sol (scheik.) Colloïdaal mengsel van een fijn verdeelde vaste stof in een vloeistof met geringe samenhang van de vaste deeltjes, waardoor de stromingseigenschappen sol (sterrenk.)
sol (sterrenk.) De tijdsduur van het etmaal op de planeet Mars (24h 37m 23s).
solair
solair Betrekking hebbend op de zon, bijv. in de betekenis van solaire kalender.
Solar Maximum Mission
Solar Maximum Mission (SMM) Amerikaanse kunstmaan voor onderzoek van de zon tijdens een activiteitsmaximum, gelanceerd in 1980. Aan boord Soldner, Johann Georg
Soldner, Johann Georg (1776-1833) Duits geodeet en astronoom, hoofd van de landmeetkundige dienst in Beieren, kreeg in 1815 het toezicht op solifluctie
solifluctie Neerwaarts glijden van materiaal dat op hellingen gelegen is, doordat het doordrenkt is met bodemwater. Dit verschijnsel vindt vooral plaats Solnhofener Plattenkalk
Solnhofener Plattenkalk Geologische formatie van mariene plaatkalk bij Solnhofen (Frankenland, Duitsland), bekend geworden door vele goed gecons
solstitium
solstitium (zonnestilstand) Punt aan de hemel waar de zon het verst van de hemelequator verwijderd is; de term wordt tevens gebruikt voor het tijdstip som
som- (resultante) Vector die de som is van minstens twee andere vectoren. Komt tot stand volgens de parallellogramregel.
som Het resultaat dat ontstaat na het optellen van twee (of meer) getallen. Voorbeeld: 5+6=11; waarbij 11 de som van 5 en 6 is. Draait men de volgorde Sombreronevel
Sombreronevel (M 104) Sterrenstelsel in het sterrenbeeld Maagd, in 1781 ontdekt door de Franse astronoom Pierre Méchain. Het stelsel bevindt zich Sommerfeld, Arnold
Sommerfeld, Arnold (1868-1951) Duits mathematisch fysicus, hoogleraar te Aken en München. Een der grondleggers van de theorie over de opbou
somteken
somteken Teken dat aangeeft dat men van een aantal gelijksoortige getallen de som moet nemen. Hiervoor gebruikt men de Griekse letter.
somvector
somvector Vector die de som is van twee of meer vectoren. De parallellogramregel (de gestreepte vector is de som van F1 en F2)
soon
soon Eenheid waarin geluidssterkte kan worden uitgedrukt op basis van de (genormaliseerde) gevoeligheid van het menselijk gehoororgaan. Als basis Sorensen, Soren Peter Lauritz
Sorensen, Soren Peter Lauritz (1868-1939) Deens biochemicus. Hij studeerde scheikunde te Kopenhagen en promoveerde in 1899 over de chemie sorosilicaten
sorosilicaten Silicaten waarin de SiO4-tetraëders paarsgewijs voorkomen. Als in de sorosilicaten niet alle aanwezige zuurstof aan het sorosilicaat gebonden spaarbekken
spaarbekken Waterreservoir voor het tijdelijk opvangen van overtollig (regen)water om in tijden van droogte de (drink)watervoorziening te waarborgen. Space Infra-Red Telescope Facility
Space Infra-Red Telescope Facility (SIRTF) Toekomstige Amerikaanse satelliet voor het waarnemen van infrarode straling uit het heelal. SIRTF Space Transportation System
Space Transportation System (STS) spaceshuttle.
Spaceguard
Spaceguard Toekomstig project voor het catalogiseren van aardscheerders, dat uitgevoerd moet worden door de Amerikaanse NASA en dat beschouwd spacelab
spacelab In Europa gebouwd ruimtelaboratorium dat met behulp van de Amerikaanse spaceshuttle in een baan om de aarde op een hoogte van 300 Spacewatch
Spacewatch Amerikaans project voor het opsporen van planetoïden en kometen die de aarde zeer dicht kunnen naderen en die een mogelijke bedreiging spankracht
span- Reactiekracht van een koord wanneer er een kracht op wordt uitgeoefend. Is in een ideaal koord overal even groot.
spankracht Reactiekracht van een koord wanneer er een kracht op wordt uitgeoefend.
spanningsdeler
spanningsdeler Elektrische schakeling waarin de spanning van een voedingsspanning wordt teruggebracht door de toepassing van twee impedanties spanningsregelaar
spanningsregelaar Apparaat dat de spanning afkomstig van een dynamo of generator begrenst. In auto's e.d. toegepast omdat de afgegeven spanning spectraalanalyse
spectraalanalyse Analyse van het spectrum van een hemellichaam, waaruit informatie afgeleid kan worden over de scheikundige samenstelling en spectraalklasse
spectraalklasse Een van de tien klassen waarin sterren op basis van hun spectrum worden ingedeeld. Oorspronkelijk werd een alfabetische letteraanduiding spectraallijn
spectraallijn Heldere of donkere lijn in het spectrum van een hemellichaam. Heldere spectraallijnen worden emissielijnen genoemd; donkere spectraallijnen spectrograaf
spectrograaf 1. Instrument voor het fotografisch vastleggen van het spectrum van een hemellichaam. 2. (taalw.) Een apparaat waarmee de fysische kwaliteiten spectrogram
spectrogram In onbruik geraakte term voor een met behulp van een spectrograaf fotografisch vastgelegd spectrum.
spectroheliograaf
spectroheliograaf Instrument waarmee de zon in het licht van één smal golflengtegebiedje gefotografeerd kan worden. De spectroheliograaf werd rond spectrohelioscoop
spectrohelioscoop Instrument dat volgens hetzelfde principe werkt als de spectroheliograaf, maar dat op de plaats van de fotografische plaat een oculair spectroscoop
spectroscoop Instrument waarmee de straling van een hemellichaam naar golflengte gesorteerd kan worden, zodat een spectrum van het hemellichaam spectroscopie
spectroscopie Deelgebied van de sterrenkunde waarin de spectra van hemellichamen worden onderzocht.
spectroscopische dubbelster
spectroscopische dubbelster Dubbelster waarvan de componenten niet afzonderlijk zichtbaar zijn; het dubbelkarakter van de ster wordt afgeleid uit spectroscopische parallax
spectroscopische parallax De parallax van een ster die afgeleid wordt uit spectroscopisch onderzoek van die ster. Wanneer de spectraalanalyse van
spectrum
spectrum Grafiek waarin de helderheid van een hemellichaam wordt uitgezet tegen de golflengte. Door de straling van een hemellichaam naar golflengte spectrum, absorptiespectrum,
spectrum, continu Spectrum dat ontstaat wanneer men licht ontleedt waarin alle golflengten min of meer vertegenwoordigd zijn. Wetmatigheden va
spectrum, discontinu
spectrum, discontinu (discreet spectrum) Spectrum waarin niet alle golflengten vertegenwoordigd zijn. Te onderscheiden in lijnenspectra en bandenspectra.
spectrum, elektromagnetisch
spectrum, elektromagnetisch Verzameling van alle soorten elektromagnetische straling.
spectrum, emissiespectrum,
spectrum, zichtbaar Spectrum met golflengten tussen 4000 Å en 8000 Å. Kan door het oog worden waargenomen.
Spedding, Frank Harold
Spedding, Frank Harold (geb. 1902) Amerikaans chemicus, doceerde onder andere aan de Cornell-universiteit (1935-1937) en de Iowa State-universi
speed
speed Populaire benaming voor als drug gebruikte stimulerende middelen (o.a. amfetamine en daarvan afgeleide stoffen).
speksteen
speksteen (steatiet) Fijnkorrelig aggregaat van talk. Kleurloos tot bleekgroen, soms zelfs roodachtig tot bruin. Zeer geschikt om beelden uit te snijden.
spel, eindig Spel waarbij het aantal zuivere strategieën dat elke speler ter beschikking heeft, eindig is.
spel, oneindig
spel, oneindig Spel waarbij ten minste één speler over een oneindig aantal zuivere strategieën beschikt.
speleologie
speleologie Het afdalen in en maken van tochten door ondergrondse holen en grotten. Wat betreft uitrusting en toegepaste technieken heeft speleologie speltheorie
speltheorie Tak van de wiskunde waarin men studie maakt van het ontwerpen en analyseren van wiskundige modellen voor conflictsituaties. Grondlegger: spel, eindig
Spencer Jones, Harold
Spencer Jones, Harold (1890-1960) Brits astronoom, werd in 1923 directeur van de sterrenwacht van Kaap de Goede Hoop, was van 1933 tot 1955 sperstroom
sperstroom Stroom in halfgeleidermateriaal veroorzaakt door de intrinsieke halfgeleiding (aanslaan van een elektron uit de valentieband waardoor in spessartien
spessartien (mangaangranaat) Mineraal uit de groep der orthosilicaten, behorend tot de granaten. Hardheid circa 7, dichtheid circa 4000 kg/m3. Fraaie Spica
Spica (Alfa Virginis) Helderste ster in het sterrenbeeld Virgo (Maagd), op een afstand van ca. 270 lichtjaar. Spica is een veranderlijke blauwwitte spectroscopische spicule
spicule Relatief klein 'fonteintje' van koel gas aan het zonsoppervlak, dat met een snelheid van ca. 20 km/s omhoog beweegt tot een hoogte van enkele spiegel van Lloyd
spiegel (natuurk.) Volkomen glad oppervlak waardoor opvallend licht wordt teruggekaatst volgens de spiegelwet: hoek van inval is hoek van terugkaatsing. spiegelgalvanometer
spiegel- Galvanometer waarbij aan de ophangdraad of aan het spoeltje een spiegeltje is bevestigd. Hierop laat men uit een vaste richting galzuren
spiegel van Lloyd Spiegel waarmee van een spleetvormige lichtbron een reflectiebeeld wordt verkregen dat met de bron een stelsel van twee coherente spiegel (natuurk.)
spiegel, bolle Spiegel met een bolvormig oppervlak. Geeft een virtueel beeld (niet projecteerbaar, maar wel waarneembaar met oog of fototoestel). spiegel, halfdoorlatende
spiegel, halfdoorlatende Spiegel waarbij een gedeelte van het licht wordt doorgelaten en een gedeelte wordt gereflecteerd. Dit is bijv. mogelijk bij
spiegel, holle
spiegel, holle Spiegel met een hol oppervlak. Geeft een reëel (projecteerbaar) beeld. Bij deze beeldvorming treedt i.t.t. lenzen geen chromatische aberratie spiegel, optische
spiegel, optische Spiegel waarbij de spiegelende (metaal)laag aan de voorzijde van een glasplaat is aangebracht. Heeft tot voordeel dat er geen breking spiegel, parabolische
spiegel, parabolische Spiegel waarvan het oppervlak de vorm heeft van een om de symmetrieas gewentelde parabool. Heeft geen optische aberratie
spiegel, sferische
spiegel, sferische Spiegel met een bolvormig oppervlak. Al naargelang van het binnen- of buitenoppervlak is verspiegeld, onderscheidt men holle spiegel, vlakke
spiegel, vlakke Spiegel met een vlak oppervlak. De meeste vlakke spiegels worden gemaakt door achter een glasplaat een spiegelende metaallaag (veelal spijsvertering
spiegelgalvanometer Galvanometer waarbij aan de ophangdraad of aan het spoeltje een spiegeltje is bevestigd, waarop men een lichtstraal laat vallen. spiegeling
spiegeling Dubbele uitvoering van onderdelen van een computersysteem, bijvoorbeeld van de harddisk.
spiegeltelescoop
spiegeltelescoop (reflector) Telescoop waarvan het objectief gevormd wordt door een holle spiegel. De spiegel brengt evenwijdig invallende lichtstralen spiegelwet
spiegelwet (terugkaatsingswet) De terugkaatsing van een lichtstraal door een spiegelend oppervlak vindt zodanig plaats dat: 1. hoek van terugkaatsing spiegel, bolle
spijsvertering Proces waarbij het voedsel wordt omgezet tot stoffen die wij kunnen gebruiken om in leven te blijven. Het spijsverteringsproces wordt spikkelinterferometrie
spikkelinterferometrie (speckle-interferometrie) Techniek in de astrofotografie waarbij de storende werking van de aardse dampkring wordt opgeheven, spin
spin Quantumeigenschap van subatomaire deeltjes die een maat vormt voor de hoeveelheid rotatie-impulsmoment van het deeltje. Net als andere quantumeigenschappen spinel
spinel Mineraal, dichtheid 3600 kg/m3, hardheid 8. Kubische kristalvorm, komt voor als doorschijnend rood tot violet edelgesteente en wordt veelal spionagesatelliet
spionagesatelliet Kunstmaan voor spionagedoeleinden. Veelal uitgerust met fotografische apparatuur en zendsysteem om de foto's over te kunnen spiraal
spiraal Kromme lijn die zich herhaaldelijk om een vast punt heen windt, waarbij de afstand tot het vaste punt continu groter wordt.
spiraal- Thermometer die berust op de lineaire uitzetting van een metaal dat als een spiraal gewonden is. Het ene einde van de spiraal thermometer, vloeistofthermometer,
spiraalarm
spiraalarm Gebied in een spiraalsterrenstelsel waarin veel heldere sterren voorkomen. Spiraalarmen bevatten, naast hete, heldere sterren, ook grote spiraalstelsel
spiraalstelsel Sterrenstelsel met een spiraalstructuur, zoals de Andromedanevel en ons eigen Melkwegstelsel. Spiraalstelsels zijn afgeplatte, schijfvormige spiraalthermometer
spiraalthermometer Thermometer die berust op de lineaire uitzetting van een metaal dat als een spiraal gewonden is.
spiritus
spiritus Mengsel van ethanol en water (veelal 15%), gedenatureerd met schadelijke stoffen, kleurstoffen en reukstoffen. Op spiritus wordt geen alcoholaccijns Spitzer jr., Lyman
Spitzer jr., Lyman (1914-1997) Amerikaans astronoom. Spitzer was van 1947 tot 1979 hoogleraar aan Princeton University, waar hij onderzoek deed spleeteruptie
spleeteruptie (lineaire eruptie) Vulkanische eruptie waarbij de vloeibare lava via spleten omhoog gebracht wordt. Komt vooral voor op IJsland en in splijtingsprodukt
splijting, spontane Radioactief vervalproces waarbij zware kernen (o.a. U-238 en Pu-240) in brokstukken, (splijtingsproducten), uiteen kunnen vallen. splijtstof
splijtingsprodukt Atoomkern die ontstaat na de splijting van zware atoomkernen als U-235, Pu-239 en U-233. Typerende splijtingsproducten hebben splijting, spontane
splijtstof Materiaal dat splijtbare atoomkernen bevat en gebruikt kan worden in een kernreactor of atoombom. Kan U-235, U-233 of Pu-239 bevatten. spodumeen
spodumeen (trifaan) Mineraal behorend tot de groep der inosilicaten, hardheid 6½-7, dichtheid 3100 kg/m3. Vormt monocliene, kleurloze kristallen
spoed
spoed Afstand evenwijdig aan de rotatieas die wordt afgelegd bij het doorlopen van een hoek van 360° langs een schroefdraad of helix. Gelijk aan de spoel
spoel (solenoïde) Een in elektrische installaties en elektronica toegepaste spoel bestaat uit een opgerold stuk geïsoleerd metaaldraad, meestal koper. Spoelnevel
spoel, ideale Spoel zonder ohmse weerstand.
Spoelnevel (NGC 4565) Spiraalstelsel in het sterrenbeeld Coma Berenices (Hoofdhaar van Berenice), in 1785 ontdekt door William Herschel. Vanaf spoelzandvlakte
spoelzandvlakte (sander) Voor het front van een gletsjertong waaiervormig uitgespreide zandvlakte. Het zand en fijne gruis waaruit de spoelzandvlakte spoel, ideale
Spoetnik
Spoetnik Serie van tien Russische kunstmanen. Spoetnik 1, gelanceerd op 4 oktober 1957, vormde het eerste door mensen gemaakte object in een baan spoordetector
spoordetector Deeltjesdetector die een ruimte bevat waarin een metastabiele fase aanwezig is die onder invloed van teweeggebrachte ionisaties ter p
Spörer, wet van
Spörer, wet van Beschrijving van de verdeling van zonnevlekken over het zonsoppervlak als functie van de fase van de activiteitscyclus van de zon. SPOT
SPOT (Système Probatoire d'Observation de la Terre) Franse kunstmaan voor aardobservatie, op 22 feburari 1986 gelanceerd met behulp van een Ariane spreiding (stat.)
spreiding (stat.) Een maat die aangeeft hoe de scores rond een centrum verdeeld zijn: hoe kleiner de spreiding is, hoe meer scores vlak bij het centrum springtij
springtij Periode waarin het getijverschil maximaal is. Springtij treedt twee maal per maand op, kort na Volle en Nieuwe Maan. De getijdenwerking sprongpunt
s-proces Proces in het binnenste van een ster waarbij isotopen worden gevormd die niet direct het resultaat van kernfusieprocessen zijn. In plaats daarvan S-sterren
sprongpunt Temperatuur waarbij een geleider supergeleidend wordt.
square-cube-law
square-cube-law Wetmatigheid tussen de verhouding van volume en oppervlak bij het veranderen van de afmetingen of de massa van een object. Wordt squark
squark Hypothetisch deeltje dat de supersymmetrische partner is van de quark; supersymmetrie is een theorie die probeert alle natuurkrachten in één SS 433
SrinivasaI- (1887-1920) Indiaas wiskundige. Na Bhaskara (1114-ca. 1180) de eerste Indiase wiskundige van wereldnaam. Werkterrein: Raman, Chandrasekhara Venkata
SS 433 Nauwe dubbelster die bestaat uit een zware hete hoofdster en een compacte begeleider, waarschijnlijk een neutronenster. Het spectrum van staart (sterrenk.)
S-sterren Ster van spectraalklasse S. S-sterren zijn reuzensterren met dezelfde oppervlaktetemperatuur als M-sterren, maar met absorptiebanden van
staart (sterrenk.) IJle, langgerekte component van een komeet, die bestaat uit gas en stof dat door de invloed van de zon van de komeetkop is weggeblazen. staartdeling
staart- Praktische uitvoering van het delen van twee willekeurig grote getallen volgens een vast schema (algoritme). Voor bijv. 8395/32 verloopt deling, verdelingsdeling,
staartdeling Het uitvoeren van een deling tussen twee willekeurig grote getallen volgens een vast schema (algoritme).
stadiaal
stadiaal Korte periode gedurende een ijstijd die gekenmerkt wordt door een zeer lage temperatuur. Binnen elke ijstijd bestaat een afwisseling van koudere stadie
stadie Bijbelse eenheid voor lengte. Komt overeen met 184 meter.
stadsklimaat
stadsklimaat Specifiek microklimaat dat in stedelijke gebieden voorkomt. Het meest kenmerkende van het stadsklimaat is de iets hogere temperatuur stalactieten
stalactieten Druipsteen in grotten dat is afgezet in de vorm van hangende pegels. De voortdurende groei is mogelijk doordat zich in pegels aders bevinden, stalagmieten
stalagmieten Druipsteen in grotten dat is afgezet in de vorm van staande zuilen, waarop zich uit het neerdruppelende water steeds nieuw materiaal stambreuk
stam- Breuk waarbij de teller altijd 1 is; dus een breuk van de vorm 1/n. Bij de oude Egyptenaren werden alle breuken teruggebracht tot sommen breuk, tiendelige
stambreuk Breuk waarbij de teller 1 is; dus een breuk van de vorm 1/n.
stand- Hoek tussen de snijlijnen van twee elkaar snijdende vlakken met hun standvlak (vlak loodrecht op de snijlijn van de snijdende vlakken). hoek, stompe
standaardatmosfeer
standaardatmosfeer Geïdealiseerd model voor het verloop van de druk, temperatuur, dichtheid en samenstelling van de lucht op verschillende hoogten. standaarddeviatie
standaarddeviatie (sd) Ook standaardafwijking. De meest gebruikte maat voor de spreiding. Dit getal wordt berekend door een optelling van de kwadraten standaardfout
standaardfout (Eng: standard error, se) Een getal dat verkregen wordt door de standaarddeviatie te delen door de wortel van de grootte van de steekproef. standaardkaars
standaardkaars Hemellichaam of -verschijnsel met een vaste absolute helderheid. Standaardkaarsen spelen een belangrijke rol in de afstandsbepaling standaardkilogram
standaardkilogram Brok platina-iridium waarvan de massa gelijk is aan die van 1 dm3 water bij 4°C. Wordt gebruikt als massa-eenheid; officiële grondeenheid standaardmeetfout
standaardmeetfout De geschatte speling die bestaat bij een uitslag van een psychologische test. Bij een intelligentietest die het IQ bepaalt, kan bijvoorbeeld standhoek
standhoek Hoek tussen de snijlijnen van twee elkaar snijdende vlakken met hun standvlak, een vlak loodrecht op de snijlijn van de twee elkaar snijdende Stanley, Wendell Meredith
Stanley, Wendell Meredith (1904-1971) Amerikaans biochemicus, hoogleraar te Berkeley. Onderzocht virussen. Isoleerde kristalvorm van het tabaksmoz
starburst-stelsel
starburst-stelsel Sterrenstelsel dat gekenmerkt wordt door een zeer hoge stervormingsactiviteit. Deze activiteit verraadt zich meestal in de grote infraroodhelderheid Staring, Winand Carel Hugo
Staring, Winand Carel Hugo (1808-1877) Nederlands geoloog, grondlegger der Nederlandse geologie; derde zoon van A.C.W. Staring. Promoveerde Stark-effect
Stark, Johannes (1874-1957) Duits natuurkundige, hoogleraar te Aken (1909-1917), Greifswald (1917-1920) en Würzburg (1920-1922). President
Stark-effect Splitsing van spectraallijnen in een aantal componenten onder invloed van een sterk elektrisch veld. Ontdekt door Johannes Stark (1874-Stark, Johannes
stationaire toestand
stationaire toestand Een van de energietoestanden van een atoom, ook wel van moleculen. Houdt verband met het feit dat elektronen in een atoom statistiek
statistiek Wetenschap waarin men zich bezighoudt met het verzamelen, classificeren en verwerken van grote aantallen gelijksoortige gegevens. Onder statistiek, beschrijvende
statistiek, beschrijvende Onderdeel van de statistiek waarin men zich bezighoudt met de waarneming en bewerking van kwantificeerbare massaverschij
statistiek, dynamische
statistiek, dynamische Onderdeel van de beschrijvende statistiek waarin men weergeeft wat er in een bepaalde periode is gebeurd. Voorbeelden: m
statistiek, statische
statistiek, statische Onderdeel van de beschrijvende statistiek waarin men een toestand op een bepaald moment weergeeft (volkstelling, bedrijfstelling, statistiek, verklarende
statistiek, verklarende Onderdeel van de statistiek waarin men juiste conclusies probeert te trekken uit de gegevens die men in de beschrijvende statistiek statistische analyse
statistische analyse Methode uit de statistiek waarbij wordt nagegaan of er tussen twee (of meerdere) grootheden een aantoonbaar verband bestaat. Staudinger, Hermann
Staudinger, Hermann (1881-1965) Duits chemicus, hoogleraar te Zürich (1912) en Freiburg (1926-1951). Een van de grondleggers van de polymeer
stearinezuur
stearinezuur (octadecaanzuur) Koolstofverbinding met formule C17H35COOH; behoort tot de (verzadigde) vetzuren. Een van de meest voorkomende Stebbins, Joel
Stebbins, Joel (1878-1966) Amerikaans astronoom, van 1922-1948 directeur van de Washburn-sterrenwacht te Madison. Met P. Guthnick was hij steekproef
steekproef Wanneer men iets te weten wil komen over een populatie, dan is het meestal onmogelijk alle afzonderlijke objecten van de populatie apart steekproef, aselecte
steekproef, aselecte Steekproef die min of meer door willekeurige loting tot stand komt. Vertoont veel overeenkomst met een lotingssteekproef.
steekproef, evenredig gelede
steekproef, evenredig gelede Gelede steekproef waarbij men er voor zorgt dat de onderverdelingen van de te onderzoeken verzameling, evenredig steekproef, gelede
steekproef, gelede Steekproef waarbij men bij de samenstelling rekening houdt met een uit vroegere waarnemingen bekende onderverdeling van de steekproef, gelijkmatig gelede
steekproef, gelijkmatig gelede Gelede steekproef waarbij men uit iedere onderverdeling van een te onderzoeken verzameling een evengroot aantal steekproef, getrapte
steekproef, getrapte (clustersteekproef) Steekproef die wordt samengesteld volgens de natuurlijke groeperingen van de elementen uit de te onderzoeken steekproef, kunstmatig gelede
steekproef, kunstmatig gelede Gelede steekproef die ontstaat wanneer men een lotings- of een voetstootse steekproef neemt en bij elk element noteert steekproef, representatieve
steekproef, representatieve Steekproef waarbij de elementen die erin worden opgenomen, willekeurig uit de te onderzoeken verzameling worden steekproef, systematische
steekproef, systematische Gelede steekproef die wordt samengesteld door de elementen met vaste intervallen uit de verzameling te nemen. Kans steekproef, voetstootse
steekproef, voetstootse Steekproef die wordt gevormd uit de eerste de beste elementen die men in de te onderzoeken verzameling (populatie) tegen
Steelpan
Steelpan Populaire benaming voor de zeven helderste sterren van het sterrenbeeld Ursa Major (Grote Beer).
Steenbok
Steenbok Nederlandse naam van het sterrenbeeld Capricornus
steenbokskeerkring
steenbokskeerkring Breedteparallel op het aardoppervlak waarboven de zon zich bevindt tijdens het wintersolstitium (rond 22 december). De steenbokskeerkring steengroeve
steengroeve Plaats waar in dagbouw natuursteen wordt ontgonnen. Door het arbeidsintensieve karakter van het werk in de steengroeven zijn veel kleine steenijzermeteoriet
steenijzermeteoriet (sideroliet) Meteoriet die deels uit metalen (voornamelijk ijzer en nikkel) en deels uit silicaten bestaat.
steenkool
steenkool Koolstofhoudend afzettingsgesteente met een koolstofgehalte van 60-94% in de droge materie. Het is ontstaan uit plantaardig materiaal dat steenmeteoriet
steenmeteoriet (aëroliet) Meteoriet die voornamelijk uit silicaten bestaat, zoals bronziet, enstatiet en olivijn. Steenmeteorieten worden onderverdeeld steenslag
steenslag Materiaal dat ten gevolge van erosie en verwering loslaat van een steile dalwand en daarlangs naar beneden valt. Treedt met name op bij
steenwoestijn
steenwoestijn Woestijn waar de vaste gedeelten van de ondergrond vrijwel geheel of gedeeltelijk aan het oppervlak liggen. Als gevolg van de grote steenzout
steenzout (haliet) Mineraal uit de chloridengroep; chemische samenstelling NaCl, hardheid 2, dichtheid 2100 kg/m3. Vormt kubische, kleurloze kristallen Stefan, Josef
Stefan, Josef (1835-1893) Oostenrijks natuurkundige; hoogleraar te Wenen (1863). Werkterrein: warmtetheorie. Wet van Stefan-Boltzmann: de intensiteit Steinberger, Jack
Stein, William Howard
Stein, William Howard (1911-1980) Amerikaans biochemicus. Kreeg samen met S. Moore de helft van de Nobelprijs voor chemie van 1972 toegekend stelling van...
Steinberger, Jack (geb. 1921) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan de Columbia University in New York (1950-1971). Kreeg de Nobelprijs
Steiner, Jacob
Steiner, Jacob (1796-1863) Zwitsers wiskundige. Werkterrein: meetkunde; o.a. een der grondleggers van de projectieve meetkunde. Publiceerde veel Steinheil, Carl August von
Steinheil, Carl August von (1801-1870) Duits natuurkundige, hoogleraar te München (1832). Legde de eerste telegraafverbinding aan waarbij de aarde
stelling van... Voor stelling van... kijke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.
stemvork
stemvork U-vormige metalen staaf, welke na aangeslagen te zijn een toon voortbrengt met een vaste frequentie. Wordt ter verhoging van de geluidssterkte Stephanien
Stephanien Bovenste etage en tijd van het Boven Carboon. Naam afgeleid van de Latijnse naam voor Saint-Étienne (Frankrijk) ingevoerd in 1878.
Stephan's Quintet
Stephan's Quintet Groepje van vijf sterrenstelsels, in 1877 ontdekt door de Franse astronoom M. E. Stephan. Op langbelichte opnamen van het groepje
steppe
steppe- Aride klimaat (B-klimaat), waarin geen bomen kunnen groeien. Neerslag ten hoogste 75 cm per jaar. Komt voor in de voormalige klimaat, toendraklimaat,
steppe Boomloze grasvlakte. Het is een gebied waar van nature grassen overwegen en waar de droogte bepaalt welke planten er groeien. Hier en daar ster
ster Gasvormig hemellichaam dat energie uitzendt die in het inwendige wordt opgewekt door kernfusieprocessen. De zon is de dichtstbijzijnde ster, Ster van Barnard
ster- Spectrum dat onstaat na analyse van het licht dat door sterren wordt uitgezonden. Bestaat gewoonlijk uit een combinatie van een continu spectrum, vlamspectrum,
Ster van Barnard (Barnards Ster) Zwakke rode dwergster in het sterrenbeeld Ophiuchus (Slangendrager), op een afstand van 5,8 lichtjaar. De ster werd Ster van Bethlehem
Ster van Bethlehem Hemelverschijnsel dat volgens het Mattheüs-evangelie de Wijzen uit het Oosten de weg wees naar de geboorteplaats van Jezus. steradiaal
steradiaal Grondeenheid van het SI-stelsel voor ruimtehoek. Symbool: sr. Eén steradiaal is de ruimtehoek binnen een kegelmantel die van een bol met sterassociatie
sterassociatie Groep van enkele tientallen jonge sterren die zich in een gebied met een middellijn van hooguit enkele honderden lichtjaren bevinden. sterbedekking
sterbedekking (occultatie) Bedekking van een ster door de maan, een planeet of een planetoïde, gezien vanaf de aarde. Het waarnemen van sterbedekkingen sterbeving
sterbeving Plotselinge hevige trilling aan het oppervlak van een ster, met name een neutronenster. Sterbevingen op neutronensterren kunnen ontstaan stereochemie
stereo- Isomerie waarbij de atomen in de moleculen in dezelfde volgorde zijn gebonden, maar een andere ruimtelijke stand ten opzichte
stereochemie Tak van de chemie waarin men de ruimtelijke bouw en de invloed daarvan op de fysische en chemische eigenschappen van moleculen stereometrie
stereometrie Onderdeel van de meetkunde waarin men zich bezighoudt met de bestudering van de eigenschappen van figuren in de driedimensionale sterke kernkracht
ster-evolutie De levensloop van een ster. Sterren ontstaan uit samentrekkende interstellaire gas- en stofwolken. Tijdens het grootste deel van hun leven Stevin, Simon
sterke kernkracht (sterke wisselwerking) Een van de vier fundamentele natuurkrachten. De sterke kernkracht is de kracht die quarks bijeen houdt, en sterkte (lenzen)
sterkte (lenzen) Maat voor het afbuigend vermogen van lenzen, gelijk aan het omgekeerde van de brandpuntsafstand, f. Symbool: S. Eenheid: dioptrie. sterkteleer
sterkteleer Leer van de sterkte van materialen en constructies. Steunt op de statica en het materiaalonderzoek.
Stern, Otto
Stern, Otto (1888-1969) Duits-Amerikaans natuurkundige, hoogleraar te Rostock (1921-1923), Hamburg (1923-1933), en aan het Carnegie Institute steroïden
steroïden (sterolen) Koolstofverbindingen met een meerringstructuur met drie aaneengekoppelde zesringen en een vijfring. Dit skelet kan verschillende sterpopulatie
sterpopulatie Bevolkingsgroep van sterren. De Duits-Amerikaanse astronoom Walter Baade ontdekte in 1944 grote verschillen tussen de eigenschappen sterredag
sterredag (siderische dag) Tijdsverschil tussen twee opeenvolgende meridiaanpassages van een bepaalde ster; de `werkelijke' rotatieperiode. De ster
sterrenatlas
sterrenatlas Atlas van (een deel van) de sterrenhemel. In een sterrenatlas worden verschillende hemellichamen met verschillende symbolen aangeduid, sterrenbeeld
sterrenbeeld Schijnbare groepering van relatief heldere sterren aan de sterrenhemel. Deze zichtbare configuraties van sterren werden in de Oudheid sterrencatalogus
sterrencatalogus Catalogus waarin verschillende eigenschappen van sterren zijn samengebracht. De sterren in een catalogus kunnen geselecteerd zijn sterrenhoop
sterrenhoop Vrij compacte verzameling van sterren in het Melkwegstelsel. Een open sterrenhoop is een groep van enkele tientallen tot enkele honderden sterrenkaart
sterrenkaart Kaart van (een deel van) de sterrenhemel. Meestal wordt de term gebruikt voor een getekende afbeelding van de sterrenhemel zoals die sterrenkunde
sterrenkunde (astronomie) Wetenschap die zich bezighoudt met de studie van het heelal en de hemellichamen. Onderzoek wordt mondiaal gecoördineerd sterrenregen
sterrenregen Populaire benaming voor een meteoorzwerm.
sterrenstelsel
sterrenstelsel Grote verzameling van sterren, die door de onderlinge zwaartekracht bij elkaar worden gehouden. De Amerikaanse astronoom Edwin sterrenstelsel, elliptisch
sterrenstelsel, elliptisch Sterrenstelsel dat de vorm heeft van een (omwentelings-)ellipsoïde. Elliptische sterrenstelsels vertonen geen centrale schijf sterrenwacht
sterrenwacht (observatorium) Plaats waar astronomische waarnemingen verricht worden. Moderne optische sterrenwachten zijn vaak internationale sterrenwolk
sterrenwolk Gebied aan de sterrenhemel, meestal in de Melkweg gelegen, dat er op het eerste gezicht uitziet als een grote diffuse nevel, maar dat bij sterretijd
sterretijd (siderische tijd) Tijdrekening die gebaseerd is op de siderische rotatieperiode van de aarde. De plaatselijke sterretijd is per definitie gelijk aan sterrewind
sterrewind Gas dat vanuit de atmosfeer van een ster het heelal instroomt. Hierbij kunnen zich snelheden van vele honderden kilometers per seconde sterspectrum
sterspectrum Spectrum dat ontstaat na analyse van het licht dat door sterren wordt uitgezonden.
sterspoor
sterspoor Lichtspoor op een lang belichte foto van de sterrenhemel, gemaakt met een stilstaande camera, dat ontstaat als gevolg van de schijnbare draaiing sterstromen
sterstromen Twee tegengesteld gerichte grootschalige bewegingspatronen van sterren in het Melkwegstelsel, in 1902 ontdekt door de Nederlandse ster-evolutie
Stevin, Simon (1548-1620) Nederlands wiskundige en ingenieur. Leraar van prins Maurits en kwartiermeester van diens leger. Adviseerde bij het versterken Stieltjes, Thomas Johannes
Stieltjes, Thomas Johannes (1856-1894) Nederlands wiskundige. Na werkzaamheden aan de sterrenwacht te Leiden (1877-1883) vertrok hij in 1885 Stier
Stier Nederlandse naam van het sterrenbeeld Taurus.
Stifel, Michaël
Stifel, Michaël (1487-1567) Duits wiskundige en theoloog. Vanaf 1559 hoogleraar te Jena. Publiceerde de 'Arithmetica integra' (1544), een van de stijgingsregen
stijgingsregen (ook: equatoriale regen, zenitale regen) Regen die ontstaat doordat vochtige lucht moet stijgen als gevolg van verhitting. Vooral rond stikstof
stikstof (N) Chemisch element, essentieel onderdeel van aminozuren (voor eiwitten) en stikstofbasen (voor nucleïnezuren). Ongeveer 80 % van de atmosfeer stikstofbasen
stikstofbasen Organische basen in nucleïnezuren. In DNA: adenine, cytosine, thymine, guanine; in RNA in plaats van thymine: uracil.
stikstofbinding
stikstofbinding Proces waarbij stikstof uit de lucht wordt omgezet in stikstofverbindingen. In de natuur kan stikstofbinding optreden bij elektrische stikstofgroep
stikstofgroep Groep elementen uit de nevenreeks van het periodiek systeem. De stikstofgroep bestaat uit: stikstof, fosfor, arseen, antimoon en bismut. stikstofoxiden
stikstofoxiden De verbindingen van stikstof met zuurstof, waarvan er zeven voorkomen. De belangrijkste zijn NO en NO2; de laatste is het giftigst en stikstofverbindingen
stikstofverbindingen Verbindingen van het element stikstof. Valenties: +V (nitraten en nitroverbindingen), +III (nitrieten) en -III (ammoniak en de
stiltegordel
stiltegordel Gebied waar de rust en de geluiden uit de natuur niet verstoord worden door menselijk lawaai. In Nederland worden deze gordels wettelijk Stjerneborg
Stjerneborg Een van de twee sterrenwachten die in 1576 door de Deense astronoom Tycho Brahe (1546-1601) gebouwd werden op het eiland Hven.
stochastische variabele
stochastische variabele Ook toevalsvariabele. Een variabele waarvan de waarde afhangt van de toevallig getrokken steekproef.
stoechiometrische coëfficiënten
stoechiometrische coëfficiënten Variabelen (getallen) in een reactievergelijking die ervoor zorgen dat links en rechts van de reactiepijl evenveel atome
stof
stof 1. (vr.; de) Aanduiding voor verschillende soorten materie, bijv. een lap textiel. Veelal ook gebruikt als synoniem voor materiaal of chemische stof.
stof, chemische Materie bestaande uit atomen (bij elementen) of moleculen (bij verbindingen) van een soort. De fase of de structuur is niet van belang Stokes, George Gabriel
stofexplosie
stofexplosie Explosie van een fijn verdeelde, brandbare vaste stof die in de lucht verneveld is geraakt. Kan onder andere optreden in meelmalerijen stofstaart
stofstaart Komeetstaart die grotendeels uit stofdeeltjes bestaat. Deze kleine, vaste deeltjes worden met relatief lage snelheid van de komeetkop weggeblazen stofstorm
stofstorm (ook: dust bowl) Meteorologisch verschijnsel dat kan optreden in kale en droge gebieden waar de wind over fijnkorrelig bodemmateriaal stof, chemische
Stokes, George Gabriel (1819-1903) Brits wis- en natuurkundige, hoogleraar te Cambridge (1849). Publiceerde een stelling die het verband aangee
stollen
stollen (bevriezen) Overgang van vloeibare naar vaste fase. In het speciale geval van de overgang van water naar ijs spreekt men van bevriezen.
stollings- (stolwarmte) Hoeveelheid warmte die bij het stollen van één kilogram vloeistof vrijkomt. Eenheid: J/kg. Onder gelijke omstandigheden warmte, verdampingswarmte,
stollingsfactoren
stollingsfactoren Complex van een groot aantal stoffen die samenwerken bij de stolling van bloed, waarbij het oplosbare eiwit fibrinogeen wordt omgezet stollingsgesteente
stollingsgesteente Gesteente dat is gevormd door stolling van magma. Dit kan zowel diep in de aarde hebben plaatsgevonden, als aan het aardoppervlak. stollingswarmte
stollingswarmte Hoeveelheid warmte die bij het stollen van één kilogram vloeistof vrijkomt.
stone
stone Oude massaeenheid; komt overeen met 6,350 kilogram.
Stoney, George Johnstone
Stoney, George Johnstone (1826-1911) Iers wis- en natuurkundige, hoogleraar te Calway (1852-1857). Werkterrein: molecuulfysica en kinetische stoom
stoom Water in dampvorm. Bij hoge temperatuur en druk toegepast als energieoverdrachtsmedium voor verwarming en aandrijving van stoomturbines, stoomdestillatie
stoom, droge Stoom waarin geen waterdruppeltjes voorkomen. Kan o.m. verkregen worden door oververhitting of door de stoom door een druppelvanger stoom, natte
stoom, natte Stoom waarin waterdruppeltjes voorkomen. Niet toepasbaar in stoomturbines, omdat de druppeltjes in de turbinebladen kunnen beschadigen. stoom, oververhitte
stoom, oververhitte Stoom die uit verzadigde stoom ontstaat door deze te verwarmen (soms ook door de druk te verlagen). Bezit t.o.v. verzadigde stoom stoom, oververzadigde
stoom, oververzadigde Stoom die door afkoeling (soms ook drukverhoging) ontstaat uit verzadigde stoom, maar waarin de faseovergangen van stoom
stoom, verzadigde
stoom, verzadigde Stoom die in evenwicht is met water van gelijke temperatuur en druk. Ontstaat als water in een afgesloten ruimte tot boven het stoot
stoomdestillatie Destillatie van een niet met water mengbare verbinding door het doorblazen van stoom. Voorwaarde is dat de verbinding bij het kookpunt stoom, droge
stoot Vectoriële grootheid die gelijk is aan het product van een kracht F en de tijdsduur dat deze werkzaam is. Symbool: S. Eenheid: Ns. Wanneer een stootoever
stootoever Oever gelegen aan de buitenbocht van een meanderende rivier, waar door de hoge stroomsnelheid erosie plaatsvindt. De oever kalft daardoor stormvloed
stormvloed Verhoging van het gemiddeld vloedniveau als gevolg van storm.
straal
straal Lijnstuk dat het middelpunt van een cirkel met een punt op de rand van de cirkel verbindt.
straalstroom
straalstroom (jetstream) Stormachtige wind (west naar oost) boven de gematigde gebieden van het noordelijk en zuidelijk halfrond; enkele honderd
stralenstelsel
stralenstelsel Stelsel van heldere 'stralen' dat zich rondom sommige maankraters bevindt. Vooral relatief jonge kraters, zoals Copernicus, Kepler en straling
straling Het transport van energie door de ruimte via elektromagnetische golven of deeltjes. Gekenmerkt door het optreden van buiging, breking en stralingsbalans
straling, coherente Straling met dezelfde frequentie en fase, uitgezonden door twee of meer bronnen. Voor licht alleen te bereiken door het licht van straling, corpusculaire
straling, corpusculaire Straling bestaande uit deeltjes als elektronen, neutronen, ionen e.d.
straling, elektromagnetische
straling, elektromagnetische (algemeen) Vormen van straling die bestaan uit een periodieke verandering in het elektrische en magnetische veld. De straling, gammastraling,
straling, infrarode
straling, infrarode (infrarood licht) Elektromagnetische straling met een golflengte tussen 0,1 mm en 0,001 mm. Niet meer zichtbaar voor mensen. Wordt straling, ioniserende
straling, ioniserende (radioactieve straling) Straling met een ioniserende werking op materie. Hiertoe behoren alfa-, bèta- en gammastraling, röntgenstraling straling, kosmische
straling, kosmische Straling die vanuit het heelal de dampkring van de aarde bereikt. Bestaat voornamelijk uit energierijke deeltjes. Deze deeltjes botsen straling, remstraling,
straling, reststraling,
straling, röntgenstraling,
straling, ultraviolette (ultraviolet licht) Elektromagnetische straling met een golflengte tussen 0,4 micron en 0,01 micron. Niet meer zichtbaar voor straling, warmtestraling,
straling, zwarte (temperatuurstraling) Continue elektromagnetische straling die door een zwart lichaam boven het absolute nulpunt wordt uitgezonden. strand
stralings- Energie die meegevoerd wordt door straling; meer in het algemeen door golven die zich door een medium voortplanten, zoals bijv. energie, zonneenergie,
stralingsbalans Overzicht van de hoeveelheid straling die de aarde bereikt en de hoeveelheid straling die de atmosfeer weer verlaat. De zonnestralen stralingsdosis
stralingsdosis Hoeveelheid straling die gerekend over een bepaalde tijdsduur is ontvangen. Gelijk aan product van stralingsintensiteit en tijd gedurende stralingsdruk
stralingsdruk Zeer geringe druk die door elektromagnetische straling wordt uitgeoefend. De stralingsdruk van de zon is o.a. verantwoordelijk voor de stralingsenergie
stralingsenergie Energie die meegevoerd wordt door straling; meer in het algemeen door golven die zich door een medium voortplanten, zoals geluids-, stralingsgordels
stralingsgordels Gordels rondom een planeet waarin zich veel snel bewegende elektrisch geladen deeltjes bevinden, die afkomstig zijn van de zon. stralingssterkte
stralingssterkte Natuurkundige grootheid die de hoeveelheid stralingsenergie die per seconde en per eenheid van ruimtehoek in een gegeven richting stralingsstroom
stralingsstroom Natuurkundige grootheid die het product is van de lichtsterkte van een stralingsbron en de ruimtehoek van een stralingskegel. Eenheid: stralingstheorie
stralingstheorie Onderdeel van de natuurkunde waarin men de spectrale verdeling van de energie van straling, uitgezonden door een zwart lichaam, stralingstijdperk
stralingstijdperk Tijdperk in de vroege evolutie van het heelal waarin de massadichtheid van de straling groter was dan die van de materie. Het stralingstijdperk stralingswetten
stralingswetten Wetten waarin het verband tussen de emittantie (de door een lichaam per vierkante meter en per seconde uitgezonden hoeveelheid straling, coherente
strand Glooiend, weinig of niet begroeid stuk land, gelegen aan de rand van water. Aan zee noemt men het strand de strook vanaf de zee tot en met strandbank
strandbank Opgewoelde hoeveelheid zand aan de zeezijde van een strandwal of (wanneer er geen strandwal is ontwikkeld) voor het strand. Vaak is
strandwal
strandwal Een door de branding opgeworpen, boven zeeniveau liggende zandbank, langgerekt en tot enkele meters hoog. De oudere strandwallen zijn Strassmann, Fritz
Strassmann, Fritz (geb. 1902) Duits chemicus, vanaf 1935 verbonden aan het Kaiser-Wilhelm-Institut (nu Max-Planck-Institut) voor chemie in Berlijn strata
strata (ook: stratigrafische eenheden) Bepaalde serie aardlagen. Afzettingsgesteenten vormen lagen die in allerlei opzichten kunnen verschillen. Toch stratificatie (geol.)
stratificatie (geol.) De gelaagdheid die optreedt in diepe meren. Vanaf de oppervlakte onderscheidt men een epilimnion, een thermocline of metalimnion, stratigrafie
stratigrafie Deelwetenschap van de geologie die als studieobject de opeenvolging van afzettingsgesteenten, zowel horizontaal als verticaal, heeft. Op stratocumulus
stratocumulus Wolkentype, ook gelaagde stapelwolken genoemd. Op circa 2 km hoogte voorkomend en bestaande uit in golven gerangschikte, donkere, stratopauze
stratopauze Een van de hogere lagen in de atmosfeer tussen de ozonlaag en mesosfeer in de stratosfeer; hoogte circa 65 km. De temperatuur in de stratopauze stratosfeer
stratosfeer Deel van de atmosfeer boven de troposfeer dat zich uitstrekt van 20-25 km tot 90 km. De stratosfeer bevat de ozonlaag, die zich uitstrekt stratovulkaan
stratovulkaan (kegelvulkaan) Vulkaan waarvan de kegel is samengesteld uit lagen niet-magnetisch materiaal en lagen lava. Bij uitstromen heeft het stratus
stratus (laagwolk) Wolkentype behorend tot de lage wolken en bestaande uit een gelijkmatige, grijze wolkenlaag. Levert vaak motregen of motsneeuw.
stratusbewolking
stratusbewolking Wolkentype gekenmerkt door min of meer egale uitgestrektheid. Uit stratusbewolking valt doorgaans geen neerslag. Verschillende striae
striae Radiale structuren in de lichte buitengebieden (penumbra's) van zonnevlekken.
strijdig stelsel
strijdig stelsel Stelsel van (lineaire) vergelijkingen dat geen enkele oplossing heeft. Bijv. de vergelijkingen x+y=5 en 2x+2y=5.
strip-mining
strip-mining (dagbouw) Eenvoudigste vorm van mijnbouw voor ertsen die aan of dicht onder de oppervlakte liggen en van boven af worden afgegraven. stroboscopisch effect
stroboscopisch effect Verandering van de waarneming van een roterend object door dit periodiek te belichten. Belicht men in hetzelfde ritme als de Stromeyer, Friedrich
Stromeyer, Friedrich (1776-1835) Duits chemicus en mineraloog, vanaf 1810 hoogleraar te Göttingen en tevens farmaceutisch inspecteur te Hanno
Strömgren, Bengt Georg Daniel
Strömgren, Bengt Georg Daniel (1908-1987) Deens astronoom, zoon van Svante S., doceerde aan de universiteit van Chicago (1936-1938), daarna Strömgren, Svante Elis
Strömgren, Svante Elis (1870-1947) Zweeds astronoom, vader van Bengt Georg Strömgren, hoogleraar te Kopenhagen (1907) en directeur van de stroming (natuurk.)
stroming (natuurk.) Verplaatsing van gas of vloeistof (medium) in een bepaalde gemiddelde richting. Het stromingspatroon hangt af van de dichtheid, stromingsleer
stroming, laminaire (gelaagde stroming) Stroming waarbij het gas of de vloeistof in lagen over elkaar glijdt. Kan overgaan in een turbulente stroming stroming, onsamendrukbare
stroming, onsamendrukbare Stroming waarbij de stroomsnelheid veel kleiner is dan de geluidssnelheid en de dichtheid niet wordt beïnvloed door stroming, stationaire
stroming, stationaire Stroming waarbij voor elk vast punt in de stroming geldt dat richting en grootte van de snelheid van het stromende medium in stroming, turbulente
stroming, turbulente Stroming waarbij de snelheid fluctueert om een zeker gemiddelde. Het grootste gedeelte van het gas of de vloeistof vertoont wervels; strontianiet
stromingsleer Tak van de natuurkunde waarin bewegingen van gassen en vloeistoffen worden bestudeerd. In de theoretische stromingsleer probeert stroming, laminaire
strontianiet Mineraal uit de carbonaatgroep, behorend tot de aragonietreeks; chemische samenstelling SrCO3, hardheid 3½, dichtheid 3700 kg/m3. Rombisch strontium
strontium Chemisch element, symbool Sr, atoomnummer 38; behoort tot de aardalkalimetalen. Zilverwit, meestal met geelgrauwe oxydelaag overdekt strooiveld
strooiveld (stoorveld, verliesveld) Magnetisch veld dat onbedoeld buiten een geleider of de kern van een spoel optreedt. Wordt met name gebruikt voor stroom
stroom (elektrische stroom) Beweging van elektrisch geladen deeltjes (meestal elektronen) door een geleider. De richting wordt gedefinieerd als de
stroom- Snelheid waarmee een stromende vloeistof zich voortbeweegt. Hoeft niet voor elk vloeistofdeeltje van een zelfde vloeistof even snelheid, subsone
stroom, eme van Eenheid voor elektrische stroom in het klein dynamisch (eenheden)stelsel (em CGS-stelsel). Ontstaat door de wet van Ampère als stroom, ese van
stroom, ese van Eenheid voor elektrische stroom in het klein statisch (eenheden)stelsel (es CGS-stelsel). Eén ese van stroom is de stroom van één stroom, gelijkstroom,
stroom, wisselstroom,
stroombaan
stroombaan Baan van een gas- of vloeistofdeeltje in een stromend gas of stromende vloeistof.
stroombalans
stroombalans Instrument waarmee de krachtwerking tussen twee stromen gemeten kan worden. Bestaat uit een balans waarbij een van de schalen is stroombuis
stroombuis Denkbeeldige buis waarin vloeistof of lading stroomt, maar waarbij geen vloeistof of lading door de wanden wegstroomt. Dient ter vereenvoudiging stroomcircuit
stroomcircuit (stroomkring) Keten van geleiders, weerstanden, spoelen, condensatoren en spanningsbronnen waarin de stroom een gesloten weg kan stroomdiagram
stroomdiagram Schematische voorstelling van de acties die een programma moet uitvoeren, waarbij gebruik wordt gemaakt van symbolen, kaders, stroomdraad
stroomdraad Denkbeeldige lijn die de punten met elkaar verbindt waar de stroming van de rivier het sterkst is. Een volledig recht lopende rivier met stroomgebied
stroomgebied Het gebied dat afwatert op een bepaalde rivier. De belangrijkheid van een rivier wordt voor een groot deel bepaald door de oppervlakte stroomkring
stroomkring Keten van geleiders, weerstanden, spoelen, condensatoren en spanningsbronnen waarin elektrische stroom een gesloten weg kan doorlopen.
stroomlijn
stroomlijn 1. Kromme lijn in een stromende vloeistof of gas waarvoor geldt dat elke raaklijn eraan de richting van de stroming ter plaatse en op dat stroomrug
stroomrug Een verzande rivierbedding, samen met de oeverwallen.
stroomsnelheid
stroomsnelheid Snelheid waarmee een stromende vloeistof zich voortbeweegt.
stroomsnelheidsmeter
stroomsnelheidsmeter Meetinstrument dat de stroomsnelheid van een gas of vloeistof kan meten. Werkt gewoonlijk met een drukmeter in een ventu
stroomsterkte
stroomsterkte (ampèrage) 1. Natuurkundige grootheid voor de hoeveelheid elektrische lading die per seconde door een oppervlak loodrecht op de stroomrichting stroomsterkte, effectieve
stroomsterkte, effectieve Maat voor de gemiddelde grootte van een wisselstroom, gelijk aan de grootte van een gelijkstroom, die in een weerstand stroom, eme van
structuur- Isomerie veroorzaakt door een andere volgorde waarin de atomen aan elkaar zijn gebonden. Twee vormen: plaats-isomerie en isopreen
structuurformule Formule voor een chemische verbinding waarin de chemische bindingen door streepjes en de atomen door hun chemische symbool structuurisomerie
structuurisomerie Isomerie veroorzaakt door een andere volgorde waarin de atomen aan elkaar zijn gehecht.
Struik, Dirk Jan
Struik, Dirk Jan (geb. 1894) Nederlands-Amerikaans wiskundige. Vertrok in 1926 naar de VS. Hoogleraar aan het Massachusetts Institute of Technology Struve, Familie Von
Struve, Familie Von Familie van Duits-Russische astronomen. Friedrich Georg Wilhelm von Struve (1793-1864) was o.a. de eerste directeur van de Struyk, Nicolaas
Struyk, Nicolaas (1687-1769) Nederlands wiskundige. Publiceerde o.a. over kansberekening, sterrenkunde (kometen) en aardrijkskunde.
STS
STS (Space Transportation System) spaceshuttle.
stuifdijk
stuifdijk Langs een kunstmatige hindernis gevormd duin. Deze duinvorming wordt veelal gestimuleerd door de mens om zwakke plaatsen in de duinenrij stuifduin
stuifduin Duin die ontstaat doordat de wind vrij spel heeft, bijvoorbeeld omdat de vegetatie ontbreekt door het ongunstige klimaat (m.n. in de subpolaire stuiflawine
stuiflawine Lawine die bestaat uit droge, pas gevallen sneeuw: poedersneeuw.
stuurboord
stuurboord De rechterkant van een vaartuig, gezien vanaf de achtersteven naar voren.
stuwingsregen
stuwingsregen Regen die ontstaat doordat vochtige lucht gedwongen is te stijgen tegen een berg. De warme lucht koelt daarbij af, zodat het dauwpunt stuwmeer
stuwmeer Meer dat ontstaat door de aanleg van een vaste dam die een geheel dal afsluit.
stuwwal
stuwwal Heuvelrug die ontstaan is doordat tijdens glacialen de stromende ijsmassa's het reeds aanwezige losse bodemmateriaal opstuwden. Het dikke Subatlanticum
Subatlanticum Vijfde periode van het Holoceen, die 700 v.C. begon en tot nu doorloopt. Het Subatlanticum werd gekenmerkt door een sterk stijgende Subboreaal
Subboreaal Vierde periode van het Holoceen, die van ca. 3000-700 v.C. duurde. Het Subboreaal werd gekenmerkt door het overheersen van mariene subductiezone
subductiezone Zone waar een der lithosfeerschollen (platen die het aardoppervlak vormen) onder een andere schol wegschuift. Deze onderschuiving subdwerg
subdwerg Ster die één à twee magnituden zwakker is dan een hoofdreeksster van hetzelfde spectraaltype; in het Hertzsprung-Russell-diagram bevinden sublimatiekernen
sublimatiekernen (sublimatiekiemen) Kernen of kiemen (meestal een verontreiniging) die zich in de gasfase van een stof bevinden en waaromheen sublimeren
sublimeren Overgaan van de vaste fase van een stof in de gasfase zonder eerst in de vloeibare fase te komen. Vindt meestal plaats bij lage druk. Het subnova
subnova Ster met een vrij constante gemiddelde helderheid, die echter elke paar weken of maanden een plotselinge helderheidstoename van 2 tot 6 subpolair minimum
subpolair minimum Lagedrukgebied dat ontstaat doordat lucht uit de subtropen die richting polen beweegt als het ware in botsing komt met luchtstromen subpolaire streken
subpolaire streken De gebieden tussen de polen en de gematigde luchtstreek.
subreus
subreus Ster die enkele magnituden helderder is dan een hoofdreeksster van hetzelfde spectraaltype; hoofdreekssterren die hun waterstofvoorraad hebben substandaard
substandaard Standaard voor een grootheid of eenheid die afgeleid is van andere, hogere substandaarden of van de eigenlijke standaard. Zij worden substituent
substituent Atoom of groep atomen die aan een molecule gehecht kunnen worden en op hun beurt weer door andere substituenten vervangen kunnen substitutie (wisk.)
substitutie- (vervangingsweerstand) Weerstand die een aantal andere weerstanden kan vervangen zonder dat de hoofdstroom verandert. weerstand, temperatuurgevoelige
substitutie (wisk.) Het vervangen van een grootheid door een andere uitdrukking voor die grootheid. Dient meestal om wiskundige uitdrukkingen te substitutiereactie
substitutiereactie Reactie waarbij de ene substituent door een andere wordt vervangen, algemene vergelijking: AB+C->AC+B. Belangrijk reactietype substitutiereactie, aromatische
substitutiereactie, aromatische Reactie waarbij atomen of atoomgroepen die aan aromatische ringen zijn gehecht, worden vervangen door andere. substitutieregel
substitutieregel Afleidingsregel die ervoor zorgt dat een formule P afgeleid kan worden van een andere formule Q, die op bepaalde symbolen na (bijv. substitutieweerstand
substitutieweerstand Weerstand die in een stroomkring een aantal andere weerstanden kan vervangen, terwijl de stroomsterkte elders in de stroomkring substraat
substraat 1. Ondergrond (voedingsbodem) waarop bijv. schimmels groeien; zo is rottend hout de ondergrond voor vele schimmels. 2. Stof waarop substratum
substratum Gesteentepakket dat als kern en stevige onderbouw dient voor een jonger pakket, dat meestal nog niet is verhard. Zo vormen in Nederland subtropen
subtropen Het gebied tussen de tropen en de gematigde luchtstreek.
subtropisch maximum
subtropisch maximum Hogedrukgebied in het gebied van de subtropen, dat ontstaat als gevolg van in dit gebied dalende lucht vanuit de tropen. De suikers
suikers (koolhydraten, sacchariden) Koolstofverbindingen waarvan de meeste C atomen een alcoholgroep dragen, met gewoonlijk één C-atoom met Suisei
Suisei Japanse ruimtesonde voor onderzoek aan komeet Halley. Suisei werd in augustus 1985 gelanceerd, en passeerde de kern van komeet Halley op sulfaatgroep
sulfaatgroep Mineralen behorend tot de niet-silicaten. Omvat sulfaten, chromaten en wolframaten. Voorbeelden van tot de sulfaatgroep behorende
sulfaten
sulfaten Zout van zwavelzuur. Sulfaten kunnen door bepaalde anaërobe bacteriën worden gereduceerd tot het giftige zwavelwaterstof. Sulfaationen sulfiden
sulfiden Verbindingen tussen zwavel en een ander element. Alleen de sulfiden van de aardalkalimetalen zijn goed oplosbaar; de sulfiden van de zware sulfidengroep
sulfidengroep Mineralengroep waartoe sulfiden, antimoniden, arseniden, telluriden, seleniden en complexe zwavelverbindingen behoren. Traditioneel sulfieten
sulfieten Verbindingen die ontstaan door inwerking van zwaveligzuur of SO2 op metalen of hun oxiden en hydroxiden. Soms ook door oxidatie van sulfonen
sulfonen Koolstofzwavelverbindingen waarin een SO2-groep gebonden is aan twee koolstofgroepen. Eenvoudigste vertegenwoordiger: dimethylsulfon, sulfonzuren
sulfonzuren Koolstofverbindingen die een SO3H-groep bevatten. Met name zijn de aromatische sulfonzuren belangrijk, die ontstaan door sulfonering sulfoxiden
sulfoxiden Koolstofzwavelverbindingen met een S=O-groep en twee aangehechte koolstofgroepen. Vloeistoffen met, door de S=O-groep, een sterk Sumner, James Batcheller
Sumner, James Batcheller (1897-1955) Amerikaans biochemicus, hoogleraar Cornell University (1929). Onderzocht enzymen (isolatie van eerste supercluster
supercluster Grote verzameling van sterrenstelsels, die door hun onderlinge zwaartekracht bijeen worden gehouden. Oorspronkelijk werd de term supercluster superfluïditeit
superfluïditeit Verschijnsel dat sommige vloeibare gassen als helium bij lage temperaturen zonder wrijving door dunne kanaaltjes kunnen stromen. supergeleiding
supergeleiding Wegvallen van elektrische weerstand in veel weerstandsmaterialen onder een bepaalde (materiaalafhankelijke) temperatuur (sprongpunt supergranule
supergranule Grote convectiecel aan het oppervlak van de zon. Supergranulen bevatten vaak vele honderden gewone granulen, en hebben een middellijn superholte
superholte Groot gebied in het heelal waarin veel minder sterrenstelsels voorkomen dan gemiddeld. De eerste superholte werd begin jaren tachtig ontdekt supernova
supernova Ster die in één of twee weken ongeveer honderd miljoen maal zo helder wordt. In ons Melkwegstelsel wordt er gemiddeld eens in de 200 supernovarest
supernovarest Emissienevel die ontstaan is na een supernova-uitbarsting. Het gas in de supernovarest is afkomstig van de buitenlagen van de geëxplodeerde superradiantie
superradiantie Versterking van de intensiteit van straling die verstrooid wordt door een roterend zwart gat. Het verschijnsel van superradiantie is theoretisch superreus
superreus Ster die zeer veel helderder en tevens veel groter is dan een hoofdreeksster. De middellijn van een superreus kan duizend maal zo groot zijn supersnaartheorie
supersnaartheorie Natuurkundige theorie waarin de elementaire deeltjes niet als puntvormige deeltjes, maar als snel trillende, eendimensionale `snaartjes' superstring-theorie
superstring-theorie Moderne, en nog omstreden, theorie uit de theoretische fysica waarin deeltjes wiskundig worden voorgesteld als een soort draden supersymmetrie
supersymmetrie (SUSY) Theorie die probeert alle natuurkrachten in één wiskundige beschrijving te verenigen, door fermionen en bosonen te beschouwen superzwaar zwart gat
superzwaar zwart gat Zwart gat met een massa van vele miljoenen zonsmassa's. Het bestaan van superzware zwarte gaten wordt indirect afgeleid uit superzware elementen
superzware elementen Chemische elementen met atoomnummers in de buurt van 110. Men vermoedt dat deze relatief stabieler zijn dan de elementen
Surveyor
Surveyor Reeks van zeven onbemande Amerikaanse ruimtevaartuigen voor onderzoek aan de maan. De Surveyors moesten zachte landingen op het susceptibiliteit
susceptibiliteit Mate waarin een materiaal gepolariseerd of gemagnetiseerd kan worden. Men spreekt van elektrische susceptibiliteit, indien de elektrische suspensie
suspensie Colloïdaal mengsel van een fijn verdeelde vaste stof in een vloeistof.
Svedberg, Theodor
Svedberg, Theodor (1884-1971) Zweeds fysisch-chemicus, hoogleraar te Uppsala (1912-1949), directeur van het Fysisch-chemisch Instituut (1931-Swedish-ESO Submillimetre Telescope
Swedish-ESO Submillimetre Telescope (SEST) Telescoop voor waarnemingen van straling op submillimetergolflengten op de ESO-sterrenwacht Swinden, Jan Hendrik van
Swinden, Jan Hendrik van (1746-1823) Nederlands wis- en natuurkundige, hoogleraar te Franeker en Amsterdam. Voorvechter van normalisatie v
syeniet
syeniet Kwartsarm dieptegesteente, minder zuur dan graniet, met onder de veldspaten voornamelijk orthoklaas.
sylvien
sylvien Mineraal behorend tot de halogeniden; chemische samenstelling KCl, hardheid 2, dichtheid circa 2000 kg/m3, wit tot kleurloos met glasglans symbiotische ster
symbiotische ster Ster waarvan het spectrum op twee geheel verschillende temperatuurbereiken wijst. Er komen absorptiebanden in voor die normaal symbool (natuurk.)
symbool (natuurk.) Letter of teken dat een grootheid of eenheid aangeeft. Symbolen voor grootheden worden in tekst cursief gedrukt; symbolen voor symmetrie
symmetrie Eigenschap van figuren die door een of meer meetkundige transformaties in elkaar over kunnen gaan. Veelal te onderkennen bij regelmatige synchrone baan
synchrone baan Baan van een geostationaire satelliet.
synchrotron
synchrotron Deeltjesversneller waarbij de deeltjes een cirkel met constante straal beschrijven. Behalve het magneetveld moet daartoe ook de frequentie synchrotronstraling
synchrotronstraling Gepolariseerde elektromagnetische straling die wordt uitgezonden door elektrisch geladen deeltjes die met zeer hoge snelheden synclinaal
synclinaal (ook: plooidal) Plooi waarbij het jongste materiaal in de kern van de plooi ligt. Een synclinale is veelal het gevolg van inzakking van een synergist
synergist Stof die de werking van een andere stof of van bijvoorbeeld straling, kan versterken, maar alleen niet werkzaam is.
Synge, Richard Laurence Millington
Synge, Richard Laurence Millington (1914-1994) Brits chemicus, onder andere werkzaam aan het Rowett Research Institute in Bucksburn, Schotland, synodische periode
synodische periode Tijdsverschil tussen twee opeenvolgende (boven-)conjuncties van een planeet.
synthese-radiotelescoop
synthese-radiotelescoop Radiotelescoop die uit verschillende, onderling gekoppelde elementen bestaat. De waarnemingen van de verschillende radio
synthetic aperture radar
synthetic aperture radar (SAR) Radartechniek waarmee een groot scheidend vermogen bereikt kan worden door de waarnemingen van een bewegende synthetisch wasmiddel
synthetisch wasmiddel Wasmiddel op basis van een synthetische oppervlakte-actieve stof (veelal een sulfonzuur). In gebruik voor o.a. vaatwas, textielreiniging Syrtis Major Planitia
Syrtis Major Planitia Betrekkelijk vlak plateau op de planeet Mars, dat vanaf de aarde opvalt door de opmerkelijke driehoekige vorm en de donkere systeemanalyse
systeem, geïsoleerd Systeem dat geen wisselwerking met de omgeving onderhoudt.
systeem, gesloten
systeem, gesloten Systeem waarbij het uitgangssignaal invloed uitoefent op het ingangssignaal. In de thermodynamica in beperktere zin gedefinieerd systeem, open
systeem, open Systeem waarbij het ingangssignaal onafhankelijk is van het uitgangssignaal. In de thermodynamica in beperktere zin gedefinieerd als systeem, thermodynamisch
systeem, thermodynamisch Van tevoren vastgelegde hoeveelheid materie (voorwerp, hoeveelheid vloeistof of gas). Soms kan de massa ervan fluctueren
systeemanalyse Systematische analyse van alle factoren en grootheden die op een systeem van invloed zijn en de wiskundige uitdrukking (overdrachtsfunctie) systeemtheorie
systeemtheorie Een poging om tot een wiskundige beschrijving te komen van een systeem (een georganiseerd geheel). Er kunnen grofweg twee benaderingen systeem, geïsoleerd
syzygy
syzygy In onbruik geraakte verzamelnaam voor conjuncties en opposities. De syzygy's van de maan zijn de momenten van Volle Maan en Nieuwe Maan; Szent-Györgyi von Nagyrapolt, Albert
Szent-Györgyi von Nagyrapolt, Albert (1893-1987) Hongaars-Amerikaans biochemicus, hoogleraar te Szeged (1930- 1945), Boedapest (1945-1946) Szilard, Leo
Szilard, Leo (1898-1964) Hongaars-Amerikaans natuurkundige, hoogleraar in de biofysica te Chicago (1946). Ontwikkelde met Chalmers de eerste s-blok
T Tauri-ster
T Tauri-ster Pas geboren rode dwergster die nog op weg is naar de hoofdreeks in het Hertzsprung-Russell-diagram en die op onregelmatige wijze van tachyliet
tachyliet (basaltglas) Donkerbruine glasachtige variëteit van basalt. Ontstaat wanneer lava of in de aardkorst binnendringend magmatisch materiaal tachyon
tachyon Theoretisch deeltje dat beweegt met een grotere snelheid dan de lichtsnelheid in vacuüm, hoewel dit volgens de relativiteitstheorie onmogelijk tafel
tafel Bedekking van een schild met horizontaal liggende afzettingen die niet meer onderhevig zijn geweest aan gebergtevorming.
Tafelberg (sterrenk.)
Tafelberg (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Mensa.
taifoen
taifoen Lokale naam voor een tropische cycloon.
taiga
taiga (boreaal naaldbos) Oorspronkelijk de Russische benaming voor naaldbossen van Siberië en Noord-Rusland. Tegenwoordig de ecologische eenheid Takamine, Jokichi
Takamine, Jokichi (1854-1922) Amerikaans chemicus van Japanse afkomst, ging in 1890 naar de VS, waar hij in Clifton een laboratorium oprichtte. talk
talk Mineraal uit de groep der fyllosilicaten, hardheid 1, dichtheid circa 2700 kg/m3. Monoklien, opgebouwd uit lagen die onder enige druk van elkaar talstelsel
talstelsel Stelsel dat uit een beperkt aantal tekens (cijfers genaamd) bestaat waarmee op een voorgeschreven wijze grote hoeveelheden (getallen) kunnen talstelsel, binair
talstelsel, binair Talstelsel volgens positiesysteem met basis 2. Maakt gebruik van twee cijfers, 0 en 1, meestal bit (binary digit) genoemd. De cijfers talstelsel, hexadecimaal
talstelsel, hexadecimaal Talstelsel volgens positiesysteem met basis 16. Maakt gebruik van zestien cijfers, genoteerd 0-9, A (decimale waarde 10)
talstelsel, tientallig
talstelsel, tientallig (decimaal stelsel) Talstelsel volgens positiesysteem met basis 10. Oorsprong in Indische wiskunde. Maakt gebruik van tien cijfers Tamm, Igor Jevgenjevitsj
Tamm, Igor Jevgenjevitsj (1895-1971) Natuurkundige uit de Sovjet-Unie, hoogleraar te Moskou (1930-1941 en 1956-1958). Nobelprijs 1958 (met tangens
tangens (tan, tg) Goniometrische functie; wordt voor een scherpe hoek in een rechthoekige driehoek gedefinieerd door de meetkundige verhouding tannine
tannine Verbinding met sterk looiende eigenschappen; vormt voornaamste bestanddeel van plantaardige looistoffen. Gewonnen uit gallen, speciaal tantaal
tantaal (tantalium) Chemisch element, symbool Ta, atoomnummer 73; behoort tot de overgangsmetalen. Platinagrauw, hard metaal; dichtheid 16600 tar balls
tar balls Zwarte, kleverige, uit teer en bitumen bestaande vrijwel onbrandbare klonten, die in de oceanen kunnen ontstaan door samenklontering van Tarantulanevel
Tarantulanevel (30 Doradus-nevel) Grote diffuse nevel in de Grote Magelhaense Wolk, op een afstand van ca. 170.000 lichtjaar. De Tarantulanevel, Tartaglia, Niccolò
Tartaglia, Niccolò (Niccolò Fontana; 1499-1557) Italiaans wiskundige. Ontdekker van een methode om derdegraadsvergelijkingen op te lossen. Publiceerde Tau Ceti
Tau Ceti Ster in het sterrenbeeld Cetus (Walvis) op een afstand van 11,9 lichtjaar. Tau Ceti is een oranje hoofdreeksster die veel overeenkomst vertoont Taube, Henry
Taube, Henry (geb. 1915) Amerikaans chemicus, hoogleraar aan de Stanford University in Californië (1962). Ontving in 1983 de Nobelprijs voor chemie tauon
tauon Instabiel elementair deeltje dat in elk opzicht lijkt op het elektron, maar ongeveer 3500 maal zo zwaar is. Het tauon werd in 1977 ontdekt.
tauonneutrino
tauonneutrino Instabiel elementair deeltje zonder elektrische lading en waarschijnlijk zonder massa, dat geassocieerd is met het tauon: tauonneutrino's Tauriden
Tauriden Meteoorzwerm waarvan de radiant zich bevindt in het sterrenbeeld Taurus (Stier), zichtbaar van 20 oktober tot 25 november, met het maximum Taurus
Taurus (afk. Tau, Nederlandse naam: Stier) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 03h20m en 05h58m rechte klimming en 0° tautomerie
tautomerie Het via een evenwichtsreactie naast elkaar voorkomen van twee constitutie-isomeren.
Taylor, Brook
Taylor, Brook (1685-1731) Engels wiskundige, grondlegger van de differentierekening. Schreef talloze artikelen over natuur- en wiskundige proble
Taylor, Hugh Scott
Taylor, Hugh Scott (1890-1974) Amerikaans chemicus van Britse afkomst, van 1922-1927 hoogleraar te Liverpool, daarna tot 1958 te Princeton. Zijn Taylor, Joseph Hooton
Taylor, Joseph Hooton (geb. 1941) Amerikaans radioastronoom en fysicus, sinds 1980 hoogleraar aan Princeton University, New Jersey. Taylor kre
Taylor, Richard Edward
Taylor, Richard Edward (geb. 1929) Canadees fysicus, sinds 1970 hoogleraar aan Stanford University, California. Taylor kreeg in 1990 samen met
TD-1A
TD-1A Europese satelliet voor waarnemingen op ultraviolette golflengten, gelanceerd op 12 maart 1972. De TD1A bracht de gehele sterrenhemel in technetium
technetium Chemisch element, symbool Tc, atoomnummer 43; behoort tot de overgangsmetalen. Zilverglanzend metaal, dichtheid 11500 kg/m3; smeltpunt: teer
teer Productendie kunnen ontstaan door droge destillatie van organisch materiaal en alle weinig vluchtige componenten uit het destillaat omvatten. Bestaan teerzand
teerzand Zandpakket waarin de poriënruimte tussen de korrels grotendeels wordt ingenomen door sterk visceuze koolwaterstoffen (kerogeen). Tot tefra
tefra Vloeibare of vaste gesteentefragmenten, die in de lucht geslingerd worden bij vulkaanuitbarstingen. Men onderscheidt de uit kleine deeltjes bestaande tegenpunten
tegenpunten (antipodale punten) Twee diametraal tegenover elkaar gelegen punten op een bol.
tektiet
tektiet Verglaasd gesteente-brokstuk waarvan men aanneemt dat het ontstaan is door versmelting van rotsgesteente na de inslag van zeer grote meteorieten. tektoniek
tektoniek Onderdeel van de geologie dat zich bezighoudt met het onderzoek naar gesteentedeformaties (plooien, breuken, enz.) op grote en kleine schaal. tektonisch venster
tektonisch venster Door erosie en denudatie veroorzaakt 'gat' in een tektonische structuur, bijvoorbeeld een dekblad, waardoor de eronder gelegen tektonische bewegingen
tektonische bewegingen Bewegingen aan het aardoppervlak of dieper in de aarde die ontstaan door spanningen en de daardoor veroorzaakte verander
tektosilicaten
tektosilicaten Mineralen, silicaten waarin de SiO4-tetraëders een drie-dimensionaal netwerk vormen. Tektosilicaten zijn onder andere veldspaten, de Telescoop (sterrenbeeld)
Telescoop (sterrenbeeld) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Telescopium.
telescoop (sterrenk.)
telescoop (sterrenk.) Instrument voor het waarnemen van objecten aan de hemelbol in zichtbaar licht. Er zijn twee hoofdtypen: telescopen waarbij Telescopium
Telescopium (afk. Tel, Nederlandse naam: Telescoop) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 18h06m en 20h26m rechte klimming Telesto
Telesto Een van de kleine maantjes van de planeet Saturnus, in 1980 ontdekt op foto's die gemaakt waren door de Amerikaanse planeetverkenner Voyager tellen
tellen Benoemen van een aantal opeenvolgende gehele getallen in volgorde van hun grootte. Meestal wordt met 1 begonnen.
teller
teller Getal boven de breukstreep in de algemene notatie voor een breuk. Bij de breuk 3/5 is het getal 3 de teller.
Teller, Edward
Teller, Edward (geb. 1908) Hongaars-Amerikaans natuurkundige. Kwam via Duitsland, Denemarken en Engeland in de VS terecht. In Los Alamos telluur
telluur (tellurium) Chemisch element, symbool Te, atoomnummer 52; behoort tot de nevenreekselementen. Halfmetaal dat harde, metalig glanzende temperatuur
temperatuur Eigenschap van een lichaam die de richting van het warmtetransport bepaalt wanneer het lichaam in contact wordt gebracht met een ander temperatuurcoëfficiënt
temperatuur- Straling die door elk lichaam met een temperatuur boven het absolute nulpunt wordt uitgezonden. Bijzonder voorbeeld hiervan straling, ultraviolette
temperatuurcoëfficiënt Grootheid die aangeeft met welk deel een weerstand van een metalen draad toeneemt bij elke graad temperatuur stijging. S
temperatuurgradiënt
temperatuurgradiënt Het verschijnsel dat met het toenemen van de hoogte de temperatuur daalt. Deze daling is in de atmosfeer ongeveer 6,5°C per temperatuurregulatie
temperatuurregulatie Vermogen van warmbloedige dieren en de mens om de lichaamstemperatuur, onafhankelijk van de temperatuur van de omgeving,
temperatuurschaal
temperatuurschaal Objectieve en nauwkeurige schaal waarop met behulp van meetinstrumenten (thermometers) de temperatuur kan worden vastgel
temperatuurschaal, Celsiustemperatuurschaal,
temperatuurschaal, Daltontemperatuurschaal,
temperatuurschaal, Fahrenheittemperatuurschaal,
temperatuurschaal, Rankinetemperatuurschaal,
temperatuurschaal, Reaumurtemperatuurschaal,
tendentie 1. In de statistiek: de richting die onderzoeksresultaten uitgaan. 2. Een neiging tot bepaalde vormen van gedrag of tot bepaalde vormen van Tenma
Tenma Japanse satelliet voor het waarnemen van röntgenstraling uit het heelal, gelanceerd op 20 februari 1983. Tenma werd oorspronkelijk Astro B Tennant, Smithson
Tennant, Smithson (1761-1815) Engels chemicus, vanaf 1813 hoogleraar te Cambridge. Tennant experimenteerde met het bemesten van de bodem teratera-
terbium Chemisch element, symbool Tb, atoomnummer 65; behoort tot de zeldzame aardmetalen. Zilverwit, vrij bestendig metaal, dichtheid 8253 kg/terminator
terminator Grenslijn tussen dag en nacht op het oppervlak van de maan of van een planeet.
termschema
termschema Schema waarin de verschillende energieniveaus van een atoom zijn weergegeven. Dit gebeurt met horizontale lijnen waarbij het laagste terpenen
terpenen Koolwaterstoffen opgebouwd uit twee of meer (drie: sesqui-terpenen; vier: di-terpenen; zes: tri-terpenen, enzovoort) isopreeneenheden. Monoterpenen Tertiair
Tertiair Algemeen gebruikte term voor het onderste van de twee systemen (en periodes) waarin het Kenozoïcum onderverdeeld wordt, met een radiometrisch terugkijktijd
terugkijktijd Term die in de kosmologie gebruikt wordt als maat voor de afstand van een ver verwijderd sterrenstelsel. Aangezien er geen sprake kan tesla
tesla Natuurkundige eenheid voor magnetische inductie. Symbool: T.
tessera
tessera Terreintype dat voor zover bekend alleen op het oppervlak van de planeet Venus voorkomt. Tessera (`tegeltjes') wordt gekenmerkt door twee testconsistentie, interne
testconsistentie, interne De mate waarin de verschillende onderdelen van een psychologische test onderling samenhangen en hetzelfde meten. De testosteron
testosteron Belangrijkste mannelijke geslachtshormoon bij gewervelden, dat wordt geproduceerd in de testis en - in veel geringere mate - in bijnierschors testprofiel
testprofiel De grafische weergave van verschillende testscores van een individu in een grafiek, zodat deze scores onderling vergelijkbaar zijn. Hiermee Tethys (sterrenk.)
Tethys (sterrenk.) Derde maan van Saturnus, ontdekt door Cassini (1684). Omlooptijd 1d21h18m, gem. afstand 294.500 km., diameter 1060 km. H
tetrade
tetrade 1. Karakteristieke rangschikking van sporen met vier bijeen, gevormd uit een sporemoedercel door achtereenvolgende gewone celdeling en tetraëthyllood
tetraëthyllood (TEL; ethylfluid) Koolstofloodverbinding. Kleurloze, zoetig ruikende vloeistof, dichtheid 1653 kg/m3; kookpunt: 87-90°C; smeltpunt: tetrahydrofuran
tetrahydrofuran Koolstofverbinding met vijfringstructuur; behoort tot de heterocyclische verbindingen. Kleurloze, naar ether ruikende, brandbare vloeistof; textuur
textuur De korrelgrootteverdeling van de vaste bodemdeeltjes. De korrels worden ingedeeld in verschillende grootteklassen (fracties), die in de bodemkunde Thalassa
Thalassa (1989 N5) Een van de kleine manen van de planeet Neptunus, in augustus 1989 ontdekt op foto's die gemaakt waren door de Amerikaanse thallium
thallium Chemisch element, symbool Tl, atoomnummer 81; behoort tot de nevenreekselementen. Op lood lijkend metaal; dichtheid 11.850 kg/m3; smeltpunt: thalliumverbindingen
thalliumverbindingen Verbindingen van het element thallium. Steeds met valentie I+ of III+. Alle thalliumverbindingen zijn zeer giftig (werking vo
Tharsis-plateau
Tharsis-plateau Vulkanisch plateau op de planeet Mars. De grootste vulkanen op het Tharsis-plateau zijn Arsia Mons, Pavonis Mons en Ascraeus Mons.
Thebe (sterrenk.)
Thebe (sterrenk.) Een van de kleine, binnenste manen van de planeet Jupiter, in 1979 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaanse ruimtesonde Theia Mons
Theia Mons Schildvulkaan op de planeet Venus, gelegen op de vulkanische hoogvlakte Bèta Regio. Theia Mons heeft een hoogte van iets meer dan thematische kaart
thematische kaart Kaart waarop de ligging en aard of grootte van slechts enkele verschijnselen worden aangegeven. De nadruk komt te liggen op de theobromine
theobromine Opwekkend alkaloïde in zaden van de cacaoboom met sterk vochtafdrijvende eigenschappen. Verwante verbindingen: coffeïne en colateïne, Theorell, Axel Hugo Theodor
Theorell, Axel Hugo Theodor (1903-1982) Zweeds biochemicus, docent aan de universiteit van Uppsala (1932-1933; 1935-1936) en aan het Kaiser-theorema (stelling) Algemene conclusie waarvan de waarheid op grond van een aantal hypothesen is bewezen.
theorema van...
theorema van... Voor theorema van... kijke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.
theory of everything
theory of everything (TOE, unificatietheorie) Theorie die een allesomvattende beschrijving geeft van de materie in het heelal en de natuurkundige Theremin, Leon
Theremin, Leon (1896-1993) Russisch fysicus. Na voltooiing van zijn studie in Sint-Petersburg, kreeg Theremin er de leiding van het laboratorium thermale bron
thermale bron Bron van warm tot heet water, vooral voorkomend in vulkanische gebieden, waar het water wordt opgewarmd door nog niet volledig thermiek
thermiek Stijging van de lucht door plaatselijke verwarming. Deze stijgende luchtstroom kan tot condensatie leiden, waardoor een stapelwolk ontstaat. thermisch evenwicht
thermisch evenwicht Situatie waarin alle delen van een bepaald systeem dezelfde temperatuur hebben.
thermisch hogedrukgebied
thermisch hogedrukgebied Hogedrukgebied dat ontstaat als gevolg van extreme koude van de lucht. De koude lucht heeft een hogere dichtheid, is thermische depressie
thermische depressie Lagedrukgebied dat ontstaat als gevolg van sterke verwarming van de lucht. Als de lucht dicht bij het aardoppervlak, bijvoorbeeld thermische radiostraling
thermische radiostraling Radiostraling die ontstaat wanneer vrije elektronen door de aantrekking van atoomkernen van baan worden veranderd. Wordt
thermistor
thermistor (NTC; negatieve temperatuur coëfficiëntsweerstand) Gedoopt halfgeleidermateriaal waarvan de weerstand sterk afneemt bij temperatuurverhoging. thermodynamica
thermo- Ontstaan van kleine elektrische spanningen wanneer de contactzones tussen twee metalen (bijv. koper en bismut) op een verschillende elektrische doorslag
thermodynamica Deelgebied van de natuurkunde waarin onderzoek wordt gedaan naar warmtetransport tussen verschillende lichamen.
thermo-elektriciteit
thermo-elektriciteit 1. Optreden van elektriciteit, wanneer de contactzones van twee metalen (bijv. koper en bismut) op verschillende temperatuur worden thiolen
thermograaf
thermograaf Thermometer die een continue registratie van de temperatuur geeft. Bimetaal- en weerstandsthermometers zijn daarvoor geschikt te maken.
thermokarst
thermokarst Terreinvorm waarbij de aan karstverschijnselen lijkende bodemstructuur niet veroorzaakt wordt door het oplossen van gedeelten van de thermokoppel
thermokoppel (thermo-element) Stroomkring die bestaat uit twee draden van verschillend materiaal die op twee punten tegen elkaar zijn gelast. In een thermometamorfose
thermometamorfose Metamorfose van gesteenten in de aardkorst onder invloed van hoge temperatuur.
thermometer
thermometer Meetinstrument waarmee men temperatuur meet. Daartoe voorzien van een nauwkeurige schaal. Te onderscheiden zijn: gasthermometer, thermometerhut
thermometer, bimetaalthermometer,
thermometer, dampdrukthermometer,
thermometer, kwikthermometer,
thermometer, maximum-minimumthermometer,
thermometer, spiraalthermometer,
thermometer, waterstofthermometer,
thermometerhut Wit geschilderde kast waarin thermometers kunnen worden opgesteld. Wanden bestaan uit latjes die dakpansgewijs maar op enige thermometer, alcoholthermometer,
thermosfeer Het hogere deel van de ionosfeer, waar het verschijnsel optreedt dat met het toenemen van de hoogte de temperatuur stijgt.
thiolen (mercaptanen) Koolstofzwavelverbindingen die een SH-groep dragen. Veelal met afstotende geur; vormen onoplosbare verbindingen met zware thixotropie
thixotropie Verschijnsel dat de viscositeit van een pasta sterk afneemt na even roeren. Berust op de vorming van samenhangende colloïden en/of op Thomson, George Paget
Thomson, George Paget (1892-1975) Brits natuurkundige, hoogleraar te Aberdeen (1922-1930) en Londen (1930-1952); zoon van J.J. Thomson. Thomson, Joseph John
Thomson, Joseph John (1856-1940) Brits natuurkundige, hoogleraar te Cambridge (1884-1919). Nobelprijs in 1906 voor onderzoek met betrekking thorium
thorium Chemisch element, symbool Th, atoomnummer 90. Tamelijk zacht metaal, dichtheid 11700 kg/m3; smeltpunt: 1750°C; kookpunt: 3850°C. Thuban
Thuban (Alfa Draconis) Ster in het sterrenbeeld Draco (Draak), op een afstand van ca. 230 lichtjaar. Enkele duizenden jaren voor het begin van onze thulium
thulium Chemisch element, symbool Tm, atoomnummer 69; behoort tot de zeldzame aardmetalen. Zilverwit, zacht metaal; smeltpunt: 1545°C; kookpunt: thymine
thymine Stikstofbase die een onderdeel vormt van DNA. Het vormt met adenine een basepaar. RNA bezit in plaats van thymine de stikstofbase uracil.
thyreoïd-stimulerend hormoon
thyreoïd-stimulerend hormoon (TSH) Hormoon uit de hypofysevoorkwab, dat de productie en de afgifte van het schildklierhormoon thyroxine aan thyroxine
thyroxine (tetrajoodthyronine) Belangrijkste hormoon van de schildklier (samen met tri-joodthyronine); stimuleert de stofwisseling en is tijdens de embryonale tijd (natuurk.)
tijd (natuurk.) Grootheid waarmee het verloop van alle geïsoleerde thermodynamische processen als aflopend kan worden gekarakteriseerd; intuïtieve tijddilatatie
tijddilatatie (tijdtalm) Het verschijnsel dat de tijd in een snel bewegend systeem of in een sterk zwaartekrachtsveld langzamer verloopt dan daarbuiten. tijdvereffening
tijdvereffening Het verschil tussen ware zonnetijd en middelbare zonnetijd. De beweging van de zon aan de hemel is niet geheel eenparig, als gevolg tijdzone
tijdzone Zone op de wereld waar de tijd hetzelfde is. De aarde is verdeeld in 24 tijdzones, die onderling gemiddeld 15 graden in lengte en 1 uur in tijd tijgeroog
tijgeroog Verkiezelde variëteit van chrysotiel, de vezelig uitgekristalliseerde vorm van het mineraal serpentijn. De bruine kleur wordt veroorzaakt door tilliet
tilliet Verharde keileem, opgebouwd uit ongesorteerd gesteentemateriaal, dat als morene tijdens een vergletsjering is aangevoerd en is afgezet toen het tiltmeter
tiltmeter Zeer gevoelig, zelfregistrerend apparaat dat uiterst geringe veranderingen van de plaatselijke terreinhellingen aangeeft. Wordt op vulkanen Timocharis van Alexandrie
Timocharis van Alexandrie (ca. 300 v.C.) Grieks astronoom, deed onder andere waarnemingen van maansverduisteringen en sterbedekkingen en b
tin
tin (stannum) Chemisch element, symbool Sn, atoomnummer 50; behoort tot de koolstofgroep van de nevenreekselementen. Zacht, glanzend, meestal Ting, Samuel Chao Chung
Ting, Samuel Chao Chung (geb. 1936) Amerikaans natuurkundige, sinds 1969 hoogleraar aan het Massachusetts Institute of Technology. Kreeg met tinsteen
tinsteen (cassiteriet) Mineraal uit de oxidengroep, chemische samenstelling SnO2. Hardheid 6½, dichtheid 7000 kg/m3. Vormt tetragonale kristallen tint
tint Een van de drie parameters die wordt gebruikt om een kleur te specificeren (de andere twee zijn helderheid en intensiteit). De tint definieert de basiskwaliteit
tinverbindingen
tinverbindingen Verbindingen van het element tin. Valenties II+ en IV+. Veelgebruikt wordt tin(II)chloride SnCl2, dat met water reageert tot onder Tiselius, Arne Wilhelm Kaurin
Tiselius, Arne Wilhelm Kaurin (1902-1971) Zweeds chemicus, werd in 1925 assistent van Th. Svedberg te Uppsala, waar hij in 1937 hoogleraar werd Tisserand, Francois Felix
Tisserand, Francois Felix (1845-1896) Frans wis- en sterrenkundige, van 1873-1878 hoogleraar en directeur van de sterrenwacht te Toulouse, daarna
titaan
titaan (titanium) Chemisch element, symbool Ti, atoomnummer 22; behoort tot de overgangsmetalen. Hard, licht metaal, in de handel veelal als poeder; titaanijzer
titaanijzer (ilmeniet) Mineraal uit de oxidengroep, chemische samenstelling FeTiO3, hardheid 5-6. Vormt trigonale platte kristallen met een zwarte kleur titaanverbindingen
titaanverbindingen Verbindingen van het element titaan. Meestal met valentie IV+, soms ook II+ of III+. Meestal zeer stabiel en moeilijk te reduceren. Titan
Titan Grootste maan van de planeet Saturnus, in 1655 ontdekt door de Nederlandse astronoom Christiaan Huygens. De gemiddelde afstand tot het planeetmiddelpunt Titania
Titania Een van de grote manen van de planeet Uranus, in 1787 ontdekt door William Herschel. De afstand tot het planeetmiddelpunt bedraagt 435.910 titaniet
titaniet Mineraal uit de groep der orthosilicaten. Hardheid 5½, dichtheid 3500 kg/m3. Monokliene, geel tot bruingrijze kristallen in de vorm van afgeplatte titer
titer Aanduiding voor de sterkte van een voor titratie bestemde vloeistof. Wordt meestal uitgedrukt in gram per ml oplossing.
Titius en Bode, regel van
Titius en Bode, regel van Rekenkundige regel waarmee bij benadering de verhouding tussen de afstanden van de planeten tot de zon gevonden kan titreren
titreren (volumetrische analyse) Werkwijze waarbij men een reagens bij een chemische oplossing met bekende samenstelling maar onbekend gehalte TNT
TNT (trotyl) Springstof op basis van 2,4,6-trinitrotolueen. Bereiding: nitrering van tolueen. Veilig hanteerbare springstof, weinig gevoelig voor stoten Toarcien
Toarcien Bovenste etage en tijd van de Onder Jura. Naam afgeleid van Thouars (Deux-Sèvres, Frankrijk), ingevoerd door A.D. d'Orbigny in 1852.
tocht
tocht Brede sloot in een polder die dient om water in de polder af te voeren. De tochten, hoofdtochten en hoofdafwateringskanalen leiden het water Todd, Alexander Robertus
Todd, Alexander Robertus (1907-1997) Brits chemicus. Todd was hoogleraar in de organische chemie te Manchester (1938-1944) en Cambridge Toekan
Toekan Nederlandse naam van het sterrenbeeld Tucana.
toendra
toendra Boomloos landschap ten noorden van de boomgrens, waar mossen en korstmossen de voornaamste begroeiing vormen. Extreem milieu met toendrabodem
toendra- Poolklimaat waarin nog juist rendiermos kan groeien. De gemiddelde temperatuur in de warmste maand ligt tussen 0 en 10°C. Komt klimaat, woestijnklimaat,
toendrabodem Bodem die ontstaat boven een ondergrond die gedurende het gehele jaar is bevroren (permafrost). Het dooiwater kan door de bevroren toermalijn
toermalijn Mineraal uit de groep der cyclosilicaten, hardheid 7, dichtheid 3100 kg/m3. Het is trigonaal en vormt vaak zeer grote prismatische kristallen. toespoor
toespoor (toe-in) Hoek in het horizontale vlak tussen de voorwielen van auto's e.d. Draagt ertoe bij dat de auto onbestuurd rechtuit zal willen blijven toetsen (stat.)
toetsen (stat.) Methode uit de statistiek waarin wordt nagegaan of een hypothese of veronderstelde wetmatigheid overeenkomt met de verschijnselen tol (natuurk.)
tol (natuurk.) Bol of platrond voorwerp dat men een snelle draaibeweging om een (al dan niet denkbeeldige) as, tolas, kan laten maken. In het algemeen tolueen
tolueen (methylbenzeen) Aromatische koolwaterstof. Kleurloze, aangenaam ruikende, sterk lichtbrekende, brandbare vloeistof; dichtheid 866 kg/m3
Tombaugh, Clyde William
Tombaugh, Clyde William (1906-1997) Amerikaans astronoom. Tombaugh was van 1965 tot 1973 hoogleraar aan de universiteit van New Mexico. tombolo
tombolo Uit zand of grind opgebouwde verbinding tussen het vasteland en een eiland voor de kust. Ontstaat doordat de golven op het eiland breken, Tomonaga, Sin-Itiro
Tomonaga, Sin-Itiro (1906-1979) Japans natuurkundige, hoogleraar te Tokio (1941). Nobelprijs 1965 (met Feynman en Schwinger) voor onderzoek
ton
ton Eenheid voor massa. Afgekorte schrijfwijze: t. Gelijk aan 1000 kg. Daarnaast onderscheidt men nog de long ton (1016,05 kg) en de short ton (907,185 tongbekken
tongbekken Gebied dat na afsmelting van een gletsjer als een betrekkelijk vlak terrein bloot komt te liggen. Door de glaciale erosie ligt het gewoonlijk toon
toon Een muziekinstrument produceert hogere of lagere tonen. Maar hoewel de toonhoogte van twee verschillende muziekinstrumenten (piano en viool topaas
top- Hoek die wordt gevormd door de twee opstaande zijden van een gelijkbenige driehoek.
topaas Mineraal uit de groep der orthosilicaten. Hardheid 8, dichtheid 3500 kg/m3. Rombische prismatische kristallen, kleurloos, soms door verontreinigingen tophoek
tophoek Hoek die wordt gevormd door de twee gelijke zijden van een gelijkbenige driehoek.
topografie (geogr.)
topografie (geogr.) 1. Het beschrijven en in kaart brengen van de zichtbare objecten en geografische verschijningsvormen van een gebied. Topografische topografische kaart
topografische kaart Kaart die overwegend dient voor oriëntatie in het terrein en die een goed beeld geeft van de begaanbaarheid. Er staan wegen en topologie (wisk.)
topologie (wisk.) (analysis situs) Tak van de wiskunde waarin eigenschappen van meetkundige figuren (puntverzamelingen) worden bestudeerd die torricelli
torricelli In de vacuümtechniek veelgebruikte drukeenheid. Symbool: torr. Komt overeen met 1 mm kwikdruk. Er geldt: 1 torr = 133,322 Pa.
Torricelli, Evangelista
Torricelli, Evangelista (1608-1647) Italiaans natuurkundige, hoogleraar te Florence (opvolger van Galileo). Torricelli bouwde een primitieve microscoop, torsie
torsie (wringing) Vervorming van een lichaam (bijv. een staaf) door dit aan één zijde vast te klemmen en aan de andere zijde een moment langs de lengteas torsiemodulus
torsie- Slinger die bestaat uit een torsiedraad die aan het boveneinde stevig is ingeklemd. De eigenlijke slinger is een dunne staaf die aan het Slipher, Vesto Melvin
torsiemodulus Grootheid die aangeeft in welke mate een materiaal bestand is tegen torsie (wringing). Gelijk aan de kracht die de torsie veroorzaakt, torsieslinger
torsieslinger Slinger die bestaat uit een torsiedraad die aan het boveneinde stevig is ingeklemd.
torus
torus Oppervlak dat ontstaat wanneer een cirkel geroteerd wordt om een as die de cirkel niet snijdt en in het vlak van de cirkel ligt (bekend voorbeeld: totale verduistering
totale verduistering Zonsverduistering waarbij de zonneschijf geheel door de maan wordt bedekt of maansverduistering waarbij de maan geheel in Tournaisien
Tournaisien Onderste etage en tijd van het Onder Carboon, naam afgeleid van Tournai (Doornik, België), ingevoerd in 1882.
toverquark
toverquark Elementair deeltje met een positieve elektrische lading gelijk aan 2/3 van de elementaire lading en met een massa van ca. 1500 maal die Townes, Charles Hard
Townes, Charles Hard (geb. 1915) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan de Columbia-universiteit te New York (1950-1961). Nobelprijs 1964 traagheidsmoment
traagheidsmoment Bij een lichaam dat om een as kan draaien, de constante verhouding tussen het door een op het lichaam werkende kracht veroorzaakte tracertechnieken
tracertechnieken Technieken waarbij men stoffen met een afwijkende isotopensamenstelling (tracer) gebruikt om na te gaan hoe een stof zich verspreidt. trachiet
trachiet Kwartsarm fijnkorrelig uitvloeiingsgesteente met als hoofdbestanddeel veldspaten (sanidien, albiet) en daarnaast vaak biotiet en hoornblende. tralie
tralie (buigingstralie, buigingsrooster, lichtrooster) Plaat die een zeer groot aantal fijne spleten of krassen bevat, die onderling evenwijdig zijn en op tramontane
tramontane Koude valwind in de regio Languedoc-Roussillon in Frankrijk.
transactiniden
transactiniden Chemische elementen vanaf atoomnummer 104. Radioactief, instabiel. Ze kunnen uitsluitend langs kunstmatige weg gemaakt worden, transaminering
transaminering Door enzymen gekatalyseerde overdracht van aminogroepen van een koolstofverbinding op een andere, niet-essentiële; dit vindt pla
transcriptie (biol.)
transcriptie (biol.) Kopiëring van de erfelijke informatie in kernzuren (van DNA naar boodschapper-RNA) om deze informatie elders in de cel te gebruiken transductie (biol.)
transductie (biol.) Het proces waarbij een stukje DNA (gen) van de ene bacterie wordt overgebracht op een andere bacterie door een bacteriofaag (= transductie (techn.)
transductie (techn.) Omzetting van de energievorm van signalen. Vooral gebruikt in meetinstrumenten waarin men niet rechtstreeks meetbare grootheden transformatie (wisk.)
transformatie (wisk.) Eén-éénduidige afbeelding; elk element uit de orgineelverzameling (orgineel) heeft slechts één beeldpunt. Omgekeerd bezit elk transformator
transformator Apparaat dat de spanning van een wisselstroom kan verhogen of verlagen bij een omgekeerd evenredige stroomverandering; afgezien transformatorformule
transformatorformule Formule die de verhouding aangeeft tussen de spanningen over de eerste en de tweede spoel van een ideale transformator.
transgene technieken
transgene technieken Technieken waarbij genetisch materiaal van de ene (planten- of dieren)soort wordt overgebracht in de andere. O.m. van belang transgressie
transgressie Oprukken van de zee ten koste van het land.
transgressiekust
transgressiekust Een kust die zich landinwaarts verplaatst. Bij transgressiekusten onderscheidt men twee hoofdgroepen. Het eerste type omvat alle transient lunar phenomena
transient lunar phenomena (TLP's) Kortdurende lichtverschijnselen op het maanoppervlak, vaak in de vorm van een plaatselijke lichtgloed. TLP's translatie (biol.)
translatie (biol.) Het 'vertalen' van het boodschapper-RNA (m-RNA) in een keten aminozuren (= eiwit) bij het ribosoom. Het m-RNA beweegt zich translatie (wisk.)
translatie (wisk.) (verschuiving) Afbeelding in vlak of ruimte, waarbij de coördinaten van ieder punt worden vermeerderd met die van een vast punt, translokatie
translokatie Een verandering van de structuur van een chromosoom die ontstaat doordat een breukdeel wordt uitgewisseld of afgestaan aan een ander transmutatie
transmissie- Elektronenmicroscoop waarbij een beeld ontstaat van elektronen die door het (zeer dunne) voorwerp heen zijn elektronenpaar
transmutatie Omzetting van een atoom in een atoom van een ander element door verandering van het aantal protonen in de atoomkern. Reeds de alchemisten transporteiwit
transporteiwit Eiwit dat dient voor het transport van andere stoffen. Komt vooral voor in het bloed, zoals hemoglobine voor zuurstoftransport.
transuranen
transuranen Stabiele elementen met een hoger protongetal dan uranium (92), die ontstaan door beschieting van zware elementen met hoogenergetische transversale snelheid
transversale snelheid Snelheid van een ster loodrecht op de gezichtsrichting. Wanneer de afstand van de ster bekend is, kan de transversale snelheid trapezium
trap- De functie f(x)=[x], waarbij [x] het grootste gehele getal dat kleiner of gelijk aan x is, voorstelt. Dus [0]=0, [½]=0, [1]=1, [-½]=-1, enz.
trapezium Vierhoek met twee evenwijdige zijden. De grootste daarvan noemt men gewoonlijk de basis; de twee niet evenwijdige zijden de benen.
trapezium, gelijkbenig
trapezium, gelijkbenig Trapezium waarvan de benen gelijk zijn. De hoeken tussen elk der benen en de basis (basishoeken) of de bovenzijde zijn gelijk.
trapfunctie
trapfunctie De functie f(x) = [x].
travertijn
travertijn Kalkgesteenten die zijn neergeslagen uit een waterige oplossing aan het aardoppervlak. Vormt vaak zeer fraaie, kleurige en fijn gelaagde afzettingen. Treanor, Patrick
Treanor, Patrick (1913-1978) Italiaans astronoom van Engelse afkomst, kwam in 1961 op de Vaticaan-sterrenwacht, waarvan hij in 1970 directeur Tremadoc
Tremadoc Serie en tijdvak in de geologie, in 1846 door A.J. Sedgwick ingevoerd als bovenste serie van het Cambrium. Op grond van de in Tremadocgesteenten tremoliet
tremoliet Mineraal uit de groep der inosilicaten, behorend tot de amfibolen. Hardheid 5½, dichtheid 3200 kg/m3. Vormt wit tot groene prismatische Triangulum
Triangulum (afk. Tri, Nederlandse naam: Driehoek) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 01h29m en 02h48m rechte klimming Triangulum Australe
Triangulum Australe (afk. TrA, Nederlandse naam: Zuidelijke Driehoek) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 14h50m en 17
Trias
Trias Oudste periode van het Mesozoïcum, 210-240 miljoen jaar geleden. De afzettingen uit het Trias beginnen met dikwijls honderden meters dikke Trifidnevel
Trifidnevel (M 20) Emissienevel in het sterrenbeeld Sagittarius (Boogschutter), op een afstand van ca. 2000 lichtjaar. De nevel bestaat uit twee delen
triglyceriden
triglyceriden Triësters van glycerol met vetzuren, vooral hogere vetzuren. Hoofdbestanddeel van alle natuurlijke vetten en oliën.
trigonometrie
trigonometrie (driehoeksmeting) Onderdeel van de wiskunde waarin voornamelijk de relaties tussen hoeken en zijden van een driehoek worden bestudeerd.
trilling
trilling Periodieke schommeling om een evenwichtstoestand. Eenvoudigste voorbeeld van een trillend systeem is een gewichtje dat aan een veer (of elastiekje) trillingstijd
trilling, boventrilling,
trilling, gedempte Trilling waarbij de amplitude langzaam minder wordt. De amplitudeafname verloopt veelal volgens een exponentiële functie in de trilling, gedwongen
trilling, gedwongen Trilling die veroorzaakt wordt door een bestaande trilling en de frequenties daarvan volgt. Voorbeeld: de kast van een viool die trilling, harmonische
trilling, harmonische Trilling die ontstaat door de projectie van een eenparige cirkelbeweging op een middellijn. De uitwijking u is dan een sinusfunctie
trilling, mechanisch gedwongen
trilling, mechanisch gedwongen Gedwongen trilling van een niet uit zichzelf trillend voorwerp, veroorzaakt door een mechanische trillingsbron. Er trilling, ongedempte
trilling, ongedempte Trilling waarbij de amplitude niet afneemt.
trilling, vrije
trilling, vrije Trilling van een systeem waarop geen uitwendige krachten werkzaam zijn. Komt in de praktijk niet voor, daar op elk systeem wel de luchtweerstand, trilveen
trillingstijd Tijdsduur van een trillingsperiode. Symbool: T. Eenheid: s. Gelijk aan het omgekeerde van de frequentie f, dus T=1/f.
trilveen Veen dat, door het ontbreken van een vaste ondergrond onder de plantenmassa, `trilt' wanneer men erover loopt. In voedselarm water wordt triode
triode Elektronenbuis met een rooster (stuurrooster) en twee elektroden (kathode en anode). De elektronenstroom tussen de verhitte kathode en de anode tripelpunt
tripelpunt Temperatuur waarbij de drie aggregatietoestanden van een stof - vaste stof, vloeistof en gas - tegelijkertijd bestaan. Bij deze temperatuur zijn tripletcode
tripletcode Code die voorkomt in kernzuren, waarbij groepen van drie opeenvolgende stikstofbasen (het triplet) één aminozuur selecteren. Er zijn gewoonlijk triploïdie
triploïdie In drievoud (3n) voorkomen van alle chromosomen in de celkern. Ontstaat door het uitblijven van de meiose. Kan zowel door natuurlijke trisectrice
trisectrice Een van de twee lijnen die een hoek in drie gelijke stukken verdelen. Een van de bekendste problemen in de klassieke wiskunde was de vraag Trithemius, Johannes
Trithemius, Johannes (1462-1516) (Heidelberg, Johannes; Tritheim, Johann; Zeller, Johann) Duits alchemist, zoon van Johann Heidelberg. Hij studeerde tritium
tritium Isotoop van waterstof waarbij de atoomkern bestaat uit één proton en twee neutronen; tritium is `superzwaar' waterstof.
Triton (sterrenk.)
Triton (sterrenk.) Grootste van de twee manen van Neptunus, ontdekt in 1846 door W. Lassell 17 dagen na de ontdekking van Neptunus zelf. Diameter trog (geol.)
trog (geol.) Langgerekte diepe inzinking langs de rand van de oceanen. De bekendste en diepste is de Marianen Trog (dieper dan 11.000 m). De verklaring trog (meteo.)
trog (meteo.) Uitloper van een lagedrukgebied aan de rand waarvan de luchtdrukverschillen groot zijn. Hierdoor kunnen hoge windsnelheden voorkomen.
Trojanen (sterrenk.)
Trojanen (sterrenk.) Groep planetoïden met dezelfde afstand tot de zon als de planeet Jupiter, die vanuit de zon gezien 60° voor of achter deze planeet trombine
trombine Eiwitsplitsend enzym dat in de vorm van het inactieve voorstadium protrombine in het bloed aanwezig is. Zet fibrinogeen om in fibrine. De trona
trona Mineraal behorend tot de carbonaatgroep. Dichtheid 2170 kg/m3, hardheid 2,5. Vormt kleurloze tot gele, tafelvormig of prismatische kristallen
tropen
tropen Het gebied op lage breedte in de nabijheid van de evenaar.
tropisch jaar
tropisch jaar Tijdsverschil tussen twee opeenvolgende passages van de zon door het lentepunt: 365,242.189.62 dagen (365d05h48m45,2s).
tropisch regenwoud
tropisch regenwoud Oerwoud of jungle. Het tropisch regenwoud komt in de vochtige tropen voor. Een hoeveelheid van ca. 220m neerslag per jaar,
tropische bodem
tropische bodem (ook: laterietbodem) Bodem die voorkomt in het gebied tussen 10° NB en 20° ZB, waar de bodemvormende processen sterk beïnvloed tropische maand
tropische maand Gemiddeld tijdsverschil tussen twee opeenvolgende passages van de maan door het lentepunt: 27,3215822 dagen (27d07h43m04,71
tropopauze
tropopauze Bovengrens van de troposfeer, die de overgang vormt naar de stratosfeer.
troposfeer
troposfeer Onderste deel van de atmosfeer, dat zich uitstrekt van het aardoppervlak tot een hoogte van 8 km in de poolstreken en 18 km in de tropen. Trumpler, Robert Julius
Trumpler, Robert Julius (1886-1956) Duits-Amerikaans astronoom, vanaf 1918 werkzaam op de Lick-sterrenwacht. In 1922 bepaalde hij (evenals trypsine
trypsine Eiwitsplitsend enzym uit de alvleesklier. Wordt, ter voorkoming van zelfvertering van de alvleesklier, in een inactieve vorm (trypsinogeen) Tschirnhaus, Ehrenfried Walter von
Tschirnhaus, Ehrenfried Walter von (1651-1708) Duits wis- en natuurkundige en fabrikant. Zijn hoofdwerk, 'Medicina mentis' (1687) handelt grotendeels tsemed
tsemed (juk) Bijbelse oppervlakte-eenheid; komt overeen met 2000 m2.
tsjernosem
tsjernosem (Russ.: tsjerno = zwart, zem = grond) Zeer vruchtbaar bodemtype dat karakteristiek is voor hooggrassteppen in een continentaalklimaat tsunami
tsunami Door een (onderzeese) aardbeving veroorzaakte, vaak zeer hoge vloedgolf die tegen de kusten van de Stille Oceaan oploopt. Een enorme tsunami Tucana
Tucana (afk. Tuc, Nederlandse naam: Toekan) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 22h05m en 01h22m rechte klimming en ?
tuf
tuf (tufsteen) Poreus bruingrijs gesteente, ontstaan door verkitting van vulkanisch as. Vaak komen grotere gesteentefragmenten (tefra) er in voor. Wordt Tully-Fisher-relatie
Tully-Fisher-relatie Empirisch gevonden relatie tussen de breedte van de 21 cm lijn in het radiospectrum van een sterrenstelsel en de absolute helderheid tunneleffect
tunneleffect Quantummechanisch effect dat maakt dat een elektron met een zekere eindige waarschijnlijkheid door een (potentiaal)barrière kan bewegen. turf
turf Afgestoken dan wel opgebaggerd veen, dat vervolgens gedroogd en samengeperst is. Het proces waarbij veen door uitdroging overgaat in turf noemt turgor
turgor Spanning tussen celinhoud en celwand bij planten, veroorzaakt door druk van de celinhoud op de celwand (turgordruk) en de tegendruk van turkoois
turkoois Mineraal uit de fosfaatgroep. Triklien, komt voor in fijnkorrelige aggregaten, hemelsblauw tot appelgroen, vaak gevlekt. Hardheid 5½. Dichtheid Turonien
Turonien (Turoon) Etage en tijd in het Boven-Krijt, tussen Cénomacien en Conacien. Naam afgeleid van de streek onder Tours, Touraine (Latijn: Turonia), Tweelingen
Tweelingen Nederlandse naam van het sterrenbeeld Gemini.
tweelingparadox
tweelingparadox Schijnbare paradox uit de algemene relativiteitstheorie van Einstein. Volgens deze theorie zou een astronaut die met hoge snelheid tweetallig stelsel
tweetallig stelsel (binair stelsel) Positiestelsel waarin de getallen met de cijfers 0 en 1 worden geschreven. Vindt toepassing in schakeltechniek en elektronische tweevlak
tweevlak (diëder) Veelhoek waarbij boven- en ondervlak als afzonderlijke vlakken worden opgevat.
tweevlaks- Hoek tussen twee elkaar snijdende vlakken.
tweevlakshoek
tweevlakshoek Hoek tussen twee elkaar snijdende vlakken.
Tychonisch wereldbeeld
Tychonisch wereldbeeld Wereldbeeld van de Deense sterrenkundige Tycho Brahe (1546-1601). Tycho Brahe deed weliswaar afstand van het oude Tycho's supernova
Tycho's supernova Supernova in het sterrenbeeld Cassiopeia, die in 1572 werd waargenomen en beschreven door de Deense astronoom Tycho Brah
UBV-fotometrie
UBV-fotometrie Helderheidsmeting van hemellichamen in drie golflengtegebieden: ultraviolet (U), blauw (B) en geel (visual, V); fotometrie.
Uhuru
Uhuru Amerikaanse satelliet voor het waarnemen van röntgenstraling uit het heelal, gelanceerd op 12 december 1970. Uhuru (Swahili voor `vrijheid'; Uilnevel
Uilnevel (M 97) Planetaire nevel in het sterrenbeeld Ursa Major (Grote Beer), op een afstand van ca. 2000 lichtjaar. De nevel heeft een middellijn va
uitdijing van het heelal
uitdijing van het heelal Het verschijnsel dat de afstanden tussen sterrenstelsels in het heelal in de loop van de tijd steeds groter worden. De uitdijing uitdoving (natuurk.)
uitdoving (natuurk.) Verschijnsel waarbij twee (of meer) trillingen zodanig samenwerken dat het maximum van de ene samenvalt met het minimum
uiterwaard
uiterwaard Gebied gelegen tussen zomerdijk en winterdijk. De uiterwaarden hebben verschillende functies. Allereerst vormen ze een waterbergingsgebied. uitgangsimpedantie
uitgangsimpedantie Van een eindversterker: de niet de op de uitgangsklemmen aangegeven luidsprekerimpedantie (4-8 ??meestal), maar de inwendige uitloging
uitloging Proces waarbij allerlei stoffen (met name organische en minerale zouten) uit een bodemlaag worden weggespoeld door doorsijpelend grondwater uitspoeling
uitspoeling De afvoer van opgeloste of colloïdale stoffen met het neerslagwater door de bodem. De stoffen worden met het water getransporteerd en uitspoelingshorizont
uitspoelingshorizont Duidelijk herkenbare laag in de bodem die gekenmerkt wordt door het overheersen van uitspoeling. Materiaal uit de bovenste uitstraling
uitstraling De hoeveelheid energie die de aarde verliest aan het heelal. De grootte van de uitstraling wordt o.a. bepaald door de aanwezigheid van een uittreepupil
uittreepupil Kleinste doorsnede van de lichtbundel die uit het objectief of oculair van een optisch instrument komt. Gelijk aan het quotiënt van de intreepupil uitvloeiingsgesteente
uitvloeiingsgesteente Gesteente dat is gevormd door stolling van lava aan de oppervlakte van de aardkorst. Het meest voorkomende uitvloeiingsgesteente uitzetting (natuurk.)
uitzetting (natuurk.) Verandering van de afmetingen van een stof. Meestal onder invloed van temperatuurverandering (thermische uitzetting); van belang uitzetting, kubieke
uitzetting, kubieke Volumeverandering van stoffen; met name belangrijk voor gassen (bij constante druk) en vloeistoffen onder invloed van verandering uitzetting, lineaire
uitzetting, lineaire Lengteverandering bij vaste stoffen; meestal onder invloed van temperatuurverandering.
uitzouten
uitzouten Het toevoegen van zout (meestal keukenzout) aan een oplossing om de oplosbaarheid van een andere verbinding te verminderen zodat deze UKIRT
UKIRT (United Kingdom Infra-Red Telescope) Britse infraroodtelescoop met een spiegelmiddellijn van 3,9 meter, die zich bevindt op de 4200 meter ultracentrifugeproces
ultracentrifugeproces Proces voor het scheiden van gasvormige verbindingen met een verschillend molecuulgewicht door centrifugering bij hoge r
ultrasonisch
ultrasonisch Frequenties die boven het hoorbare toongebied liggen, ofwel boven 20 kHz.
ultraviolet licht
ultraviolet licht (UV) Kortgolvig licht dat in grote hoeveelheden schadelijk is voor organismen. Het wordt grotendeels tegengehouden door de ozonlaag, ultravioletsterrenkunde
ultravioletsterrenkunde Deelgebied van de astronomie waarin ultraviolette straling van hemellichamen wordt bestudeerd (straling met golflengten
Ulugh Beigh
Ulugh Beigh (1394-1449) Islamitisch astronoom, werkzaam in het huidige Oezbekistan. In de stad Samarkand bouwde Ulugh Beigh een groot observatorium Ulysses
Ulysses Europees ruimtevaartuig voor onderzoek aan de zon. Ulysses is de eerste ruimtesonde die een baan beschrijft die vrijwel loodrecht op het eclipticavlak umbra
umbra 1. slagschaduw. 2. Binnenste, donkere deel van een zonnevlek.
Umbriel
Umbriel Een van de vijf grote manen van de planeet Uranus, in 1801 ontdekt door William Herschel. De afstand tot het planeetmiddelpunt bedraagt Unidentified Flying Object
Unidentified Flying Object (ufo, vliegende schotel) Aanduiding van een niet-geïdentificeerd voorwerp, lichtverschijnsel of andere soortgelijke waar
unificatieschema
unificatieschema Hypothese over de aard van actieve sterrenstelsels. Volgens het unificatieschema (eind jaren tachtig naar voren gebracht door de United States Naval Observatory
United States Naval Observatory Sterrenwacht van de Amerikaanse marine, gevestigd in Flagstaff (Arizona). De grootste telescoop van de sterrenwacht universele propositie
universele propositie Propositie die iets beweert over de gehele omvang van het subject. Er zijn twee soorten van de volgende vorm: 'alle S is P' en uraan
uraan (uranium) Chemisch element, symbool U, atoomnummer 92. Zilverwit, zacht metaal; dichtheid 19100 kg/m3; smeltpunt: 1132,3°C; kookpunt
uraanverbindingen
uraanverbindingen Verbindingen van het element uraan. Valentie veelal VI+, daarnaast ook III+, IV+ en V+. In kernbrandstof bevindt het uraan zich uraanverrijking
uraanverrijking Scheiding van natuurlijk uraan in fracties waarvan de ene meer U-235 bevat dan de andere. Wordt uitgevoerd om kernbrandstof te vervaardigen, uracil
uracil Stikstofbase die een onderdeel vormt van RNA. Met adenine vormt het een basepaar. In DNA komt in plaats van uracil de stikstofbase thymine Uraniënborg
Uraniënborg Een van de twee sterrenwachten van de Deense astronoom Tycho Brahe (1546-1601) op het eiland Hven. De bouw van Uranienborg werd Uranometria
Uranometria Steratlas die in 1603 werd gepubliceerd door de Duitse astronoom Johann Bayer (1572-1625). De atlas wordt beschouwd als de eerste Uranus (sterrenk.)
Uranus (sterrenk.) Achtste planeet in het zonnestelsel (vanaf de zon). Gegevens: gem. afstand tot zon 19,2 AE, omlooptijd 84 jaar, inclinatie 0,8°, Urbain, Georges
Urbain, Georges (1872-1938) Frans chemicus, vanaf 1908 hoogleraar te Parijs en vanaf 1928 tevens directeur van het chemisch instituut aldaar. Zijn ureum
ureum Uitscheidingsproduct dat bij zoogdieren ontstaat uit ammoniak via de ornithinecyclus. Het is veel minder schadelijk dan ammoniak, het voornaamste Urey, Harold Clayton
Urey, Harold Clayton (1893-1981) Amerikaans chemicus, hoogleraar te New York en Chicago (1945-1958). Ontdekte zware waterstof (deuterium) urinezuur
urinezuur (acidum uricum) Afbraakproduct van de eiwitten uit celkernen; wordt uitgescheiden met de urine. Concentratie in de urine is ca. 80 maal Ursa Major
Ursa Major (afk. UMa, Nederlandse naam: Grote Beer) Circumpolair sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 08h05m en 14h27
Ursa Minor
Ursa Minor (afk. UMi, Nederlandse naam: Kleine Beer) Circumpolair sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 00h00m en 24h00
UT
UT (Universal Time, Wereldtijd) Middelbare zonnetijd op de nulmeridiaan (meridiaan van Greenwich), gelijk aan de West-Europese Tijd. Universal Utopia Planitia
Utopia Planitia Vlakte op het noordelijk halfrond van de planeet Mars; de landingsplaats van de Amerikaanse ruimtesonde Viking 2 (1976).
uur
uur Afgeleide SI-eenheid voor tijd. Symbool: h. Gelijk aan 3600 seconden.
uuras
uuras (poolas) Een van de twee draaiingsassen van een parallactische telescoopmontering. De uuras is gericht op de hemelpool en ligt dus evenwijdig uurcirkel
uurcirkel Grote cirkel aan de hemelbol door de noordelijke en zuidelijke hemelpool. Uurcirkels staan loodrecht op de hemelequator; ze zijn vergelijkbaar uurhoek
uurhoek Hoek tussen het vlak van de uurcirkel die door een bepaald hemellichaam loopt en de plaatselijke meridiaan van de waarnemer, gemeten langs uurwerk
uurwerk Instrument dat tijd kan meten. De eerste waren zonnewijzers, zandlopers, waterklokken, kaarsen, die met een constante snelheid verbrandden uvala
uvala Laagte gevormd door het aaneensluiten van oorspronkelijk als doline gevormde depressies. Bij dit aaneengroeien spelen karstverschijnselen, gelifluctie UV-sterrenkunde
U-vormig dal Dal dat in dwarsdoorsnede de vorm van een U heeft en is ontstaan door de uitschurende werking van een gletsjer. Dit wordt veroorzaakt vaaggrond
UV-sterrenkunde Deelgebied van de sterrenkunde waarin men onderzoek doet naar de ultraviolette straling van hemellichamen. Deze straling wordt uwarowiet
uwarowiet Mineraal uit de groep der orthosilicaten, behorend tot de granaten. Hardheid circa 7, dichtheid circa 4000 kg/m3. Kubische smaragdgroene U-vormig dal
vaaggrond Bodem waarin nog geen duidelijk bodemprofiel is ontwikkeld. De bodems zijn nog te jong, waardoor bodemvormende processen nog geen vaalerts
vaalerts Aantal met elkaar verwante mineralen, behorend tot de sulfidengroep, naar chemische samenstelling onderscheidbaar in: tennantiet, tetraëdriet, vacuüm (natuurk.)
vacuüm (natuurk.) (luchtledig) In theorie een ruimte waarin geen materie aanwezig is. De kwantummechanica leert dat het 'klassieke vacuüm' niet werkelijk vacuüm (sterrenk.)
vacuüm (sterrenk.) Begrensd gebied in de ruimte waarin geen materie voorkomt. De kwantummechanica leert dat het 'klassieke vacuüm' niet werkelijk vacuümdestillatie
vacuüm- Destillatie bij verminderde tot zeer lage druk. Het voordeel hiervan is dat het kookpunt van de te scheiden verbindingen 100°C determinant
vacuümdestillatie Destillatie onder zeer lage druk. Het kookpunt van verbindingen kan met de gebruikelijke pompen circa 100 keer verlaagd worde
vadem
vadem Oude eenheid voor lengte. Komt overeen met 1,6988 meter.
Valanginien
Valanginien Onderste etage en tijd van het Onder Krijt. Naam afgeleid van het kasteel Valangin bij Neuchâtel; ingevoerd in 1853.
valentie
valentie Het aantal chemische bindingen dat een atoom heeft aangegaan of het aantal elektronen dat een ion heeft opgenomen of afgestaan. Indien de valentieband
valentieband Energieband in vaste stoffen waarin de elektronen voorkomen die de chemische bindingen tussen atomen vormen. Wordt gesteld tegenover valentie-elektronen
valentie-elektronen Elektronen in een atoom die beschikbaar zijn voor het aangaan van chemische bindingen. Voor de eenvoudigste gevallen het aantal valentiniet
valentiniet Mineraal uit de oxidengroep, hardheid 2½-3, dichtheid 5760 kg/m3. Vormt rombische witte kristallen. Ontstaat door oxidatie van stibniet. Valerio, Luca
Valerio, Luca (1552-1618) Italiaans wiskundige. Bekend om zijn berekening van zwaartepunten (1604) en de kwadratuur van de parabool. Stapte bij Valhalla
Valhalla Groot inslagbekken op de Jupitermaan Callisto. De middellijn van Valhalla is ca. 3000 km. Het bekken bestaat uit concentrische ringen die Valles Marineris
Valles Marineris Uitgebreid canyonsysteem in het evenaargebied van de planeet Mars, ontdekt op foto's die in 1973 gemaakt werden door de Amerikaanse vals vacuüm
vals vacuüm Vacuüm dat in een `aangeslagen' toestand verkeert. De kwantummechanica leert dat het vacuüm een zekere grondenergie heeft; volgens Valse Kruis
Valse Kruis Een opvallende groep van vier vrij heldere sterren aan de zuidelijke sterrenhemel, die vaak abusievelijk wordt aangezien voor het Zuiderkruis. valwind
valwind Wind die vanuit de bergen naar beneden waait. Koude valwinden ontstaan wanneer koude (zwaardere) lucht boven in de bergen onder haar Van Allen-gordels
Van Allen, James Alfred (geb. 1914) Amerikaans fysicus, hoogleraar aan de universiteit van Iowa (1951-85). Verrichtte vanaf 1946 onderzoek aan Van Vleck, John Hasbrouck
Van Allen-gordels Gordels van elektrisch geladen deeltjes rondom de aarde, in 1958 ontdekt door de Amerikaanse natuurkundige James Alfred Van Van Allen, James Alfred
Van der Waals- Drietal zwakke chemische bindingen, berustend op elektrostatische aantrekking van dipolen in atomen of moleculen. De binding, waterstofbinding,
Van der Waals- Gas dat voldoet aan de vergelijking van Van der Waals nadat de parameters a en b in deze vergelijking zijn aangepast.
Van Vleck, John Hasbrouck (1899-1980) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan de Harvard University (1934-1969). Nobelprijs 1977 (met Anderson vanadium
vanadium Chemisch element, symbool V, atoomnummer 23; behoort tot de overgangsmetalen. Staalkleurig, hard, bros metaal; dichtheid 6120 kg/m
Vane, John Richard
Vane, John Richard (geb. 1927) Brits chemicus en farmacoloog, hoogleraar in Londen (1966-1973), daarna directeur van de Welcome Foundation
variabele
variabele 1. Symbool waarvoor elk willekeurig element van een gegeven verzameling (meestal het domein van een functie) kan worden ingevuld. Wordt variabele, afhankelijke
variabele, afhankelijke Variabele waarvan de waarde wordt bepaald door een andere variabele. In geval van de functie f(x)=2x+3 of y=2x+3 is de variabele, onafhankelijke
variabele, onafhankelijke Variabele die bij verandering invloed uitoefent op een andere, de afhankelijke variabele.
variabiliteit, genetische
variabiliteit, genetische Variabiliteit als gevolg van verschil in erfelijke aanleg. Door mutaties (plotselinge veranderingen in de erfelijke eigenschappen) variac
variac (variabele transformator, regeltransformator) Transformator met een instelbare secundaire spanning. Verkregen door de secundaire wikkeling variantie
variantie Een maat voor de verschillen tussen meetwaarden. De variantie wordt aangeduid als de Griekse letter sigma in het kwadraat (?2). Dit getal variantie-analyse
variantie-analyse Een aantal verschillende statistische technieken waarmee wordt nagegaan of er een verband bestaat tussen twee grootheden waarvan Varmus, Harold Eliot
Varmus, Harold Eliot (1939) Amerikaans microbioloog, sinds 1979 hoogleraar aan de University of California in San Francisco. Varmus kreeg in 1989 vaste stof
vaste stof (vaste fase) Toestand van materie die wordt gekenmerkt door vormvastheid; gebruikt ter onderscheiding van de vloeibare, gasvormige en vaste-stofdiffusie
vaste-stof- Diffusie van twee vaste stoffen, bijv. het langzaam dooreenvloeien van de kleurstofdeeltjes van de verf van een oud schilderij. diffusie, vloeistofdiffusie,
vaste-stof- Laser waarbij de stralingsemissie wordt opgewekt in een kristal, waarin bepaalde atomen als verontreiniging zijn toegevoegd en waarin laser, verstembare
vaste-stof- Onderdeel van de natuurkunde waarin de bouw en de eigenschappen van vaste stoffen wordt bestudeerd. Men richt zich met name fysiologische zoutoplossing
vaste-stofdiffusie Diffusie van twee vaste stoffen.
vaste-stoffysica
vaste-stoffysica Onderdeel van de natuurkunde (fysica) waarin gedrag, bouw, enz. van vaste stoffen wordt bestudeerd.
vat
vat Oude inhoudsmaat. Komt overeen met 931 liter.
Vauquelin, Louis Nicolas
Vauquelin, Louis Nicolas (1763-1829) Frans chemicus, aanvankelijk apothekershulp en assistent van F. Fourcroy. Vanaf 1794 doceerde hij te Parijs,
vector (wisk.)
vector (wisk.) Wiskundig object dat een getalwaarde en een richting heeft. Wordt vaak voorgesteld door een pijl met begin- en eindpunt. De lengte vectorprodukt
vector, golfvector,
vector, nulvector,
vector, plaatsvector,
vector, somvector,
vectorprodukt Resultaat van de vermenigvuldiging tussen twee vectoren. In de vectoralgebra treden twee soorten op: het scalaire product (inwendig vectorrekening
vectorrekening (vectoralgebra) Onderdeel van de wiskunde dat betrekking heeft op het rekenen met vectoren in een meerdimensionale ruimte. Resultaten vectorruimte
vectorruimte (lineaire ruimte) Verzameling elementen, meestal vectoren genoemd, waarin een optelling en een scalaire vermenigvuldiging met reële vector, eenheidsvector,
veelhoek
veelhoek (polygoon) Gesloten figuur die is opgebouwd uit een aantal lijnstukken waarvan er steeds twee samenkomen. Deze lijnstukken heten zijden, veelhoeksgetallen
veelhoek, concave (niet-convexe veelhoek) Veelhoek waarbij minstens een van de zijden bij verlenging door het binnengebied gaat. Populair gezegd: veelhoek, convexe
veelhoek, convexe Veelhoek waarbij bij verlenging van elke zijde alle hoekpunten, die niet op de te verlengen zijde liggen, aan één kant zijn gelegen. veelhoek, gelijkhoekige
veelhoek, gelijkhoekige Veelhoek waarbij alle hoeken gelijk zijn.
veelhoek, gelijkzijdige
veelhoek, gelijkzijdige Veelhoek waarbij alle zijden dezelfde lengte hebben.
veelhoek, koordenveelhoek,
veelhoek, omschreven
veelhoek, omschreven Veelhoek waarbij op de zijden de hoekpunten van een andere veelhoek liggen.
veelhoek, raaklijnenveelhoek,
veelhoek, regelmatige
veelhoek, regelmatige Veelhoek met gelijke hoeken en gelijke zijden. Bij een dergelijke veelhoek is een centrum aan te wijzen. Alle hoekpunten hebben veelvlak
veelhoeks- (figuurgetallen) Natuurlijke getallen, die de aantallen punten geven die op gelijke afstanden geplaatst, gerangschikt kunnen worden getallen, vierhoeksgetallen,
veelhoeksgetallen (figuurgetallen) Natuurlijke getallen die de aantallen punten geven, die op gelijke afstanden geplaatst, gerangschikt kunnen worden veelhoek, concave
veelvlak (polyeder) Ruimtelijke figuur die door platte vlakken wordt begrensd.
veelvlak, regelmatig
veelvlak, regelmatig Veelvlak dat begrensd wordt door regelmatige veelhoeken met gelijke afmetingen. Bovendien moeten er in elk hoekpunt even
veelvoud
veelvoud Geheel aantal malen een gegeven getal. De veelvouden van 12 zijn: 12, 24, 36, 48, 60, enz.
veelvoud, gemene
veelvoud, gemene Getal dat een veelvoud is van twee gegeven getallen. Voor 4 en 5 zijn de gemene veelvouden 20, 40, enz.
veelvoud, kleinste gemene
veelvoud, kleinste gemene (kleinste gemene veelvoud; kgv) Kleinste natuurlijk getal (ongelijk nul) dat door twee gegeven natuurlijke getallen (del
veen
veen In geologische zin een `gesteente', bestaande uit onvolledig verteerde plantenresten. De onvolledige afbraak is het gevolg van een overmaat aan
veengrond
veengrond Bodem waarin de bovenste 80 cm voor meer dan de helft uit venig materiaal (half vergane plantenresten) bestaat. Een veengrond is bruin veenplas
veenplas Meer dat ontstaan is doordat smalle legakkers (stroken land waarop veen tot turf gedroogd werd) bij storm door oeverafslag verdwenen. In veenpolder
veenpolder Polder die ontstond doordat veengebieden onder zeeniveau kwamen te liggen door inklinking en door stijging van de zeespiegel, waardoor veenput
veenput Gegraven rechthoekige put in een veenpakket, meestal afkomstig uit de Middeleeuwen, toen de mens veen als brandstof ging toepassen en veenvorming
veenvorming Proces waarbij door ontgassing het koolstofgehalte van plantenresten toeneemt en het volume afneemt, waarna onvolledig verteerde plantenresten veerconstante
veer- Kracht die een veer uitoefent bij uitrekken of indrukken. Is in eerste benadering in grootte evenredig met de uitrekking van de veer (wet kracht, windkracht,
veerconstante Grootheid die de verhouding aangeeft tussen de kracht (F) die op een veer wordt uitgeoefend en de uitrekking (u) die de veer daardoor veerkracht
veerkracht Kracht die een veer uitoefent, wanneer deze wordt ingedrukt of uitgerekt.
Vega-project
Vega-project Russisch ruimtevaartproject voor onderzoek aan de planeet Venus en aan komeet Halley. De twee Vega-ruimtesondes werden in december vegetatiegordel
vegetatiegordel (ook: plantengordel) Strook van specifieke vegetatie op een berghelling. Vanuit een dal tot aan de top van een berg kan men langs vegetatiezone
vegetatiezone Gebied op aarde dat gekenmerkt wordt door een bepaalde oorspronkelijke vegetatie. Welke vegetatie voorkomt, is hoofdzakelijk afhankelijk Vela
Vela (afk. Vel, Nederlandse naam: Zeilen) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 08h02m en 11h24m rechte klimming en ?37° Vela-pulsar
Vela-pulsar Pulsar in het sterrenbeeld Vela (Zeilen), ontdekt in 1970. De pulsar heeft een periode van 0,08 seconde. In 1977 werd een optische tegenhanger veld (natuurk.)
veld (natuurk.) Natuurkundig begrip dat dienst doet om wisselwerkingen op afstand te helpen beschrijven. De eigenschappen van een veld hangen veldlijn
veld, elektromagnetisch Koppeling van een magnetisch en een elektrisch veld. Deze koppeling is fundamenteel. Een veranderend elektrisch veld ver
veld, elektrostatisch
veld, elektrostatisch Veld rond een niet bewegende elektrische lading. Op andere ladingen die zich hierin bevinden wordt een elektrische kracht (coulombkracht) veld, gravitatieveld,
veldlijn (krachtlijn) Lijn die de richting aangeeft van de heersende veldkracht (magnetische, elektrische of gravitatiekracht). Een patroon van veldlijnen veldspaatvervangers
veldspaatvervangers Mineralen die in hun chemische opbouw verwant zijn aan de veldspaten, maar minder SiO2 bevatten. Kenmerkend voor siliciumarme
veldspaten
veldspaten Mineralen behorend tot de tektosilicaten die natrium, kalium en calcium bevatten. Komen vooral voor als samenstellend bestanddeel van veldspaten, alkaliveldspaten,
veldsterkte Natuurkundige grootheid, gelijk aan de veldkracht per eenheid van de grootheid die het veld veroorzaakt (lading, massa, elektrische stroom). veldsterkte, elektrische
veldsterkte, elektrische Coulombkracht per eenheid van elektrische lading. Symbool: E. Eenheid: N/C of V/m.
veldsterkte, gravitatieveldsterkte,
veldsterkte, magnetische Lorentzkracht die op een in een magnetisch veld geplaatste stroomdraad van één meter lengte, waardoor een stroom van veld, elektromagnetisch
ven Plas op zure bodem (zand), met voedselarm water en bijbehorende levensgemeenschappen. Het water is vaak bruin van kleur als gevolg van hoge Venera
Venera Reeks van zestien Russische ruimtesondes voor onderzoek aan de planeet Venus. De eerste lancering vond plaats in 1961, maar de eerste succesvolle Vening Meinesz, Felix Andries
Vening Meinesz, Felix Andries (1887-1966) Nederlands geoloog en geofysicus, hoogleraar te Utrecht (1927) en Delft (1938), directeur KNMI te
venster
venster Gedeelte van het scherm dat aan een bepaalde functie of een bepaald programma is toegewezen. Onder sommige gebruikersinterfaces, zoals Venus (sterrenk.)
Venus (sterrenk.) Tweede planeet in het zonnestelsel, gerekend vanaf de zon. De afstand tot de zon bedraagt gemiddeld 0,72333 AE (108,2 miljoen Venusovergang
Venusovergang Verschijnsel waarbij de planeet Venus, gezien vanaf de aarde, voor de zonneschijf langs beweegt. Venusovergangen kunnen alleen veraluminiseren
veraluminiseren Het aanbrengen van een spiegelende laag op een parabolisch geslepen stuk glas, zodat een telescoopspiegel ontstaat. Bestaande telescoopspiegels veranderlijke ster
veranderlijke ster Ster waarvan de schijnbare helderheid aan de hemel al dan niet periodiek verandert. Soms is er sprake van een schijnbaar effect, verbinding
verbinding Chemische stof die bestaat uit verschillende atomen in een constante (stoechiometrische) verhouding. Voor verbindingen die uit moleculen verbindingen, aromatische
verbinding, niet-stoechiometrische
verbinding, niet-stoechiometrische Verbinding waarin geen eenvoudige verhoudingen tussen de verschillende atomen voorkomen. Kan onder andere verbranding
verbindingen, aromatische (aromaten) Onverzadigde verbindingen met een opvallende stabiliteit, veroorzaakt door een bijzondere samenhang (mesomeri
verbranding Door inwerking van hitte of chemische stoffen ontstane ontsteking van de huid (brandwond). Verbrandingen worden ingedeeld in drie verbrandingstheorie
verbrandingstheorie Chemische theorie over de oorzaken, het verloop en de verschijnselen bij verbranding. Een van de belangrijkste onderwerpen verbrandingswaarde
verbrandingswaarde (energetische waarde, calorische waarde) De warmte (= energie) die per gewichts- of volume-eenheid vrijkomt bij volledige verbranding verdampen
verdampen Overgang van materie van de vloeibare fase naar de dampfase. Kan bij elke temperatuur en druk optreden, zij het dat het verdampen dan verdamping (geogr.)
verdamping (geogr.) 1. In het algemeen: de overgang van vloeistof naar dampvormige toestand via een oppervlak. 2. Meer specifiek gericht op de verdampingswarmte
verdampings- Hoeveelheid warmte die nodig is om één kilogram vloeistof bij constante temperatuur te doen verdampen. Eenheid: J/kg. On
verdampingswarmte Hoeveelheid warmte die nodig is om één kilogram vloeistof bij constante temperatuur te doen verdampen.
verdelings- Zoeken naar een getal dat voldoet aan b x...= a. Komt neer op het uitvoeren van a/ b. In geval van 5 x...=30 zoekt men het getal deling, verhoudingsdeling,
verdelingsdeling
verdelingsdeling Deling opgevat als het zoeken van een getal dat voldoet aan bx...=a.
verdringingsreeks
verdringingsreeks Reeks waarin de elementen gerangschikt staan in de volgorde waarin zij elkaar uit hun zouten verdringen. Als de reactie AX+B->verdronken hoogveen
verdronken hoogveen Veen dat op basis van zijn ontstaanswijze hoogveen genoemd kan worden, maar dat door inklinking, bodemdaling en stijging
verdwijngat
verdwijngat (ponoor) Een door oplossing van gesteenten in de ondergrond ontstane diepe kuil, die in verbinding staat met onderaardse spleten of grotten. vereniging (wisk.)
vereniging (wisk.) (conjunctie) Verzameling die tot stand komt door alle elementen van twee (of meer) verzamelingen A en B samen te voegen, m.a.vergelijking van...
vergelijking (wisk.)
vergelijking (wisk.) Regel waarin twee wiskundige uitdrukkingen aan elkaar gelijk gesteld worden. Bijv. 5x-15=3x+33. Alle getallen die voor x kunnen vergelijking, goniometrische
vergelijking van... Voor vergelijking van... kijke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.
vergelijking, goniometrische Vergelijking waarin goniometrische functies voorkomen.
vergelijking, kwadratische
vergelijking, kwadratische (vierkantsvergelijking) Vergelijking van het type ax2+bx+c=0 met a is ongelijk 0; soms is het mogelijk deze vergelijking vergelijking, lineaire
vergelijking, lineaire Vergelijking van de vorm ax+b=0, met a is ongelijk 0. a en b stellen bekende getallen voor. Voorbeelden: 3x+8=0, 2x+9=0 enz. vergroting
vergroting Mate waarin het beeld van een hemellichaam door een telescoop vergroot wordt gezien ten opzichte van het beeld zoals dat wordt waargenomen verhang
verhang Hoogteverschil per kilometer. De term wordt gebruikt om aan te geven hoe steil een rivier is. Verhang is het verval per kilometer. Als het hoogteverschil verhouding
verhouding (proportie; reden) Quotiënt van twee getallen, met name in een evenredigheid, waarbij onder evenredigheid de formule wordt verstaan die verhoudingsdeling
verhoudings- Zoeken naar een getal dat voldoet aan... x b= a. Komt neer op het uitvoeren van a/ b. In het geval van...x5=30 zoekt men het getal Delisle, Joseph Nicolas
verhoudingsdeling Deling opgevat als het zoeken van een getal dat voldoet aan... xb=a.
verkeerstoren
verkeerstoren (controletoren) Centrale communicatiekamer vanwaar uit het vliegverkeer rond een luchthaven wordt geleid. In de verkeerstoren is alle verklaren
verklaren 1. Het herleiden tot een dieper gelegen oorzaak. 2. In de statistiek: het trekken van de juiste conclusies uit onderzoeksgegevens, waarbij men verlanden
verlanden Dichtgroeien van open water als gevolg van veenontwikkeling in ondiepe plassen. Het water wordt geleidelijk aan opgevuld met dood plantenmateriaal verlanding
verlanding Dichtgroeien van ondiep water door de ophoping van resten van waterplanten, algen, afgevallen blad van de oeverbegroeiing e.d. waarop verlichtingssterkte
verlichtingssterkte (lichtintensiteit) De lichtstroom door een oppervlak in een lichtkegel gedeeld door de oppervlakte (S). Symbool: E. Eenheid: lux vermenigvuldiging (wisk.)
vermenigvuldiging (wisk.) Methode waarbij het vermenigvuldigen van twee willekeurig grote getallen wordt teruggebracht tot het vermenigvuldigen vermenigvuldiging, afgekorte
vermenigvuldiging, afgekorte Vermenigvuldiging waarbij men de decimalen die de vereiste nauwkeurigheid van het product niet beïnvloeden, weglaat. vermenigvuldiging, boerenvermenigvuldiging,
vermoeden van... Voor vermoeden van... kijke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.
vermogen (natuurk.)
vermogen (natuurk.) Verrichte arbeid per tijdseenheid (meestal seconde). Symbool: P. SI-eenheid: watt (een watt = een Joule per seconde). Andere verpoppingshormoon
Verouderde aanduiding voor Fe(II)-verbindingen, bijvoorbeeld ferrosulfaat voor FeSO4.
Verouderde aanduiding voor Fe(III)-verbindingen, bijvoorbeeld ferrichloride voor FeCl3.
verpoppingshormoon (vervellingshormoon, ecdyson) Hormoon afkomstig uit kliercellen in of bij de hersenganglia van insecten. Geeft impuls tot verpoppen. verroding
verroding (roodverkleuring) Roodverkleuring van een ster of ander hemellichaam als gevolg van galactische absorptie. Stofdeeltjes die zich tussen het verschil
verschil Het resultaat dat ontstaat na het aftrekken van twee getallen. Voorbeeld: 9-3=6; hier is 6 het verschil van 9 en 3. Verwisselt men de volgorde verschilvector
verschil, asymmetrisch
verschil, asymmetrisch Verzameling die tot stand komt door van twee gegeven verzamelingen A en B, de elementen van A te nemen die niet tot B verschil, symmetrisch
verschil, symmetrisch Verzameling die tot stand komt door van twee gegeven verzamelingen A en B de elementen te nemen die tot A of tot B behor
verschilvector Vector die het verschil van twee andere vectoren aangeeft.
versneller van Cockcroft-Walton
versneller van Cockcroft-Walton Eenvoudige elektrostatische versneller bestaande uit een vacuümbuis waartussen de uiteinden een spanningsverschil versneller, lineaire
versneller, lineaire Deeltjesversneller die bestaat uit een aantal achter elkaar geplaatste buizen die achtereenvolgens op spanning worden gebracht. versnelling
versnelling (acceleratie) Natuurkundige grootheid die de verandering van de snelheid per eenheid van tijd aangeeft. Symbool: a. Eenheid: m/s2. De versnelling, hoekversnelling,
verstrooiing Afbuiging van elektromagnetische straling als gevolg van de aanwezigheid van deeltjes in de lichtweg waarvan de afmetingen vergelijkbaar verstrooiing, coherente
verstrooiing, coherente (Rayleigh-verstrooiing) Verstrooiing waarbij de obstakels kleiner zijn dan ongeveer 1/20 deel van de golflengte van het gebruikte verteringslaag
vertering, extracellulaire Vertering waarbij spijsverteringsenzymen vrijkomen in de darmholte, waar het voedsel ook verteerd wordt. Karakteristiek
vertering, uitwendige
vertering, uitwendige (externe of extra-intestinale vertering) Vertering die buiten het lichaam plaatsvindt. Betreft prooien die te groot zijn om door verticaalcirkel
verteringslaag Laag van de bodem die zich vlak onder de oppervlakte bevindt, onder de bovenste strooisellaag. In deze laag is het afbraakproces van vertering, extracellulaire
verticaalcirkel Kijker die kan draaien om een horizontale en een verticale as, zodat de hoogte van een hemellichaam in elke azimutrichting kan worden vertisol
vertisol (grumusol, regur, tirs) Humusrijke bodem in tropische gebieden. In vergelijking met de tsernosem veel rijker aan kleimineralen (vooral montmorilloniet), vertragingsparameter
vertragingsparameter Parameter met symbool q0, die aangeeft in welke mate de uitdijingssnelheid van het heelal afneemt als gevolg van de zwaart
vertragingstijd
vertragingstijd (delay time) Tijd die verloopt tussen actie en reactie van een systeem. Karakteristieke grootheid voor alle systemen, beperkt in de praktijk verturven
verturven Het proces waarbij veen door uitdroging overgaat in turf.
verval
verval Hoogteverschil tussen twee punten aan een rivier. Het verloop van een rivier wordt in belangrijke mate bepaald door de helling van het gebied verval, alfaverval,
verval, radioactief Uitzending van deeltjes en/of straling door een instabiele atoomkern. Hierbij verandert de samenstelling van de kern; veelal zal deze vervening
vervening Het afgraven van hoogveen, waardoor het huidige hoogveenlandschap ontstond, of het uitbaggeren van laagveen, waardoor het huidige laagveenlandschap verwarming
verwarming Verhoging van de temperatuur. Men onderscheidt directe verwarming (bijv. blootstelling aan een vlam: nadelen kans op plaatselijke oververhitting verweringskleur
verwering, chemische
verwering, chemische Het uiteenvallen van hard gesteente onder invloed van de werking van het weer en planten, waarbij de samenstelling van het verwoestijning
verweringskleur Kleur die een gesteente aanneemt onder invloed van weer en wind. Deze is veelal anders dan op een vers breukvlak. De verweringskleur verweringslaag
verweringslaag Een laag verweerd gesteente. De verweringslaag vormt de eigenlijke grondsoort die het moedergesteente van de bodem vormt.
verwoestijning (ook: desertificatie) Proces waarbij woestijnen zich in oppervlakte uitbreiden. Hoewel zeker ook klimatologische omstandigheden verantwoordelijk Very Large Array
Very Large Array (VLA) Synthese-radiotelescoop nabij Socorro in New Mexico (VS), die bestaat uit 27 schotelantennes, elk met een middellijn van Very Large Telescope
Very Large Telescope (VLT) Grote optische telescoop die door de European Southern Observatory (ESO) gebouwd is op de bergtop Cerro Paranal Very Long Baseline Array
Very Long Baseline Array (VLBA) Amerikaans netwerk voor very long baseline interferometry (VLBI), dat uit tien schotelantennes met een middellijn
Very Long Baseline Interferometry
Very Long Baseline Interferometry (VLBI) In de radiosterrenkunde gebruikte techniek waarbij men door het combineren van de waarnemingen met verzadigde lucht
verzadigde lucht Lucht die verzadigd is met waterdamp, omdat bij de heersende temperatuur de hoeveelheid waterdamp in de lucht gelijk is aan de verzameling
verzameling Aantal objecten (elementen genaamd) die om een of andere reden bij elkaar horen; vaak hebben de elementen een gemeenschappelijk verzamelingen, disjuncte
verzameling, aftelbare
verzameling, aftelbare Verzameling die gelijkmachtig is met de verzameling der natuurlijke getallen. De elementen van de verzameling kunnen dus
verzameling, begrensde oneindige
verzameling, begrensde oneindige Verzameling met oneindig veel elementen die een begin en een eindpunt heeft. Bijvoorbeeld alle punten van verzameling, deelverzameling,
verzameling, eindige Verzameling met een eindig aantal elementen. Bijv. of.
verzameling, geordende
verzameling, geordende Verzameling X met een relatie R die voor alle a,b,cX voldoet aan: 1. aRa voor geen enkele a (niet-reflexiviteit van R); 2. verzameling, lege
verzameling, lege Verzameling die geen enkel element bevat. Aangegeven met:ø.
verzameling, machtsverzameling,
verzameling, oneindige
verzameling, oneindige Verzameling die een oneindig aantal elementen bevat. Bijv. de verzameling van de natuurlijke getallen:
verzamelingen, disjuncte Twee verzamelingen A en B die geen doorsnede hebben. Bijv. A is de verzameling van alle letters uit het alfabet en B is
verzilting
verzilting Toename van het zoutgehalte van de bodem of toename van het zoutgehalte van het grond- of oppervlaktewater. Verzilting van de bodem Vesta (sterrenk.)
Vesta (sterrenk.) Planetoïde nr. 4, ontdekt in 1807 door Heinrich Olbers. De afstand varieert van 2,15 tot 2,57 AE; de omlooptijd is 3,63 jaar en de vesuviaan
vesuviaan (idocraas) Mineraal uit de groep der sorosilicaten. Hardheid 6½, dichtheid 3300 kg/m3. Vormt fraaie bruingroene tetragonale kristallen met vetalcohol
vetalcohol Alcohol die ontstaat door gedeeltelijke reductie van een vetzuur. De COOH-groep wordt daarbij vervangen door een OH-groep. Wasachtige vetkool
vetkool Steenkoolsoort met een koolstofgehalte van 88%.
vetten (scheik.)
vetten (scheik.) Wasachtige vaste of halfvaste stoffen die geheel of voornamelijk uit mengsels van triglyceriden bestaan. In de natuur steeds met vetzuren vetzuren
vetzuren Koolstofverbindingen met lange koolstofketens (al of niet verzadigd) en een COOH-groep; behoren tot de carbonzuren. In de natuur komen vetzuren, essentiële
vetzuren, essentiële Vetzuren die niet in de voeding gemist kunnen worden. De essentiële vetzuren worden onder andere gebruikt voor de biosynthese vetzuren, meervoudig onverzadigde
vetzuren, meervoudig onverzadigde (MOV) Vetzuren met meerdere dubbele bindingen in de koolstofketen; komen vooral voor in hoogwaardige vetzuren, onverzadigde
vetzuren, onverzadigde Vetzuren met een dubbele binding in de koolstofketen; komen vooral veel voor in plantaardige oliën. Het bekendste onverz
Veulen
Veulen Nederlandse naam van het sterrenbeeld Equuleus.
vibrograaf
vibrograaf Apparaat om trillingen in de aardkorst te meten. Een seismometer wordt gebruikt voor langzame schokgolven, zoals bij aardbevingen voorkomen, vierhoek
vierhoek Meetkundige figuur die bestaat uit vier lijnstukken, die vier hoekpunten (waarvan er geen drie op een zelfde rechte liggen) met elkaar verbinden vierhoeksgetallen
vierhoek, harmonische Koordenvierhoek waarvan de producten van de overstaande zijden aan elkaar gelijk zijn.
vierhoek, koordenvierhoek,
vierhoek, scheve Vierhoek waarvan de zijden niet in één plat vlak liggen.
vierhoeks- Natuurlijke getallen die de aantallen punten geven die op gelijke afstanden geplaatst, gerangschikt kunnen worden tot een puntenpatroon getalwaarde
vierhoeksgetallen Natuurlijke getallen die de aantallen punten geven die op gelijke afstanden geplaatst, gerangschikt kunnen worden tot een puntenpatroon vierhoek, harmonische
vierkant
vierkant Rechthoek met gelijke zijden. De diagonalen in een vierkant delen elkaar loodrecht middendoor. Men kan ook zeggen dat een vierkant een vierkant, magisch
vierkant, magisch Rangschikking van een aantal gehele getallen in een vierkant zo dat de som van alle getallen in elke rij, elke kolom en elke diagonaal vierkleurenprobleem
vierkleurenprobleem Beroemd probleem uit de wiskunde (grafentheorie); behelst de vraag of het mogelijk is de landen van een landkaart te kleuren viervlak
viervlak Veelvlak met vier zijvlakken en vier hoekpunten. In elk van de hoekpunten komen drie zijvlakken (driehoeken) samen. Bekend voorbeeld: viervlak, afgeknot
viervlak, afgeknot Achtvlak dat bestaat uit vier regelmatige zeshoeken en vier gelijkzijdige driehoeken. Ontstaat door van een regelmatig viervlak aan viervlak, orthocentrisch
viervlak, orthocentrisch Viervlak waarin alle vier hoogtelijnen elkaar in één punt snijden. Een rechthoekig en een regelmatig viervlak zijn bijzondere viervlak, orthogonaal
viervlak, orthogonaal Viervlak waarvan de overstaande ribben elkaar loodrecht kruisen. In feite identiek met een orthocentrisch viervlak.
viervlak, rechthoekig
viervlak, rechthoekig Viervlak waarvan drie ribben elkaar loodrecht snijden.
viervlak, regelmatig
viervlak, regelmatig (tetraëder) Viervlak waarvan alle ribben even lang zijn en alle zijvlakken dus gelijkzijdige driehoeken zijn. Een van de vijf regelmatige Vigneaud, Vincent du
Vigneaud, Vincent du (1901-1978) Amerikaans chemicus, hoogleraar aan de Cornell Universiteit, New York (1938). Onderzocht eiwitten en amin
Viking-project
Viking-project Amerikaans ruimtevaartproject voor onderzoek aan de planeet Mars. Viking 1 en 2 werden in 1975 gelanceerd; ze bereikten Mars in Villard, Paul Ulrich
Villard, Paul Ulrich (1860-1934) Frans natuurkundige, hoogleraar aan het Conservatoire des arts et métiers te Lyon. Ontwierp verscheidene stralingsmeters vinylchloride
vinylchloride (chlooretheen, vinylchloridemonomeer, VCM) Koolstofchloorverbinding. Kleurloos, wat zoetig ruikend gas; kookpunt: -13,9°C; smeltpunt: vinylvinyl-
Virgo
Virgo (afk. Vir, Nederlandse naam: Maagd) Sterrenbeeld op de hemelequator, gelegen tussen 11h35m en 15h08m rechte klimming en ?22° en +14° declinatie. Virgo-cluster
Virgo-cluster Cluster van sterrenstelsels in het sterrenbeeld Virgo (Maagd). De Virgo-cluster telt meer dan duizend leden en beslaat een gebied aan viriaaltheorema
viriaaltheorema Theorema uit de mechanica waarmee het mogelijk is om uit de spreiding van de bewegingssnelheden van de sterrenstelsels in een cluster Virtanen, Artturi Ilmari
Virtanen, Artturi Ilmari (1895-1973) Fins biochemicus, hoogleraar te Helsinki (1931). Bestudeerde bedervings- en conserveringsprocessen en de rol
virtuele deeltjes
virtuele deeltjes Deeltjes die gedurende korte tijd kunnen bestaan dankzij het onzekerheidsprincipe uit de kwantummechanica, en daardoor niet direct viscosimeter
viscosimeter Instrument voor het meten van de viscositeit van een vloeistof. Bestaat uit een glazen bol (van boven open) die verbonden is met een capillair. viscositeit
viscositeit (taaiheid, stroperigheid) Grootheid, die het stroomgedrag van vloeistoffen beschrijft, gedefinieerd als de verhouding tussen de schuifspanning Viséen
Viséen Bovenste etage en tijd van het Onder Carboon. Naam afgeleid van Visé (provincie Luik, België); ingevoerd 1882.
Vissen
Vissen Nederlandse naam van het sterrenbeeld Pisces.
visuele dubbelster
visuele dubbelster Dubbelster waarvan de twee componenten met het blote oog of in een telescoop visueel te scheiden zijn.
visuele helderheid
visuele helderheid Helderheid van een hemellichaam zoals dat wordt waargenomen door het menselijk oog, met de grootste gevoeligheid in het gele vitamine A
vitamine A (axeroftol, retinol) Vitamine met als belangrijkste functies het handhaven van de structuur van huid en slijmvliezen en de vorming van rhodopsine; vitamine B
vitamine B Verzamelnaam voor een aantal vitamines, die meestal tegelijkertijd in voedingsmiddelen aanwezig zijn en voor hun werking van elkaar vitamine B-1
vitamine B-1 (aneurine, thiamine) Vitamine die beri-beri voorkomt. Komt vooral voor in zemelen van graanproducten, verder in gist, vlees, eieren, vitamine B-12
vitamine B-12 (cyanocobalamine) Vitamine die noodzakelijk is voor de aanmaak van de rode bloedcellen en voor het functioneren van zenuwcellen. vitamine B-2
vitamine B-2 (riboflavine, lactoflavine) Vitamine die een belangrijke rol speelt bij de celademhaling; verschijnselen bij een tekort zijn weinig specifiek, vitamine C
vitamine C (ascorbinezuur) Vitamine die bij een ernstig tekort leidt tot scheurbuik; een licht gebrek veroorzaakt moeheid, verminderde weerstand tegen vitamine D
vitamine D Verzamelnaam voor een aantal vitamines die alle als belangrijkste functie hebben het handhaven van het evenwicht tussen afzetting en onttrekking vitamine E
vitamine E (tocoferol) Vitamine die ook wel antisteriliteitsvitamine wordt genoemd, omdat een tekort bij vrouwelijke dieren leidt tot abortus, bij mannelijke vitamine K
vitamine K Vitamine die noodzakelijk is voor de aanmaak van een aantal stollingsfactoren; bij een tekort bestaat er verhoogde kans op bloedingen. vitriet
vitriet (glanskool) Steenkooltype bestaande uit vitriniet en geheel doortrokken met colliniet, een structuurloze, colloïde stof ontstaan door polymerisatie vitriniet
vitriniet Een der belangrijkste microscopisch homogene bestanddelen (maceralen) van steenkool, ontstaan door inkoling van hout en boombast. Belangrijkste vivianiet
vivianiet Waterhoudend mineraal uit de fosfaatgroep. Monoklien, meestal in de vorm van kleurloze of witte massa's zonder duidelijke kristallen, die Vlacq, Adriaen
Vlacq, Adriaen (1600-1666) Nederlands wiskundige en uitgever. Publiceerde (met E. de Decker) het 'Tweede deel der nieuwe telkonst' (1627), waa
vlak heelal
vlak heelal Heelal waarvan de gemiddelde materiedichtheid gelijk is aan de kritische dichtheid. De dichtheidsparameter ??is dan gelijk aan 1. Een vlak vlakheidsprobleem
vlak, complex Vlak waarin de verzameling van de complexe getallen aanschouwelijk kan worden gemaakt. Brengt men in dit vlak coördinaten aan, vlamkool
vlakheidsprobleem Probleem uit de kosmologie met betrekking tot de materiedichtheid van het heelal. Is de gemiddelde materiedichtheid in het heelal vlak, complex
vlam- Emissiespectrum dat ontstaat wanneer een vlam dienst doet als energiebron om de atomen van een stof te verdampen en aan te slaan. spectrum, vonkspectrum,
vlamkool Steenkoolsoort met een koolstofgehalte van 72%.
vlamspectrum
vlamspectrum Emissiespectrum dat ontstaat wanneer een vlam dienst doet als energiebron om de atomen van een stof te doen verdampen en aan te vlamster
vlamster Ster die plotseling in helderheid toeneemt en na enkele minuten weer de oorspronkelijke helderheid vertoont. Vlamsterren zijn gewoonlijk VLBI Space Observatory Program
VLBI Space Observatory Program (VSOP) Toekomstige Japanse satelliet voor het bedrijven van very long baseline interferometry met behulp van vlechtende rivier
vlechtende rivier (ook: verwilderde rivier) Rivier die bestaat uit een stelsel van ondiepe, wijde stroompjes, die zich voortdurend onregelmatig vertakken vliedberg
vliedberg (vliedheuvel) Heuvel in laaglandkustgebieden opgeworpen (vooral in de Middeleeuwen) om als tijdelijk toevluchtsoord te dienen bij overstromingen. Vlieg
Vlieg Nederlandse naam van het sterrenbeeld Musca.
Vliegende Vis
Vliegende Vis Nederlandse naam van het sterrenbeeld Volans.
vlieger
vlieger (deltoïde) Vierhoek waarin de diagonalen loodrecht op elkaar staan en een van de diagonalen de ander middendoor deelt. De zijden zijn twee vlinderdiagram
vlinderdiagram Diagram waarin horizontaal de tijd wordt uitgezet en verticaal de heliografische breedte waarop zonnevlekken worden waargenomen. vloed
vloed Hoogste waterstand in de getijdenschommeling. Deze treedt op wanneer de vloedstroom ophoudt en de ebstroom begint. De term vloed wordt vloeibare kristallen
vloeibare kristallen Kristalfasen die een overgang vormen naar de vloeibare fase. Bekend van elektronische cijfer- en letterdisplays (LCD; liquid cristal vloeibare lucht
vloeibare lucht Cryogene vloeistof bestaande uit gekoelde lucht. Kookpunt tussen -194,5°C en 185°C, afhankelijk van gehalte stikstof en zuurstof. vloeigrens
vloeigrens Spanning op een metaal waarbij dit een snelle plastische deformatie ondergaat. Door het vloeien wordt het materiaal bij trekbelasting dunner; vloeispaat
vloeispaat Mineraal behorend tot de halogeniden. Chemische samenstelling CaF2. Kubisch met vaak octaëdrische kristallen. Dichtheid 3200 kg/m3; vloeistof
vloeistof- (dye-laser; kleurstoflaser) Laser waarbij de stralingsemissie wordt opgewekt in kleurstoffen. Deze bezitten in opgeloste toestand twee Lassell, William
vloeistof Aggregatietoestand van een stof die op moleculaire schaal gekenmerkt wordt door beweeglijkheid van de moleculen, waarbij de bewegingsenergie vloeistofdemping
vloeistof- Diffusie tussen twee vloeistoffen, bijv. door in een glas met water een beetje gekleurde inkt of limonade te brengen. Aanvankelijk Digges, Leonard
vloeistof- Met vloeistof gevulde U-vormige buis waarvan één been op de te meten druk is aangesloten. De druk perst de vloeistof in het Mansion, Paul
vloeistof- Thermometer waarin gebruik wordt gemaakt van de verandering van het volume van een vloeistof (uitzetting) om de temperat
vloeistof, cryogene
vloeistof, cryogene Materie die bij lage temperaturen vloeibaar is. Wordt gebruikt voor het koelen, bewaren en onderzoeken van de eigenschappen vluchtsnelheid
vloeistofdemping Afremming van een beweging door een lichaam dat door een vloeistof beweegt of door een vloeistof die door een buisje wordt geperst. vloeistofmanometer
vloeistofmanometer Manometer die bestaat uit een met vloeistof gevulde U-vormige buis waarvan één been op de te meten druk is aangesloten.
vloeistofthermometer
vloeistofthermometer Thermometer waarin gebruik wordt gemaakt van de verandering van het volume van een vloeistof (uitzetting) om de temperat
vluchtsnelheid De snelheid waarmee een sterrenstelsel zich van het Melkwegstelsel verwijdert als gevolg van de uitdijing van het heelal. Hoe groter vochtigheid
vochtigheid De hoeveelheid waterdamp die in de lucht aanwezig is. Men maakt een onderscheid tussen absolute vochtigheid, relatieve vochtigheid vochtigheid, absolute
vochtigheid, absolute Hoeveelheid waterdamp die in de lucht aanwezig is; wordt meestal opgegeven in grammen per kubieke meter (g/m3).
vochtigheid, maximale
vochtigheid, maximale Hoeveelheid waterdamp die de lucht maximaal kan bevatten bij een bepaalde temperatuur. Hoe hoger de temperatuur, hoe hog
vochtigheid, relatieve
vochtigheid, relatieve (ook: relatieve luchtvochtigheid, vochtigheidsgraad) De verhouding tussen de hoeveelheid waterdamp die de lucht bevat en
voedingsstof
voedingsstof (nutriënt) Chemisch definieerbaar bestanddeel van de voeding, dat voor de stofwisseling kan worden gebruikt. Tot de voedingsstoffen Voerman
Voerman Nederlandse naam van het sterrenbeeld Auriga.
voet, Amsterdamse
voet, Amsterdamse Oude lengte-eenheid. Komt overeen met 0,2831 meter.
voet, Rijnlandse
voet, Rijnlandse Oude lengte-eenheid. Komt overeen met 0,314 meter.
voetgletsjer
voetgletsjer (piedmontgletsjer) IJsdek dat zich aan de voet van een gebergte vormt, doordat diverse gletsjers die uit het gebergte in de vlakte uitstromen, voetpuntsdriehoek
voetpunts- Driehoek die gevormd wordt door de drie snijpunten (voetpunten) van de hoogtelijnen met de zijden van een gegeven drieho
voetpuntsdriehoek Driehoek die wordt gevormd door de drie snijpunten (voetpunten) van de hoogtelijnen met de zijden van een gegeven driehoek.
Vogel, Hermann Carl
Vogel, Hermann Carl (1841-1907) Duits astronoom, directeur (1882) van de sterrenwacht te Potsdam. Verrichtte spectroscopisch onderzoek aan p
Volans
Volans (afk. Vol, Nederlandse naam: Vliegende Vis) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 06h35m en 09h02m rechte klimming volgkijker
volgkijker Relatief kleine telescoop die evenwijdig aan het hoofdinstrument wordt geplaatst en die gebruikt wordt om de telescoop met de schijnbare volkssterrenwacht
volkssterrenwacht Sterrenwacht die zich de popularisering van de sterrenkunde tot doel stelt. Op volkssterrenwachten wordt doorgaans geen wetenschappelijk volle maan
volle maan Maanfase waarbij het naar de aarde toegekeerde halfrond van de maan geheel door de zon wordt verlicht. Bij Volle Maan staat de maan volledigheidsstelling
volledigheidsstelling De stelling dat elk logisch systeem volledig is dan en slechts dan als alle geldige en welgevormde formules ook theorema's van volt
volt Afgeleide eenheid voor potentiaalverschil. Symbool: V. Eén volt is het potentiaalverschil tussen twee punten in een elektrisch veld indien 1 coulomb Volta, Alessandro Giuseppe Antonio Anastasio
Volta, Alessandro Giuseppe Antonio Anastasio (1745-1827) Italiaans natuurkundige, hoogleraar te Como (1774) en Pavia (1779). Door Napoleon Volterra, Vito
Volterra, Vito (1860-1940) Italiaans wiskundige, hoogleraar te Pisa (1883-1892), Turijn (1892-1900) en Rome (1900-1931). Zowel werkzaam in de voltmeter
voltmeter (elektrische spanningsmeter) Meetinstrument dat de waarde van de elektrische spanning tussen de beide aansluitingen van de meter weergeeft. volume (natuurk.)
volume (natuurk.) 1. Grootheid die de ruimte aangeeft die een stof inneemt. Symbool: V. Eenheid: m3. 2. Sterkte van het geluid. Symbool: I. Eenheid: volumecontractie
volumecontractie Vermindering van het volume bij menging van twee vloeistoffen. Onder andere bekend van ethanol en water.
volumetrische analyse
volumetrische analyse Kwantitatieve chemische analyse waarbij men de hoeveelheid van een stof bepaalt door de hoeveelheid oplossing van een re
vonk
vonk- Emissiespectrum dat ontstaat bij boogontlading tussen twee elektroden, waartussen een wisselspanning wordt gezet. Verder in uitvoering spectrum, zichtbaar
vonk Ontlading van zeer korte duur tussen twee elektroden. Gewoonlijk het gevolg van een groot spanningsverschil.
vonkspectrum
vonkspectrum Emissiespectrum dat ontstaat bij boogontlading tussen twee elektroden waartussen een wisselspanning heerst.
voorspoor
voorspoor (caster) Afstand tussen het raakpunt van een wiel van een auto en weg en het snijpunt van weg en de fuseehartlijn. Veroorzaakt een koppel voortschrijdende stervorming
voortschrijdende stervorming Proces waarbij zich in een sterrenstelsel een golf van stervorming voordoet. In een gebied waar de dichtheid van de voorwaartskoppeling
Voorvoegsel (afgekort aangegeven met G) met de waarde 109 (1 miljard). 1 giga-elektronvolt (GeV) komt overeen met 109 elektronvolt.
Voorvoegsel dat de aanwezigheid van een benzeenring aangeeft. Niet te verwarren met fenol en benzyl-.
Voorvoegsel dat een honderdste gedeelte van een natuurkundige eenheid aangeeft. Zo kent men o.a. centiare (een in de makelaardij veel gebru
Voorvoegsel dat gebruikt wordt bij (natuurkundige) eenheden om aan te geven dat men tienmaal de genoemde eenheid bedoelt. Zo komt 1 decaliter december
Voorvoegsel dat gebruikt wordt bij (natuurkundige) eenheden om aan te geven dat men een tiende gedeelte van de genoemde eenheid bedoelt. declinatie (sterrenk.)
Voorvoegsel dat gebruikt wordt bij (natuurkundige) eenheden om aan te geven dat men miljoen maal de genoemde eenheid bedoelt. Zo komt mei
Voorvoegsel dat gebruikt wordt bij (natuurkundige) eenheden om aan te geven dat men 10-9 maal de genoemde eenheid bedoelt.
Voorvoegsel dat gebruikt wordt bij (natuurkundige) eenheden om aan te geven dat men 1015 maal de genoemde eenheid bedoelt. Wordt aangegeven petgaten
Voorvoegsel dat gebruikt wordt bij (natuurkundige) eenheden om aan te geven dat men 10-12 maal de genoemde eenheid bedoelt.
Voorvoegsel dat gebruikt wordt bij natuurkundige eenheden om aan te geven dat men honderdmaal de genoemde eenheid bedoelt. Zo komt 1 heelal
Voorvoegsel dat gebruikt wordt voor (natuurkundige) eenheden om aan te geven dat men 1012 maal de genoemde eenheid bedoelt. Wordt aangegeven terbium
Voorvoegsel gebruikt in semi-systematische nomenclatuur om een vertakte koolstofketen aan te duiden. Bijvoorbeeld: isobutaan.
voorwaartskoppeling (feed-forward, open regelkring) Regelsysteem waarin men een of meer factoren meet waarvan bekend is hoe zij op het te regelen voorwerpsafstand
voorwerpsafstand Afstand tussen het voorwerp en het optisch midden van een lens. Rekening houdend met de dikte van de lens de afstand tussen het VOR
VOR (VHF-Omni-directional Ranging) Radionavigatiesysteem met een zender die twee signalen uitzendt, een met sinusvormig, een met pulsvormig vorst
vormings- Reactie waarbij een verbinding ontstaat uit de samenstellende elementen. Kan als echte reactie voorkomen of als gedachtenproces reactie, zuur/basereactie,
vorst Weersomstandigheid waarbij de temperatuur bij het aardoppervlak en enkele meters erboven beneden 0° C ligt. Wanneer de laagste temperatuur vorstdag
vorstdag Dag waarbij in de loop van één etmaal de temperatuur beneden 0°C komt.
Vosje
Vosje Nederlandse naam van het sterrenbeeld Vulpecula.
Voyager-project
Voyager-project Zeer succesvol Amerikaans project voor het onderzoek van de reuzenplaneten in het zonnestelsel. Voyager 1 werd op 5 september vreemdquark
vreemdquark Elementair deeltje met een elektrische lading die gelijk is aan ?1/3 van de elementaire lading en met een massa van ca. 200 maal die van vriespunt
vriespunt Temperatuur waarbij een vloeistof bij standaarddruk overgaat in vaste aggregatietoestand. Voor water wordt dit het ijspunt genoemd.
vriespuntsverlaging
vriespuntsverlaging Verlaging van het vriespunt van een vloeistof door er een andere stof in op te lossen. Wordt veroorzaakt doordat de cohesie van vrijdag
vrijdag Vijfde dag van de week. Naam is een verbastering van Freya's dag.
vrije radicaal
vrije radicaal Niet-gebonden deeltje dat een niet-gepaard elektron bevat. Zeer reactief; ontstaat vaak door het doorbreken van een chemische binding vrije val
vrije val Beweging van een voorwerp in een zwaartekrachtsveld, waarbij geen andere krachten op het voorwerp werkzaam zijn.
vrije weglengte
vrije weglengte Afstand die een gasmolecule (in het algemeen een deeltje) vrij door de ruimte aflegt voordat het in botsing komt met andere moleculen vruchtbaarheid, chemische
vruchtbaarheid, chemische De aanwezigheid van voedingsstoffen in de bodem. Humus en klei hebben via het adsorptiecomplex het vermogen voedingsstof
vruchtbaarheid, fysische
vruchtbaarheid, fysische (ook: natuurkundige vruchtbaarheid) De verhouding tussen lucht, water en vaste stoffen in de bodem. De ideale verhouding
vuile-ijsbergmodel
vuile-ijsbergmodel Model voor de opbouw van een komeetkern. Volgens het vuile-ijsbergmodel (ook wel het vuile-sneeuwbalmodel genoemd), oors
Vulcanus (sterrenk.)
Vulcanus (sterrenk.) Veronderstelde planeet tussen Mercurius en de zon. Het bestaan van de planeet werd o.a. gesuggereerd om afwijkingen in de vulkaan
vulkaan Plaats waar gloeiend heet magma uit de diepe ondergrond naar boven komt (eruptie). Bij de meest karakteristieke kegelvormige vulkaan kan vulkanisch as
vulkanisch as Fijn materiaal, met afmetingen kleiner dan 2 mm, dat bij een vulkanische uitbarsting kan worden uitgestoten. As wordt vaak in grote vulkanisch gebergte
vulkanisch gebergte Gebergte dat is ontstaan als gevolg van vulkanische activiteit. Vulkanen komen soms voor als geïsoleerde toppen (bijv. de Vesuvius), vulkanisch glas
vulkanisch glas (obsidiaan) Zeer fijnkorrelig tot amorf vulkanisch uitvloeiingsgesteente, ontstaan door een zeer snelle afkoeling van het magma. Obsidiaan
vulkanische bommen
vulkanische bommen Grote stenen en andere vaste bestanddelen groter dan 64 mm, die bij een vulkanische uitbarsting kunnen worden uitgestoten.
vulkanisme
vulkanisme Verschijnsel waarbij gloeiend heet magma uit de diepe ondergrond naar boven wordt gebracht. Eigenschappen van het omhooggebrachte Vulpecula
Vulpecula (afk. Vul, Nederlandse naam: Vosje) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 18h56m en 21h28m rechte klimming en vuurbol
vuurbol (bolide) Meteoor waarvan de schijnbare helderheid groter is dan magnitude ?4 (de maximale schijnbare helderheid van de planeet Venus). vuursteen
vuursteen (silex) Silicagesteente, gewoonlijk amorfe tot zwak kristallijne variëteit van chalcedoon of opaal. Bevat naast SiO2 ook water en kleine hoeveelheden vuurtoreneffect
vuurtoreneffect Aanduiding voor het stralingsmechanisme van pulsars. Een pulsar is een snel roterende neutronenster, waarvan de magnetische as niet V-vormig dal
V-vormig dal Dal dat in doorsnede de vorm van een V heeft en is ontstaan door de uitschurende werking van rivieren. De V-vorm wordt veroorzaakt W Virginis-sterren
W Virginis-sterren Subklasse der Cepheïde-sterren. Het zijn regelmatig veranderlijke (pulserende) sterren, met een periode van 12-30 dagen. Komen Waals, Johannes Diderik van der
Waals, Johannes Diderik van der (1837-1923) Nederlands natuurkundige, hoogleraar te Amsterdam (1877-1908). Nobelprijs 1910 voor het opstellen waarde
waarde 1. De betekenis die iets heeft als bezit of ruilobject met name uitgedrukt in geld. 2. Het getal dat de uitkomst is van een meting.
waarnemingshorizon
waarnemingshorizon Begrenzing van het voor ons waarneembare deel van het heelal. Als gevolg van de eindige leeftijd van het heelal (ca. vijftien
waarschijnlijkheidsrekening
waarschijnlijkheidsrekening Het maken van een wiskundig model voor experimenten waarbij de uitkomsten op het toeval berusten, op grond waarvan wad
wad Onbegroeide, zandige of kleiige plaat die evenwijdig aan de kust loopt op de grens van land en zee. De platen, die bij eb droogvallen, worden van waddengebied (kust)
waddengebied (kust) Getijdengebied dat bij eb voor een groot deel droogvalt en bij vloed onder water loopt. Door de grote getijdeninvloed is er een wadi
wadi Een dal in de woestijn dat vrijwel altijd droog ligt. Alleen na een regenbui staat er water in de wadi. De manier waarop dan het water vervoerd Waksman, Selman Abraham
Waksman, Selman Abraham (1899-1973) Russisch-Amerikaans biochemicus, werkte vanaf 1918 aan de Rutgers University van New Brunswick. Walden, Paul
Wald, George
Wald, George (geb. 1906) Amerikaans biochemicus, hoogleraar aan Harvard University (1948-77). Bestudeerde de fysiologie van het oog; ontdekte Walker, John E.
Walden, Paul (1863-1957) Duits chemicus van Russische afkomst, was hoogleraar en directeur van het chemisch laboratorium te Sint-Petersburg en Waldseemüller, Martin
Waldseemüller, Martin (ca. 1470-ca. 1520) Duits cartograaf, bekend door een 12-bladige wereldkaart uit 1507. Gaf hierop als eerste de naam Ame
Walker, John E. (geb. 1941) Brits scheikundige, verbonden aan het Medical Research Council Laboratory of Molecular Biology in Cambridge. Werd Wallach, Otto
Wallach, Otto (1847-1931) Russisch chemicus, werd in 1870 assistent van F.A. Kékulé te Bonn, waar hij in 1876 hoogleraar werd. Van 1889-1915 Wallis, John
Wallis, John (1616-1703) Engels wiskundige. Bekleedde een geestelijk ambt; daarna hoogleraar te Oxford (1649). Verrichtte voorbereidend werk met Walton, Ernest Thomas Sinton
Walton, Ernest Thomas Sinton (1903-1995) Iers natuurkundige, hoogleraar te Dublin (1946-1974). Kreeg samen met J.D. Cockcroft de Nobelprijs Walvis
Walvis Nederlandse naam van het sterrenbeeld Cetus.
walvlakte
walvlakte Maankrater met een middellijn van meer dan ca. 150 km.
wantij
wantij Plaats in de zee waar geen stromingen optreden ten gevolge van eb of vloed. Meestal treedt wantij op in de buurt van een eiland waar twee stromingen Warburg, Otto Heinrich
Warburg, Otto Heinrich (1883-1970) Duits biochemicus, hoogleraar te Berlijn. Onderzocht de ademhalingsketen (flavine-enzymen, hemoglobine, ware zonnedag
ware zonnedag Werkelijk tijdsverschil tussen twee opeenvolgende meridiaanpassages van de zon. Als gevolg van de helling van de aardse evenaar ware zonnetijd
ware zonnetijd Tijd die wordt aangegeven door een zonnewijzer die niet voor de tijdvereffening is gecorrigeerd. Het is 12h00m00s ware zonnetijd op warme luchtstreek
warme luchtstreek (ook: hete luchtstreek) Het gebied op aarde begrensd door de 18°C-isotherm van de koudste maand. De gemiddelde temperatuur warme zeestroom
warme zeestroom Zeestroom die begint op lage breedte en stroomt naar hoge breedte, met als gevolg dat deze stroming relatief warmte met zich meebrengt.
warmte
warmte- Continue elektromagnetische straling die door een voorwerp dat warmer is dan zijn omgeving wordt uitgezonden; met name de langgolvige straling, zwarte
warmte Vorm van energie die wordt uitgewisseld tussen lichamen met een verschillende temperatuur. Symbool: Q of q. Wordt beschreven in de thermodynamica. warmtebeweging
warmte, latente
warmte, latente Warmte die bij toe- of afvoer geen temperatuurverandering teweegbrengt. Voorbeelden: smeltingswarmte, stollingswarmte, verdampingswarmte warmte, smeltingswarmte,
warmte, soortelijke Hoeveelheid warmte die nodig is om één kilogram van een stof één graad (Celsius of Kelvin) in temperatuur te doen stijgen. Symbool: warmte, stollingswarmte,
warmtebeweging Beweging van atomen of moleculen in een gas, vloeistof of vaste stof die afhankelijk is van de temperatuur. De gemiddelde snelheid warmtecapaciteit
warmtecapaciteit (warmtewaarde) Hoeveelheid warmte die nodig is om een voorwerp in zijn geheel één graad (Celsius of Kelvin) in temperatuur te warmtedoorgangscoëfficiënt
warmtedoorgangscoëfficiënt Materiaalgrootheid die het warmteverlies per m2 oppervlak en per graad temperatuurverschil aangeeft. Symbool: K. warmtefilter
warmte-equivalent, mechanisch
warmte-equivalent, mechanisch Aanduiding voor het feit dat de hoeveelheid warmte behalve in de calorie ook in de mechanische energie-eenheid warmte, condensatiewarmte,
warmtefilter Filter dat bestaat uit een planparallel plaatje dat warmtestraling absorbeert. Wordt o.a. in projectieapparatuur toegepast om de warmte van warmtegeleiding
warmtegeleiding (conductie) Vorm van warmtetransport, treedt voornamelijk op bij vaste stoffen. De deeltjes van de vaste stof botsen en geven de warmtestraling
warmtestraling Temperatuurstraling die uit de omgeving wordt opgenomen of eraan wordt afgestaan.
warmtetransport
warmtetransport Uitwisseling van warmte ten gevolge van temperatuurverschil. Kan op drie manieren plaatsvinden: door warmtegeleiding (conduc
warven
warven Jaarlijks gevormde smeltwaterafzettingen, ontstaan doordat bijvoorbeeld ijs dat 's winters een meer bedekt, 's zomers na smelting het opgenomen wasmiddel
wasmiddel Product voor het reinigen van textiel, vaatwerk en dergelijke, met behulp van water. Bevat stoffen die vetachtige producten kunnen ontleden Wassermann, August Paul von
Wassermann, August Paul von (1866-1925) Duits bacterioloog en immunoloog, hoogleraar te Berlijn. Vooral bekend vanwege de ontwikkeling van water
water Verbinding met formule H2O. Kleurloze vloeistof; vormt onmisbaar element voor alle levende organismen als 'bouwstof' en als transport- en oplosmi
water, onderkoeld Water beneden het vriespunt. Verkeert dan in een metastabiele toestand; een schok kan voldoende zijn om het te doen bevriezen. Watson, James Dewey
waterbalans
waterbalans Overzicht waarin een soort winst- en verliesrekening van de hoeveelheden water in een bepaalde ruimte en tijd wordt weergegeven. Algemeen waterberging
waterberging (ook: bergend vermogen) De totale hoeveelheid water die tijdelijk kan worden vastgehouden in het open water van een polder, zoals waterbezwaar
waterbezwaar Het in de polder gevallen regenwater en het door en onder de dijken naar binnen lopende kwelwater.
watergas
watergas Mengsel van koolmonoxide CO en waterstof H2, ontstaan door de watergasreactie C+H2OCO+H2. Belangrijk voor de steenkoolvergassing
waterhardheid
waterhardheid Verschijnsel dat oppervlakte- en grondwater bij verwarming en indampen een neerslag geeft. Berust op de aanwezigheid van kalkzouten waterhardheid, blijvende
waterhardheid, blijvende Waterhardheid veroorzaakt door opgeloste carbonaten. Kan niet verminderen door het water te koken.
waterhardheid, tijdelijke
waterhardheid, tijdelijke Waterhardheid veroorzaakt door bicarbonaten. Door koken (verhitten tot 100°C) kunnen deze ontleden tot CO2 (dat ontwijkt) Waterman
Waterman Nederlandse naam van het sterrenbeeld Aquarius.
waterscheiding
waterscheiding Grens tussen twee stroomgebieden. Behoeft niet noodzakelijkerwijs over de hoogste delen van deze stroomgebieden te lopen.
Waterslang
Waterslang Nederlandse naam van het sterrenbeeld Hydra.
waterstof
waterstof (H) Chemisch element, essentieel in levende weefsels. Lichtste element in het heelal, met atoomnummer 1. De kern van een waterstofatoom waterstofacceptor/donor
waterstof- (waterstofbrug) Chemische binding tussen twee negatief geladen atomen, via een waterstofatoom. Beroemd voorbeeld is het bifluoride-binnenplaneet
waterstof- Dampdrukthermometer gevuld met waterstof. Bruikbaar tussen 14 K en 33 K. Enige dampdrukthermometer die tegenwoordig thermometer, weerstandsthermometer,
waterstofacceptor/donor Chemische verbindingen die tijdelijk waterstofionen opnemen en vervolgens overdragen. De belangrijkste rol van zuurstof
waterstofbinding
waterstofbinding (waterstofbrug) Chemische binding waarin een H-ion een brug vormt tussen twee negatief geladen moleculedelen, met name O-, N-, waterstofperoxide
waterstofperoxide Verbinding met formule H2O2. In zuivere vorm instabiel; daardoor steeds als oplossing in water met gehalten van 3-30% (tot maximaal waterstofthermometer
waterstofthermometer Dampdruk-thermometer gevuld met waterstof.
waterstofverbindingen
waterstofverbindingen Verbindingen van het element waterstof. Valentie: I+, I- en O. Belangrijk water (H2O) en de talloze koolstofverbindingen di
waterstofverbindingen, intermetallische
waterstofverbindingen, intermetallische Verbindingen bestaande uit een metaal of legering die grote hoeveelheden waterstof heeft opgenomen. H
waterval
waterval Plotseling niveauverschil in een waterloop, waarbij het water langs een min of meer verticale wand vrij omlaag stort. Een waterval vormt zich water, onderkoeld
Watson, James Dewey (geb. 1928) Amerikaans biochemicus, hoogleraar aan Harvard University (1961-1976). Onderzocht kernzuren, tumorvirussen watt
watt (voltampère) Afgeleide SI-eenheid voor vermogen. Symbool: W. Eén watt is gelijk aan één joule per seconde; voor elektrische stromen is één watt wattuur
wattuur Natuurkundige eenheid voor energie. Symbool: Wh. Gelijk aan de energie die gedurende één uur geleverd of gebruikt wordt door een apparaat wavelliet
wavelliet Mineraal uit de fosfaatgroep, chemische samenstelling A13(OH)3(PO4)2. 5H2O. Hardheid 3½-4, dichtheid 2400 kg/m3. Rombische, naaldvormige, weakly interacting massive particles
W-deeltje Elementair deeltje dat tot de groep der bosonen behoort en dat de drager is van de zwakke kernkracht. Volgens de theorie van de elektrozwakke xanthofyl
weakly interacting massive particles (WIMP's) Verzamelnaam voor hypothetische elementaire deeltjes met relatief grote massa die alleen via de weakonen
weakonen Elementaire deeltjes, verantwoordelijk voor de zogenaamde zwakke kracht in de Glashow-Salem-Weinberg-theorie (GSW-ijktheorie). Aangetoond Wealden
Wealden Continentale faciës (gevormd op land of in meren) van het Onder Krijt.
weber
weber Afgeleide SI-eenheid voor magnetische flux. Symbool: Wb. Gelijk aan de magnetische flux die, omvat door één draadwinding, daarin een inductiespanning Weber, Wilhelm Eduard
Weber, Wilhelm Eduard (1804-1891) Duits natuurkundige, hoogleraar te Göttingen (1831-1837, afgezet om politieke redenen als een der 'Göttinger
weefselcultures
weefselcultures (weefselkweek) Cellen, stukjes weefsel of organen die in het laboratorium in leven worden gehouden en/of vermeerderd op een kunstmatige Weegschaal
Weegschaal Nederlandse naam van het sterrenbeeld Libra.
weer
weer De toestand van de atmosfeer op een bepaalde plaats en op een bepaald moment. Het weer heeft grote invloed op het gedrag van de mens, mede weersatelliet
weersatelliet Satelliet voor het verrichten van meteorologische waarnemingen. De eerste weersatelliet was de Amerikaanse TIROS-1 (Television and weersbeïnvloeding
weersbeïnvloeding Verandering van het weerbeeld door menselijk handelen. Uitdrukking van een oud verlangen om het weer te beïnvloeden zijn de weerschip
weerschip Schip dat ingezet wordt voor het verrichten van meteorologische waarnemingen. Veelal vast verankerd; soms onbemand en voorzien van weerstand
weerstand 1. (elektrische weerstand) Natuurkundige grootheid die de verhouding aangeeft tussen het spanningsverschil over de uiteinden van een geleider weerstandsthermometer
weerstand, draadgewonden
weerstand, draadgewonden Weerstand die bestaat uit een draad, die van een dun isolerend laagje is voorzien en schroefvormig rond een spil is gewi
weerstand, lichtgevoelige
weerstand, lichtgevoelige (LDR, LDR-weerstand) Weerstand waarvan de waarde sterk afneemt onder invloed van licht. Bestaat uit cadmiumsulfide weerstand, ohmse
weerstand, ohmse Weerstand waarvoor de wet van Ohm opgaat. Zowel bij wisselstroom als gelijkstroom is dan het verband tussen waarde van de weerstand, soortelijke
weerstand, soortelijke Materiaalgrootheid gelijk aan de gelijkstroomweerstand van een draad van dat materiaal met een doorsnede van 1 m2 en een weerstand, substitutieweerstand,
weerstand, temperatuurgevoelige Weerstand waarvan de weerstandswaarde sterk afhangt van de temperatuur. Kan daarom gebruikt worden voor weerstand, variabele
weerstand, variabele (regelweerstand) Weerstand waarvan de waarde ingesteld kan worden. Meestal continu regelbaar, waarbij een glijcontact langs weerstand, wisselstroomweerstand,
weerstands- Thermometer die berust op de weerstandsverandering van een metaaldraad bij temperatuurverandering. Meestal over een thermosfeer
weerstandsthermometer Thermometer die berust op de weerstandsverandering van een metaaldraad onder invloed van de temperatuur.
weersverwachting
weersverwachting Voorspelling van het weerbeeld. Men onderscheidt korte-termijnverwachtingen (tot 36 uur), meerdaagse (twee tot zeven dagen)
Wega
Wega (Alfa Lyrae) Helderste ster in het sterrenbeeld Lyra (Lier), op een afstand van 26 lichtjaar. Wega is een geelwitte hoofdreeksster van spectraaltype Wegener, Alfred Lothar
Wegener, Alfred Lothar (1880-1930) Duits geofysicus, hoofd van meteorologische afdeling van de Deutsche Seewarte en hoogleraar te Hamburg (Weichsel-glaciaal
Weichsel-glaciaal (Würm-glaciaal, Weichselien) Geologische periode uit het Pleistoceen, die duurde van 70.000 jaar geleden tot 10.000 jaar geleden. weide
weide Vegetatie-eenheid waarin grassen en grasachtige kruiden overheersen. Bovendien komen er veel kruidachtige planten in voor: o.a. vlinderbloemigen, Weierstrass, Karl Theodor Wilhelm
Weierstrass, Karl Theodor Wilhelm (1815-1897) Duits wiskundige, hoogleraar te Berlijn (1864). Legde de grondslag voor de moderne analyse en Weinberg, Steven
Weinberg, Steven (geb. 1933) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan het Massachusetts Institute of Technology (1969-1973) en aan Harvard Weiss, Pierre-Ernest
Weiss, Pierre-Ernest (1865-1940) Frans natuurkundige, hoogleraar te Lyon (1899), Zürich (1903) en Straatsburg (1918). Werkterrein: magnetisme
wekaminen
wekaminen (dope; speed) Stoffen die chemisch verwant zijn aan het aromatische amine adrenaline. Zij werken stimulerend op de motorische en psychische Wendelen, Godfried
Wendelen, Godfried (Vendelinus; 1580-1667) Vlaams geleerde, onder andere leraar, pastoor en kanunnik. Als amateur-astronoom deed hij waarne
werklijn
werklijn Lijn in de richting van een kracht. Door een kracht langs zijn werklijn te verplaatsen, verandert de werking ervan niet.
Werner, Alfred
Werner, Alfred (1866-1919) Zwitsers chemicus, hoogleraar te Zürich. Onderzocht oximmen, oxoniumzouten en de stereochemie van stikstofverbindingen. wervelstroom
wervelstroom Elektrische stroom, of juister: stromen, die door magnetische inductie in geleidende materialen, zoals bijvoorbeeld de ijzerkern van een westelijke kwadratuur
westelijke kwadratuur Situatie waarbij de maan of een planeet zich aan de hemel op een hoekafstand van 90° ten westen van de zon bevindt. In het westenwinden
westenwinden Winden die vanaf de windstille zones van de subtropen tot ca. 60° breedte uit westelijke richting waaien. Deze winden ontstaan doordat Westerbork Synthese Radio Telescoop
Westerbork Synthese Radio Telescoop (WSRT) Synthese-radiotelescoop nabij Westerbork in Drenthe, die uit veertien schotelantennes bestaat, Westerhout, Gart
Westerhout, Gart (geb. 1927) Amerikaans astronoom van Nederlandse afkomst, van 1952 tot 1962 verbonden aan de Leidse sterrenwacht, daarna tot westerlengte
westerlengte (WL) Lengteligging van een plaats ten westen van de nulmeridiaan. Een plaats kan maximaal op 180° WL liggen.
West-Europese tijd
West-Europese tijd Tijd die voor Groot-Brittannië en Ierland geldt.
Westfalien
Westfalien Etage en tijd van het Boven Carboon. Naam ingevoerd door A.C. de Lapparent in 1893. Belangrijkste steenkoolhoudende gedeelte van westpunt
westpunt Punt aan de horizon dat zich exact ten westen van de waarnemer bevindt; het westelijke van de twee snijpunten van de horizon met de hemelequator.
wet van Ohm (elektr.)
wet van Ohm (elektr.) Een spanning van 1 volt (V) veroorzaakt door een weerstand van 1 ohm (?) een stroomsterkte van 1 ampère (A). Deze wet, wet van Ohm (geluid)
wet van Ohm (geluid) Het menselijk gehoor neemt alleen eenvoudige harmonische trillingen waar en samengestelde tonen worden automatisch daart
wet van vergelijkende oordelen
wet van vergelijkende oordelen (Eng: law of comparative judgement) Ook wet van het vergelijksoordeel. Een door de Amerikaanse psychometrist wetering
wetering (Gegraven) waterloop. Vooral bij de ontginning van laagveengebieden was het graven van een wetering belangrijk voor de ontwatering van Wheatstone, Charles
Wheatstone, Charles (1802-1875) Brits natuurkundige, hoogleraar te Londen (1834). Werkterrein: geluid en elektriciteit. Uitvinder van de concertina Whipple Observatory
Whipple Observatory (Mount Hopkins-sterrenwacht) Sterrenwacht in de Amerikaanse staat Arizona, ca. 65 km ten zuiden van Tucson, op de 2600 Whipple, Fred Lawrence
Whipple, Fred Lawrence (geb. 1906) Amerikaans astronoom, vanaf 1931 verbonden aan de Harvard-sterrenwacht, waar hij in 1950 hoogleraar werd. Widmannstätten-patronen
Widmannstätten, A. von
Widmannstätten, A. von (1754-1849) Oostenrijks chemicus en mineraloog. W.-figuren: naaldvormige structuren in ijzer en meteorieten, zichtbaar wiel (geol.)
Widmannstätten-patronen Naaldvormige structuren in meteorieten, die zichtbaar gemaakt kunnen worden door etsing, genoemd naar de Oostenrij
wiel (geol.) Zandig, diep, rond kolkgat, dat ontstaan is als gevolg van een dijkbreuk en na dijkherstel in het landschap achterblijft. Typerend aspect Wieland, Heinrich Otto
Wieland, Heinrich Otto (1877-1957) Duits chemicus, hoogleraar te München. Onderzocht stikstofverbindingen en stikstofradicalen, oxidatie en deh
Wien, Wilhelm Karl Werner (1864-1928) Duits natuurkundige, hoogleraar te Aken (1896), Giessen (1899), Würzburg (1900) en München (1920). Wieschaus, Eric
Wiener, Norbert
Wiener, Norbert (1894-1964) Amerikaans wiskundige, hoogleraar aan het MIT te Cambridge (Mass.). Droeg bij aan de harmonische analyse en de Wien, Wilhelm Karl Werner
Wieschaus, Eric (geb. 1947) Amerikaans bioloog, verbonden aan Princeton University, New Jersey. Wieschaus kreeg in 1995 samen met Edward Lewis Wigner, Eugène Paul
Wigner, Eugène Paul (1902-1995) Hongaars-Amerikaans fysicus. Wigner emigreerde in 1933 naar de VS en was van 1938 tot 1971 hoogleraar aan Wijngaarden, Adriaan van
Wijngaarden, Adriaan van (1916-1987) Nederlands wiskundige. Wijngaarden was van 1947 tot 1981 verbonden aan het Mathematisch Centrum in wijngrens
wijngrens Temperatuurlijn die het gebied begrenst waarbinnen in de open lucht druiventeelt mogelijk is. Wijngaarden treft men aan in twee duidelijke wijnsteen
wijnsteen Gekristalliseerd bezinksel in wijn. Bestaat voornamelijk uit tartraten (zouten van wijnsteenzuur HOOCCHOHCHOHCOOH), vooral het monokaliumtartraat.
wijzer
wijzer Het gehele getal in de uitkomst van de logaritme van een gegeven getal. Voorbeeld: 10log 632,5=2,80106: hier is 2 de wijzer. Het deel achter Wild, Heinrich
Wild, Heinrich (1833-1902) Zwitsers natuurkundige en meteoroloog, hoogleraar en directeur van het fysisch observatorium te Bern. Richtte verscheidene Wilkinson, Geoffrey
Wilkins, Maurice Hugh Frederick (geb. 1916) Brits biochemicus, hoogleraar te Londen (1970-1982). Onderzocht bioluminescentie, kernzuren en William Herschel Telescope
Wilkinson, Geoffrey (geb. 1921) Brits chemicus, sinds 1956 hoogleraar te Londen. Onderzocht uraanisotopen en splijtingsproducten, later koolstofmetaalverbindingen Wilkins, Maurice Hugh Frederick
William Herschel Telescope (WHT) Grootste optische telescoop op het Roque de los Muchachos Observatorium op het Canarische eiland La Palma. Williams, Robley Cook
Williams, Robley Cook (geb. 1908) Amerikaans biofysicus, hoogleraar aan de universiteit van Michigan (1949-1950) en daarna aan die van Califor
Willståtter, Richard
Willståtter, Richard (1872-1942) Duits chemicus, was assistent van A. von Bayer in München en werd in 1905 hoogleraar te Zürich, in 1912 te Berlijn Wilson-effect
Wilson, Charles Thomson Rees (1869-1959) Brits natuurkundige, hoogleraar te Cambridge (1925-1934). Nobelprijs 1927 (met Compton) voor de Wilson, Kenneth Geddes
Wilson, Kenneth Geddes (geb. 1936) Amerikaans natuurkundige, enkele jaren werkzaam aan het CERN te Genève, hoogleraar aan de Cornell-universite
Wilson, Robert Woodrow
Wilson, Robert Woodrow (geb. 1936) Amerikaans natuurkundige. Kreeg samen met A.A. Penzias de helft van de Nobelprijs voor natuurkunde van wind (meteorol.)
Wilson-effect Verschijnsel dat het donkere centrale deel van een zonnevlek (de umbra) niet meer symmetrisch gelegen is ten opzichte van de lichtere Wilson, Charles Thomson Rees
wind (meteorol.) Stromende lucht. Wind zal ontstaan bij luchtdrukverschillen en waait van een hogedrukgebied naar een lagedrukgebied. De windkracht Windaus, Adolf Otto Reinhold
wind- Kracht die de wind op voorwerpen of aan het aardoppervlak uitoefent. Wordt gemeten met behulp van de schaal van Beaufort. Deze drukt kracht, wrijvingskracht,
Windaus, Adolf Otto Reinhold (1876-1959) Duits chemicus, doceerde te Freiburg, werd in 1913 hoogleraar te Innsbruck en in 1915 te Göttingen (windkracht
windkracht Kracht die de wind ten gevolge van zijn snelheid op voorwerpen op of aan het aardoppervlak uitoefent. De windsnelheid wordt gewoonlijk windkuil
windkuil (ook: duindelle, duinpan) Komvormige laagte in een duingebied, die ontstaat doordat de wind op onbegroeide plaatsen vrij spel heeft en het windmeter
windmeter (ook: anemometer) Instrument om de windsnelheid te meten. Voor meteorologische waarnemingen gebruikt men meestal een rotatie-anemometer. windrichting
windrichting De kompasrichting waar de wind vandaan komt. Een westelijke wind (of westenwind) bijv. is een wind die vanuit het westen waait. De windroos
windroos Diagram waarbij de windrichtingen worden weergegeven door middel van stralen. De lengte van de stralen geeft informatie over de freque
windsnelheid
windsnelheid Snelheid waarmee de wind zich verplaatst ten opzichte van het aardoppervlak. De windsnelheid wordt gemeten met een windmeter en windwijzer
windwijzer (anemoscoop) Instrument voor het aanduiden van de windrichting. Meest bekende en eenvoudigste windwijzer is de windhaan. In de meteorologie Winkelhaak
Winkelhaak Nederlandse naam van het sterrenbeeld Norma.
Winkler, Clemens Alexander
Winkler, Clemens Alexander (1838-1904) Duits chemicus, leider van een kobaltglasfabriek (1861-1873) en van 1873-1902 hoogleraar te Freiberg. wino's
wino's Hypothetische deeltjes die de supersymmetrische partners vormen van de W-deeltjes (de W??en de W+); supersymmetrie is een theorie die probeert winter
winter Periode waarin de zon zich van het winterpunt naar het lentepunt begeeft; de winter begint op 22 of 23 december en duurt tot 21 of 22 maart.
winterbed
winterbed Bedding van een rivier zoals die in de winter (in onze streken wil dat zeggen bij hoge waterstand) verloopt. De uiterwaarden zijn daarbij winterdijk
winterdijk (ook: bandijk) Dijken op grotere afstand van de rivier die het gebied erachter beschermen tegen mogelijke overstroming. Deze dijken zijn winterpunt
winterpunt Punt op de ecliptica waar de zon haar grootste zuidelijke declinatie bereikt. Het winterpunt ligt momenteel in het westelijk deel van het sterrenbeeld wintersolstitium
wintersolstitium Moment waarop de zon zich in het winterpunt bevindt. Op het noordelijk halfrond duurt de dag dan het kortst en de nacht het langst; wintertijd
wintertijd Burgerlijke tijd die gehanteerd wordt tijdens de wintermaanden (om precies te zijn: van de laatste zondag in september tot de laatste zondag Winterzeshoek
Winterzeshoek Grote, enigszins onregelmatig gevormde zeshoek van heldere sterren die vooral tijdens de wintermaanden goed zichtbaar zijn. De Winterzeshoek wiskunde
wiskunde De eerste vormen van wiskunde ontstonden in de oude culturen in het Verre en Midden-Oosten. Hierbij lag de nadruk op praktisch rekenen wiskunde, Arabische
wiskunde, Arabische Wiskunde beschreven in de Arabische taal (bloeiperiode 8e tot 15e eeuw n.C.). De nadruk lag op de praktische vaardigheden wiskunde, Babylonische
wiskunde, Babylonische Verzamelnaam voor de vormen van wiskunde die door de bewoners van Mesopotamië werden bedreven (ca. 3000 v.C. tot wiskunde, Chinese
wiskunde, Chinese In China tot bloei gekomen vorm van wiskunde. Ontwikkelde zich behoudens enkele contacten met de Indiërs, geheel zelfstandig. wiskunde, Egyptische
wiskunde, Egyptische Vorm van wiskunde bedreven door de Egyptenaren; bekend geworden door een aantal papyri (waarvan de papyrus-Rhind, ca. wiskunde, Griekse
wiskunde, Griekse Wiskunde die door de Grieken in de periode ca. 600 v.C. tot ca. 200 n.C. werd bedreven. Min of meer samengevat in de 'Elementen' wiskunde, Indische
wiskunde, Indische Vorm van wiskunde die vanaf het begin van onze jaartelling door de hindoes in India werd bedreven. Oudste teksten stammen wiskunde, numerieke
wiskunde, numerieke Onderdeel van de wiskunde waarin oplossingen van wiskundige problemen numeriek worden bepaald. Dit houdt o.a. het ontwer
Wislicenus, Johannes Adolph
Wislicenus, Johannes Adolph (1835-1902) Duits chemicus, hoogleraar te Zürich (1865-1872), Würzburg (1872-1885) en daarna te Leipzig. Zijn wisselspanning
wissel- (A.C.) Elektrische stroom die afwisselend in de ene en de andere richting stroomt. Keert daarbij na een zekere tijd T hetzelfde stroomverloop structuurformule
wisselspanning Elektrische spanning met continu veranderende polariteit. Dit is het geval bij de fietsdynamo. Hierbij draait een spoel van geasoleerd wisselstroom
wisselstroom- (impedantie) Weerstand die een wisselstroom in een keten ondervindt.
wisselstroom Er gaat een wisselstroom vloeien zodra een wisselspanningsbron, zoals het lichtnet, op een geleider wordt aangesloten. Die geleider kan wisselstroomweerstand
wisselstroomweerstand Weerstand die een wisselstroom in een keten ondervindt.
wisselwerking
wisselwerking (interactie) Wederzijdse beïnvloeding, die kan worden opgevat als de wederzijdse uitoefening van krachten tussen lichamen of deeltjes. wit gat
wit gat Hypothetisch object in het heelal dat via een vierdimensionale tunnel in de ruimte-tijd in verbinding zou staan met een zwart gat elders in het Witelo
Witelo (ca. 1225-1277) Pools-Duits natuurfilosoof. Vriend van Willem van Moerbeke op wiens verzoek hij zijn 'Perspectiva' schreef, een werk handelend witheriet
witheriet Mineraal uit de carbonaatgroep, behorend tot de aragonietreeks. Chemische samenstelling BaCO3, hardheid 3½, dichtheid 4300 kg/m3. Vo
witte dwerg
witte dwerg Zeer kleine, compacte ster met een hoge oppervlaktetemperatuur. Witte dwergen hebben een massa die vergelijkbaar is met de massa van witte ruis
witte ruis Elektronisch opgewekte ruis ten behoeve van meetdoeleinden aan o.m. luidsprekers. Van witte ruis is de energie per hertz bandbreedte constant. Wittig, Georg
Wittig, Georg (1897-1987) Duits scheikundige. Als hoogleraar te Freiburg en Heidelberg was Wittigs belangrijkste wetenschappelijke ontdekking de woensdag
woensdag Derde dag van de week. Naam is een verbastering van Wodansdag. Aangezien de Romeinen Wodan gelijkstelden met Mercurius, leeft in woeste grond
woeste grond 1. Niet ontgonnen grond. 2. Heidegrond en bossen in de nabijheid van een esdorp. Deze grond was collectief bezit van de dorpsgemeenschap.
woestijn
woestijn- Aride klimaat (B-klimaat) waarin jaarlijks minder dan 25 cm neerslag valt. Komt voor in een brede strook rond 30° NB en ZB (onder klimaat, zeeklimaat,
woestijn Droog tot zeer droog gebied dat vrijwel of geheel onbegroeid is. Ongeveer een derde van het landoppervlak van de aarde bestaat uit woestijn. woestijnbodem
woestijnbodem Grijskleurige bodem die voorkomt in woestijnen en de aangrenzende semi-aride gebieden, waar de bodemvormende processen sterk woestijnduin
woestijnduin Duin die gevormd wordt in de woestijn als gevolg van het ontbreken van vegetatie, waardoor het bovenste laagje van de bodem de lucht woestijnsteppe
woestijnsteppe Overgangsgebied tussen woestijn en steppe. Hier overheersen doornige, diepwortelende struiken.
Wolf
Wolf Nederlandse naam van het sterrenbeeld Lupus.
Wolf, Maximilian Franz Joseph Cornelius (1863-1932) Duits astronoom, hoogleraar te Heidelberg en vanaf 1893 directeur van de door hem opgerichte Wolf, Rudolf
Wolf, Rudolf (1816-1893) Zwitsers astronoom, in 1847 directeur van de sterrenwacht te Bern, in 1855 van die van Zürich en tevens hoogleraar. Hij wolk
Wolf-getal
Wolf-getal (relatief zonnevlekkengetal) Maat voor de vlekkenactiviteit op de zon, in 1849 geïntroduceerd door de Zwitserse astronoom Rudolf Wolf Wolf-Rayet-ster
wolfram
wolfram Chemisch element, symbool W, atoomnummer 74; behoort tot de overgangsmetalen. Hard, zilverwit metaal; dichtheid 19270 kg/m3; smeltpunt: wolframcarbide
wolframcarbide (carboloy) Verbindingen met formule wc of W2C. Beide zeer harde, vaste stoffen; dichtheid respectievelijk 15.600 en 17.150 kg/m
wolframiet
wolframiet Verzamelnaam voor reeks van mineralen uit de sulfaatgroep, behorend tot de tungstaten, chemische samenstelling tussen FeWO4 en MnWO
Wolf-Rayet-ster Zeer heldere reuzenster, waarvan het spectrum emissielijnen vertoont van geïoniseerd helium, koolstof en zuurstof, die wijzen op een Wolf, Maximilian Franz Joseph Cornelius
wolfsbergiet
wolfsbergiet Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de vaalertsen. Hardheid 3½, dichtheid 4900 kg/m3. Rombisch met tafelvormige of prismatis
wolk Verzameling van uiterst kleine waterdruppeltjes of ijsdeeltjes. Men kan wolken waarnemen omdat de druppeltjes of ijsdeeltjes een zeer kleine wolkenclassificatie
wolkenclassificatie Indeling van typen wolken op basis van hoogte, vorm en ontstaanswijze. De huidige indeling gaat uit van vier families, elk onderverdeeld wollastoniet
Wollaston, William Hyde (1766-1828) Engels natuurwetenschapper. Aanvankelijk arts (1792-1800). Secretaris van de Royal Society (1804-1816). Wolter-telescoop
wollastoniet Mineraal uit de groep der cyclosilicaten. Hardheid 4½, dichtheid 2800-2900 kg/m3. Trikliene witte, soms lichtgekleurde tafelvormige kristallen Wollaston-prisma
Wollaston-prisma Stelsel van twee opeengekitte dubbelbrekende prisma's, waarvan de hoofdassen loodrecht op elkaar staan. Bij lichtdoorval worden Wollaston, William Hyde
Wolter-telescoop Telescoop voor het bundelen van zachte röntgenstraling. Röntgenstraling kan niet gebundeld worden met behulp van lenzen of spiegels, wolzak
wolzak Afgerond blok graniet dat aan het aardoppervlak zichtbaar is, meestal in gezelschap van enkele andere. Ontstaat door chemische verwering van Woodward, Robert Burns
Woodward, Robert Burns (1917-1979) Amerikaans chemicus, sinds 1950 hoogleraar aan Harvard University te Cambridge, Mass. Woodward leverde World Meteorological Organization
World Meteorological Organization (WMO) Gespecialiseerde organisatie van de Verenigde Naties met als doel de coördinatie en standaardisering worteltrekken
worteltrekken Bewerking uit de rekenkunde (tegengesteld aan machtsverheffen), waarbij men nagaat of een gegeven getal te schrijven is als de mach
wortelvorm
wortelvorm Wiskundige uitdrukking waarin een algebraïsche uitdrukking onder het wortelteken voorkomt.
Woschod
Woschod Russisch ruimtevaartuig. De Woschod I bracht in oktober 1964 als eerste twee kosmonauten in een baan om de aarde. In maart 1965 maakte Wostok
Wostok Russisch ruimtevaartuig. Met de Wostok I werd in april 1961 de eerste mens (Gagarin) in een baan om de aarde gebracht. Het was een bolvormige Wright, Sewall
Wright, Sewall (1889-1988) Amerikaans bioloog. Wright specialiseerde zich tijdens zijn studie biologie op de genetica. Door onderzoek naar de overerving Wright, Thomas
Wright, Thomas (1711-1786) Engels natuurfilosoof, van beroep graveur en navigatie-instructeur. Hij veronderstelde het bestaan van extragalactische wrijvingscoëfficiënt
wrijving, maximale Maximale waarde van de wrijvingskracht tussen een voorwerp en een vlak. Evenredig met de normaalkracht die het vlak op het wulfeniet
wrijvings- Kracht die een voorwerp afremt dat over een ruw oppervlak voortglijdt of zich door een medium voortbeweegt. In geval van voortglijden kracht, zwaartekracht,
wrijvingscoëfficiënt Evenredigheidsconstante tussen de normaalkracht van een vlak op een erop liggend voorwerp, en de wrijvingskracht tussen vlak wrijvingskracht
wrijvingskracht (wrijving, wrijvingsweerstand, frictie) Kracht die een voorwerp dat over een ruw oppervlak voortglijdt of zich door een medium voortbeweegt, wrijving, maximale
wulfeniet Mineraal uit de fosfaatgroep, behorend tot de molybdaten, chemische samenstelling PbMoO4, hardheid 3, dichtheid 6800 kg/m3. Vormt tetragonale wurtziet
wurtziet Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de blenden. Chemische samenstelling ZnS, hardheid 3½-4, dichtheid circa 4000 kg/m3. Hexagonaal Wyckoff, Ralph Walter Graystone
Wyckoff, Ralph Walter Graystone (geb. 1917) Amerikaans chemicus, vanaf 1938 verbonden aan de Harvard-universiteit, waar hij in 1950 hoogleraar W-deeltje
xanthofyl Bruin pigment dat in kleine hoeveelheden in de chloroplasten in het celplasma van groene planten ligt opgeslagen. Draagt bij tot de herfstkleur xenobiontische stoffen
xenobiontische stoffen Stoffen die in levende organismen van nature niet thuishoren; bijvoorbeeld DDT (in vetweefsel).
xenoblast
xenoblast Mineraal dat in een gesteentepakket is gevormd tijdens een proces van metamorfose en als gevolg van de onvervormbaarheid van de omringende xenokrist
xenokrist Mineraal in een stollingsgesteente dat daarin feitelijk niet thuis hoort doordat het reeds als kristal bestond voordat het stollingsgesteente als xenomorfie
xenomorfie Grillige kristalvorm met inspringende kanten. Komt voor bij mineralen die als laatste in afkoelend magma zijn uitgekristalliseerd, toen xenon
xenon Chemisch element, symbool Xe, atoomnummer 54; behoort tot de edelgassen. Kleurloos gas; kpt. -108,06°C; spt. -111,9°C. Atoomgewicht 131,30; xenotransplantatie
xenotransplantatie (soortoverschrijdende transplantatie) Transplantatie van organen van een diersoort in het lichaam van de mens of een andere diersoort. Yalow, Rosalyn
Yalow, Rosalyn (eig. Rosalyn Sussman; geb. 1921) Amerikaans natuurkundige en geneeskundige, hoogleraar te New York (sinds 1968). Ontving in Yang, Chen Ning
Yang, Chen Ning (geb. 1922) Chinees-Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan Princeton (1955-1965) en New York State University (vanaf 1965). yard
yard Angelsaksische eenheid voor lengte. Komt overeen met 0,9144 meter.
yardang
yardang Oppervlaktestructuur gekenmerkt door een opbouw uit lichtverkitte sedimenten, waarover een wind met vrijwel constante richting blaast. Hierbij Yerkes-sterrenwacht
Yerkes-sterrenwacht Amerikaanse sterrenwacht bij Williams Bay in de staat Wisconsin. In 1897 werd hier de grootste lenzentelescoop ter wereld geïnstalleerd, Yprésien
Yprésien Onderste etage en tijd van het Eoceen. De naam is ontleend aan een voorkomen in België bij Ieper (Ypres), waar de mariene ontwikkeling ytterbium
ytterbium Chemisch element, symbool Yb, atoomnummer 70; behoort tot de zeldzame aardmetalen. Grauw, zacht metaal; dichtheid 6959 kg/m3; smeltpunt: yttrium
yttrium Chemisch element, symbool Y, atoomnummer 39; behoort tot de aardmetalen. Loodkleurig metaal, in meerdere vormen bekend; dichtheid hexagonale zaagtandspanning
zaagtandspanning Trilling die geleidelijk tot een maximale positieve waarde stijgt, dan abrupt tot een maximale negatieve waarde terugvalt, waarn
zachte röntgenstraling
zachte röntgenstraling Röntgenstraling met betrekkelijk geringe energie; de golflengte van zachte röntgenstraling ligt tussen 0,1 en 10 nanometer.
zand
zand Sediment bestaande uit losse korrels met afmetingen tussen 2 en 0,02 mm. Het is daarmee grover dan klei en slib en fijner dan grind. De korrels zandbank
zandbank Langgerekte rug in een rivier of zee die ontstaan is door afzetting van zand. Een zandbank kan bij eb droogvallen en op den duur zover aangroeien zandgrond
zandgrond Een grondsoort die voor meer dan 92% bestaat uit zand. Een zandgrond heeft een slechte chemische vruchtbaarheid, omdat de voedingsstoffen zandverstuiving
zandverstuiving Gebied waar zand opstuift, duinen worden gevormd en de vegetatie soms aangetast wordt. Zandverstuivingen ontstaan in gebieden zandwoestijn
zandwoestijn (ook: erg) Woestijn die gekenmerkt wordt door de aanwezigheid van veel zand. De zandwoestijn vormt slechts 20% van alle woestijnen Zanstra, Herman
Zanstra, Herman (1894-1972) Nederlands sterrenkundige, werkte in de periode 1921-1931 in de VS en in Hamburg, was van 1931 tot 1937 assistent zaterdag
zaterdag Zesde dag van de week. Naam is ontleend aan de Romeinse god Saturnus.
zavel
zavel Grondsoort die voor 8-25% uit klei- of lutumdeeltjes bestaat (?0,002 mm). In deze grondsoort worden de gunstige eigenschappen van kleigrond, Zechstein
Zechstein Gangbare naam voor de mariene faciës uit het Boven Perm. Uit de Zechstein zijn talrijke zoutvoorkomens bekend, zoals onder andere in zee
zee- Eenheid van lengte; komt overeen met 1851,851 meter.
zee- IJs dat ontstaat door bevriezing van zeewater. Dit gebeurt afhankelijk van het zoutgehalte tussen ca. -1,8°C en -1,9°C. Het zout wordt niet in ijs, zwart
zee- Klimaat waarin de gemiddelde temperatuur in de koudste maand niet onder -3°C komt en in de warmste boven 10°C ligt.
zee Zoutwaterlichaam, voor zover dit niet op een continent ligt en omgeven is door land (zoutmeren). Zeeën hebben in het algemeen een geringe diepte zeebeving
zeebeving Aardbeving waarvan het epicentrum op de bodem van een oceaan ligt. Wanneer daarbij de zeebodem plotseling in verticale zin een sterke zeebodem
zeebodem Dat deel van het aardoppervlak dat bedekt is met zeeën of oceanen. De diepteligging verschilt sterk. Er bestaan verschillende bekkens, gescheiden zeef van Eratosthenes
zeef van Eratosthenes Methode om voor een willekeurig natuurlijk getal N alle priemgetallen tussen 1 en N te bepalen. Verloopt als volgt: schrijf zeeijs
zeeijs IJs dat ontstaat door bevriezing van zeewater.
zeeklei
zeeklei Klei die door de zee is gesedimenteerd. Het is dus een vorm van mariene sedimentatie. Men kan een onderscheid maken tussen oude zeeklei Zeeman-effect
Zeeman, Pieter (1865-1943) Nederlands natuurkundige, hoogleraar te Amsterdam (1900). Nobelprijs 1902 (met Lorentz) voor de ontdekking en beschrijving zeemijl
Zeeman-effect Het verschijnsel dat spectraallijnen in verscheidene componenten gesplitst worden wanneer het betreffende gas zich in een sterk magnetisch Zeeman, Pieter
zeemijl Eenheid van lengte; komt overeen met 1851,851 meter.
zeereep
zeereep De eerste hoge en gesloten duinenrij vanuit zee.
zeespiegeldaling
zeespiegeldaling De daling van de hoogte van de zeespiegel. Deze hoogte wordt in Nederland uitgedrukt in NAP (Normaal Amsterdams Peil). Men zeespiegelstijging
zeespiegelstijging De stijging van de hoogte van de zeespiegel. Deze hoogte wordt in Nederland uitgedrukt in Normaal Amsterdams Peil (NAP). Men zeestraat
zeestraat (ook: zee-engte) Relatief nauwe verbinding tussen twee grotere zeeën of oceanen. De zeestraat is gewoonlijk slechts enkele kilometers breed, zeestroom
zeestroom Waterstroom in de oceanen en zeeën. Zeestromen vormen in de oceanen uitgebreide patronen, zowel aan de oppervlakte als in de diepte. zeewind
zeewind (ook: aanlandige wind) Wind die van zee naar land waait. In het algemeen brengt deze wind in de zomer verkoeling en in de winter verwarming. Zeilen
Zeilen Nederlandse naam van het sterrenbeeld Vela.
Zelenchukskaya Astrophysical Observatory
Zelenchukskaya Astrophysical Observatory Sterrenwacht op de 973 meter hoge Semirodriki-berg in het Russische Kaukasusgebergte nabij het plaatsje zelfinductie
zelfinductie Tegenwerking die wisselstromen welke door een spoel lopen, ondervinden; heeft het karakter van een weerstand. Wanneer door een spo
zelfreinigend vermogen
zelfreinigend vermogen Het vermogen dat een deel van het milieu, bijvoorbeeld het oppervlaktewater of de bodem, heeft om de daarin voorkomende
zenit
zenit Punt aan de hemelbol loodrecht boven de waarnemer op aarde. Het tegenovergestelde punt heet nadir.
zenitafstand
zenitafstand Boogafstand tussen een hemellichaam en het zenit, uitgedrukt in graden. De zenitafstand is het complement van de hoogte.
zenitbuis
zenitbuis In de richting van het zenit opgestelde telescoop waarmee sterren gefotografeerd worden op het moment dat ze de meridiaan in het zenit doorlopen. zenithal hourly rate
zenithal hourly rate (ZHR) Het aantal met het blote oog zichtbare meteoren van een bepaalde meteoorzwerm dat per uur aan de hemel zou verschijnen zeolieten
zeolieten Mineralen op basis van silicaten met grote holten in het kristalrooster, waarin van nature water is opgesloten. Bij verhitting wordt dit afgestaan; Zermelo, Ernst Friedrich Ferdinand
Zermelo, Ernst Friedrich Ferdinand (1871-1953) Duits wiskundige, hoogleraar te Göttingen (1906), Zürich (1910) en Freiburg (1926). Werkzaam Zernike, Frits
Zernike, Frits (1888-1966) Nederlands natuurkundige, hoogleraar te Groningen (1920-1958). Nobelprijs 1953 voor de ontwikkeling van de fasecontrastmicroscoop zero-age main sequence
zero-age main sequence (ZAMS) Lijn in het Hertzsprung-Russell diagram waarop sterren zich bevinden die voor het eerst een hydrostatisch evenwic
zetmeel
zetmeel (amylum) Stof die alleen door groene planten kan worden gemaakt en die bestaat uit honderden aaneengekoppelde glucosemoleculen (glucose Zeuthen, Hieronymus Georg
Zeuthen, Hieronymus Georg (1839-1920) Deens wiskundige, hoogleraar te Kopenhagen (1871). Werkterrein: algebraïsche meetkunde, meetkunde Ziegler, Karl Waldemar
Ziegler, Karl Waldemar (1898-1973) Duits chemicus, hoogleraar te Heidelberg (1928-1936), Halle (1936-1947) en Aken en van 1943-1969 tevens zilver (scheik.)
zilver (scheik.) Chemisch element, symbool Ag (argentum); atoomnummer 47; behoort tot de edelmetalen. Fraai glanzend metaal; dichtheid 10.500 zilverbromide
zilverbromide Verbinding met formule AgBr. Witte, soms wat gelige vaste stof; dichtheid 6473 kg/m3; smeltpunt: 432°C; ontleedt boven 1300°C. Zeer zilverglans
zilverglans (argentiet) Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de glanzen, hardheid 2 (plet- en snijbaar), dichtheid 7300 kg/m3. Vormt grijze rombische zilververbindingen
zilververbindingen Verbindingen van het element zilver. Valentie I+, soms ook II+ of III+. De halogeniden zijn onoplosbaar in water, waar in de analytische zilverzand
zilverzand Helderwit zand dat bijna voor 100% uit kwarts bestaat. Komt voor in Zuid-Limburg in fossiele strandafzettingen uit het Mioceen en Plioceen. zink
zink (Zn) Een belangrijk spoorelement, o.a. nodig voor het CO2 transport in het bloed van gewervelden.
zinkblende
zinkblende (sfaleriet) Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de blenden, chemische samenstelling ZnS, hardheid 4, dichtheid 4100 kg/m3. Vormt Zinkernagel, Rolf M.
Zinkernagel, Rolf M. (geb. 1944) Zwitsers arts, sinds 1988 als hoogleraar verbonden aan de universiteit van Zürich. Zinkernagel kreeg in 1996 samen zinkgroep
zinkgroep Drie verwante elementen uit het periodiek systeem, te weten: zink, cadmium en kwik. Valentie meestal II+. Behoren tot de overgangsmetalen, zinkiet
zinkiet Mineraal uit de oxidengroep; chemische samenstelling ZnO. Hardheid 5, dichtheid 5500 kg/m3. Vormt aggregaten van hoogglanzende hexagonale zinkspaat
zinkspaat Mineraal uit de carbonaatgroep, chemische samenstelling ZnCO3. Hardheid 5, dichtheid circa 4400 kg/m3. Trigonale kleine meest romboëdrische zinksulfide
zinksulfide Verbinding met formule ZnS. Wittig poeder, meest bekende vorm het wurtziet, dichtheid 3980 kg/m3, sublimeert boven 1185°C. Kristalstruct
zinkverbindingen
zinkverbindingen Verbindingen van het element zink. Valentie II+. ZnO is amfoteer. Grondstof voor de bereiding van zinkverbindingen, meestal zinksulfaat; Zinner, Ernst
Zinner, Ernst (1886-1970) Duits astronoom, directeur van de Reimessterrenwacht te Bamberg (1926-53). Onderzocht o.a. de lichtwisselingen van veranderlijke zirkoon
zirkoon (mineraal) Mineraal, halfedelsteen uit de groep der nesosilicaten, chemische samenstelling ZrSiO4, hardheid 7½, dichtheid 4700 kg/m3. Vo
zirkoon Chemisch element, symbool Zr, atoomnummer 40; behoort tot de overgangsmetalen. Staalachtig glanzend metaal; dichtheid 6500 kg/m3; smeltpunt: zirkoon (mineraal)
Zittel, Karl Alfred von
Zittel, Karl Alfred von (1839-1904) Duits paleontoloog en geoloog. Hij studeerde geologie, mineralogie en paleontologie te Heidelberg en Parijs en zodiakaal licht
zodiakaal licht Zwak lichtschijnsel, soms met het blote oog waarneembaar, dat veroorzaakt wordt door verstrooiing van zonlicht door gas- en stofdeeltjes zoeker
zoeker Klein telescoopje met geringe vergroting en uitgerust met een kruisdraadoculair, dat evenwijdig aan een grotere telescoop wordt geplaatst en zoetwaterlens
zoetwaterlens (ook: zoetwaterzak) Het zoete water dat onder de duinen op een zoutwatermassa drijft. Dit is een gevolg van de infiltratie van zoet regenwater zog (techn.)
zog (techn.) (loslaatgebied) Zone met afwijkend stromingsgedrag rond een obstakel in een medium dat beweegt t.o.v. het obstakel. In het zog treedt zoïsiet
zoïsiet Mineraal uit de groep der nesosilicaten, hardheid 6, dichtheid 3300 kg/m3. Vormt geel-grijze rombische naaldvormige kristallen. Perfecte splijting Zöllner, Johann Karl Friedrich
Zöllner, Johann Karl Friedrich (1834-1882) Duits astronoom en fysicus, vanaf 1872 hoogleraar te Leipzig. Hij construeerde de naar hem genoemde zomer
zomer Periode waarin de zon zich van het zomerpunt naar het herfstpunt begeeft; de zomer begint op 21 of 22 juni en duurt tot 22 of 23 september.
zomerbed
zomerbed Bedding van een rivier in een laagvlakte gedurende de zomer. In onze streken is de waterafvoer dan gering, zodat een minimale breedte wordt Zomerdriehoek
Zomerdriehoek Grote driehoek van heldere sterren aan de hemel, die vooral tijdens de zomermaanden goed zichtbaar is. De Zomerdriehoek wordt zomerpunt
zomerpunt Punt op de ecliptica waar de zon haar grootste noordelijke declinatie bereikt. Het zomerpunt ligt momenteel in het westelijk deel van het zomerse dag
zomerse dag Dag waarbij in de loop van één etmaal de temperatuur boven 25°C uitkomt.
zomersolstitium
zomersolstitium Moment waarop de zon zich in het zomerpunt bevindt. Op het noordelijk halfrond duurt de dag dan het langst en de nacht het kortst; zomertijd
zomertijd (Midden-Europese Zomer Tijd, MEZT) Burgerlijke tijd die gehanteerd wordt tijdens de zomermaanden (om precies te zijn: van de laatste zon
zon Gele dwergster op 149.600.000 km afstand van de aarde; centraal object in het zonnestelsel. De middellijn van de zon bedraagt 1392.000 km; de zondag
zondag Zevende dag van de week, ook Dag des Heren. Bij de Babyloniërs was deze dag reeds aan de zon gewijd en de Romeinen namen dit over en zondagsletter
zondagsletter Hoofdletter die aangeeft op de hoeveelste dag (1 t/m 7) van januari de eerste zondag van het jaar valt. Men gebruikt hiervoor de letters zonneactiviteit
zonne- In de zon bij kernreacties vrijgekomen energie waarvan een klein gedeelte in de vorm van elektromagnetische straling de aarde bereikt. energie, zwaarteenergie,
zonneactiviteit Verzamelnaam voor energierijke verschijnselen op de zon, zoals zonnevlammen, zonnevlekken, protuberansen enz. Bij een hoge zonneactiviteit zonneconstante
zonneconstante Hoeveelheid stralingsenergie die per seconde gaat door een vlak van 1 m2, loodrecht op de richting van de zonnestraling, op een afstand zonnecyclus
zonnecyclus 1. zonnevlekkencyclus. 2. In onbruik geraakte aanduiding voor de periode van 28 jaar waarna de dagen van de maand weer op dezelfde zonnedag
zonnedag Tijdsverloop tussen twee opeenvolgende onderculminaties van de zon. De zonnedag (het etmaal) duurt 24h00m00s. Omdat de zon zich met zonnedag, middelbare
zonnedag, middelbare Het tijdsverloop tussen twee onderculminaties van een fictieve zon die met eenparige snelheid langs de ecliptica beweegt. Deze zonnehelling
zonnehelling Kant van een berg die gericht is naar de zon. Op het noordelijk halfrond is dit zuidkant van de berg, op het zuidelijk halfrond de noordkant. zonneneutrino's
zonneneutrino's Neutrino's die in het binnenste van de zon geproduceerd worden bij de kernfusiereacties die daar optreden. Omdat neutrino's vrijwel zonnenevel
zonnenevel Afgeplatte, ronddraaiende wolk van gas en stof waaruit zich ca. 5 miljard jaar geleden de zon en de planeten vormden. De zonnenevel is zonneschrijver
zonneschrijver (ook: zonneschijnautograaf) Instrument om de duur van de zonneschijn te meten. Het bestaat uit een massief glazen bol, geklemd in zonnestelsel
zonnestelsel Verzamelnaam voor alle objecten die door de zwaartekracht aan de zon zijn gebonden, inclusief de zon zelf. Tot ons zonnestelsel behoren zonnetijd
zonnetijd Tijd op aarde die afgeleid kan worden uit de stand van de zon. Bereikt de zon haar hoogste stand aan de hemel, dan is het 12h00m zonnetij
zuidoost- Passaat op het zuidelijk halfrond.
zuur/base- Reactie waarbij deeltjes met een elektronentekort ('zuren') reageren met deeltjes met een elektronenoverschot, gewoonlijk in de realgar
zwaarte- Kracht waarmee voorwerpen door de aarde worden aangetrokken. Wordt vaak als synoniem van gravitatiekracht gebruikt. Is door kraken (scheik.)
zwaarte- Potentiële energie die een lichaam bezit wanneer het zich boven het aardoppervlak bevindt. Is gelijk aan de arbeid die de zwaartekracht Energiya
zwaartekrachts- Veld rond de aarde waarin op een massa een kracht (zwaartekracht) wordt uitgeoefend. Bestaat voornamelijk uit het gravitatieveld ven