Filosofie en Wetenschap

a prioria priori (Lat.: `vooraf') Term voor al die oordelen en beginselen waarvan de geldigheid volledig onafhankelijk is van of `vooraf gaat aan' onze zintuiglijke aannameaanname (assumptie) In het algemeen elk oordeel waarvan de waarheid voorlopig wordt voorondersteld. In het dagelijkse taalgebruik bijvoorbeeld aanschouwingaanschouwing De onmiddellijke ervaring van een fysisch object (zintuiglijke aanschouwing) of van een geestelijk object (innerlijke aanschouwing). aanschouwingsvormen, zuivereaanschouwingsvormen, zuivere Term uit de filosofie van Kant, waarmee ruimte en tijd worden bedoeld. Deze aanschouwingsvormen zijn zuiver abductie (filos.)Abd-al-LatifAbd-al-Latif (1162-1231) Arabisch filosoof en natuuronderzoeker, reisde veel en beschreef nauwkeurig de planten en dieren die hij zag. Hij is bekend Abélard, Pierreabductie (filos.) (lett: wegvoering) 1. In de logica: het trekken van een conclusie uit een algemene en een specifieke, waarschijnlijke uitspraak. Bijvoorbee

Abélard, Pierre (ook: Petrus Abaelardus; 1079-1142) Frans filosoof. Door zijn strijdlustig temperament en rationele geest maar vooral door de tragische Aboe Ali al-Haitham

Aboe Ali al-Haitham (Alhazen; ca. 965-1039) Arabisch geleerde, schreef een groot aantal werken op het gebied van de wis-, natuur- en sterrenkunde, Abravanel, Juda

Abravanel, Juda (Leone Ebreo; ca. 1460-ca. 1530) Joods wijsgeer die in 1492 voor de inquisitie uit Spanje naar Italië vluchtte. Geneesheer en docent absolute, het

absolute, het Term met vele betekenissen, veelal bedoeld als de aanduiding van datgene wat `in zichzelf' volledig is, door zichzelf en niet door iets absoluut

absoluut In de filosofie betekent het absolute: vrij van allerlei betrekkingen, onafhankelijk, onbepaald en volkomen. In tegenstelling ermee staat relatief. abstractie

abstractie De laatste, formeel operationele fase in de ontwikkeling van het denken, waarin uit een concreet geheel van bepalingen een kenmerkende Academie (filos.)

Academie (filos.) School gesticht door de Griekse filosoof Plato in 387 v.C., op een plaats even buiten Athene gewijd aan de halfgod Academus. Aanvankelijk Academus

Academus (Echedemus) Arcadiër die volgens een Griekse mythe op verzoek van Theseus naar Athene kwam en later aan de Spartanen de plaats verried accident

accident Term uit de scholastiek. (Lat. accidens = wat plotseling of toevallig optreedt). Het niet wezenlijke, wisselende, toevallige, dat bij afwezigheid acht trigrammen

acht trigrammen (pa kwa) Fundamentele figuren uit het klassieke Chinese werk 'I-tsjing'. Een trigram is opgebouwd uit drie evenwijdige lijntjes. Elk activisme

activisme Leer en levenshouding, waarin doelgerichtheid van de wil en daadkrachtig handelen centraal staan. Het kennen en denken moeten in dienst activiteit (fil.)

activiteit (fil.) Werkzaamheid. Men onderscheidt immanente activiteit (betreft zichzelf, zelfontwikkeling), bijv. wat we 'leven' noemen, en transitieve actueel

actueel Filosofische term, te omschrijven als: verwerkelijkt datgene wat zijn aanleg of potentie heeft gerealiseerd. Daarom het tegenovergestelde van ad hoc-aanpassing

ad hoc-aanpassing (lett: aanpassing tot hier, tot dit moment) Een aanpassing achteraf van een theorie of hypothese naar aanleiding van een weerlegging. Adelard van Bath

Adelard van Bath (ca. 1080-ca. 1145) Engels filosoof. Maakte grote reizen door de islamitische wereld en was een der eerste vertalers van wetenschappelijke Adorno, Theodor Wiesengrund

Adorno, Theodor Wiesengrund (1903-1969) Duits socioloog, belangrijk vertegenwoordiger van de Frankfurter Schule. Adorno bewoog zich zowel Advaita

Advaita (Sanskriet: niet-tweeheid) Leer van de Indische wijsgeer Sankara: het absolute staat in een allesomvattende persoonlijke relatie met de wereld. Aegidius Romanus

Aegidius Romanus (Gilles van Rome; 1246-1316) Italiaans scholastisch filosoof; Augustijn, aartsbisschop van Bourges (1295). Verdedigde Thomas affirmatie

affirmatie Bevestiging. In de logica en in de linguïstiek wordt een onderscheid gemaakt tussen affirmatieve (bevestigende) en negatieve (ontkennende) agnosticisme

agnosticisme (Gr: agnostos = niet kennen) De leer dat men omtrent het wezen der dingen, zoals het Godsbestaan, niets met zekerheid kan zeggen. De Agricola, Rudolf

Agricola, Rudolf (eig. Roelof Huysman; ca. 1443-1485) Vader van het humanisme in Nederland en Duitsland. Hoogleraar in Heidelberg (1484). Kw

Agricola, Rudolphus Frisius

Agricola, Rudolphus Frisius (Roelof Huysman; 1443 of 1444-1485) Vader van het humanisme in Nederland en Duitsland; hoogleraar filosofie te akosmisme

akosmisme Aanduiding van de filosofische en religieuze theorie over het niet-bestaan van een uitwendig fysische wereld. Zo noemde Hegel het pantheïsme Akt-psychologie

Akt-psychologie Een historisch gezien interessante tak van de psychologie, die verbonden is aan Franz (von) Brentano (1838-1917). Deze was opgeleid Alain de Lille

Alain de Lille (ook Alanus van Rijsel; ca. 1120-1203) Frans (Latijns) humanist, hoogleraar te Parijs, later monnik. Zijn veelzijdigheid leidde tot de Alberti, Leon Battista

Albert, Hans (geb. 1921) Duits socioloog. Geestverwant van Karl Popper en strijdbaar exponent van het kritisch rationalisme. In de zogenaamde Positivismusstreit Alcmaeon van Croton

Alberti, Leon Battista (1404-1472) Prominent humanist, architect en kunsttheoreticus van de renaissance. Een der eersten die behalve in het Latijn Albert, Hans

Alcmaeon van Croton (geb. ca. 535 v.C.) Grieks arts, natuurfilosoof. Verrichtte als eerste secties op dieren en onderscheidde slagaders en aders. Zag Alexander, Samuel

Alexander, Samuel (1859-1938) Brits filosoof, hoogleraar te Manchester (1893-1923). In zijn hoofdwerk: 'Space, time and deity' (2 dln., 1920) neemt Algarotti, Francesco

Algarotti, Francesco (1712-1764) Italiaans geleerde, encyclopedist, kosmopoliet en kunstkenner. Vriend van Voltaire en Frederik de Grote. Schreef Althusius, Johannes

Althusius, Johannes (1557-1638) Duits rechtsfilosoof, vanaf 1588 hoogleraar te Herborn. Vurig verdediger van de calvinistische rechtsopvatting. Althusser, Louis

Althusser, Louis (1918-1990) Frans filosoof. De marxistische filosoof Althusser benadrukte in zijn werk het verschil tussen de 'jonge' en de 'oude' Marx, Amerbach, Bonifacius

Amerbach, Bonifacius (1496-1562) Zwitsers humanist en rechtsgeleerde. Hans Holbein de Jongere portetteerde hem samen met Erasmus.

Amici, Giovanni Battista

Amici, Giovanni Battista (1786-1863) Italiaans opticien, astronoom en natuurfilosoof. Hij leverde belangrijke bijdragen aan de verbetering van de analogieredenering

analogieredenering Redenering waarbij op grond van overeenstemming tussen dingen op bepaalde punten tot overeenstemming op andere punten analyse

analyse Het uiteenleggen van een eenheid in zijn samenstellende delen. Met deze omschrijving wordt meestal de zogeheten elementaire analyse bedoeld, analytische inductie

analytische inductie Methodologisch begrip van de hand van de Amerikaanse socioloog Florian Znaniecki (1882-1958), te onderscheiden van stati

Anaxagoras van Klazomenai

Anaxagoras van Klazomenai (499 -428 v. C.) Grieks filosoof, behorend tot de jongere natuurfilosofen en als zodanig tot de pre-socraten. Van zijn Anaximander

Anaximander (ca. 611-545 v. C.) Grieks (Ionisch) natuurfilosoof, leerling van Thales van Milete. Volgens Anaximander ontstaan en vergaan de dingen Anaximenes

Anaximenes (ca. 585-525 v. C.) Natuurfilosoof uit Ionië, leerling van Anaximander. Evenals dat bij Anaximander het geval is, is van zijn werk maar Anscombe, Gertrude Elizabeth Margaret

Anscombe, Gertrude Elizabeth Margaret (geb. 1919) Brits filosofe, hoogleraar in de wijsbegeerte aan de universiteit van Cambridge (sinds 1970). Anselmus van Canterbury

Anselmus van Canterbury (1033-1109) Aartsbisschop van Canterburry (1093-1109), belangrijk middeleeuws denker die wel als de grondlegger van antecedens

antecedens (Lat.: `wat voorafgaat') Meestal gebruikt in samenspraak met consequens (`wat volgt'). Beide zijn termen uit de logica waarmee men respectievelijk antinomie

antinomie In onbruik geraakte term voor paradox of contradictie. Met name bekend zijn Kants antinomieën van de zuivere rede: met betrekking tot Antisthenes

Antisthenes (ca. 455-ca. 365 v. C.) Grieks filosoof, die zijn school had in Kynosarges, de plaats waaraan de cynici waarschijnlijk hun naam ontlenen.

antropologie

antropologie Leer over de mens. 1. Culturele antropologie: bestudeert de vorming en aard van sociale structuren en de invloed ervan op de mens. Culturee

antroposofie

antroposofie Antroposofie is een levensbeschouwing die het geestelijke in de mens met de geestelijke grondslagen van het heelal wil verbinden. De apeiron

apeiron (Gr.: `het onbegrensde') De onbegrensde en ongevormde oerstof waaruit volgens Anaximander de wereld en wat daar in is ontstaat en waarin Apel, Karl-Otto

Apel, Karl-Otto (geb. 1922) Duits filosoof, hoogleraar aan diverse universiteiten, o.a. van Kiel (1962-69), Saarbrücken (1969-72) en Frankfurt (van

apollinisch-dionysisch

apollinisch-dionysisch Door Schelling ingevoerd en later vooral door Nietzsche in zwang geraakt begrippenpaar dat de spanning tussen verstandel

Apostel, Leo Jan Maria

Apostel, Leo Jan Maria (1925-1995) Belgisch filosoof. Apostel studeerde filosofie aan de Vrije Universiteit van Brussel (VUB) en, na zijn promo

archimedisch punt

archimedisch punt Van Archimedes zou de uitspraak afkomstig zijn: 'Geef mij een vaste plaats om op te staan en ik zal de aarde bewegen.' Dit streven argument (filos.)

argument (filos.) Uitspraak die ter verdediging of ontkrachting van een stelling wordt aangevoerd. Er wordt in de argumentatieleer een onderscheid argumentatieleer

argumentatieleer De leer waarin richtlijnen worden gegeven voor het redeneren en het discussiëren in gewone omgangstaal. In de oudheid vielen argumentatieleer argumentum ad hominem

argumentum ad hominem Niet ter zake doende of zelfs kwaadaardige toespeling op persoonlijke omstandigheden van degene met wie men het oneens Aristippus

Aristippus (ca. 435-356 v.C.) Grieks wijsgeer uit Cyrene. Stichter van de Cyrenese School, leerling van Socrates, wordt beschouwd als grondlegger Aristobulus van Paneas

Aristobulus van Paneas (ca. 160 v.C.) Joods filosoof te Alexandrië, die trachtte een verbinding te leggen tussen joodse theologie en Griekse wijsbegeerte. aristotelisme

aristotelisme De op Aristoteles gebaseerde wijze van het bedrijven van de filosofie. Na de eerste generatie van Aristoteles' leerlingen richtte de door Arnauld, Antoine

Arnauld, Antoine (1612-1694) Frans theoloog, voorvechter van het jansenisme. Schreef 'l'Art de penser' (1662; samen met Pierre Nicole), dat bekend Aron, Jean-Paul

Aron, Jean-Paul (1927-1988) Frans schrijver en filosoof. Aron was een neef van de beroemde Franse filosoof Raymond Aron. Zelf studeerde hij ook associatie (filos.)

associatie (filos.) Term voor de verbinding van voorstellingen die elkaar in het bewustzijn kunnen oproepen. In de filosofie van de achttiende eeuw astraal lichaam

astraal lichaam (meta-organisme) Drager van de persoonlijkheid na de dood. In het Indische denken en in de Griekse filosofie is hierover gespeculeerd. atheïsme 1. algemeen

atheïsme 1. algemeen (Gr: a = zonder, theos = god). Atheïsme is de ontkenning van het bestaan van God als een eigen werkelijkheid buiten mens

atheïsme 2. geschiedenis

atheïsme 2. geschiedenis Atheïstische (van de Griekse woorden: a = zonder en theos = god) uitlatingen zijn waarschijnlijk zo oud als de religie z

atheïsme 4. modern

atheïsme 4. modern (Gr: a = zonder, theos = god). In het algemeen vormt de stelling dat de moderne wetenschap 'god' uitsluit slechts een deel van atman

atman (Sanskriet: zelf, ziel, ik) In de Indische filosofische systemen de eeuwige, onveranderlijke en onstoffelijke kern van het individu. Is de drager atomisten

atomisten Met atomisten worden aangeduid de Griekse filosofen Leucippus van Milete (5e eeuw v.C.), zijn leerling Democritus van Abdera (ca. 460-Atterbom, Per Daniel Amadeus

Atterbom, Per Daniel Amadeus (1790-1855) Zweeds filosoof en letterkundige, introduceerde onder invloed van Friedrich von Schelling de Romantiek attribuut (filos.)

attribuut (filos.) In de scholastiek de term voor de eigenschap of het kenmerk van een ding. Daarnaast ook de eigenschap die aan een substantie toegekend Augustinus, Aurelius 1. algemeen

Augustinus, Aurelius 1. algemeen Augustinus (354-430), stammend uit het Noordafrikaanse geslacht Aurelius, was een bisschop die door zijn veelzijdige Augustinus, Aurelius 5. augustinisme

Augustinus, Aurelius 5. augustinisme De kerkvader Augustinus (354-430) was een veelzijdig denker. Meestal zette hij zijn gedachten op papier naar Aurobindho, Sri

Aurobindho, Sri (ook: Ghose Aurobindho; 1872-1950) Indisch filosoof en mysticus in de Vedanta-traditie. Voorvechter van India's nationale onafhankelijkheid. Austin, John Langshaw

Austin, John Langshaw (1911-1960) Brits filosoof, een der belangrijkste analytische filosofen uit Oxford. Austin legde zich vooral toe op de begripsmatige austromarxisme

austromarxisme Marxistische school die tussen 1920 en 1935 in Oostenrijk tot bloei kwam. Belangrijkste voormannen waren o.a. Karl Renner (1870-autonomie (filosofie en theologie)

autonomie (filosofie en theologie) Het woord autonomie (Grieks: autos = zelf en nomos = wet) is vaak beter bekend in de betekenis van zelfstandigheid Avenarius, Richard

Avenarius, Richard (1843-1896) Zwitsers filosoof. Grondlegger van het empiriocriticisme, waarin hij op het metafysisch karakter wijst van wat hij Averroës

Averroës (1126-1198) Arabisch jurist, arts en wijsgeer. (Zijn naam is een verbastering van het Arabische Ibn Roesjd.) Van de islamitische geleerden

Avicenna

Avicenna (Arabisch: Ibn Sina; 980-1037) Islamitisch medicus en wijsgeer van Perzische afkomst. Zijn filosofie is de belangrijkste geweest van de oosterse axioma

axioma (postulaat) Niet bewijsbare uitspraak die aanvaard wordt als grondslag voor een bepaald wetenschapsgebied. Axioma's voor een bepaald wetenschapsgebied Ayer, Alfred Jules

Ayer, Alfred Jules (1910-1989) Brits filosoof. Ayer studeerde filosofie in Oxford en was sinds 1931 als 'fellow' aan zijn Alma Mater verbonden. Tijdens Baader, Franz Xaver Benedikt von

Baader, Franz Xaver Benedikt von (1765-1841) Duits r.-k. theoloog en filosoof, vanaf 1826 hoogleraar dogmatiek en filosofie te München. Bekend Bachelard, Gaston

Bachelard, Gaston (1884-1962) Frans filosoof, mathematicus en natuurkundige. Publiceerde werken over de geschiedenis en de filosofie van de wetenschap Bachmann, Ingeborg

Bachmann, Ingeborg (1926-1973) Oostenrijks schrijfster en filosofe. In haar werk behandelt ze de problematiek van het menselijk onvermogen tot Backer, Franz de

Backer, Franz de (1891-1961) Vlaams schrijver en filosoof, bekend door de roman 'Het dochterken van Rubens' (1922), waarin hij de gedachtewereld Bacon, Francis (filos.)

Bacon, Francis (filos.) (1561-1626) Engels staatsman en geleerde. Hij studeerde wijsbegeerte en rechten te Cambridge. Na voltooiing van zijn studie Bacon, Roger

Bacon, Roger (ca. 1214-1294) Engels filosoof en natuurgeleerde. Kort na 1247 toegetreden tot de orde der franciscanen. Voorstander van verstandelijke Badener School

Badener School (Zuidwest-Duitse School) Richting binnen het neokantianisme. De grondlegger van de Badener School was Windelband. Hij verklaarde Baerle, Casper van

Baerle, Casper van (ook Casper Barlaeus; 1584-1648) Nederlands predikant, geleerde en dichter. Tot 1619 hoogleraar in de logica, vanaf 1632 hoogleraar Bahya ben Jozef ibn Pakuda

Bahya ben Jozef ibn Pakuda (11e eeuw) Joods filosoof die volgens de overlevering verbonden was aan het rabbinaal gerechtshof te Zaragossa. Zijn Ballanche, Pierre-Simon

Ballanche, Pierre-Simon (1776-1847) Frans dichter en wijsgeer uit de kring rond Chateaubriand en Mme Récamier. Zijn hoofdwerk, 'Essais de paling

Balmès, Jaime Luciano

Balmès, Jaime Luciano (1810-1848) De 'nationale filosoof' van Spanje in de 19e eeuw, dank zij zijn verheerlijking van Spanje en het rooms-katholicisme barokscholastiek

barokscholastiek Tweede fase in de geschiedenis van de scholastiek, ook wel Spaanse scholastiek genaamd. Deze fase begon in de 16e eeuw. In de Bartholomaeus Anglicus

Barth, Paul

Barth, Paul (1858-1922) Duits filosoof. In 1897 hoogleraar te Leipzig. Barth bewoog zich op het terrein van de geschiedfilosofie en trachtte deze uit Bauch, Bruno

Bartholomaeus Anglicus (gest. ca. 1250) Middeleeuws encyclopedist, die talloze planten en dieren beschreef zonder er zelf ooit een goed bekeken

Bauch, Bruno (1877-1942) Duits neokantiaans filosoof. In 1911 hoogleraar te Halle en in 1916 richt hij de Deutsche Philosopische Gesellschaft op. Baumgardt, David

Baumgardt, David (1890-1963) Duits filosoof, in 1937 evenwel uit Duitsland vertrokken. Na een aanvankelijk esthetische en geschiedfilosofische Baur, Franciscus Johannes (Frank)

Baur, Franciscus Johannes (Frank) (1887-1969) Vlaams literatuurhistoricus en filosoof, vanaf 1932 hoogleraar aan de universiteit te Gent. Baur Bavink, Bernhard

Bavink, Bernhard (1879-1947) Duits natuurfilosoof die probeerde de christelijke wereldbeschouwing met de opvattingen van de wetenschap te verzoenen. Bayle, Pierre

Bayle, Pierre (1647-1706) Frans filosoof. Tot zijn dood besteedde Bayle zijn tijd voornamelijk aan het voltooien van zijn `Dictionnaire historique et Bazard, Armand

Bazard, Armand (1791-1832) Leerling van Saint-Simon, schreef met Prosper Enfantin 'Exposition de la doctrine de Saint-Simon' (1828-1830). Zij Beattie, James

Beattie, James (1735-1803) Schots dichter en professor in de filosofie te Aberdeen. Auteur van 'The minstrel, or The progress of genius' (1771-74), Becher, Erich

Becher, Erich (1882-1929) Duits filosoof. In 1916 hoogleraar te München. Becher is een kritisch realist en vitalist, in zoverre dat hij natuur en geest Becker, Oskar

Becker, Oskar (1889-1964) Duits filosoof, in 1931 hoogleraar te Bonn. Becker paste de fenomenologische methode toe in zijn studie van de wiskunde Beerling, Reinier Franciscus

Beerling, Reinier Franciscus (1905-1979) Nederlands filosoof, gepromoveerd bij H.J. Pos ('Moderne doodsproblematiek', 1945); hoogleraar te Leiden begrip

begrip Een begrip wordt in de wijsbegeerte gehanteerd om te beschrijven wat een ding in wezen is. Zodra een ding, bijvoorbeeld 'een bruin paard m

Bekennende Kirche

Bekennende Kirche (Du: Bekenntnis = belijdenis) Afsplitsing van de protestantse Kerk in Duitsland die zich verzette tegen het nationaal-socialisme. Bellaar Spruyt, Cornelis

Bellaar Spruyt, Cornelis (1842-1901) Nederlands wijsgeer. In 1877 hoogleraar te Amsterdam. Bellaar Spruyt was kantiaans georinteerd. Hij wees bellum omnium contra omnes

bellum omnium contra omnes (Lat.: `de oorlog van allen tegen allen') Hobbes gebruikte deze zinsnede om aan te geven hoe mensen zich tegenover Benedict, Ruth Fulton

Benedict, Ruth Fulton (1887-1948) Amerikaans antropologe en leermeesteres van Margaret Mead. Zij was de belangrijkste vertegenwoordiger van Beneke, Friedrich Eduard

Beneke, Friedrich Eduard (1798-1854) Duits filosoof. Werd in 1832 na Hegels dood buitengewoon hoogleraar te Berlijn. Hij ging uit van een natuurw

Bengtsson, Frans Gunnar

Bengtsson, Frans Gunnar (1894-1954) Zweeds filosoof, dichter, romancier en essayist. Zijn werk kenmerkt zich door een grote historische belangst

Bense, Max

Bense, Max (1910-1990) Duits filosoof. Bense werd in 1949 hoogleraar in de mathematische logica en theorie van de techniek in Stuttgart. Hij was Bentham, Jeremy

Bentham, Jeremy (1748-1832) Brits rechtsgeleerde en politiek filosoof. Ontwikkelde zijn utilitaristische ethiek (utilisme) in Fragment on government

beoordeling

beoordeling Waardeoordeel, in die zin onderscheiden van het logische oordeel. Dit onderscheid stamt uit het neokantianisme en werd voor het eerst Berdjajev, Nikolaj Aleksandrovitsj

Berdjajev, Nikolaj Aleksandrovitsj (1874-1948) Religieus denker van Russische origine. Hij zocht naar de plaats van de mens in deze wereld en naar Bergson, Henri

Berg, Jan Hendrik van den (geb. 1914) Nederlands psychiater, hoogleraar in de conflictpsychologie en de fenomenologische methode te Leiden. Introd

Bergson, Henri (1858-1941) Frans filosoof, met zijn filosofie van het scheppende leven heeft hij in de eerste helft van de 20e eeuw invloed uitgeoefend Berg, Jan Hendrik van den

Berkeley, George

Berkeley, George (1685-1753) Anglicaans bisschop, vooral bekend gebleven als filosoof. Hij behoorde tot de empiristische filosofen die uitgingen Berlinger, Rudolph

Berlin, Isaiah (1909-1997) Brits filosoof. Berlin, die in Letland werd geboren en na de Russische Revolutie met zijn ouders naar Groot-Brittannië kwam, Bernardus Sylvestris van Tours

Berlinger, Rudolph (geb. 1907) Duits filosoof, hoogleraar te Würzburg. Komt vanuit de fenomenologische traditie tot een hernieuwde waardering voor Berlin, Isaiah

Bernardus Sylvestris van Tours (Bernhard van Tours,Bernhard Silvestris; ca. 1100-1167) Frans humanist, bekend door zijn 'De mundi universitate', Bernardus van Chartres

Bernardus van Chartres (1050-1126) Middeleeuws filosoof, kanselier van de School van Chartres. Was in zijn natuuropvatting platonistisch en in

Bernays, Paul Isaac

Bernays, Paul Isaac (1888-1977) Zwitsers wiskundige. Hield zich bezig met grondslagenonderzoek en bewijstheorie. Paste de axiomatische metho

Bertalanffy, Ludwig von

Bertalanffy, Ludwig von (1901-1972) Hongaars-Canadees bioloog en filosoof, hoogleraar in Canada (1949). Medeoprichter van de 'Society for Genera

Beth, Evert Willem

Beth, Evert Willem (1908-1964) Nederlands logicus die van grote betekenis geweest voor de ontwikkeling van de wetenschappelijke en systematische beweging (filos.)

beweging (filos.) In natuurwetenschappelijke zin de in de tijd verlopende plaatsverandering van een lichaam of de overgang van een stoffelijk deeltje bewijs (filos.)

bewijs (filos.) Methode waarmee met behulp van logische regels uit een reeks van stellingen of wetten een conclusie wordt afgeleid (deductie). Voor Beyer, Wilhelm R.

Beyer, Wilhelm R. (geb. 1902) Duits filosoof. Bekend als uitgever van de 'Hegeljahrbücher' en als stichter van de Internationale Hegel-Gesellschaft. Beysens, Josephus Theodorus

Beysens, Josephus Theodorus (1864-1945) Nederlands neothomistisch filosoof. In 1895 professor aan het seminarie Warmond. In 1904 bijzonder bhakti

bhakti (Sanskr.) Verering, liefdevolle toewijding, overgave aan het goddelijke brahman of de god Visjnoe. In het hindoeïsme vooral benadrukt in de Biel, Gabriel

Biel, Gabriel (ca. 1410-1495) Duits filosoof en theoloog, hoogleraar in Tübingen. Zocht aansluiting bij de moderne devotie. Geschriften behoren tot Bierens de Haan, Johannes Diderik

Bierens de Haan, Johannes Diderik (1866-1943) Nederlands filosoof. Promoveerde in de theologie (1891) en was aanvankelijk predikant. Gaf aan Bijbel 6. Bijbel en wetenschap

Bijbel 6. Bijbel en wetenschap De Bijbel kan worden bestudeerd als 'richtlijn voor het leven' (dat is de betekenis van de term Torah), dan wel als '

Black, Max

Black, Max (geb. 1909) In Rusland geboren en in Engeland opgeleid analytisch filosoof. Vanaf 1940 in de VS werkzaam, vooral op het gebied van Blanshard, Brand

Blanshard, Brand (geb. 1892) Amerikaanse filosoof, doceerde o.a. te Yale. In 'The nature of thought' (1939) beschrijft Blanshard de ontwikkeling Bloch, Ernst

Bloch, Ernst (1885-1977) Duits marxistisch filosoof. Bloch werd vooral bekend door zijn omvangrijke studie 'Das Prinzip Hoffnung'. Daarin ontwikkelde Blondel, Maurice

Blondel, Maurice (1861-1949) Frans filosoof, achtereenvolgens hoogleraar te Montauban, Lille en Aix-en-Provence. Zag alle menselijke activiteit Bochenski, Joseph Maria

Bochenski, Joseph Maria (geb. 1902) Pools filosoof, dominicaan, hoogleraar te Freiburg. Publiceerde op het gebied van de logica, o.a. 'Formale L

Bodin, Jean

Bodin, Jean (ca. 1530-1596) Frans politiek filosoof. Bodin gebruikte zijn schrijverstalent voor drie soorten onderwerpen: staatsrecht, economie en Boecharin, Nikolaj Ivanovitsj

Boecharin, Nikolaj Ivanovitsj (1888-1938) Russisch marxistisch ideoloog en econoom, medewerker van Lenin en leider van de 3e Internationale (Boek van Vorst Sjang

Boek van Vorst Sjang (Sjang-tjiuun sjoe, Shangjunshu) Het B. dateert uit de 3e eeuw v.C. en geldt als een van de meest karakteristieke werken van boeshido

boeshido (Japans: de weg van de krijgers) Trainingsmethode en ethiek van de samoerai die uitgroeide tot de nationale ideologie. Het vervullen van Boëthius, Anicius Manlius Severinus

Boëthius, Anicius Manlius Severinus (ca. 490-524) Romeins filosoof, voornamelijk bekend als logicus. Boëthius' geschriften weerspiegelen de stand Bolland, Gerardus Johannes Petrus Josephus

Bolland, Gerardus Johannes Petrus Josephus (1854-1922) Nederlands filosoof, hoogleraar te Leiden (vanaf 1896), waar hij de hegeliaanse wijsbegeerte Bollnow, Otto Friedrich

Bollnow, Otto Friedrich (1903-1991) Duits filosoof en pedagoog, hoogleraar te Giessen (1939-46), Mainz (1946-53) en Tübingen (1953-70). Publicee

Bolzano, Bernard

Bolzano, Bernard (1781-1848) Oostenrijks filosoof en wiskundige. Tot priester gewijd en hoogleraar godsdienstfilosofie (1805); afgezet na een conflict Bonald, Louis Gabriel Ambroise, vicomte de

Bonald, Louis Gabriel Ambroise, vicomte de (1754-1840) Frans sociaal-filosoof, samen met Joseph de Maistre de voornaamste theoreticus van de Boodin, John Olof

Boodin, John Olof (1869-1956) Zweeds filosoof die in 1886 naar de VS emigreerde. Leerling en vriend van J. Royce, wiens idealisme hij echter niet Bosanquet, Bernard

Bosanquet, Bernard (1848-1923) Engels filosoof. Doceerde te Oxford, (1871-81) en aan het Saint Andrews College in Schotland (1903-08). In de Boscovich, Ruggiero Giuseppe

Boscovich, Ruggiero Giuseppe (eig. Rudzer Josip Boskovic; 1711-1787) Slavisch-Italiaans filosoof, wis-, natuur- en sterrenkundige. In zijn 'Theoria Bossuet, Jacques Bénigne

Bossuet, Jacques Bénigne (1627-1704) Frans geestelijke, hofprediker, groot redenaar, vanaf 1681 bisschop te Meaux. Toonaangevend denker van Boström, Christopher Jakob

Boström, Christopher Jakob (1797-1866) Zweeds filosoof, hoogleraar in de 'praktische filosofie' te Uppsala tussen 1828 en 1863. In zijn systeem Boulainvilliers, Henri de

Boulainvilliers, Henri de (1658-1722) Graaf van Saint-Saire; Frans historicus, politiek filosoof en statisticus. Ontwikkelde een theorie voor vergelijkend Boutroux, Emile

Boutroux, Emile (1845-1921) Frans filosoof. Na zijn dissertatie 'De la contingence des lois de la nature' (1874), op slag hoogleraar aan de Sorbonne. Braithwaite, Richard Bevan

Braithwaite, Richard Bevan (1900-1990) Brits filosoof, hoogleraar te Cambridge (1953-67). Ontwikkelde in zijn hoofdwerken 'Scientific explanation'

Breda, Herman Leo van

Breda, Herman Leo van (1911-1978) Belgisch filosoof. Richtte in 1938/39 het Husserl-archief in Leuven op, dat de uitgave van de manuscripten Brentano, Franz

Brentano, Franz (1838-1917) Duits filosoof. Brentano was priester, maar verliet in 1873 de Kerk. Hij is vooral bekend geworden omdat hij grote invloed Breysig, Kurt

Breysig, Kurt (1866-1940) Duits geschiedfilosoof, leerling van Gustav Schmoller. Vatte in zijn 'Der Stufenbau und die Gesetze der Weltgeschichte' BRITE

BRITE (Basic Research in Industrial Technologies for Europe) Een programma van de Europese Unie voor onderzoek, ontwikkeling en toepassing van Broad, Charles Dunbar

Broad, Charles Dunbar (1887-1971) Engels filosoof, hoogleraar te Cambridge van 1935 tot 1953. Behoort tot de neo-realistische school van G.E.

Broch, Hermann

Broch, Hermann (1886-1951) Oostenrijks schrijver, zoon van een joods textielfabrikant. Na een vakopleiding te Wenen en Mühlhausen trad hij toe

Bröcker, Walter

Bröcker, Walter (geb. 1902) Duits filosoof. Tegenstander van het positivisme; stelt dat de moderne wetenschap de mythische eenheid van de wereld Brunner, Constantin

Brunner, Constantin (pseud. van Leopold Wertheimer, 1862-1937) Duits filosoof. Nogal mystiek denker, sterk beïnvloed door het pantheïsme van

Bruno, Giordano

Bruno, Giordano (1548-1600) Italiaans filosoof en vrijdenker. In zijn werk heeft het nieuwe wereldbeeld van de Renaissance, ontstaan uit de bewustwording Buber, Martin

Buber, Martin (1878-1965) Joods wijsgeer, die vooral bekend werd door zijn publicaties over het chassidisme; een stroming die in de 18e eeuw in Oost-Buchanan, George

Buchanan, George (1506-1582) Schots dichter, historicus en humanist. Hij was een veelzijdig, productief publicist van o.a. lyrisch-didactische poëzie, Büchner, Friedrich Karl Christian Ludwig

Büchner, Friedrich Karl Christian Ludwig (1824-1899) Duits filosoof, populariseerde het 19e-eeuwse materialisme. Had enorm succes met zijn boek Budé, Guillaume

Budé, Guillaume (ook Budaeus; 1467-1540) Frans humanistisch schrijver. Hij studeerde rechten en verdiepte zich aansluitend bijzonder in het Grieks. Buridanus, Johannes

Buridanus, Johannes (ca. 1300-1358) Frans scholastiek filosoof. Formuleerde een theorie over beweging (impetusleer), die als een voorloper van Burke, Kenneth

Burke, Kenneth (1897-1993) Amerikaans literair criticus. Burke zag de literatuur als een ritueel, als een symbolische handeling die ons in staat stelt Burleigh, Walter

Burleigh, Walter (1275-na 1343) Engels scholastisch filosoof, leerling van Duns Scotus en tegenstander van het nominalisme van Occam. Vooral bekend Busbecq, Ogier Ghislain de

Busbecq, Ogier Ghislain de (1522-1592) Zuid-Nederlands humanist en diplomaat, zond als gezant van keizer Ferdinand I bij de sultan van Turkije Busleiden, Hiëronymus

Busleiden, Hiëronymus (1470-1517) Zuid-Nederlands humanist en diplomaat, o.a. raadsheer bij de Grote Raad van Mechelen (vanaf 1504) en gezant

Caillois, Roger

Caillois, Roger (geb. 1913) Frans essayist, antropoloog en filosoof. Zijn proza heeft meer de vorm van wijsgerige en sociologische uiteenzettingen Campanella, Tommaso

Campanella, Tommaso (Gian Domenico C.; 1568-1639) Italiaans filosoof; dominicaner monnik. Werd in 1599 wegens ketterij tot gevangenschap Capra, Fritjof

Capra, Fritjof (geb. 1939) Oostenrijks-Amerikaans natuurkundige en filosoof. Capra is van mening dat het huidige paradigma, het wetenschappelijk Carnap, Rudolf

Carnap, Rudolf (1891-1970) Duits filosoof. Carnap kan beschouwd worden als de belangrijkste vertegenwoordiger van het logisch positivisme. Deze Carneades

Carneades (ca. 214-129 v.C.) Grieks filosoof, bestrijder van de Stoa, met name van Chrysippus van Soli. De zekerheid van kennis kan volgens Carneades cartesianisme

cartesianisme De filosofische stroming van de aanhangers van Descartes (wiens naam verlatiniseerd `Cartesius' luidt). De eerste cartesianen waren Casmann, Otto

Casmann, Otto (1562-1607) Protestants Duits filosoof en bestrijder van het aristotelianisme. Zijn hoofdwerk is 'Psychologia anthropologica' (1594-Cassirer, Ernst

Cassirer, Ernst (1874-1945) Duits filosoof, die vooral betekenis heeft gehad door zijn cultuurfilosofische en antropologische denkbeelden. Ook op Castelvetro, Lodovico

Castelvetro, Lodovico (1505-1571) Italiaans schrijver en filosoof. Na in 1555 bij verstek ter dood veroordeeld te zijn op beschuldiging van moord, categorie

categorie Categorie is een soortbegrip waarmee men de dingen kan bepalen en rangschikken. In ons denken werken we veel met deze soortbegrippen. categorisch oordeel

categorisch oordeel Term uit de filosofie van Kant voor een van de twaalf vormen van een oordeel, nl. de onvoorwaardelijke uitspraak, voor Kant categorische propositie

categorische propositie In de Aristotelische logica een enkelvoudige propositie (uitspraak), d.w.z. een propositie die geen andere proposities bevat. causa sui

causa sui (Lat.: `oorzaak van zichzelf') In het algemeen een uitdrukking voor een volstrekte vorm van zelfbepaling, in het bijzonder gebruikt als filosofische causaliteit

causaliteit (oorzakelijkheid) Het feit dat bepaalde verschijnselen de oorzaken zijn van andere verschijnselen (de gevolgen). De relatie tussen oorzaak Celsus

Celsus (ca. 150 n.C.) Platonisch wijsgeer en eerste wetenschappelijke bestrijder van de christelijke leer. Ons bekend uit het geschrift 'Contra Celsum' ceteris paribus

ceteris paribus (Lat.: onder overigens gelijkblijvende omstandigheden) Wetenschappelijke clausule met betrekking tot een bepaalde oorzakelijke re

Charlier, Jean

Charlier, Jean (1924-1989) Belgisch strip-auteur. Charlier gaf het advocatenambt op om zich geheel als striptekenaar te kunnen ontplooien. Hij werkte Chrysippus van Soli

Chrysippus van Soli (280-209 v.C.) Grieks filosoof, leider van de Stoa. Van zijn vele geschriften is niets bewaard gebleven. Stelde de theorie op van Church, Alonzo

Church, Alonzo (geb. 1903) Amerikaans logicus, leverde bijdragen tot de ontwikkeling van de mathematische of symbolische logica, o.a. in 'A formulation Cioran, Emile

Cioran, Emile (1911-1995) Roemeens-Frans essayist. Cioran studeerde filosofie in Boekarest en verbleef sinds 1937 in Frankrijk. Zijn wijsgerig, sceptisch cirkelredenering

cirkelredenering (circulus vitiosus, diallelie, vicieuze cirkel) Redenering waarbij het uitgangspunt de geldigheid van de conclusie veronderstelt. Kan Clap, Thomas

Clap, Thomas (1703-1757) Amerikaans natuurfilosoof, werd in 1739 rector en later president van de Yale-universiteit. Hier deed hij onderzoek op Clarke, Samuel

Clarke, Samuel (1675-1729) Engels filosoof, fervent aanhanger van de opvattingen van Newton. In zijn beroemde briefwisseling met Leibniz verdedigt classificatie

classificatie Indeling van een verzameling met als doel inzicht te verkrijgen in een gecompliceerd geheel. In de biologie worden levende organismen Clauberg, Johannes

Clauberg, Johannes (1622-1665) Duits filosoof, studeerde in Groningen en geldt als een der eerste Duitse cartesianen. Vooral in zijn 'De cognitione Cleanthes van Assos

Cleanthes van Assos (ca. 331-232 v. C.) Grieks filosoof, opvolger van Zeno van Citium, de stichter van de Stoa.

coderen

coderen Het omzetten van voorvallen of gebeurtenissen in symbolen. Een serie geluiden kan bijvoorbeeld begrepen worden als een talige uitdrukking. cogito ergo sum

cogito ergo sum (Latijn: ik denk, dus ik ben/besta) Filosofisch uitgangspunt van Descartes. Het denken zelf, inclusief de stelselmatige twijfel aan de Cohen, Hermann

Cohen, Hermann (1842-1918) Duits filosoof, samen met Paul Natorp oprichter van de Marburger Schule, een sterk logisch-theoretisch en mathematisch coherentietheorie

coherentietheorie Opvatting in de kennistheorie waarbij men waarheid ziet als de consistentie van een groot aantal samenhangende uitspraken. De collectivisme

collectivisme Leer die het individu als ondergeschikt beschouwt aan de gemeenschap (Staat, partij, Kerk, enz.). Het collectivisme staat tegenover individualisme Collingwood, Robin George

Collingwood, Robin George (1889-1943) Engels filosoof en archeoloog. Hoogleraar te Oxford. In zijn 'Religion and philosophy' (1916) en 'Speculum common sense

common sense Het aan alle mensen toebehorende en gemeenschappelijke gezonde verstand. Wordt in de filosofie van de Schotse School als het aangeboren Communistisch Manifest

Communistisch Manifest Politiek pamflet in 1848 gepubliceerd door Karl Marx (1818-1883) en Friedrich Engels (1820-1895). Het Communistisch comprehensie

comprehensie (connotatie) Som van eigenschappen en kenmerken waardoor de inhoud van een algemeen begrip wordt vastgelegd. Samenhangend Comte, Isodore Auguste Marie François-Xavier

Comte, Isodore Auguste Marie François-Xavier (1798-1857) Frans filosoof, grondlegger van het 19e-eeuwse positivisme; Comte is ook bekend concept

concept De bewuste mentale voorstelling van iets. Dit kan betrekking hebben op uiteenlopende begrippen als tafel, God, seksualiteit en zelfs op het conceptformatie

conceptformatie Ook begripsvorming. De vorming van een concept in het hoofd en het kunnen gebruiken ervan. Iemand die bijvoorbeeld een inleiding conceptualisme

conceptualisme Opvatting dat algemene begrippen (universalia) mentale constructies zijn, voortgebracht door het menselijk intellect, waarmee wij Condillac, Étienne Bonnot de

Condillac, Étienne Bonnot de (1715-1780) Frans filosoof, oorspronkelijk opgeleid tot geestelijke. Werkte de ideeën uit van de Engelse filosoof John condition humaine

condition humaine In het existentialistische denken gebruikelijke aanduiding voor de situatie waarin de mens zich bevindt. Wordt vooral daardoor confirmatie

confirmatie Het aannemelijk maken dat een theorie een goede verklaring biedt op grond van gedane waarnemingen. Dit gaat minder ver dan verificatie. confucianisme

confucianisme Confucianisme is de westerse benaming van de officiële staatsleer van het Chinese Keizerrijk. Begonnen als een van de vele gedachtenstromingen Confucius

Confucius (Koeng-foe-tse, Kongfuzi; 551-479 v.C.) Chinees wijsgeer, grondlegger van het confucianisme. Kleine ambtenaar, die veel - vergeefse -

connotatie

connotatie De bijbetekenis die een woord heeft naast de eigenlijke betekenis. Meestal wordt het begrip gebruikt om verwijzingen van emotionele aard connotatie en denotatie (filos.)

connotatie en denotatie (filos.) (comprehensie en extensie) Termen, ingevoerd door Mill om twee betekenissen van een algemene term aan te geven. consistentie (filos.)

consistentie (filos.) Vrij zijn van tegenspraak, in het bijzonder van wiskundige en logische systemen. Door het optreden van paradoxen in de wiskunde consolatio

consolatio (Lat.: troost) Filosofische verhandeling, vaak in briefvorm, die troost moet geven bij droevige gebeurtenissen, zoals dood of verbanning. contextualiteit

contextualiteit Begrip dat een steeds centraler plaats inneemt in de discussies over betekenistheorie in de (taal)filosofie en linguïstiek. In de analytische contingentie

contingentie Toevalligheid in de zin van niet-noodzakelijkheid. Gebruikt voor gebeurtenissen waarvoor geen natuurlijke en dwingende oorzaken gegeven contracttheorie

contracttheorie Theorie waarmee wordt beoogd de politieke ordening van de staat te verklaren uit een al dan niet denkbeeldige overeenkomst tussen contradictio in adjecto

contradictio in adjecto (Lat.) Tegenspraak die ontstaat doordat het bijvoeglijk naamwoord een eigenschap aanduidt die het subject niet kan bezitten, contradictio in terminis

contradictio in terminis (Lat.) Tegenspraak die ontstaat doordat een bepaling van een term wezenlijk tegenstrijdig is met die term, bijv. `koperen strijkijzer' contrapositie

contrapositie Term uit de traditionele logica voor het gelijktijdig ontkennen en van plaats laten verwisselen van de termen van een (bevestigende) bewering. contrastparen

contrastparen Volgens de Franse antropoloog en filosoof Claude Lévi-Strauss aan alle mythologieën ten grondslag liggende tegenstellingen. Contrastparen conventionalisme (filos.)

conventionalisme (filos.) Opvatting waarbij men ervan uitgaat dat de waarheid van uitspraken en van logische of wiskundige beweringen uiteindelijk

copernicaanse omwenteling

copernicaanse omwenteling De wetenschappelijke revolutie ontketend door de vervanging van het traditionele geocentrische wereldbeeld van Ptolemaeu

copula

copula (Lat.: band, riem) In de logica de naam van het koppelwerkwoord in categorische proposities, zoals `is' in `Socrates is een mens'. Voorbeeld: correspondentietheorie

correspondentietheorie Opvatting waarbij men stelt dat de waarheid van uitspraken berust op een ondubbelzinnige overeenstemming (een één-één Cotin, Charles

Cotin, Charles (1604-1682) Frans dichter en filosoof. Hij werd tot priester gewijd en had als hofprediker van Lodewijk XIII en XIV grote invloed op credo quia absurdum

credo quia absurdum (Latijn: ik geloof het omdat het absurd, onbegrijpelijk is) Uitdrukking waarmee aangegeven wordt dat in weerwil van alle op credo ut intelligam

credo ut intelligam (Latijn: ik geloof opdat ik kan begrijpen) Uitspraak waarmee aangegeven wil zijn dat aan een juist verstandelijk inzicht het geloof criterium (filos.)

criterium (filos.) Maatstaf op grond waarvan men een zaak of begrip herkent en van andere onderscheidt. Zo hanteert men voor de indeling van levende criticisme

criticisme Onderzoek naar de voorwaarden waaronder en de vooronderstellingen op grond waarvan wetenschappelijke kennis mogelijk is. Meer in het Critolaus

Critolaus (2e eeuw v.C.) Grieks filosoof die als hoofd van de Peripatetische School Aristoteles en diens opvatting over de eeuwigheid van de wereld Croce, Benedetto

Croce, Benedetto (1866-1952) Italiaans filosoof, criticus, historicus en politicus. Croce was een van de grote Italiaanse denkers uit de eerste helft van Crockaert, Petrus

Crockaert, Petrus (ca. 1470-1514) Zuid-Nederlands filosoof en theoloog, sinds 1503 dominicaan. Vanuit nominalistische opvatting overgegaan naar Crusius, Christian August

Crusius, Christian August (1715-1775) Duits filosoof. Verwierp Leibniz' opvattingen over de 'harmonia praestabilita' en zijn beginsel van voldoend

Cudworth, Ralph

Cudworth, Ralph (1617-1688) Engels filosoof. 1645 hoogleraar te Cambridge. Cudworth wordt beschouwd als leider van de platonisten van Cambridge. cultuurfilosofie

cultuurfilosofie De wijsgerige bezinning op de cultuur, op haar oorsprong, samenhang en ontwikkeling, op haar verhouding tot de natuur en op de verscheidenheid cultuurpessimisme

cultuurpessimisme Verwachting van achteruitgang of verval van de eigen, als waardevol ervaren cultuur. In het bijzonder de na de Eerste Wereldoorlog Cumberland, Richard

Cumberland, Richard (1631-1718) Engels filosoof, behoorde tot de zgn. platonisten van Cambridge. Bestrijder van het materialisme van Hobbes;

Cusanus, Nikolaus

Cusanus, Nikolaus (1401-1464) Duits wijsgeer, theoloog, wiskundige en diplomaat. Cusanus geldt wel als de meest oorspronkelijke denker van de cybernetica

cybernetica (Grieks: kubernètès = stuurman) Tak van wetenschap die de principes bestudeert die ten grondslag liggen aan stuurmechanismen. Deze cynici

cynici Benaming voor een praktisch-filosofische richting in de Griekse Oudheid. Het meest kenmerkende van de cynici was het afwijzen van alle gebruiken cynisme

cynisme Filosofie die gekenmerkt wordt door minachting voor de wereld, afwijzing van alle gebruiken en maatschappelijke banden en schaamteloosheid. Cyrenese School

Cyrenese School (eind 4e - begin 3e eeuw v.C.) Door Socrates' leerling Aristippus (van Cyrene, Noord-Afrika) gestichte filosofenschool, met aanhangers Daisetsoe Teitaro Soezoeki

Daisetsoe Teitaro Soezoeki (1870-1966) Japans filosoof, die een grote bijdrage leverde aan de propaganda van het (Rinzai) zenboeddhisme in Amerika

d'Alembert, Jean-Baptiste Le Rond (1717-1783) Frans wiskundige en filosoof, die vooral bekend is geworden door zijn publicaties op het gebied Ebbinghaus, Julius

Danilevskij, Nikolaj Jakovlevitsj

Danilevskij, Nikolaj Jakovlevitsj (1822-1885) Russisch filosoof, voorstander van het pan-Slavisme. Zijn 'Rossija i Europa' (Rusland en Europa, 1871) Dasein

Dasein (met name bij Heidegger) Het (empirische) aanwezig zijn van een ding of persoon, onderscheiden van het `Sosein' (de gesteldheid, aard of hoedanigheid David van Dinant

David van Dinant (12e eeuw) Afkomstig uit Dinant (België) of Dinan (Bretagne); doceerde filosofie in Parijs. Zijn 'Quaternuli' werden in 1210 samen Dawson, Christopher Henry

Dawson, Christopher Henry (1889-1970) Engels filosoof. Deed onderzoek naar de relatie tussen sociale verschijnselen en religie in de westerse besc

De Morga, Augustus

De Morga, Augustus (1806-1871) Engels logicus en wiskundige, een van de pioniers van de formele logica. Bekend zijn de logische negatiewetten Debray, Régis

Debray, Régis (geb. 1941) Frans filosoof en schrijver, bevriend met Fidel Castro en Che Guevara. Zijn 'Révolution dans la révolution' (1967) gaf een decisieprobleem

decisieprobleem Het probleem in de logica een decisie- oftewel beslissingsmethode te vinden, waarmee in een eindig aantal stappen de vraag beantwoord decisionisme

decisionisme Term voor de opvatting dat aan alle juridische beslissingen geen norm maar een wilsbepaling ten grondslag ligt, die van de rechtsnormen deductie

deductie Redeneervorm waarbij, uitgaande van de waarheid van de premissen, de conclusie noodzakelijk waar is. Zulks in tegenstelling tot de inductie, deductief systeem

deductief systeem Een volgens omschreven logische regels uit axioma's (axiomatisch) opgebouwde theorie (bijv. de euclidische meetkunde).

definitie

definitie Nauwkeurige omschrijving van een begrip zodat dit te onderscheiden is van ieder ander begrip. In zo'n omschrijving valt men dikwijls terug deïsme

deïsme Deïsme is een stroming in de theologie en de filosofie die erkent dat God de wereld heeft geschapen, maar meent dat hij sindsdien niet meer Delboeuf, Joseph Remy Léopold

Delboeuf, Joseph Remy Léopold (1831-1896) Belgisch wiskundig filosoof. Vanaf 1866 hoogleraar te Luik. Zijn 'Prolégomènes philosophiques de Deleuze, Gilles

Deleuze, Gilles (1925-1995) Frans filosoof, hoogleraar aan de universiteit van Lyon (1964-70) en Parijs (vanaf 1970). Deleuze was de filosoof van Delfgaauw, Bernard

Delfgaauw, Bernard (1912-1993) Nederlands filosoof. Delfgaauw studeerde Nederlands, geschiedenis en filosofie aan de Universiteit van Amsterdam Delmedigo, Elia ben Mozes Abba

Delmedigo, Elia ben Mozes Abba (Elia Cretensis; ca. 1460-1497) Italiaans-joods filosoof. Delmedigo was vooral belangrijk voor de Renaissance demiurg

demiurg (Grieks: dèmiourgos) In de tijd van Homerus iemand die een beroep uitoefende ten behoeve van anderen, zoals dokters en zangers, later beperkt Democritus van Abdera

Democritus van Abdera (ca. 460-370 v. C.) Grieks filosoof, met Leucippus van Milete een der eerste atomisten. Hij was tevens de eerste persoon in denken, deductief en inductief

denken, deductief en inductief Twee vormen van denken die elkaars tegenhanger zijn. Inductief denken begint bij bijzonderheden en feiten en komt denktank

denktank Enigszins spottende betiteling voor instituten waar geleerden zich uitsluitend bezighouden met het berekenen van ontwikkelingen in de toekomst denkwetten

denkwetten (elk oordeel is waar of onwaar) Benaming voor drie fundamentele logische en ontologische wetten waarvan werd verondersteld dat waarheid denotatie

denotatie De betekenis van een begrip zoals die in het begrip zelf al gegeven is, zonder verdere bijbetekenissen. De term is afkomstig van de Britse

deontologie

deontologie In de filosofie de leer van plichten, waarden en normen. In het bijzonder die vorm van ethiek waarbij waarden en normen als ondergeschikt Derbolav, Joseph

Derbolav, Joseph (geb. 1912) Oostenrijks pedagoog en (taal)filosoof. Houdt zich bezig met de wetenschapsfilosofische grondslagen van de pedagogie. Derrida, Jacques

Derrida, Jacques (geb. 1930) Frans filosoof, die kan worden gerekend tot de post-structuralisten, samen met o.a. Foucault. Derrida heeft zich sedert Descartes, René

Descartes, René (1596-1650) Een van de invloedrijkste filosofen van de Nieuwe Tijd. Sinds de 19e eeuw wordt hij beschouwd als de vader van het descriptief schema

descriptief schema (beschrijvingsschema) Stramien met behulp waarvan de verschillende variabele eigenschappen van een voorwerp van wetensch

Despauterius, Johannes

Despauterius, Johannes (eig. Jan de Spauter; ca. 1480-1520) Zuid-Nederlands humanist en taalgeleerde. Despauterius studeerde te Leuven, was rec

determinisme

determinisme Denkwijze die uitgaat van de stelling dat alles wat gebeurt noodzakelijkerwijs gebeurt: iedere gebeurtenis wordt bepaald door omstandigheden deugd

deugd Duurzame verworven gerichtheid op het zedelijk goede. De filosoof Plato onderscheidde vier hoofddeugden: wijsheid, moed, voorzichtigheid deugden, kardinale

deugden, kardinale Hoofddeugden (deugd). Een uitgewerkte leer van vier kardinale deugden werd het eerst geleverd door Plato, in zijn `Politeia'. Deustua, Alejandro Octavio

Deustua, Alejandro Octavio (1849-1945) Peruaans filosoof. In aansluiting op K.C.F. Krause en Bergson vat Deustua vrijheid op als het wezen van Dewey, John

Dewey, John (1859-1952) De invloedrijkste pedagoog en filosoof die Amerika ooit gekend heeft. Hij werd sterk beïnvloed door de evolutietheorie dialectiek

dialectiek Term met verschillende betekenissen. Oorspronkelijk stond hij voor een vorm van debatteerkunst. Hegel en Marx gaven het begrip een andere dialectisch materialisme

dialectisch materialisme Het puur filosofische deel van het marxisme. Het dialectisch materialisme ziet de geschiedenis als bepaald door materiële diatribe

diatribe (Gr.: gesprek) Een levendige verhandeling, gewoonlijk over een ethisch probleem, in lichte gesprekstoon (bijv. in Paradoxa stoicorum van Diemer, Alwin

Diemer, Alwin (geb. 1920) Duits filosoof, hoogleraar te Düsseldorf. Diemer is op vele gebieden actief, o.a. op dat van de wetenschapsmethodologie, Dietrich van Freiberg

Dietrich van Freiberg (ca. 1250-na 1310) Duits filosoof, lid van de dominicaner orde. In zijn 'De intellectu et intelligibili' toont Dietrich von Freiberg Digby, Everard

Digby, Everard (1550-1592) Engels filosoof, doceerde aan het Trinity College te Cambridge, o.a. aan Bacon. In 'Theoria analytica' (1579) toont Digby Dijksterhuis, Eduard Jan

Dijksterhuis, Eduard Jan (1892-1965) Nederlands wetenschapshistoricus, hoogleraar te Utrecht (vanaf 1953) en te Leiden (1955-1960). Bekend door Dikaiarchos van Messene

Dikaiarchos van Messene (2e helft 4e eeuw v.C.) Grieks filosoof en directe leerling van Aristoteles. Van zijn vele geschriften zijn slechts fragmenten dilemma

dilemma Redenering volgens welke men verplicht lijkt te kiezen uit twee (meestal onaangename) mogelijkheden. Een klassiek voorbeeld is het volgende. Dillemans, Roger Henri

Dillemans, Roger Henri (geb. 1932) Belgisch hoogleraar. Dillemans, die doctor in de rechten is en filosofie studeerde, was vanaf 1964 werkzaam als Dilthey, Wilhelm

Dilthey, Wilhelm (1833-1911) Duits filosoof en historicus, die bekend is geworden door zijn studies op het gebied van de geesteswetenschappen. In Ding an sich

Ding an sich Aanduiding die Kant gebruikt voor de werkelijkheid zoals die is. Volgens hem kent de mens de werkelijkheid alleen zoals hij deze waarneemt Dingler, Hugo

Dingler, Hugo (1881-1954) Duits filosoof. In wat hij noemt 'methodische filosofie' wil Dingler aantonen dat onze kennis en waarden een voortbrengsel Dio Chrysostomus

Dio Chrysostomus (geb. ca. 50) Romeins redenaar en filosoof. Onder Vespasianus was hij te Rome werkzaam op wetenschappelijk gebied, maar Domitianus Diogenes de Babyloniër

Diogenes de Babyloniër (Diogenes van Selencia; geb. 2e eeuw v.C.) Stoïcijns filosoof, leerling en opvolger van Chrysippus van Soli. Diogenes be

Diogenes Laërtius

Diogenes Laërtius (3e eeuw n. C.) Grieks schrijver, die in tien boeken het leven en denken beschreef van 82 filosofen, van Thales tot en met Epicurus. Diogenes van Apollonia

Diogenes van Apollonia (tweede helft 5e eeuw v. C.) Grieks filosoof, tijdgenoot van Socrates. Hij wordt gerekend tot de jongere natuurfilosofen (p

Diogenes van Sinope

Diogenes van Sinope (ca. 400-324 v. C.) Grieks wijsgeer, die geldt als de eigenlijke stichter van de school der cynici. Zeer talrijk zijn de anekdoten Discours de la méthode

Discours de la méthode (voluit: 'Discours de la méthode pour bien conduire la raison et chercher la vérité dans les sciences'; 1637) Een der belangrijkste dood

dood Einde van het leven door uitvallen van een of meer van de van elkaar afhankelijke lichaamsfuncties. Bij uitvallen van hartwerking en ademhaling Dooyeweerd, Herman

Dooyeweerd, Herman (1894-1977) Nederlands wijsgeer en jurist. Van 1926-65 hoogleraar aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Zijn bekendhei

doxografen

doxografen Oudste geschiedschrijvers van de (Griekse) filosofie, die de meningen (Grieks: doxa) van de aan hen voorafgaande filosofen opschreven: Draper, John William

Draper, John William (1811-1882) Amerikaans (geboren in Engeland) chemicus en fysioloog, vader van H. Draper, vanaf 1839 hoogleraar te New Driesch, Hans Adolf Eduard

Driesch, Hans Adolf Eduard (1867-1941) Duits filosoof, van oorsprong bioloog. Introduceerde in zijn vitalistische theorie het entelechiebegrip, een

drogreden

drogreden Redeneervorm van deductieve of inductieve aard, die - hoewel ongeldig - een schijn van overtuigingskracht bezit. Valt veelal te ontzenuwen dualisme (filos.)

dualisme (filos.) De opvatting dat er twee heterogene en onherleidbare grondbeginselen zijn. Het dualisme speelt op veel gebieden een rol, maar vooral dubbel-aspect theorie

dubbel-aspect theorie Een geopperde oplossing voor het lichaam-geest probleem. De dubbel-aspect theorie stelt dat lichaam en geest twee zijden van Duhem, Pierre Maurice Marie

Duhem, Pierre Maurice Marie (1861-1916) Frans filosoof en natuurkundige, verrichtte baanbrekend werk op het gebied van de thermodynamica. Duintjer, O.D.

Duintjer, O.D. (geb. 1932) Nederlands filosoof. Tussen 1970 en 1987 hoogleraar kennisleer en metafysica aan de Universiteit van Amsterdam. Na 1987 Duitse Beweging

Duitse Beweging Aanduiding voor de bloeitijd van het Duitse geestelijke leven, die ongeveer samenvalt met het leven van Goethe (1749-1832). Zij Duns Scotus, Johannes

Duns Scotus, Johannes (ca. 1266-1308) Een van de laatste grote denkers uit de scholastiek. Hij was voorstander van een scheiding tussen filosofie Durand van St. Pourçain

Durand van St. Pourçain (Durandus de Sancto Porciano; ca. 1275-1334) Frans filosoof, dominicaan, maar tegenstander van Thomas van Aquino. Dvornikovic, Vladimir

Dvornikovic, Vladimir (1881?-1956?) Kroatisch filosoof, leerling van Wilhelm Wundt, schreef o.a. 'Psychologie der slawischen Melancholie' (1917), d'Alembert, Jean-Baptiste Le Rond

Ebbinghaus, Julius (1885-1981) Duits kantiaans filosoof, ontwikkelde een theorie van de staat uitgaande van de idee dat de organisatie van de gemeenschap egoïsme

egoïsme Ook zelfzucht. Het nastreven van het eigenbelang, zonder met anderen rekening te houden. De verhouding tussen beide is een bekend probleem Ehrenfels, Christian von

Ehrenfels, Christian von (1859-1932) Oostenrijks filosoof en psycholoog, hoogleraar te Praag (1896-1932). Introduceerde de term 'Gestalt' in de p

Ehrlich, Walter

Ehrlich, Walter (1896-19?) Duits filosoof die de traditionele metafysica wil vernieuwen door de introductie van andere opvattingen over tijd en lichamelijkheid. eigenschap

eigenschap In de filosofie iets wat als nadere bepaling aan iets toegevoegd wordt. Zogenaamde `noodzakelijke eigenschappen' zijn eigenschappen die Einfühlung (filos.)

Einfühlung (filos.) (invoeling) Het zich verplaatsen in de ander en diens voorstellingen en het op deze wijze begrijpen ervan. Wordt in het bijzonder Eisler, Rudolph

Eisler, Rudolph (1873-1926) Oostenrijks filosoof. Als leerling van Wundt en beïnvloed door Kant kwam Eisler tot een 'fenomenalisme', waarin hij eleaten

eleaten Griekse filosofen die de eenheid en onveranderlijkheid van het zijnde als uitgangspunt voor hun denken namen en verandering en beweging Ellul, Jacques

Ellul, Jacques (1912-1994) Frans ethicus en theoloog. Ellul studeerde rechten, rechtsgeschiedenis en sociologie in Bordeaux en Parijs, maar maakte Elyot, Thomas

Elyot, Thomas (1499-1546) Engels prozaschrijver, diplomaat en geleerde. Leerling van Thomas More en promotor van het humanisme in Engeland. emanatie (fil.en rel.)

emanatie (fil.en rel.) De leer van de uitvloeïing der dingen uit een hoogste beginsel, de godheid.

Emge, Carl August

Emge, Carl August (1886-1970) Duits rechtsfilosoof; bestreed relativisme in de rechtsfilosofie en werkte het kantiaanse idee van de verplichtende Empedocles van Agrigentum

Empedocles van Agrigentum (ca. 490-ca. 430 v. C.) Grieks filosoof en arts, die wordt gerekend tot de jongere natuurfilosofen (pre-socraten). Hij empirisme

empirisme Een belangrijke filosofische stroming waarin ervan uitgegaan wordt dat voor het bereiken van kennis de zintuiglijke of onmiddellijke ervaring encyclopedisten

encyclopedisten Een groep Franse filosofen, wetenschapsmensen en schrijvers uit de 18e eeuw, die deze benaming te danken hebben aan hun medewerking Engels, Wilhelm Friedrich

Engels, Wilhelm Friedrich (1820-1895) Duits filosoof en socialistisch theoreticus. Stond aanvankelijk onder invloed van Feuerbach en Hegel. Beïnvl

Enneaden

Enneaden Geschriften van de filosoof Plotinus (ca. 204-270). Gepubliceerd in de vorm van zesmaal negen verhandelingen (enneade = negental), geschreven ens

ens (Latijn: zijnde) Filosofisch gebruikt voor zijnde, zijn, wezen, enz. Vooral in de relatie tussen het meest algemene zijn en de afzonderlijke individuele Epictetus

Epictetus (ca. 60-ca. 140) Grieks filosoof, stichtte in Nicopolis (Griekenland) een stoïcijnse school. Bekend om het 'Encheiridion', een door zijn leerling epicurisme

epicurisme Levenshouding, genoemd naar Epicurus, waarbij men ernaar streeft zoveel mogelijk persoonlijke genietingen te smaken. Een belangrijk Epicurus

Epicurus (342-271 v.C.) Grieks wijsgeer en stichter van de Epicureïsche School. Hij is van grote betekenis geweest voor het Griekse denken over de epitome

epitome (Gr.: epitomos = afgesneden) Uittreksel van een wetenschappelijk of literair boek; in het Latijn: excerptum geheten.

equivalentie

equivalentie Gelijkwaardigheid, een connectief ofwel logisch voegwoord, dat genoteerd wordt als ?. De definitie van equivalentie is als volgt: twee Erasmusprijs

Erasmus, Desiderius (ca. 1466/69-1536) Zeer belangrijk vertegenwoordiger van het humanisme. Erasmus publiceerde een groot aantal werken over

Erasmusprijs Geldprijs die jaarlijks wordt toegekend aan een persoon of een instelling die een bijzondere bijdrage heeft geleverd op cultureel-, sociaal- Erasmus, Desiderius

Erdmann, Benno

Erdmann, Benno (1851-1921) Duits filosoof, voorstander van een psychologistische opvatting van de logica als een normatieve wetenschap over het Erdmann, Johann Eduard

Erdmann, Johann Eduard (1805-1892) Duits filosoof. In 1836 hoogleraar aan de universiteit van Halle, de eerste universiteit die naar het hegelianisme ervaring

ervaring 1. De ondervinding van een meegemaakte gebeurtenis. 2. Het door ondervinding leren. Binnen het empirisme wordt deze vorm van ervarin

essentie

essentie (Lat.: essentia, `wezen') In het filosofische spraakgebruik onderscheidt men essentie van existentie. Existentie duidt op het concrete bestaan, esthetica (filos.)

esthetica (filos.) De filosofische discipline waarin men zich bezighoudt met de kunst. Deze discipline is normatief: er worden zowel positief- als negatief-ethiek (filos.)

ethiek (filos.) De wetenschap van wat goed en kwaad is. Ook wordt ethiek wel omschreven als de wetenschap van het zedelijk handelen. Het woord ethos

ethos Complex van fundamentele zedelijke waarden, kenmerkend voor een bepaalde groep, samenleving of tijdvak. Identiek aan het begrip 'tijdgeest' Euclides van Megara

Euclides van Megara (ca. 450-380 v. C.) Grieks filosoof, een van de socratici. Hij wordt beschouwd als de stichter van de door Socrates geïnspireerde eudemonisme

eudemonisme Stroming in de ethiek waarin men het streven naar de grootste mate van gelukzaligheid als richtsnoer voor het menselijk handelen neemt. Eudemus van Rhodos

Eudemus van Rhodos (eind 4e-begin 3e eeuw v. C.) Grieks filosoof, directe leerling van Aristoteles. Eudemus is vooral van belang omdat hij in zijn evidentie (filos.)

evidentie (filos.) Het directe inzicht in de waarheid van een bepaald oordeel. Het begrip is fundamenteel in de filosofie van Descartes en van Husserl existentialisme

existentialisme Verzamelnaam voor een aantal filosofische stromingen waarvan de aanhangers vooral belangstelling hadden voor de positie van de existentie

existentie In het algemeen de term voor het concrete `bestaan', in tegenstelling tot het bestaan in wezen (essentie).

exploratief onderzoek

exploratief onderzoek Een vorm van onderzoek die bedoeld is als een eerste verkenning van het terrein. Dit heeft als doel vage verbanden nader te

extensie (filos.)

extensie (filos.) (denotatie) De verzameling dingen die begrepen zijn onder een algemeen begrip. Wordt vaak gebruikt tegenover comprehensie (connotatie). ezel van Buridanus

ezel van Buridanus Ezel die niet kan kiezen tussen twee schelven hooi en daardoor verhongert. Het verhaal komt voor bij Aristoteles. De Arabische falsificatie

falsificatie Weerlegging. Volgens de wetenschapsfilosoof Karl Raimund Popper (1902-1994) is de ontwikkeling van de wetenschap het meest gediend Farabi, al-

Farabi, al- (ca. 872-950) Islamitisch filosoof, introduceerde de aristotelische logica in de wereld van de islam. Hoewel bekend als de 'tweede Aristoteles' fatalisme

fatalisme (Lat.: fatum, `noodlot') Geloof in de onafwendbaarheid van het lot, dat meestal als door God of goden voorbestemd wordt ervaren.

Februari, M.

Februari, M. (geb. 1963; eig.: Marjolein Drenth) Nederlands schrijfster, kunsthistorica en filosofe die ook regelmatig essays en recensies schrijft voor Fechner, Gustav Theodor

Fechner, Gustav Theodor (1801-1887) Duits filosoof en natuurkundige, hoogleraar te Leipzig (1834). Trachtte de juistheid van zijn metafysica op

Feng Joe-Lan

Feng Joe-Lan (1895-1990) Chinees filosoof. Na een studie Chinese filosofie, studeerde Feng Joe-Lan westerse filosofie aan Columbia University in Feng Tau

Feng Tau (Feng Dao; 881-954) Confucianistisch geleerde, die in de roerige periode van de Vijf Dynastieën (907-960) hoge ambten heeft vervuld onder fenomenalisme

fenomenalisme 1. Het uitgangspunt dat menselijke kennis bedrieglijk is, omdat het wezen van de dingen voor de mens verborgen blijft. 2. De filosofische fenomenologie

fenomenologie (Gr.: phainomenon, `het zich tonende') Filosofische stroming, gericht op beschrijving van de ervaringsverschijnselen, waarbij de methode Ferguson, Adam

Ferguson, Adam (1723-1816) Schots moraalfilosoof en historicus, wordt ook wel beschouwd als grondlegger van de sociologie in Groot-Brittannië. Fetscher, Iring

Fetscher, Iring (geb. 1922) Duits politicoloog en filosoof, sinds 1963 hoogleraar te Frankfurt. Tracht de Duitse filosofie uit te leggen als uitwerking Feuerbach, Ludwig

Feuerbach, Ludwig Ludwig Feuerbach (1804-1872) was een Duits filosoof en theoloog, die vooral op het terrein van de godsdienstfilosofie van belang Feyerabend, Paul Karl

Feyerabend, Paul Karl (1924-1994) Oostenrijks-Amerikaans wetenschapsfilosoof. Hij studeerde filosofie en natuurwetenschappen, o.a. bij Popper.

Feys, Robert

Feys, Robert (1889-1961) Belgisch Vlaams filosoof en logicus. Belangrijk door zijn onderzoek op het gebied van de modale logica. Medeoprichter Fichte, Johann Gottlieb

Fichte, Johann Gottlieb (1762-1814) Duits filosoof. Fichte wordt dikwijls gekarakteriseerd als een subjectief idealist, omdat het subject, het ik, in filosofie

filosofie (wijsbegeerte of begeerte naar wijsheid; Gr./Lat.: philosophia: `liefde tot de wijsheid') Benaming voor een tak van wetenschap waarover nauwelijks filosofie, analytische

filosofie, analytische In ruime zin: een wijze van behandeling van wijsgerige problemen. In enge zin: een wijsgerige methode die is ingesteld op het filosofie, Arabisch-islamitische

filosofie, Arabisch-islamitische Filosofie bedreven door islamitische filosofen in de periode van de 9e tot de 13e eeuw. Hoewel de belangrijkste denkers

filosofie, Chinese

filosofie, Chinese Sterk op de ethiek en het praktisch handelen gerichte filosofie, waarvan de grondslagen in de 6e eeuw v.C. door K'oeng-foe-tsuh filosofie, feministische

filosofie, feministische Het feministische denken heeft twee verschillende uitgangspunten. Allereerst probeert men tot een eigen bepaling van wat de filosofie, Griekse

filosofie, Griekse Oudste vorm van (westerse) filosofie. Vond haar oorsprong in de 7e eeuw in Griekenland en de Griekssprekende gebieden in Klein-filosofie, Indiase

filosofie, Indiase Op de traditioneel godsdienstige teksten (Veda's, Brahmana's) en oude Indische dichterlijke speculaties (Upanisjads; 800 v.C.) gebaseerde filosofie, Japanse

filosofie, Japanse De Japanse filosofie is ontstaan uit de ontmoeting van de wijsbegeerte van het confucianisme en het boeddhisme enerzijds met het filosofie, joodse

filosofie, joodse Onder joodse filosofie verstaat men de traditie die de inhoud, de betekenis, de grondslagen en de gevolgen van het jodendom als geloof filosofie, middeleeuwse

filosofie, middeleeuwse In ruime zin de Europese filosofie in de periode tussen de ondergang van het West-Romeinse Rijk en het begin van de rena

filosofie, moderne

filosofie, moderne In ruime zin de filosofie vanaf de renaissance tot heden. In de beginperiode (17e eeuw) ontworstelde men zich aan de last van he

filosofie, politieke

filosofie, politieke De filosofische discipline waarin men zich bezighoudt met de principes van het menselijk samenleven en de organisatie van maatschappij filosofie, sociale

filosofie, sociale Onderdeel van de filosofie waarin men zich bezighoudt met de vragen en problemen van de samenleving. Thema's die in de sociale filosofische roman

filosofische roman Roman rond wijsgerige thema's. Een volmaakt voorbeeld is Candide (1759) van Voltaire (1694-1778): zowel wegens het polemische finaliteit

finaliteit Binnen een samenhangend geheel geordend en op een doel gericht zijn der dingen. Indien men deze doelgerichtheid als een gevolg van de voorzienigheid Fink, Eugen

Fink, Eugen (geb. 1903) Duits filosoof, sinds 1948 hoogleraar in Freiburg im Breisgau. Medewerker van Husserl en schrijver van gezaghebbende studies Fischer, Kuno

Fischer, Kuno (1824-1907) Duits filosoof, hegeliaan, later meer empiristisch. Dankt zijn roem vooral aan het werk 'Geschichte der neueren Philosophie' Fiske, John

Fiske, John (1842-1901) Amerikaans filosoof en historicus van de Amerikaanse koloniale tijd. Ontwikkelde in zijn 'Outlines of cosmic philosophy' Flam, Leopold

Flam, Leopold (1912-1995) Belgisch filosoof. Flam studeerde sociale wetenschappen aan de Rijksuniversiteit Gent, was een aantal jaren leraar geschiedenis Flitner, Wilhelm August

Flitner, Wilhelm August (geb. 1889) Duits cultuurfilosoof en pedagoog, van 1909-57 hoogleraar te Hamburg. Hij is beïnvloed door het werk van de

Fludd, Robert

Fludd, Robert (Flud, Robertus de Fluctibus; 1574-1637) Engels arts en filosoof, voornaamste occultist van de 17e eeuw. In tegenstelling tot de opkomende Forberg, Friedrich Karl

Forberg, Friedrich Karl (1770-1848) Duits filosoof, leerling van Fichte. Bekend doordat hij met zijn artikel 'Über die Entwicklung des Begriffes Religion' formule

formule Een vaste wijze van samenvatting; in de exacte wetenschappen meestal met gebruikmaking van symbolen.

formule van...

formule van... Voor formule van... zoeke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.

Foucault, Michel

Foucault, Michel (1926-1984) Frans filosoof die algemeen tot de structuralisten wordt gerekend, hoewel hij weigert zichzelf `structuralist' te noemen Fouillée, Alfred Jules-Emile

Fouillée, Alfred Jules-Emile (1838-1912) Frans filosoof en socioloog. Centraal in zijn denken staat het begrip 'l'idée-force', d.w.z. kracht-ideeën zijn Franciscus van Meyronnes

Franciscus van Meyronnes (ca. 1288-1328) Frans filosoof; docent te Parijs. Evenals zijn leermeester, Duns Scotus, vooral gericht op begripsverfij

Francquiprijs

Francquiprijs Belgische prijs, in 1932 ingesteld ter bevordering van het wetenschappelijk onderzoek. Jaarlijks wordt de prijs telkens aan vertegenwoordigers Frankfurter Schule

Frank, Philipp

Frank, Philipp (1884-1966) Oostenrijks filosoof en een der oprichters van de Wiener Kreis. Emigreerde in 1936 naar de VS. Wilde filosoferen m.b.Frank, Semjon Ludvigovitsj

Frank, Semjon Ludvigovitsj (1877-1950) Russisch religieus filosoof. Geïnspireerd door het werk van Nikolaus Cusanus. Franks hoofdwerk is 'Nepostizi

Frankfurter Schule Verzamelnaam voor een groep filosofen en sociologen rondom Horkheimer en Adorno. Sinds de jaren dertig hebben zij een ma

Frege, Gottlob

Frege, Gottlob (1848-1925) Belangrijkste logicus van de 19e eeuw. De taak die hij zich als wiskundige stelde, noopte hem tot onderzoek van fundamenteel Freundlich, Rudolf

Freundlich, Rudolf (geb. 1911) Oostenrijks filosoof, hoogleraar te Graz. Hield zich bezig met logica en het ontwikkelen van wetenschappelijk gefundeerde Freyer, Hans

Freyer, Hans (1887-1969) Duits filosoof en socioloog. Onderzocht het sociale gebeuren vanuit de structuurbegrippen 'Gemeinschaft' en 'Gesellschaft', Freytag-Löringhoff, Bruno von

Freytag-Löringhoff, Bruno von (geb. 1912) Duits filosoof, doceert te Tübingen. Werkzaam op het gebied van de filosofie der exacte wetenschappen. Friedmann, Hermann

Friedmann, Hermann (1873-1957) Fins-Duits filosoof. Ontwikkelde wat hij noemt een morfologisch idealisme waarmee hij het mechanistische wer

Fries, Jakob Friedrich

Fries, Jakob Friedrich (1773-1843) Duits filosoof. Leverde een psychologische interpretatie van Kant door ervan uit te gaan dat de grenzen van de Frobenius, Leo

Froben, Johann (Johann Frobenius; ca. 1460-1527) Duits geleerde en boekdrukker in Bazel. Drukte als vriend van Erasmus veel van diens uitgaven

Frobenius, Leo (1873-1938) Duits cultuurfilosoof en etnoloog. Voerde ter verklaring voor het voorkomen van gelijke cultuurtypen op uiteenlopende Froben, Johann

Froe, Arie de

Froe, Arie de (geb. 1907) Nederlands medicus, hoogleraar antropobiologie en menselijke erfelijkheidsleer te Amsterdam (1954-76). Bestreed tijdens Fromm, Erich

Fromm, Erich (1900-1980) Duits-Amerikaans cultuurpsycholoog en filosoof. Hij was een der belangrijkste neo-psychoanalytici en behoorde tot de fundamenteel onderzoek

fundamenteel onderzoek Wetenschappelijk onderzoek dat bedoeld is om meer kennis te verkrijgen en waarvan de praktische relevantie voor het oplo

Funke, Gerhard

Funke, Gerhard (geb. 1914) Duits wijsgeer, deed een fenomenologisch opgezet onderzoek naar de historische ontwikkeling van metafysische uitgangspunten futurologie

futurologie (toekomstkunde, prognostica) Voorspelling van ontwikkelingen in de toekomst met behulp van wetenschappelijke technieken. Onderwerpsgebied fysicalisme

fysicalisme Stroming in het neopositivisme (positivisme), waarin elke uitspraak voor zinloos gehouden wordt die niet met behulp van fysische methoden Gaarder, Jostein

Gaarder, Jostein (geb. 1952) Noors schrijver die in 1991 het `jeugdboek' `De wereld van Sofie' uitgaf, dat een wereldwijde bestseller voor volwassenen Gadamer, Hans-Georg

Gadamer, Hans-Georg (geb. 1900) Duits filosoof, leerling van Heidegger. In zijn hoofdwerk, Wahrheit und Methode (1960), pleitte Gadamer voor gaia-filosofie

gaia-filosofie Filosofie volgens welke het leven op aarde één samenhangend organisme is dat zichzelf reguleert overeenkomstig zijn veranderende behoeften. Gangesja

Gangesja (12e-13e eeuw) Indisch filosoof, belangrijkste vertegenwoordiger van de zgn. jongere Nyaya-school. Schreef 'Tattva-cintamani', een aantal Gansfort, Wessel

Gansfort, Wessel (1420-1489) Noord-Nederlands geleerde. Opgeleid bij de Broeders van het Gemene Leven in Zwolle, later o.a. verblijvend in Parijs Garve, Christian

Garve, Christian (1742-1798) Duits filosoof. Vertaalde en populariseerde het nuchtere en praktische Engelse empirisme. De eerste recensent van de Gay, John (fil.)

Gay, John (fil.) (1669-1745) Engels filosoof, werkzaam te Cambridge. Zijn 'Dissertation concerning the fundamental principle of virtue or morality' Geach, Peter Thomas

Geach, Peter Thomas (geb. 1916) Brits filosoof, hoogleraar aan diverse Engelse universiteiten, waarvan het laatst aan die van Leeds (1966-81). Geach geest

geest Term, in het filosofische taalgebruik gebruikt als vertaling van het Griekse `pneuma' en `noûs', dat respectievelijk `adem' of `levensgrond' en `geesteswetenschappen

geesteswetenschappen Vage en niet altijd eenduidige betiteling van een categorie wetenschappen die zich naar de aard van hun objecten fundame

Gehlen, Arnold

Gehlen, Arnold (1904-1976) West-Duits socioloog en filosoof, vooral bekend door zijn theorie over sociale instituties en de menselijke cultuur. Volgens geldigheid

geldigheid Criterium voor de deugdelijkheid van redeneringen. Een redenering van premissen P1,..., Pn naar een conclusie C, is dan en slechts dan Gellner, Ernest

Gellner, Ernest (1925-1995) Brits sociaal-antropoloog en filosoof. Gellner was hoogleraar filosofie aan de London School of Economics (1962-84) geluk

geluk De toestand en het ondergaan van (totale) levensvervulling en bevrediging. Bij de Oude Grieken werd deze toestand als levensdoel genomen, generalisatie

generalisatie Het toekennen van een eigenschap aan alle elementen van een verzameling nadat deze eigenschap voor een eindig aantal elementen van Gerson, Johannes

Gerson, Johannes (eig. Jean Charlier; 1363-1429) Frans filosoof en theoloog, kanselier van de universiteit van Parijs. Trachtte de leer van Ockham geschiedfilosofie

geschiedfilosofie Onderdeel van de filosofie dat zich bezighoudt met de theorie van de geschiedenis in haar twee betekenissen: van het verleden en geweten

geweten Van geweten spreekt men wanneer het bewustzijn optreedt als beoordelende instantie die eigen voorgenomen of voltrokken daden van de mens Geyser, Josef

Geyser, Josef (1869-1948) Duits filosoof. Bestreed vanuit neoscholastisch standpunt uit neokantianisme en de fenomenologie en trachtte via een op Ghazali, Aboe Hamid Mohammed al-

Ghazali, Aboe Hamid Mohammed al- (1058-1111) Wetgeleerde, theoloog, filosoof en mysticus. Al-Ghazali werd geboren in Toes (Noordoost-Iran). Gilbert de la Porrée

Gilbert de la Porrée (ca. 1076-1154) Frans theoloog en filosoof, verbonden aan de kloosterschool van Chartres. Paste logische en grammaticale principes gildensocialisme

gildensocialisme Socialistische stroming in het begin van de 20ste eeuw in Engeland. De stroming stond voor afschaffing van de moderne fabrieks

Gilson, Étienne Henry

Gilson, Étienne Henry (1884-1978) Frans filosoof, hoogleraar aan het Collège de France (1932-50), lid van de Académie Française (1946). Een va

Glareanus

Glareanus (eig. Heinrich Loriti; 1488-1563) Zwitsers humanist en muziektheoreticus. Glareanus was in Keulen een leerling van Johannes Cochlaeus Glucksmann, André

Glucksmann, André (geb. 1937) Frans filosoof, een der belangrijkste vertegenwoordigers van de 'nouveaux philosophes', een nieuwe stroming in de godencultus

godencultus Het geheel van in een godsdienst aan god(en) gewijde riten en rituelen. In veel primitieve godsdiensten worden daarbij offerdieren aan godsdienstwetenschappen 4. godsdientsfilosofie

godsdienstwetenschappen 4. godsdientsfilosofie De wijsgerige doordenking van het verschijnsel godsdienst, van de godsdienstige beleving en Gomperz, Heinrich

Gomperz, Heinrich (1873-1942) Wijsgeer, doceerde tot 1936 in Oostenrijk, daarna in Los Angeles. Vatte de categorieën van substantie, identiteit, Gorgias van Leontini

Gorgias van Leontini (ca. 480-380 v. C.) Grieks filosoof, een der sofisten. Volgens hem was de overredingskunst de `koningin van alle vaardigheden'. Grabmann, Martin

Grabmann, Martin (1875-1949) Duits thomistisch wijsgeer, speelde een leidende rol in het onderzoek van de wijsbegeerte van Thomas van Aquino Gracián y Morales, Baltasar

Gracián y Morales, Baltasar (1601-1658) Schrijver, een van de grootste stilisten en moralisten van de 17e eeuw in Spanje. Zijn werk, dat hem tijdens

Grassi, Ernesto

Grassi, Ernesto (1902-1991) Italiaans wijsgeer die sinds 1948 in Duitsland doceert (München). Verdedigt een humanistische kijk op de wereld ('Verteidiging Groethuysen, Bernhard

Groethuysen, Bernhard (1880-1946) Duits geschiedfilosoof. Groethuysen was een leerling van Dilthey en zette diens werk voort in zeer grondig g

grondslagenonderzoek

grondslagenonderzoek De systematische bestudering van de begrippen waarop een wetenschap berust. Het woord `grondslagenonderzoek' zonder Groot, Hugo de

Groot, Hugo de (Grotius; 1583-1645) Nederlands rechtsgeleerde, belangrijk grondlegger van het volkenrecht. Zijn eerste geschrift op dit terrein was

Groot, Joannes Vincentius de

Groot, Joannes Vincentius de (1848-1922) Nederlands filosoof. Dominicaan en sinds 1894 kerkelijk hoogleraar in de thomistische filosofie te Amsterdam

Guardini, Romano

Guardini, Romano (1885-1968) Italiaans-Duits rooms-katholiek theoloog en filosoof, hoogleraar te München. Veel gelezen auteur van religieus-opbouwende Guibert van Nogent

Guibert van Nogent (1053-1124) Frans (Latijns) geschiedschrijver en theoloog. Hij was eerst monnik te Saint-Germer-de-Flay (1066), daarna vanaf Gusdorf, Georges

Gusdorf, Georges (geb. 1912) Frans filosoof, doceert sinds 1952 te Straatsburg. Gusdorf bepleit een centrale plaats van de antropologie binnen de Guyau, Jean Marie

Guyau, Jean Marie (1854-1888) Frans filosoof. Leerling van Alfred Fouillée en een der belangrijkste vertegenwoordigers van het vitalisme. Het leven Haeberlin, Paul

Haeberlin, Paul (1878-1960) Zwitsers filosoof, hoogleraar te Bazel (1922-48), tevens psycholoog en pedagoog. Haeberlin wilde een metafysische Haering, Theodor

Haering, Theodor (1884-1964) Duits filosoof, hoogleraar te Tübingen van 1928-48. Haering maakt, van een neohegeliaanse opstelling uit, onderscheid Hamann, Johann Georg

Hamann, Johann Georg (1730-1788) Duits filosoof, een origineel denker uit Koningsbergen, een stad- en tijdgenoot van de Duitse wijsgeer Imman

Hamelin, Octave

Hamelin, Octave (1856-1907) Frans idealistisch filosoof. Als leerling van Renouvier trachtte hij het kantianisme met het dialectische uitgangspunt Hamilton, William (1788-1856)

Hamilton, William (1788-1856) Schots filosoof en de laatste vertegenwoordiger van de zgn. Schotse School. Met Kant vindt Hamilton dat slechts Hare, Richard Marvyn

Hare, Richard Marvyn (geb. 1919) Brits filosoof, die met zijn Language of morals (1952) een bijdrage leverde aan de ethiek. Hij wordt beschouwd Harrington, James

Harrington, James (1611-1677) Engels politiek auteur. Met zijn aan Cromwell opgedragen 'The Commonwealth of Oceana' (1656), een werk over

Harris, William Torrey

Harris, William Torrey (1835-1909) Amerikaans filosoof en vooraanstaand figuur in het Amerikaanse onderwijsbeleid. In zijn filosofische denken was Hartmann, Eduard von

Hartmann, Eduard von (1842-1906) Duits filosoof, wiens denken een synthese was van verschillende wijsgerige richtingen. Zeer bekend is hij geworden Hartmann, Nicolai

Hartmann, Nicolai (1882-1950) Filosoof met zeer persoonlijke denkbeelden die vooral beroemd is geworden door zijn leer van de waarden. Hij ple

Haskalah

Haskalah (Verlichting) Joodse parallel van de Europese geestesstroming van de Verlichting in de 18e en 19e eeuw. Leiders: Mozes Mendelssohn (1729-hedonisme

hedonisme (Gr.: hèdonè, `genot') Wijsgerige opvatting en levensbeschouwing waarin het zinnelijk genot als richtsnoer voor het handelen wordt genomen. hegelianisme

Hegel, Georg Wilhelm Friedrich (1770-1831) Een der grootste denkers uit de geschiedenis. Hij heeft een enorme invloed op het moderne denken Heidegger, Martin

hegelianisme Benaming voor verschillende wijsgerige richtingen die bij de filosofie van Hegel aansluiten. Toen aan het eind van de 19e eeuw weer Hegel, Georg Wilhelm Friedrich

Heidegger, Martin (1889-1976) Duits filosoof, een zeer belangrijk denker van de 20e eeuw. Zijn boeken zijn meestal erg duister en moeilijk te begrijpen. heilige voorwerpen

heilige voorwerpen Objecten die in een godsdienst vereerd worden, omdat zij beschouwd worden als incarnatie of woonplaats van god(en), bijvoorbeeld Heimsoeth, Heinz

Heimsoeth, Heinz (geb. 1886) Duits filosoof. Doceert sinds 1931 te Keulen; schrijver van een aantal geschiedfilosofische werken, waaronder 'Die Heinemann, Fritz

Heinemann, Fritz (1889-1969) Duits filosoof. Verhuisde in 1937 van Frankfurt am Main naar Oxford. In zijn werken behandelde Heinemann zowel Heiss, Robert

Heiss, Robert (1903-1974) Duits wijsgeer en psycholoog, die zich vooral bezighield met de relatie logica en dialectiek. Zag geschiedenis en ontwikkeling Hellpach, Willy Hugo

Hellpach, Willy Hugo (1877-1955) Duits filosoof en neuroloog. Publiceerde over een breed veld van onderwerpen o.a. over de relatie tussen klimaat, Helmont, Franciscus Mercurius van

Helmont, Franciscus Mercurius van (1614-1699) Zuid-Nederlands arts, filosoof en alchemist. Ontwikkelde een op de opvattingen van zijn vader Helvétius, Claude Adrien

Helvétius, Claude Adrien (1715-1771) Frans filosoof en schrijver, las al heel jong John Lockes 'Essay concerning human understanding' en bleef zi

Hempel, Carl Gustav

Hempel, Carl Gustav (1905-1997) Duits-Amerikaans filosoof, hoogleraar aan Yale (1948) en Princeton University (1955). Zijn wetenschapsfiloso

Hemsterhuis, Franciscus

Hemsterhuis, Franciscus (1721-1790) Nederlands filosoof, wiens invloed vooral in Duitsland merkbaar is geweest. Franciscus (François) Hemsterhuis Heraclitus

Heraclitus (ca. 530-470 v. C.) Zeer belangrijk Grieks filosoof uit Efese in Klein-Azië. Hij wordt gerekend tot de jongere natuurfilosofen en als zodanig Herbart, Johann Friedrich

Herbart, Johann Friedrich (1776-1841) Duits filosoof, psycholoog en pedagoog, hoogleraar te Königsberg en Göttingen. Vooral bekend door zijn herleiding

herleiding Een (wiskundige) formule op een andere, vaak kortere, manier geschreven. Hierbij wordt een gelijkwaardige uitdrukking voor deze formule hermeneutiek 1. algemeen

hermeneutiek 1. algemeen Hermeneutiek is de wetenschap die zich bezighoudt met het vertalen en uitleggen van geschriften en de uitgangspunten hermeneutiek 3. filosofie

hermeneutiek 3. filosofie De term hermeneutiek is afkomstig van het griekse 'hermeneuein', dat `uitleggen', `verklaren', of `vertalen' betekent. Als filosofische Hermetica

Hermetica Verzameling oorspronkelijk Griekse astrologisch-magische geschriften, toegeschreven aan Hermes Trismegistos (3e-2e eeuw v.C.).

Hertling, Georg, graaf von

Hertling, Georg, graaf von (1843-1919) Duits wijsgeer en conservatief staatsman; trachtte, uitgaande van zijn katholicisme, tot een christelijke filosofie Hessing, Jacob

Hessing, Jacob (1874-1944) Nederlands filosoof, origineel volgeling van de denkbeelden van Hegel en samen met Bolland de grootste verspreider heuristiek

heuristiek Een zoekregel. 1. Dit begrip speelt een centrale rol in de theorie van de wetenschapsfilosoof I. Lakatos. Bij het opstellen van wetenschappelijke Heusde, Philip Willem van

Heusde, Philip Willem van (1778-1839) Nederlands filosoof. Doceerde te Utrecht en huldigde een socratisch-platoons standpunt. Verwant met een Heymans, Gerard

Heymans, Gerard (1857-1930) Nederlands filosoof en psycholoog. Heymans heeft veel werk verzet om de psychologie in Nederland als een zelfstandige hiernamaals

hiernamaals Leven na de dood. Het geloof in het hiernamaals komt bij vrijwel alle volken van de aarde voor. Betreft het geloven in een leven in de Hippias van Elis

Hippias van Elis (eind 5e eeuw v. C.) Grieks filosoof, een der sofisten. Hij beroemde zich op zijn veelzijdigheid en zelfstandigheid. Hij zei dat hij alles historicisme

historicisme De opvatting waarin, evenals in het historisme, er vanuit wordt gegaan dat verschijnselen vanuit een historische ontwikkeling zijn te ve

historisch materialisme

historisch materialisme De opvatting, ontleend aan het marxisme, dat de economische organisatie het meest karakteristieke element van een maatsc

historisch pyrronisme

historisch pyrronisme Zeventiende-eeuwse stroming die zekere kennis van het verleden onmogelijk achtte. Het historisch pyrronisme, genoemd naa

historische benadering (cult.antr.)

historische benadering (cult.antr.) Richting in de godsdienstetnologie waarvan de aanhangers proberen historische relaties tussen godsdiensten op historisme

historisme Benaming voor de theorie dat verschijnselen te verklaren zouden zijn uit de historische ontwikkeling. Deze opvatting, niet te verwarren Hobbes, Thomas

Hobbes, Thomas (1588-1679) Engels filosoof. Hobbes werd als een van de eersten zeer sterk werd beïnvloed door de nieuwe natuurwetenschappelijke Hobhouse, Leonard Trelawney

Hobhouse, Leonard Trelawney (1864-1929) Engels filosoof en socioloog, werd als eerste hoogleraar in de sociologie in Engeland benoemd aan de Hocking, William Ernest

Hocking, William Ernest (1873-1966) Amerikaans filosoof, leerling van Dilthey en Windelband. Probeerde vooral in zijn godsdienstfilosofische stu

Hodgson, Shadworth Holloway

Hodgson, Shadworth Holloway (1832-1912) Engels filosoof. Zijn omvangrijke 'The metaphysic of experience' (4 dln., 1898) zag Hodgson als een Hoëne-Wronski, Jósef Maria

Hoëne-Wronski, Jósef Maria (J.M.H. Wronski; 1778-1853) Pools filosoof, sedert 1810 wonend in Parijs. Hoëne-Wronski wilde, met een min of meer Höffding, Harald

Höffding, Harald (1843-1931) Deens filosoof. Beïnvloed door Kierkegaard en het positivisme van Comte. Höffding stelt dat alleen eigen ervaring en Höfler, Alois

Höfler, Alois (1853-1922) Oostenrijks filosoof, logicus en pedagoog. In 'Grundlehren der Logik' (1890) neemt Höfler in navolging van Brentano de Hofmann, Paul

Hofmann, Paul (1880-1947) Duits filosoof, hoogleraar te Berlijn. Trachtte, in tegenstelling tot de meer zakelijke benadering van andere filosofieën, Hofstadter, Douglas Richard

Hofstadter, Douglas Richard (geb. 1945) Amerikaans fysicus, computerdeskundige, filosoof en schrijver. Zijn grote bekendheid ontleent Hofstadter Holbach, Paul Heinrich Dietrich von

Holbach, Paul Heinrich Dietrich von (ook: Paul Henri Thiry d'Holbach; 1723-1789) Frans filosoof, geboren in Duitsland, studeerde o.a. in Leiden. holisme

holisme De gedachte dat het geheel meer is dan de som der delen; dat eigenschappen van het geheel niet zijn af te leiden uit die van de delen. In de Hollak, J.H.A.

Hollak, J.H.A. (geb. 1915) Nederlands filosoof, van 1966 tot 1985 hoogleraar in de moderne wijsbegeerte in Amsterdam en Nijmegen. In zijn inaugurele Home, Henry

Home, Henry (lord Kames; 1696-1782) Schots wijsgeer. In zijn 'Elements of criticism' (3 dln., 1762-65) maakte Home onderscheid tussen intrinsieke homo educandus

homo educandus Latijnse aanduiding (de mens die opgevoed moet worden) voor het aan alle opvoedkundige theorieën en filosofieën ten grondslag homo homini lupus

homo homini lupus (Lat: de mens is voor zijn medemens een wolf) Stelling van de Engelse filosoof Thomas Hobbes (1588-1679) ter karakterisering homo mensura-regel

homo mensura-regel (Latijn: mens-maat regel) Stelling van de Griekse sofist Protagoras dat de mens (d.w.z. ieder afzonderlijk) de maat voor alle Hönigswald, Richard

Hönigswald, Richard (1875-1947) Duits filosoof, sedert 1939 echter in de VS. Neokantiaan, verwant met de Marburger School. De invloed van zijn honnête homme

honnête homme Franse classicistische term voor de rustige, beschaafde, oprechte, evenwichtige mens (man). In de Maximes (1664) van La Rochefoucauld Hoogveld, Johannes Hendrikus Everardus Jacobus

Hoogveld, Johannes Hendrikus Everardus Jacobus (1878-1942) Nederlands filosoof en pedagoog, vertegenwoordiger van het Nederlandse neothomisme. Howison, George Holmes

Howison, George Holmes (1834-1916) Amerikaans filosoof en wiskundige. Was van mening dat personen bij hun wetenschappelijke, morele en filosofi

Hubbeling, Hubertus Gesinus

Hubbeling, Hubertus Gesinus (geb. 1925) Nederlands godsdienstfilosoof, hoogleraar in Groningen (1967). Onderzocht het gebruik van logische methoden

Huet, François

Huet, François (1814-1869) Frans filosoof, doceerde van 1835-51 te Gent. Zijn wijsgerig denken was sterk beïnvloed door Descartes. H. was een voorstander hulpwetenschappen

hulpwetenschappen Wetenschappen die in een andere wetenschap als hulpmiddel gebruikt worden bij het verrichten van theoretisch en empirisch humaniora

humaniora (Lat: humanus = menselijk, beschaafd) De wetenschappen die de mens zedelijk verheffen. Vroeger verstond men hieronder de klassieke

humanisme

humanisme Literair-wetenschappelijke kant van de Renaissance, ontstaan eind 13e eeuw in Noord-West Italië. Het humanisme greep terug op de idealen Humanistisch Verbond, Het

Humanistisch Verbond, Het Humanistisch Verbond is een levensbeschouwelijke organisatie die het humanisme verbreidt. Het humanisme in deze Hume, David

Hume, David (1711-1776) Schots filosoof, historicus en letterkundige. Vooral bekend geworden als een filosoof die uitsluitend wenste uit te gaan van Husserl, Edmund

Husserl, Edmund (1859-1938) Duits filosoof. Twee filosofische stromingen, de fenomenologie en het existentialisme gaan op zijn denken terug. Leven

hylemorfisme

hylemorfisme De door Aristoteles naar voren gebrachte opvatting dat al het stoffelijke door twee principes wordt bepaald, nl. een stoffelijk beginsel, hylozoïsme

hylozoïsme Leer dat de materie (Grieks: hulè) bezield, levend (Grieks: zoo-os) is. Kenmerkend voor de leer van de Ionische natuurfilosofen, volgens hysteron proteron

hysteron proteron (Gr.: `het latere eerder') Hiervan is sprake als bij een stelling datgene wat wordt afgeleid, al optreedt in de vooronderstellingen waarop Iamblichus

Iamblichus (250-325) Grieks filosoof, leerling van Porphyrius en vertegenwoordiger van het neoplatonisme.

Ibn Daud, Abraham

Ibn Daud, Abraham (Abraham Ben David; ca. 1110-1180) Joods filosoof, werkzaam in Spanje. Geldt als een van de voorbereiders van de introductie Ibn Toefail

Ibn Toefail Ibn Toefail (gest. 1185) werd geboren in Cadiz en werkte als medicus aan het hof van een prins in Marokko, waar hij ook gestorven is. Hij ideaaltype

ideaaltype Door de Duitse socioloog Max Weber uitgewerkt theoretisch/methodologisch begrip; typologie van een maatschappelijk verschijnsel, waarin, idealisme

idealisme Benaming voor een aantal filosofische stromingen die met elkaar het doel gemeen hebben alles tot een geestelijk beginsel te herleiden. In idealisme, Duits

idealisme, Duits Verzamelnaam voor de door een aantal Duitse filosofen ontwikkelde, bijzondere vormen van het metafysisch idealisme, die bekend idee

idee Een idee is in het gewone spraakgebruik een gedachte, een plan, een ontwerp. In de filosofie heeft de term `idee' een toegespitste betekenis, die ideeënwereld van Plato

ideeënwereld van Plato Een buiten de aarde gelegen wereld met absolute en eeuwige kennis. Volgens de Griekse filosoof Plato (427-347 v. C.) sta

identiteit

identiteit In algemeen logische zin de verhouding tussen identieke dingen. In de mathematische logica is identiteit die bijzondere tweeplaatsige relatie Ideologen

Ideologen Aanduiding voor een groep Franse filosofen die het sensualisme van Condillac aanhingen. Ze verzamelden zich voornamelijk rond Madame ideologie

ideologie Beredeneerd geheel van onderling samenhangende ideeën over mens en maatschappij. Omvat beginselen, maatschappelijke doelstellingen ignoratio elenchi

ignoratio elenchi (Lat.: `onkunde ten aanzien van het bewijs') Een drogreden die erop neerkomt dat een argument wordt gebruikt dat geen betrekking ik

ik Aanduiding voor het subject van het willen en handelen. Sinds Descartes is het `ik' als onderscheiden begrip aanwezig in de geschiedenis van het Illich, Ivan

Illich, Ivan (geb. 1926) Oostenrijks-Amerikaans cultuurfilosoof en maatschappijcriticus. Studeerde filosofie en theologie en werd in 1951 priester. Richtte illusionisme (fil.)

illusionisme (fil.) Filosofische opvatting dat de buitenwereld in haar tijdruimtelijke verschijningsvorm een louter bedrieglijke illusie is, of wel met de imagisme

imagisme Stroming in de Anglo-Amerikaanse poëzie tussen 1909-1917, die zich afzette tegen de breedsprakige laat-romantische poëzie van haar tijd immanent

immanent (Lett.: `er in verblijvend') Filosofische aanduiding voor dat wat tot de structuur van iets behoort, deze niet overschrijdt. In de kennistheorie immanentiefilosofie

immanentiefilosofie Filosofie die de kennis tot het in de bewuste ervaring mogelijke beperkt. Het zijn wordt op deze wijze ondergeschikt aan het bewustzijn. immoralisme

immoralisme De leer die het verplichtend karakter van de zedelijke waarden ontkent. Zowel binnen een bepaald cultureel tijdsbestek als ook in absolute imperatief, categorische

imperatief, categorische Benaming voor een volgens Kant universeel geldende wet. Deze luidt als volgt: `Handel zo dat u zou willen dat uw handelw

indeterminisme

indeterminisme Opvatting dat de loop der gebeurtenissen niet volledig vastligt en dat de menselijke wil niet totaal bepaald is door fysiologische en

individu

individu De mens in zijn meest zelfstandige betekenis, met een eigen, specifieke identiteit, die los staat van zijn sociale omgeving. In het dagelijks en individualisme

individualisme Filosofische opvatting dat slechts het individuele werkelijk is en boven het collectieve staat. Ethisch impliceert dit dat de staat slechts inductie (filos.)

inductie (filos.) Redenering waarbij op grond van een aantal gevallen waarvoor de geldigheid van een uitspraak is vastgesteld, tot de geldigheid voor inductionisme

inductionisme Een wetenschapstheoretische opvatting, die inhoudt dat het waarnemen van feiten steeds vooraf dient te gaan aan het opstellen van theorieën Ingarden, Roman

Ingarden, Roman (1893-1970) Pools filosoof. Ingarden heeft als leerling van Husserl een belangrijke bijdrage geleverd aan de fenomenologische analyse instrumentalisme

instrumentalisme Filosofische opvatting dat het weten zijn waarheid en waarde ontleent aan de mate waarin het dienstig is aan het handelen en dit intellectualisme

intellectualisme (Lat.: intellectus = verstand) Instelling dat men vooral verstandelijk in de wereld moet staan en zich bij zijn doen en laten slechts door intelligibel

intelligibel Filosofische term voor: verstandelijk kenbaar. Zo kan men een intelligibele, dus slechts verstandelijk te vatten wereld aannemen om een intentie

intentie Bewuste gerichtheid van de wil. In de ethiek wordt onderscheid gemaakt tussen de handeling en de intentie achter die handeling. Zo kan een intentionaliteit

intentionaliteit Betrekking hebbend op iets. Dit lijkt een fundamentele eigenschap van mentale inhouden. Gedachten gaan ergens over, bijvoorbeeld intersubjectiviteit

intersubjectiviteit Filosofisch begrip, waarvan sprake is als taal, kennis en bewijsbaarheid voor meerdere subjecten (personen) toegankelijk geacht worden intuïtie

intuïtie Het onmiddellijk kennen, voortvloeiend uit een geestelijke aanschouwing. Als bron van kennis staat intuïtie tegenover het verstandelijke en Ionische natuurfilosofen

Ionische natuurfilosofen Eerste denkers der Griekse filosofie, zo genoemd omdat ze allen uit Ionië afkomstig waren. Ze maakten zich los van de religieus-Irigaray, Luce Marie Ghislaine

Irigaray, Luce Marie Ghislaine (eig. L.M.G. Baudoux-Irigaray, geb. 1932) Belgisch-Frans feministisch filosofe. Centraal in haar werk staat de opvatting

irrationalisme

irrationalisme De opvatting dat behalve het verstand nog andere kenmiddelen bestaan. In deze zin tevens de opvatting dat de werkelijkheid zelf een Isidorus van Sevilla

Isidorus van Sevilla (ca. 560-636) Spaans (Latijns) schrijver en geleerde, vanaf 599 aartsbisschop van Sevilla. Was een groot, universeel geleerde Isocrates

Isocrates (436-338 v.C.) Grieks redenaar, een der tien Attische oratoren. Kreeg grote faam als leraar in de welsprekendheid, voor Isocrates de basis Jacoby, Günther

Jacoby, Günther (1881-1969) Duits filosoof. Vanaf 1919 hoogleraar te Greifswald. In zijn hoofdwerk 'Allgemeine Ontologie der Wirklichkeit' (1925) Jager, Okke

Jager, Okke (1928-1992) Nederlands gereformeerd predikant, wetenschappelijk medewerker aan de Theologische Hogeschool in Kampen, schrijver James, William

James, William (1842-1910) Amerikaans psycholoog, fysioloog en filosoof. Geïnspireerd door het denken van Peirce werkte hij de methode van het Jaspers, Karl

Jaspers, Karl (1883-1969) Duits filosoof. Een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de existentiefilosofie. In zijn wijsgerig denken ruimde Jevons, William Stanley

Jevons, William Stanley (1835-1882) Brits econoom, statisticus en logicus, hoogleraar in de filosofie en de politieke economie te Manchester (1866-Jodl, Friedrich

Jodl, Friedrich (1849-1914) Duits wijsgeer. Voorstander van een op Mill, Comte en Feuerbach gebaseerd materialistisch monisme, d.w.z. dat termen Joël, Karl

Joël, Karl (1864-1934) Duits filosoof, leerling van Dilthey en Eucken. Zijn neo-idealisme is een sterk door Schelling bepaalde organische opvatting Johannes Philoponus

Johannes Philoponus Byzantijns theoloog en filosoof uit de eerste helft der 6e eeuw, geboren te Caesarea. Hij studeerde en leerde te Alexandrië. Hij Johannes Scotus Eriugena

Johannes Scotus Eriugena (ca. 810-ca. 877) Vroeg-middeleeuws filosoof, doceerde vanaf 850 aan de paleisschool van Karel de Kale. Na een conflict

Johannes van Salisbury

Johannes van Salisbury (ca. 1115-1180) Middeleeuws filosoof, bisschop van Chartres (1176). Veelzijdig geleerde, wiens werk 'Metalogicon' een Jolivet, Régis

Jolivet, Régis (1891-1968) Frans neoscholastisch filosoof. Zijn historische studies zijn bekend doordat hij lange ontwikkelingslijnen durfde aan te

Jonas, Hans

Jonas, Hans (1903-1993) Duits filosoof. Doceert in de VS. Vooral bekend door zijn standaardwerk over de gnostiek, 'Gnosis und spätantiker Geist' Jungius, Joachim

Jungius, Joachim (1587-1657) Duits geleerde op het gebied van de filosofie, de geschiedenis en diverse natuurwetenschappen. Hoewel hij geen grote Kabir

Kabir (ca. 1440-1518) Indisch geestelijk leermeester en verlichte. Trachtte het islamitische soefisme te verenigen met het (bhakti) hindoeïsme. Na een Kamlah, Wilhelm

Kamlah, Wilhelm (1905-1976) Duits filosoof. Deed onderzoek naar middeleeuwse filosofie en probeerde taalkritiek en logica te maken tot vruchtbare Kant, Immanuel 1. algemeen

Kant, Immanuel 1. algemeen (1724-1804) Duits filosoof, hoogleraar te Koningsbergen (1770-1796), een der belangrijksten der moderne filosofie. Kant, Immanuel 2. voorkritische periode

Kant, Immanuel 2. voorkritische periode Leven Immanuel Kant werd op 22 april 1724 geboren in Koningsbergen, het huidige Kaliningrad, gelegen Kant, Immanuel 3. Kritik der reinen Vernunft

Kant, Immanuel 3. Kritik der reinen Vernunft In 1781 verscheen als resultaat van tien jaar nadenken - doch neergeschreven in vijf maanden - het Kant, Immanuel 4. moraalfilosofie en religie

Kant, Immanuel 4. moraalfilosofie en religie Bestreek de 'Kritik der reinen Vernunft' het terrein van de kennis van de mens, in drie werken over de Kant, Immanuel 5. Kritik der Urteilskraft

Kant, Immanuel 5. Kritik der Urteilskraft In een brief uit juni 1787 waarin de voltooiing van de 'Kritik der praktischen Vernunft' wordt gemeld, schreef Kant, Immanuel 6. neokantianisme

Kant, Immanuel 6. neokantianisme Neokantianisme is de verzamelnaam voor een aantal wijsgerige richtingen tussen 1865 en 1938 die met elkaar karma

karma Beweging en handeling in het Indische denken. In de kringloop van wedergeboorte heeft elk mens een eigen hoeveelheid karma die hij opbouwt Kassner, Rudolf

Kassner, Rudolf (1873-1959) Oostenrijks schrijver en cultuurfilosoof. Hij studeerde in Wenen en Berlijn filologie, geschiedenis en filosofie, waarna Kaulbach, Friedrich

Kaulbach, Friedrich (geb. 1912) Duits filosoof, kantiaan. Werk o.a. 'Der philosophische Begriff der Bewegung' (1965) en 'Einführung in die Metaphysik' Kautsky, Carolus Johann (Karl)

Kautsky, Carolus Johann (Karl) (1854-1938) Oostenrijks-Duits marxistisch theoreticus, vriend en volgeling van Marx en Engels (verbleef in Engeland Keller, Wilhelm

Keller, Wilhelm (geb. 1909) Zwitsers filosoof. Keller houdt zich bezig met een ontologische fundering en fenomenologische beschrijving van de wil. kennistheorie

kennistheorie (Ook: kentheorie, kennisleer of epistemologie.) Het filosofisch onderzoek van de oorsprong, de problemen en de voorwaarden van, resp. Kerken, Libert vander

Kerken, Libert vander (geb. 1910) Belgisch filosoof, jezuïet, hoogleraar filosofie te Antwerpen (1959-80). Zijn spiritualistische filosofie is geïnspireerd Keyserling, Hermann Alexander

Keyserling, Hermann Alexander (1880-1946) Duits filosoof, afkomstig uit Estland. In zijn hoofdwerk 'Das Reisetagebuch eines Philosophen' (2 dln., Kierkegaard, Sren Aabye

Kierkegaard, Sren Aabye (1813-1855) Deens schrijver, filosoof en theoloog die de geestelijke vader van het 20e-eeuwse existentialisme genoemd Kilwardby, Robert

Kilwardby, Robert (ca. 1200-1279) Engels filosoof, dominicaan. Kwam door een aantal stellingen, die van de opvattingen van Thomas van Aquino Kindi, al-

Kindi, al- (Aboe Joesoef Ja'Koeb; 796-873) De eerste van de grote Arabische filosofen die Aristoteles navolgde. Hij schreef verhandelingen over het Klages, Ludwig

Klages, Ludwig (1872-1956) Duits filosoof, vooral bekend door zijn studies over grafologie en karakterologie. Belangrijker echter door zijn hoofdwerk klassestrijd

klassestrijd De strijd tussen de sociaal-economische klassen, in het bijzonder tussen het proletariaat en de bourgeoisie. Volgens Karl Marx (1818-1883) Klatt, Fritz

Klatt, Fritz (1888-1945) Duits filosoof en pedagoog. Klatt zag het leven als bepaald door een samenspel van ritmen bestaande uit opbouw en afbraak Koestler, Arthur

Koestler, Arthur (eig. Artur Kestler, 1905-1983) Hongaars-Brits schrijver van Joodse afkomst, cultuurcriticus en invloedrijk essayist. Vocht met de Kolakowski, Leszek

Kolakowski, Leszek (geb. 1927) Pools filosoof. Kolakowski werd vooral bekend door zijn antidogmatische politieke opvattingen. In 1968 werd hij Korn, Alejandro

Korn, Alejandro (1860-1936) Argentijns medicus en filosoof. Met Korn kreeg de filosofie in Argentinië een eigen gezicht. Bestreed het dogmatische Krause, Karl Christian Friedrich

Kraus, Oscar

Kraus, Oscar (1872-1942) Tsjechisch wijsgerig schrijver, hoogleraar filosofie in Praag. Hij schreef biografieën van Albert Schweitzer en de filosoof Krings, Hermann

Krause, Karl Christian Friedrich (1781-1832) Duits filosoof, leerling van Fichte en Schelling. Zijn systeem staat tussen pantheïsme en theïsme in:

Krings, Hermann (geb. 1913) Duits filosoof en 'Bildungspolitiker' (adviseert de overheid t.a.v. de vorming van de bevolking op cultureel en ander terrein). Krishnamoerti, Jiddoe

Krishnamoerti, Jiddoe (1895-1986) Indisch filosoof. Genoot in zijn jeugd een westerse opvoeding en werd door de Britse theosofe Annie Besant h

Kritik der reinen Vernunft

Kritik der reinen Vernunft ('Kritiek van de zuivere rede') Hoofdwerk van Immanuel Kant, uitgegeven in 1781. Een der belangrijkste werken uit de kritisch rationalisme

kritisch rationalisme Wetenschapstheoretische positie in de sociale wetenschappen; soms ook beschouwd als stroming in de sociologie sinds de heftige kritisch realisme

kritisch realisme Stroming in de kennistheorie, die er van uitgaat dat de stoffelijke wereld bestaat, maar dat de waarneming ons niet rechtstreeks toegang kritische theorie

kritische theorie Marxistisch georiënteerde benadering in de sociale wetenschappen. De door de Duitse filosoof-socioloog Max Horkheimer geïntroduceerde Kruithof, Jakob (Jaap)

Kruithof, Jakob (Jaap) (geb. 1929) Belgisch filosoof, hoogleraar te Gent sinds 1964. Steunde de studentenrevolte in de jaren 1968-72, voorstander Kuhn, Thomas Samuel

Kuhn, Thomas Samuel (1922-1996) Amerikaans wetenschapsfilosoof. Kuhn studeerde natuurkunde aan Harvard University en doceerde daarna wetensc

Külpe, Oswald

Külpe, Oswald (1862-1915) Duits psycholoog en filosoof. Assistent van Wilhelm Wundt, daarna hoogleraar te Würzburg (1894), Bonn (1909) en München kwantitatieve geschiedenis

kwantitatieve geschiedenis Vorm van geschiedschrijving die voornamelijk gebruik maakt van statistische gevens. De kwantitatieve geschiedschrijving

Kwee, Swan Liat

Kwee, Swan Liat (geb. 1922) Uit Indonesië afkomstig (Chinees) filosoof, die sinds 1946 in Nederland woont. Hoogleraar algemene wijsbegeerte aan Kwo Tsjang

Kwo Tsjang (Kuo Hsiang; gest. 312 n.C.) Chinees filosoof, die een commentaar schreef op het boek van Tsjwang-tsuh (ca. 370 v.C.). Benadrukte de Laas, Ernst

Laas, Ernst (1837-1885) Duits filosoof en pedagoog, vanaf 1872 hoogleraar te Straatsburg. In 'Idealismus und Positivismus' (1879-1884) bestreed hij laboratorium

laboratorium (Latijn: labor = werk) Inrichting voor het verrichten van praktisch wetenschappelijk onderzoek. Was aanvankelijk de benaming voor de Lacan, Jacques Marie Émile

Lacan, Jacques Marie Émile (1901-1981) Frans psychiater en psychoanalyticus, die wordt gerekend tot het structuralisme. Lacan beschouwt niet Lachelier, Jules

Lachelier, Jules (1832-1918) Frans filosoof. Maakte als docent te Parijs Kant in Frankrijk bekend. Lachelier had invloed op Bergson. Zijn subjectief Laird, John

Laird, John (1887-1946) Engels filosoof. Neorealist uit de school van G.E. Moore. Neemt in de metafysica een deïstisch standpunt in. Werken o.a. Lakatos, Imre

Lakatos, Imre (1922-1974) Hongaars-Brits wetenschapsfilosoof. Uit Hongarije gevlucht (1956), hoogleraar aan de London School of Economics (1960). Lalo, Charles

Lalo, Charles (1877-1953) Frans filosoof, hoogleraar van de Sorbonne. Leerling van de socioloog Emile Durkheim. Lalo probeerde andere wetenschappen, Lamennais, Félicité Robert de

Lamennais, Félicité Robert de (1782-1854) Frans religieus en politiek schrijver met grote invloed op het intellectuele klimaat van de 19e eeuw. Aanvan

Lamettrie, Julien Offray de

Lamettrie, Julien Offray de (1709-1751) Frans filosoof en chirurg. Wegens zijn materialistisch en atheïstisch standpunt in 'Histoire naturelle de l'âme' Landmann, Michael

Landmann, Michael (geb. 1913) Zwitsers filosoof, hoogleraar in West-Berlijn. Bekend door zijn boek 'Philosophische Antropologie' (1955).

Landsberg, Paul Ludwig

Landsberg, Paul Ludwig (1901-1944) Duits filosoof, doceerde in Bonn, Barcelona en Parijs. Volgens hem is het doodsbewustzijn het sterkst in tij

Langer, Susanne Katherina

Langer, Susanne Katherina (1895-1985) Amerikaans filosofe, sinds 1954 o.a. verbonden aan het Connecticut College. In haar Introduction to symbolic Larramendi, Manuel de

Larramendi, Manuel de (1690-1766) Baskisch schrijver van een aantal encyclopedische werken. Hij was jezuïet en doceerde theologie en filosofie

Lask, Emil

Lask, Emil (1875-1915) Duits filosoof, vanaf 1910 hoogleraar in Heidelberg. Leerling van W. Windelband. Zijn fenomenologische benadering in 'Die Lassalle, Ferdinand

Lassalle, Ferdinand (eig.: Lassal; 1825-1864) Duits socialistisch politicus en filosoof. Voorzitter en oprichter van de 'Allgemeiner Deutscher Arbe

Lau-tsuh

Lau-tsuh (5e eeuw v.C.) Chinees filosoof, grondlegger van het taoïsme (naast het confucianisme de belangrijkste stroming in de Chinese filosofie). Lavelle, Louis

Lavelle, Louis (1883-1951) Frans filosoof, van 1932-34 hoogleraar aan de Sorbonne en vanaf 1941 aan het Collège de France. Lavelle heeft vóór de Le Roy, Édouard

Le Roy, Édouard (1870-1954) Frans wiskundige en filosoof. Zag als zijn eerste taak het christelijk geloof te verzoenen met wetenschap en filosofie. Le Senne, René

Le Senne, René (1882-1954) Frans filosoof. Met Lavelle redacteur van de reeks Philosophie de l'esprit, uitgegeven met de bedoeling de metafysica Lefèbvre, Henri

Lefèbvre, Henri (1901-1991) Frans filosoof en socioloog. Lefèbvre sloot zich al vroeg aan bij de surrealistische beweging en werd in 1928 lid van de Leibniz, Gottfried Wilhelm

Leibniz, Gottfried Wilhelm (1646-1716) Duits filosoof en universeel geleerde, een van de veelzijdigste genieën die de mensheid ooit gekend heeft. Leibowitz, Yeshayahu

Leibowitz, Yeshayahu (1903-1994) Israëlisch filosoof. Leibowitz, een orthodoxe jood met een zeer grote kennis van de joodse godsdienst en cultuur, Lequier, Joseph Louis Jules

Lequier, Joseph Louis Jules (eig. Jules Léquyer; 1814-1862) Frans filosoof en natuurkundige. Het probleem van vrijheid en morele verantwoordelijkhei

Lessing, Theodor

Lessing, Theodor (1872-1933) Duits psycholoog en cultuurfilosoof. In zijn hoofdwerk 'Geschichte als Sinngebung des Sinnlosen' (1916) blijkt de Leucippus van Milete

Leucippus van Milete (gest. ca. 440 v. C.) Grieks filosoof, eerste der atomisten, die worden gerekend tot de pre-socraten.

leven

leven Eigenschap waardoor organismen (planten, dieren, de mens) zich onderscheiden van de rest van de werkelijkheid. Kenmerkend zijn hierbij het levensfilosofie

levensfilosofie Filosofie waarin de vraag naar de zin van het leven centraal staat. Tegenwoordig een stroming in de wijsbegeerte die het leven in zijn Levinas, Emmanuel

Levinas, Emmanuel (1905-1995) Frans filosoof. Levinas studeerde vanaf 1923 in Straatsburg, later in Freiburg bij Edmund Husserl, wiens fenomenologische Lévi-Strauss, Claude

Lévi-Strauss, Claude (1908-1990) Frans filosoof, aan wiens naam blijvend de methode van het structuralisme verbonden is. Een overzicht van zijn Lévy-Bruhl, Lucien

Lévy, Bernard-Henri (Georges; geb. 1948) Franse romanschrijver, filosoof, politiek commentator en uitgeverslector. `La barbarie à visage humain' Lewis, Clarence Irving

Lévy-Bruhl, Lucien (1857-1939) Frans filosoof, hoogleraar aan de Sorbonne (1899). Leverde belangrijke bijdragen op het gebied van de antropologie. Lévy, Bernard-Henri

Lewis, Clarence Irving (1883-1964) Amerikaans filosoof, hoogleraar van de Harvard University van 1920-53. Lewis ontwikkelde het idee van strikt

Libanius van Antiochië

Libanius van Antiochië (314-393) Grieks redenaar en schrijver van de Tweede Sofistiek. Hij studeerde te Athene, begon een school in Constantino

libertinisme

libertinisme Losbandigheid naar ethische opvattingen. Aanhangers van bepaalde gnostische richtingen kunnen tot de libertijnen gerekend worden; die lichaam-geestprobleem

lichaam-geestprobleem Probleem in de filosofie over het al of niet gescheiden zijn van lichaam en geest. Lichaam en geest zijn door de eeuwen heen Liebert, Arthur

Liebert, Arthur (Arthur Levi, 1878-1946) Duits neokantiaans filosoof. Liebert was hoogleraar in Berlijn, Belgrado en Birmingham. Als voorzitter van Liljeqvist, Per Efraim

Liljeqvist, Per Efraim (1865-1941) Zweeds filosoof, hoogleraar te Lund van 1906-35. Liljeqvist probeerde de ideeën van C.J. Boström met de opva

Littré, Emile

Littré, Emile (1801-1881) Frans filoloog en filosoof, bekend door zijn 'Dictionnaire de la langue française' (1863-77). Aanhanger van Comte, met wie Locke, John

Locke, John (1632-1704) Een van de invloedrijkste Engelse filosofen. Als kennistheoreticus geldt hij als de grondlegger van het Engelse empirisme logica

logica Ook argumentatieleer. De theoretische kunde van het redeneren, waarvan de Griekse wijsgeer Aristoteles (384-322 v. C.) de grondlegger was. logica, aristotelische

logica, aristotelische De kunst van het redeneren zoals die door Aristoteles is ontworpen. Met Aristoteles begint de geschiedenis van de logica. Hij logica, deontische

logica, deontische Logica waarin naast feitelijke oordelen ook normatieve uitspraken mogelijk zijn. Behalve een stand van zaken kan ook aangegeven logica, modale

logica, modale Logica waarin naast standen van zaken (het is waar dat...) ook modaliteiten (het is noodzakelijk dat..., het is mogelijk dat...) aangege

logica, moderne

logica, moderne De kunst van het redeneren. Evenals in de traditionele logica van Aristoteles en zijn volgelingen worden in de moderne logica methoden logica, predikaatlogica,

logos (Gr.: `woord') Zowel een wijsgerige term, waarmee een redelijke wereldwet en oorzaak van al het bestaande wordt aangeduid als een theologisch Lokayata

Lokayata Materialistische stroming in de Oudindische wijsbegeerte. De wereld bestaat slechts uit aarde, water, vuur en lucht. De aanhangers, bekend Lorenzen, Paul Peter Wilhelm

Lorenzen, Paul Peter Wilhelm (geb. 1915) Duits wiskundige en filosoof. Zijn belangrijkste werk ligt op het gebied van het grondslagenonderzoek Losski, Nicolaj Onoefrijevitsj

Losski, Nicolaj Onoefrijevitsj (1870-1965) Russisch filosoof, tot 1921 hoogleraar in St. Petersburg. In 1922 uit Rusland verbannen vanwege zijn geloof.

lotushouding

lotushouding (padmasana) Typische yogahouding: zittend met gekruiste benen, de voeten over de dijen. De handpalmen liggen naar boven, de ogen Lovejoy, Arthur Oncken

Lovejoy, Arthur Oncken (1873-1962) Amerikaans filosoof. Zijn hoofdwerk 'The great chain of being' (1933) is een fundamenteel werk op het gebied

Lucretius Carus

Lucretius Carus (gest. ca. 96 v.C.) Romeins filosoof en dichter, bekend door zijn leerdicht 'De rerum natura', waarin hij een uiteenzetting van het epicurisme Lukács, Georg

Lukács, Georg (1885-1971) Hongaars filosoof, overtuigd marxist, maar geregeld in conflict met de communistische partij van Hongarije. (o.a. 1928, Lyotard, Jean-François

Lyotard, Jean-François (1924-1998) Frans filosoof, die als de belangrijkste vertegenwoordiger van het postmodernisme wordt beschouwd. Aanvankel

Mach, Ernst (1838-1916) Oostenrijks natuurkundige en filosoof. Hij onderzocht o.a. visuele waarneming en bewegingsverschijnselen en verwierp het Maffei, Scipione

Machiavelli, Niccolò

Machiavelli, Niccolò (1469-1527) Italiaans politief filosoof en dichter, grondlegger van het moderne politieke denken. Kanselier van Florence tot 1512. Mach, Ernst

Maffei, Scipione (1675-1755) Italiaans schrijver en historicus; veelzijdig wetenschapsman o.a. op het gebied van kunst, archeologie, economie, politiek, Maimonides, Mozes

Maimonides, Mozes (eig. Mozes ben Maimon; 1135-1204) Spaans-joodse filosoof. Vluchtte in 1146 naar Noord-Afrika, werd rond 1170 leider der

Maine de Biran, Pierre

Maine de Biran, Pierre (eig. Marie François Pierre Gonthier de Biran; 1766-1824) Frans filosoof en politicus. Zijn denken berust op een in vele dagboeken maiorterm

maiorterm Begrip uit de aristotelische logica. In de redenering `Alle mensen zijn sterfelijk (maiorpremisse), Socrates is een mens (minorpremisse), dus Malebranche, Nicolas de

Malebranche, Nicolas de (1638-1715) Frans filosoof en priester, verbonden aan de orde de oratorianen. Onderzoekt in zijn hoofdwerk 'De la recher

Mandeville, Bernard de

Mandeville, Bernard de (1670-1733) Engels schrijver en filosoof van Nederlandse afkomst (hij promoveerde in 1691 tot doctor in de medicijnen te

Mannoury, Gerrit

Mannoury, Gerrit (1867-1956) Nederlands wiskundige en filosoof, hoogleraar Universiteit van Amsterdam (1917-37). Leverde bijdragen aan de grondslagendiscussie Mansion, Augustin

Mansion, Augustin (1882-1966) Belgisch filosoof, neothomist, hoogleraar te Leuven. Mansion was een groot kenner van de Griekse Oudheid en speciaal Marburger School

Marburger School Invloedrijke richting binnen het neokantianisme. Als stichter van de Marburger School geldt Hermann Cohen. Cohen wilde van Marcel, Gabriel

Marcel, Gabriel (1889-1973) Frans filosoof, bekeerde zich in 1929 tot het katholicisme en geldt als een vertegenwoordiger van het christelijk existentialisme. Marcuse, Herbert

Marcuse, Herbert (1898-1979) Duits-Amerikaans politiek filosoof. Marcuse kreeg in de tweede helft van de jaren zestig bekendheid als ideoloog van Maréchal, Joseph

Maréchal, Joseph (1878-1944) Belgisch jezuïet, filosoof en natuurkundige. Wilde het neothomisme een levende filosofie blijven, dan moest volgens Mariana, Juan de

Mariana, Juan de (ca. 1536-1624) Spaans historicus en filosoof, lid van de jezuïetenorde. In 1592 publiceerde hij het beroemde 'Historiae de rebus Marías, Julián

Marías, Julián (geb. 1914) Spaans filosoof en classicus. Schrijft vanuit een katholiek gezichtspunt over de ideeën van zijn leermeester Ortega y Gas

Maritain, Jacques

Maritain, Jacques (1882-1973) Frans filosoof. Vooral bekend geworden door zijn betekenis voor het neothomisme. Op velerlei gebied heeft hij geprobeerd Martelaere, Patricia de

Martelaere, Patricia de (geb. 1957 te Zottegem) Belgisch (Vlaams) schrijfster en filosofe, promoveerde in 1984 op een proefschrift over Hume. Ha

Martineau, James

Martineau, James (1805-1900) Engels filosoof en theoloog, unitariër. Religie berust volgens hem op de persoonlijke, innerlijke ervaring, los van elke marxisme

Marx, Karl Heinrich (1818-1883) Duits filosoof, socialistisch theoreticus en econoom. Marx en zijn vriend Friedrich Engels (1820-1895) hebben beiden materialisme

marxisme De filosofie waarvoor Marx en Engels in de 19e eeuw de grondslagen hebben gelegd. Deze theorie is geen afgerond geheel of een gesloten Marx, Karl Heinrich

materialisme De verzamelnaam voor een aantal filosofische theorieën over de aard van de mensen en van de wereld. In de meest oorspronkelijke vorm materialisme, dialectisch

materialisme, dialectisch Een geschiedenisfilosofie, ontwikkeld in het werk van Marx, die sinds 1917 ten grondslag ligt aan de Sovjetrussische sta

materialisme, psychologisch

materialisme, psychologisch De vorm waarin het materialisme tegenwoordig het meest bekend is. De moderne natuurkunde heeft aangetoond dat Mauthner, Fritz

Mauthner, Fritz (1849-1923) Oostenrijks filosoof, taalkundige en dichter. Wellicht de eerste filosoof die zich met de problemen van de 'gewone' taal maxime

maxime (Lat.: maxima regula = hoogste regel) Kernspreuk, praktische stelregel; algemene gedragsregel waardoor men zich in het leven laat leiden. McLuhan, Herbert Marshall

McLuhan, Herbert Marshall (1911-1980) Canadees socioloog en mediafilosoof, in de jaren zestig uitzonderlijk populair door zijn - vaak warrige - McTaggart, John Ellis

McTaggart, John Ellis Volgens McTaggart (1866-1925) is de werkelijkheid in laatste instantie zuiver geestelijk. De fundamentele relatie tussen individuen Mead, George Herbert

Mead, George Herbert (1863-1931) Amerikaans filosoof en sociaal-psycholoog. Beïnvloed door het pragmatisme en het Duitse idealisme. Mead legd

mecenaat

mecenaat De begunstiging van kunstenaars en geleerden. Genoemd naar de Romeinse staatsman en literator Gaius Maecenas (ca. 70-8 v.C.), die een Meijer, Willem

Meijer, Willem (1842-1926) Nederlands historicus en filosoof. Oprichter van de vereniging 'Het Spinozahuis'. Vertaalde veel werk van Spinoza.

Meinong, Alexius

Meinong, Alexius (1853-1920) Oostenrijks filosoof-psycholoog. Meinong is vooral bekend geworden door zijn Gegenstandstheorie. Deze filosofische Melissus van Samos

Melissus van Samos (ook: Melissus van Elea; ca. 450 v.C.) Grieks filosoof. Zijn opvattingen lijken op die van Parmenides en Zeno. Uit de eeuwigheid Melsen, Andreas Gerardus Maria van

Melsen, Andreas Gerardus Maria van (geb. 1912) Nederlands filosoof, hoogleraar te Nijmegen (1946-78). Deed onderzoek naar de geschiedenis Mendelssohn, Mozes

Mendelssohn, Mozes (1729-1786) Duits filosoof, een der belangrijkste denkers uit de Duitse Verlichting. Trachtte rationeel de religieuze wereldbeschouwing Meng-tse

Meng-tse De filosoof Meng-tse (Mencius) (ca. 372-289 v.C.) was na Confucius de belangrijkste wijsgeer van het Chinese staatsconfucianisme. Ogenschijnlijk Mercier, Désiré Joseph

Mercier, Désiré Joseph (1851-1926) Belgisch r.-k. geestelijke, aartsbisschop van Mechelen (1906-26), kardinaal (vanaf 1907). Oprichter van het Institut Merleau-Ponty, Maurice

Merleau-Ponty, Maurice (1908-1961) Frans filosoof. Hij heeft zich bewogen op het gebied van politiek, wetenschap en kunst. Zijn werken beklemto

metabletica

metabletica Door de fenomenologie geïnspireerde theorie van de Nederlandse psychiater Jan Hendrik van den Berg, die door hem ook wel historische metafysica

meta-ethiek Onderdeel van de filosofie waarin men zich toelegt op het onderzoek van ethische uitspraken en taalgebruik om zo tot nieuwe inzichten methodologie

metafysica Het woord metafysica betekent: wat na de natuur (fysica) komt, wat de natuur overstijgt. (`Meta' kan zowel `na' als `bovenuit' betekenen.) metataal

metataal Taal waarin men uitspraken doet over een tweede taal. Zo kan bijv. de dagelijkse omgangstaal fungeren als metataal voor het doen van uitspraken meta-ethiek

methodologie 1. Analyse van de bij wetenschappelijk onderzoek gebruikte methoden. 2. Onderdeel van de wetenschapsfilosofie, waarin men de wijze Metzke, Erwin

Metzke, Erwin (1906-1956) Duits filosoof. Schreef o.a. 'Karl Rosenkranz und Hegel' (1929), 'Hegels Vorreden mit Kommentar und Einführung in s

Meyer, Lodewijk (1630-1681) Nederlands schrijver. Hij studeerde te Leiden filosofie en medicijnen en vestigde zich als arts te Amsterdam. Hij was Michaël Psellus

Meyerson, Émile

Meyerson, Émile (1859-1933) Frans filosoof, geboortig uit Polen. Wijst een positivistische wetenschapsopvatting af: wetenschap is ontologisch gericht, Meyer, Lodewijk

Michaël Psellus (1018-1078 of 1090) Belangrijkste Byzantijnse filosoof van de tweede helft van de 11e eeuw. Beïnvloed door het neoplatonisme. Michael Scotus

Michael Scotus (1e helft van de 13e eeuw) Schots natuurwetenschappelijk georiënteerd scholasticus. Zijn vertalingen uit het Arabisch en Hebreeuws middenterm

middenterm Begrip uit de aristotelische logica. In het syllogisme `Alle mensen zijn sterfelijk (maiorpremisse), Socrates is een mens (minorpremisse), Milhaud, Gaston

Milhaud, Gaston (1858-1918) Frans filosoof. Met Duhem, Poincaré en Le Roy vertegenwoordiger van de antidogmatische stroming in de wetenschapsfilosofie. Mill, John Stuart

Mill, John Stuart (1806-1873) Brits filosoof en econoom. Een veelzijdig denker die op het gebied van de wijsbegeerte, de politiek en de politieke economie minorterm

minorterm Begrip uit de aristotelische logica. In het syllogisme: `Alle mensen zijn sterfelijk (maiorpremisse), Socrates is een mens (minorpremisse), modus ponens

modus ponens Geldige afleidingsregel uit de logica. Laat A en B uitspraken zijn. Als A B impliceert en A is waar, dan is B waar. Voorbeeld: `Als modus tollens

modus tollens Geldige afleidingsregel uit de logica. Laat A en B uitspraken zijn. Als A B impliceert en B is niet waar, dan is A niet waar. Voorbeeld: mogelijkheid

mogelijkheid In de modale logica wordt een propositie mogelijk genoemd, als zijn ontkenning niet noodzakelijk is. Daarnaast wordt de term in de kennistheorie Moleschott, Jacobus

Moleschott, Jacobus (1822-1893) Nederlands-Italiaans fysioloog en filosoof. Doceerde te Heidelberg, Zürich, Turijn en Rome. Wordt beschouwd

monadenleer

monadenleer Leer die Leibniz naar voren bracht in zijn geschrift 'Monadologie' (1714).

monarchomachen

monarchomachen (monarchenbestrijders) Een aantal calvinistische politieke denkers in het laatste kwart van de 16e eeuw die de absolute monarchie monisme

monisme De wijsgerige opvatting dat er niet twee beginselen zijn, zoals dat in het dualisme het geval is, maar dat er één grondbeginsel is waartoe alle monocausaliteit

monocausaliteit Oorzaak-en-gevolg-relatie waarbij een bepaalde gebeurtenis (gevolg) optreedt, indien een bepaalde andere gebeurtenis (oorzaak) daaraan Montague, William Pepperell

Montague, William Pepperell (1873-1953) Amerikaans filosoof. Hoogleraar aan de Columbia Univerisity. Een van de eersten die het idealisme afwezen; Montesquieu, Charles Louis de Secondat

Montesquieu, Charles Louis de Secondat (1689-1755) Baron de la Brède et de Montesquieu, Frans rechts- en staatkundig filosoof, raadsheer (1714) Moore, George Edward

Moore, George Edward (1873-1958) Brits wijsgeer. Was samen met Bertrand Russell de grondlegger van een vernieuwing in de Engelse filosofie. moraal

moraal Zedelijke normen en gewoonten die gelden in de cultuur, alsmede de leer waarin deze gefundeerd worden en waaruit zij afgeleid worden. Door moral sense

moral sense Letterlijk: het zintuig dat een onderscheid kan maken tussen goed en kwaad. In de achttiende eeuw werd het begrip door Engelse filosofen moralisten

moralisten Naam van een groep 18e-eeuwse Engelse filosofen, die meenden dat de zedelijkheid als waarde niet te herleiden is tot bijv. psychologische More, Henry

More, Henry (1614-1687) Engels theoloog en filosoof. Aanvankelijk aanhanger van Descartes, ontwikkelde hij zich onder invloed van Plotinus tot More, Thomas

More, Thomas (Morus; 1478-1535) Engels humanist en staatsman. Schetst in zijn hoofdwerk 'Utopia' (1516) een ideale, niet-christelijke samenleving, Morgan, Conwy Lloyd

Morgan, Conwy Lloyd (1852-1936) Engels filosoof, psycholoog en bioloog. Studeerde bij Th. Huxley. Ging van de veronderstelling uit dat de evolutietheorie Mo-ti

Mo-ti (Micius, Mo-tsuh; 4e eeuw v.C.) Chinees filosoof, belangrijkste tegenstander van Confucius. Bestreed diens formalistische ethiek en pleitte voor Mukamis, al-

Mukamis, al- (David ibn Merwan al-Mukamis; gest. ca. 937) Joods wijsgeer. Leefde in het Nabije Oosten. Van zijn 'Twintig verhandelingen' (Isjroen Mumford, Lewis

Mumford, Lewis (1895-1990) Amerikaans cultuurfilosoof. Mumford waarschuwde in zijn werk voor de gevaren van een steeds verder voortschrijde

Münsterberg, Hugo

Münsterberg, Hugo (1863-1916) Duits psycholoog en filosoof. Studeerde o.a. bij Wundt. Door William James in 1892 naar Harvard gehaald. Helde Musonius Rufus

Musonius Rufus (1e eeuw n.C.) Stoïcijns filosoof, voorstander van een sober leven en ambachtelijk werk. Keerde zich ook in de praktische politiek naïef realisme

naïef realisme Het wijsgerige uitgangspunt dat men normaal gesproken de werkelijkheid direct waarneemt. Dit sluit aan bij de menselijke geneigdheid Natorp, Paul

Natorp, Paul (1854-1924) Duits filosoof, hoogleraar te Marburg (1885). Met zijn leermeester H. Cohen de belangrijkste vertegenwoordiger van de naturalisme (filos.)

naturalisme (filos.) De opvatting dat de natuur het alomvattend beginsel van de hele werkelijkheid is. Volgens het filosofisch naturalisme (ook wel naturalistische drogreden

naturalistische drogreden Opvatting in de ethiek dat we de normen waarnaar we handelen kunnen afleiden uit de feiten waarmee we te maken hebben. naturisme

naturisme Levenswijze bewust gericht op een harmonieuze band met de natuur door middel van gezonde voedingswijze, afzien van riskante gewoontes, natuurfilosofie

natuurfilosofie Term met een reeks van betekenissen. Welke betekenis men prefereert is afhankelijk van de mening over de verhouding tussen natuurwetenschap natuurrecht (filos.)

natuurrecht (filos.) Term voor het geheel van rechtsbepalingen waarvan wordt beweerd dat ze voortvloeien uit de natuurlijke orde in de werkelijkheid, natuurrecht (recht)

natuurrecht (recht) Begrip uit de (rechts)filosofie dat inhoudt dat er een recht is dat altijd en overal voor alle mensen geldt. Het is een 'hoger recht', natuurtoestand

natuurtoestand Vóórmaatschappelijk stadium van het menselijk samenleven, zoals beschreven en betiteld door de Engelse wijsgeer Thomas Hobbes, natuurwetenschappelijk model

natuurwetenschappelijk model Het verklaringsmodel dat in de natuurwetenschappen als norm geldt en dat vooral is gestoeld op het blootleggen van natuurwetenschappen

natuurwetenschappen Het geheel van wetenschappen waarin men zich in de ruimste zin bezighoudt met de beschrijving en de verklaring van natuu

Nauta, Lolle Wibe

Nauta, Lolle Wibe (geb. 1929) Nederlands hoogleraar in de wetenschapsfilosofie en sociale filosofie te Groningen (vanaf 1970). Promoveerde op een negatie

negatie Als negatief oordeel de ontkenning van een bewering, in tegenstelling tot de bevestiging ervan. Zo is het oordeel: 'Het is niet zo dat die roos Nell-Breuning, Oswald von

Nell-Breuning, Oswald von (1890-1991) Duits theoloog en filosoof. Von Nell-Breuning studeerde theologie, economie en sociale wetenschappen Nelson, Leonard

Nelson, Leonard (1882-1927) Duits filosoof; vanaf 1919 hoogleraar te Göttingen. Richtte de 'Nieuw-Friesse School' op, die (in navolging van J.F. neoconfucianisme

neoconfucianisme Vorm van confucianisme die opkwam tijdens de Soeng-dynastie (960-1279). Hierin waren ook de door het taoïsme en boeddhis

neohegelianisme

neohegelianisme Filosofische stroming die begon rond de eeuwwisseling, gebaseerd op een hernieuwde belangstelling voor Hegel. Een belangrijk neomarxisme

neomarxisme Denkrichting, vooral gebaseerd op het werk van de `jonge Marx', ten dele als een reactie op het starre sovjetmarxisme. Voor deze stroming neoplatonisme

neoplatonisme Wijsgerig stelsel, ontstaan door de versmelting van de filosofie van Plato, Aristoteles en de Stoa met elementen uit oosterse, mystieke neoscholastiek

neoscholastiek Herleving, in de 19e eeuw, van de scholastiek. Deze herleving volgde op een ware breuk in de scholastieke traditie in de tijd van de neothomisme

neothomisme Heropleving, vanaf het einde van de 19e eeuw, van het thomisme. Een belangrijke impuls daartoe was de door paus Leo XIII uitgevaardigde Nicolaas van Autrecourt

Nicolaas van Autrecourt (1e helft 14e eeuw) Frans scholasticus. Wordt 'de middeleeuwse Hume' genoemd om zijn twijfel aan het objectieve karakter

niets

niets Dat wat niet is of bestaat. In de existentiefilosofie wordt het niets manifest door angst (Heidegger). De term wordt o.a. door de Angelsaksische Nietzsche, Friedrich Wilhelm

Nietzsche, Friedrich Wilhelm (1844-1900) Duits filosoof en dichter. Het is nauwelijks mogelijk de naam van een 19e-eeuws dichter of filosoof te Nieuwentyt, Bernard

Nieuwentyt, Bernard (1654-1718) Nederlands filosoof en wis- en natuurkundige. Arts te West Graftdijk en Purmerend (werd daar later ook burgemeester). nihil est in intellectu quod non prius fuerit in sensu

nihil est in intellectu quod non prius fuerit in sensu (Latijn: in het verstand is niets dat niet eerder in het zintuig was) Het fundamentele uitgangsp

nihilisme

nihilisme (Lat.: nihil = niets) Verwerping van waarheden, waarden of normen. Negatieve houding ten aanzien van traditie en (Russische) autoriteit. nihilisten

nihilisten Stroming van socialistische intellectuelen in het midden van de 19e eeuw in Rusland, waarvan de aanhangers streefden naar de omverwerping nil admirari

nil admirari (Latijn: zich nergens over verwonderen) De eerste woorden van een brief van Horatius. Waarschijnlijk geïnspireerd door de uitspraak van Nizan, Paul

Nizan, Paul (1905-1940) Frans schrijver en filosoof, studiegenoot en vriend van Sartre. Hij was gedurende tien jaar een militant lid van de Franse communistische Nohl, Herman

Nohl, Herman (1879-1960) Duits filosoof, opvoedkundige en sociaal-pedagoog. Beïnvloed door de Duitse historicus en filosoof Wilhelm Dilthey, nominalisme

nominalisme (Lat.: nomen, `naam', `naamwoord') Het kennistheoretische standpunt dat de termen waarmee de mens de werkelijkheid om zich heen non sequitur

non sequitur (Lat.: `het volgt niet') Redenering waarbij de conclusie niet noodzakelijk volgt uit de premissen.

noodzakelijkheid

noodzakelijkheid In wetenschappelijk en filosofisch taalgebruik pleegt men iets noodzakelijk te noemen als het tegengestelde onmogelijk is. Dit geldt noumenon

noumenon (Gr.: `dat wat door het verstand wordt gedacht', tegenover phainomenon, wat verschijnt aan de zintuigen') Iets dat gedacht kan worden, een nous

noûs (Gr.: `verstand', `geest', `denken') Het hoogste gedeelte van het verstand, door Plato en Aristoteles beschouwd als dat wat de mensen van de dieren nouveaux philosophes

nous (Gr.: verstand, geest, denken) Plato en Aristoteles beschouwen de nous, het hoogste gedeelte van het verstand, als dat wat de mensen van de dieren noûs

nouveaux philosophes (Fr.: nieuwe filosofen) Groep Franse denkers, die zich ca. 1975 manifesteert als marxisten die zijn gedesillusioneerd als gevolg Numenius van Apamea

Numenius van Apamea (Noumenius van Apamea; 2e helft 2e eeuw n.C.) Grieks filosoof. Vooral bekend door zijn beschrijving van Plato als een At

object (filos.)

object (filos.) (Lat.: `obiectum', letterlijk: het tegengeworpene) Het voorwerp van het bewustzijn en datgene waarop de mens in zijn handelen is gericht. objectivisme

objectivisme Het tegengestelde van subjectivisme, solipsisme, psychologisme en individualisme. 1. In de kentheorie: de waarheid is objectief, onafhankelijk objectiviteit

objectiviteit Het zich tot de feiten bepalen. Objectiviteit suggereert een soort absolute waarheid die kenbaar is als iemand zijn geest vrijmaakt van vooroordelen occasionalisme

occasionalisme Filosofische leer waarin gesteld wordt dat bij gelegenheid (Lat.: occasio) van een gebeurtenis op fysisch-lichamelijk niveau door God oercommunisme

oercommunisme (primitief communisme) Vooral in het marxisme gebruikte term voor een veronderstelde oermaatschappij, waarin geen privébezit Onsterfelijken

Onsterfelijken (Fr.: Immortels) Bijnaam van de leden van de Académie Française (1635).

ontologie

ontologie (Gr.: on, `het zijnde'; logos, `woord', `leer') De leer van het zijnde, zijnsleer. Aanvankelijk duidde ontologie hetzelfde aan als metafysica, oordeel

oordeel De bevestiging of ontkenning van een uitspraak in de logica. Worden verdeeld naar de kwantiteit, bijv.: alle mensen zijn sterfelijk (algemeen oordeel, categorisch

oordeel, categorisch Term uit de filosofie van Kant voor een van de twaalf vormen van een oordeel, nl. de onvoorwaardelijke uitspraak. Vanuit het oosterse renaissance

oosterse renaissance Onder oosterse renaissance wordt de belangstelling verstaan die in het Westen sinds de jaren vijftig en zestig is gegroeid voor operationele definitie

operationele definitie De grootheden die voorkomen in een definitie zijn gewoonlijk abstract en als zodanig niet rechtstreeks meetbaar. In de operationele operationisme

operationisme Filosofische opvatting dat de betekenis van uitspraken vastligt en vastgelegd moet worden door een aantal uitvoerbare handelingen (optimisme

optimisme Opvatting dat de stand van zaken niet slecht is of dat hij beter zal worden. Veel filosofieën, die uitgaan van het uiteindelijke Goede en religies orakel 4. I-tsjing

orakel 4. I-tsjing (Yijing; Boek der Veranderingen) De I-Tsjing is een Chinees waarzeggersboek. Het is een van de 'vijf confucianistische klassieken'. orde (filos.)

orde (filos.) De wetmatige samenhang tussen 1 de delen van een geheel onderling en 2 de delen én het geheel. Waar de orde bovendien voldoet aan

Ortega y Gasset, José

Ortega y Gasset, José (1883-1955) Spaans filosoof, van 1911 tot 1936 hoogleraar in de metafysica te Madrid. Hier stichtte hij in 1923 het tijdschrift

Palágyi, Menyhert

Palágyi, Menyhert (Melchior Paágyi; 1859-1924) Hongaars-Duits filosoof. Centrale gedachte in zijn filosofie is een soort polariteitsbeginsel, een uit Palmen, Connie

Palmen, Connie (geb. 1955) Nederlands schrijfster en filosofe, wier debuut 'De wetten' (1991) een regelrechte sensatie was: de pers en het publiek Panaetius van Rhodos

Panaetius van Rhodos (180-110 v.C.) Grieks filosoof, ontdeed de stoïcijnse leer van haar scherpste kanten en introduceerde haar in Rome, waar zij panlogisme

panlogisme Aanduiding van het filosofische systeem van Hegel: de wereld is de verwerkelijking van de logos, het denken. De neokantiaan H. Cohen panpsychisme

panpsychisme Een filosofische stroming die aan alles (pan) een zeker soort van bewustzijn (psyche) toekent. Met bewustzijn wordt een bepaalde vorm panta rhei

panta rhei (Gr: alles vloeit) Uitspraak ontleend aan de leerstellingen van de Griekse natuurfilosoof Heraclitus (ca. 530-470 v.C.). Ze geeft uitdrukking paradigma

paradigma Een soort basistheorie of grondplan waarover binnen een groep vakgenoten (de scientific community) overeenstemming bestaat. Het paradigma paradox

paradox Ongerijmdheid en wel in het bijzonder een uitspraak waarvan zowel de bevestiging als de ontkenning logisch een tegenspraak met zich brengt. parallellisme (psychol.)

parallellisme (psychol.) 1. Psychofysisch parallellisme. Een klassieke opvatting over het lichaam-geestprobleem. Stof en geest worden hier gezien paralogisme

paralogisme Valse, verkeerde redenering of gevolgtrekking; drogreden waarmee iemand zichzelf bedriegt (cf. sofisme: drogreden waarmee iemand Parmenides van Elea

Parmenides van Elea (ca. 540- ca. 480 v.C.) Grieks filosoof, behorend tot de eleaten. Afkomstig uit Elea in Neder-Italië. Bekend door zijn leerdicht Pascal, Blaise

Pascal, Blaise (1623-1662) Frans wis- en natuurkundige, wijsgeer, apologeet en schrijver. Blaise heeft grote betekenis gehad voor een aantal exacte passivisme

passivisme In de filosofie de opvatting de dingen op hun beloop te moeten laten, omdat de gevolgen van ingrijpen niet te overzien zijn. De taoïstische Paulsen, Friedrich

Paulsen, Friedrich (1846-1908) Duits pedagoog en neokantiaans filosoof. Van 1878 tot zijn dood hoogleraar te Berlijn. Zijn 'Geschichte des gelehrten Peirce, Charles Sanders

Peirce, Charles Sanders (1839-1914) Amerikaans fysicus, logicus en filosoof. Hij is te beschouwen als de grote wegbereider voor het pragmatisme,

Perelman, Chaïm

Perelman, Chaïm (1912-1984) Belgisch filosoof, sinds 1944 hoogleraar te Brussel. Een der grondleggers van de argumentatieleer, waarmee in probleemstellingen, perfectionisme

perfectionisme Stroming binnen de ethiek waarin het streven naar volmaaktheid (perfectie) als het hoogste goed of belangrijkste doel wordt gezien. peripatetici

peripatetici Naam voor de volgelingen en directe leerlingen van Aristoteles, afgeleid van de wandelgangen (Grieks: peripatoi) in het Lyceum, waar Perry, Ralph Barton

Perry, Ralph Barton (1876-1957) Amerikaans filosoof. Hoogleraar te Harvard. Neorealist. Schreef in 1935 een klassiek geworden biografie, 'The thought personalisme

personalisme Filosofische opvatting waarin de persoon als het belangrijkste geldt, niet alleen als denkend, maar ook als handelend wezen. Deze opvatting perspectivisme

perspectivisme Kennissociologische en filosofische opvatting dat het denken en weten van mensen in die zin nimmer objectief is, dat het altijd wordt pessimisme

pessimisme (Lat.: pessimum, `het slechtste') Levensbeschouwing waarin, in tegenstelling tot het optimisme, hoop en geluk onbereikbaar worden geacht, petitio principii

petitio principii (Lat.: `het stellen van het uitgangspunt') De drogreden waaraan men zich schuldig maakt als men bij het bewijzen van iets in de redenering Petrus Aureoli

Petrus Aureoli (ook P. Auriolus, Pierre d'Auriole, Peter Oriole; ca. 1278-1322) Frans filosoof en theoloog. Lid van de orde der franciscanen. Vertegenwoordigde Petrus Tartaretus

Petrus Tartaretus (ca. 1500) Frans scholasticus, vanaf 1490 rector van de Parijse universiteit. Belangrijk om zijn commentaren op het werk van Duns Petter, John de

Petter, John de (1905-1971) Belgisch filosoof. Thomist. Een van de oprichters van het Tijdschrift voor Filosofie.

Peursen, Cornelis Anthonie van

Peursen, Cornelis Anthonie van (1920-1996) Nederlands hoogleraar in de filosofie (Groningen 1953-60; Leiden vanaf 1960; Amsterdam VU, bu

Peursen, Kees van

Peursen, Kees van (1920-1996) Nederlands cultuurfilosoof. Van Peursen, die hoogleraar was aan de Rijksuniversiteiten van Groningen en Leiden Phaedo

Phaedo Een van de dialogen van Plato, handelend over de onsterfelijkheid van de ziel. Bevat ook de beschrijving van de dood van Socrates. De dialoog Phaedrus (filos.)

Phaedrus (filos.) Een van de dialogen van Plato, waarin hij o.a. zijn Ideeënleer ontwikkelt. Genoemd naar een tijdgenoot van Plato die aan de gesprekken Phänomenologie des Geistes, Die

Phänomenologie des Geistes, Die Een der belangrijkste werken van Hegel, gepubliceerd in 1807. Geeft hierin aan hoe het bewustzijn zich in een Pherecydes

Pherecydes (ca. 584-ca. 498 v.C.) Belangrijk in de geschiedenis van de Griekse kosmogonie door zijn, volgens Aristoteles, meer objectieve benadering Philo van Alexandrië

Philo van Alexandrië (Philo Judaeus; ca. 25 v.C.-50 n.C.) Grieks-Joods filosoof. Ontwikkelde het denkbeeld dat de filosofische opvattingen van Plato Philo van Megara

Philo van Megara (ca. 300 v.C.) Grieks filosoof en logicus, leermeester van de stoïcijn Zeno van Citium. De waarheidstabel van de implicatie (de verbinding Pico della Mirandola, Giovanni

Pico della Mirandola, Giovanni (1463-1494) Italiaans humanistisch filosoof en schrijver. Hij bezocht reeds op veertienjarige leeftijd de universiteit piecemeal engineering

piecemeal engineering (Eng: bij stukjes en beetjes sleutelen) Een begrip ontleend aan de maatschappijvisie van de Oostenrijkse wetenschapsfilosoof Pieper, Josef

Pieper, Josef (geb. 1904) Duits filosoof, hoogleraar te Münster sinds 1946. Produktief schrijver met invloed op het moderne katholicisme. Schreef Pirsig, Robert Maynard

Pirsig, Robert Maynard (geb. 1928) Amerikaans filosoof en schrijver. Vermaard door 'Zen and the art of motorcycle maintenance' (1974), een vers

Plato

Plato (ca. 427- ca. 347 v. C.) Grieks filosoof. Hij is de enige antiek-Griekse filosoof van wie alle werken bewaard zijn gebleven. Zijn bekendste werk platonische liefde

platonische liefde 1. Een belangrijk onderdeel van de ideeënwereld van Plato. Liefde of Eros vatte hij op als het streven van de ziel naar echte, mooie platonisme

platonisme De filosofie van Plato, maar ook de invloed daarvan in latere filosofieën. Deze invloed is steeds zeer groot geweest. Na zijn eerste reis naar Plessner, Helmuth

Plessner, Helmuth (1892-1985) Duits filosoof en socioloog, met Scheler grondlegger van de wijsgerige antropologie. Hij verwerpt het dualisme van Pletho, Georgios Gemistos

Pletho, Georgios Gemistos (ca. 1355-ca. 1452) Byzantijns geleerde en filosoof. Probeerde de filosofie van het oude Griekenland in ere te herstelle

plicht

plicht Bepaalde handelingen die zijn opgelegd door arbeid, beroep, positie of het behoren tot een bepaalde gemeenschap. Zo spreekt men van plichten Plinius de Oude

Plinius de Oude (eig. Gaius Plinius Secundus; ook Plinius Maior; 23/24-79 n.C.) Romeins geleerde met veelzijdige belangstelling. Vervulde eerst Plotinus

Plotinus (ca. 203-270) Grieks wijsgeer, een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het neoplatonisme. Hij is zeer bekend geworden door zijn Ploucquet, Gottfried

Ploucquet, Gottfried (1716-1790) Duits filosoof en logicus. Met J.M. Lambert behoorde hij tot de weinigen (beïnvloed door Leibniz) die belangstelling pluralisme

pluralisme (lett: leer van de veelvormigheid) In het algemeen: het hebben van meerdere oorzaken of het bestaan uit meerdere delen. 1. In de wijsbegeerte: Plutarchus van Athene

Plutarchus van Athene (5e eeuw n.C.) Grieks filosoof. Schreef commentaren op o.a. Plato. Eerste vertegenwoordiger van de Atheense school (de A

Plutarchus van Chaeronea

Plutarchus van Chaeronea (ca. 45-125 n.C.) Grieks filosoof en schrijver. Na zijn opleiding in Athene o.a. priester in Delphi. Bezocht Rome, waar

Polak, Leo

Polak, Leo (1880-1941) Nederlands filosoof. Eigenlijke voornaam Leonard. Lid van de Vrijdenkersvereniging 'De Dageraad'. Kritisch rationalist in polemiek

polemiek (Gr.: polemos = strijd) Schriftelijk dispuut (in dagbladen enz.), pennestrijd of twistgeschrijf over een (actueel) onderwerp. In de 16e eeuw Politeia

Politeia Geschrift van Plato, opgebouwd uit tien boeken. Zet hierin zijn leer over de staat en de gemeenschap uiteen.

Pomponazzi, Pietro

Pomponazzi, Pietro (1462-1525) Italiaans filosoof. Geeft in 'De immortalitate animae' (1516) een kritisch overzicht van allerlei argumenten aangaande Popper, Karl Raimund

Popper, Karl Raimund (1902-1994) Oostenrijks-Brits filosoof. Popper is vooral bekend geworden door zijn voorstel van een criterium om wetensc

Porphyrius

Porphyrius (ca. 233-ca. 303) Grieks filosoof, leerling van Plotinus in Rome (263). Nam na diens dood de leiding van zijn school over (270). Trachtte Posidonius van Rhodos

Pos, Hendrik Josephus

Pos, Hendrik Josephus (1898-1955) Nederlands filosoof, hoogleraar te Amsterdam (1932). Eerste voorzitter van de in 1948 opgerichte Fédération

Posidonius van Rhodos (135-50 v.C.) Grieks filosoof, een der belangrijkste stoïcijnse denkers uit de hellenistische periode. Nam veel van Aristoteles positivisme

positivisme In engere zin: de filosofie van Comte. In ruimere zin: een wijsgerige theorie die stelt dat wetenschap de enige geldige kennis oplevert en positivismestrijd

positivisme, logisch 1. algemeen (neopositivisme, logisch empirisme) Een van de meest invloedrijke filosofische stromingen van de 20e eeuw. Het positivisme, logisch 2. Carnap en Popper

positivisme, logisch 2. Carnap en Popper Carnap en Popper Vooral Carnap (1891-1970) heeft de taaltheorie van het logisch positivisme in de

positivismestrijd (Du.: Positivismusstreit) Befaamde methodologische polemiek uit de jaren zestig tussen aanhangers van de Frankfurter Schule en positivisme, logisch 1. algemeen

postmodernisme

postmodernisme Term die vooral gebruikt wordt in de hedendaagse beschouwing over kunst (literatuur, schilderkunst en architectuur), maar die ook postulaat van adequaatheid

postulaat van adequaatheid (Latijn: postulare = eisen) Is het met name door Thomas van Aquino in de filosofie geïntroduceerde criterium voor waarhe

potentie en act

potentie en act (actus, potentia) Filosofisch begrippenpaar dat zoveel betekent als aanleg en verwerkelijking. Met name gehanteerd door Aristoteles pragmatisme

pragmatisme Filosofieën waarin het criterium voor het denken op een of andere manier aan het handelen wordt ontleend, dan wel het denken vanuit praktijk, filosofische

praktijk, filosofische Praktische toepassing van de filosofie, waarbij de filosoof als raadsman of gesprekspartner optreedt. Sinds G. B. Achenbach in praxis (filos.)

praxis (filos.) In de filosofie de naam voor de concrete situatie waarin de handelende mens zich bevindt. Gebruikelijk is in dit verband de tegenstelling Praxis (tijdschrift)

Praxis (tijdschrift) Joegoslavisch tijdschrift dat van 1964 tot 1975 door een aantal filosofen werd uitgegeven en dat tot een humanistischer uitwerking precoderen

precoderen Het vooraf geven van een code aan de verschillende antwoordmogelijkheden van vragen in een meerkeuzetoets of een enquête. Bijv.: bent predikaat

predikaat De relatie tussen iets en datgene wat er van gezegd wordt. Oorspronkelijk werd deze term alleen in de logica gebruikt, maar later werd hij predikaatlogica

predikaat- Formele logica, waarbinnen men uitspraken kan weergeven die betrekking hebben op eigenschappen (predikaten, aangegeven met logica, propositielogica,

predikaatlogica Tak van de logica waarin niet alleen de relaties tussen de proposities worden bestudeerd, zoals in de propositielogica, maar ook de Prévost, Pierre

pre-socraten Enerzijds de aanduiding voor alle Griekse wijsgeren die vóór Socrates hebben geleefd en gewerkt, anderzijds voor de wijsgeren die gelijktijdig principe

Prévost, Pierre (1751-1839) Veelzijdig Zwitsers geleerde, hoogleraar in de literatuurwetenschappen (1784), filosofie en natuurkunde (1793-1823) pre-socraten

principe (Lat.: `begin', `grond') Een grondbeginsel. Een voorbeeld van een dergelijk principe is het Peter's principle. Datgene waaruit een samenstel principe van...

principe van... Voor principe van... kijke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.

Principia mathematica

Principia mathematica Omvangrijk driedelig werk over de relatie tussen logica en wiskunde, geschreven van 1910-13 door Bertrand Russell en Alf

Proclus

Proclus (411-485) Grieks filosoof, een der laatste grote neoplatonisten. Veelzijdig geleerde, wiens grote prestatie lag in een zeer gedetailleerde uitwerking Prodicus van Ceos

Prodicus van Ceos (geb. ca. 460 v. C.) Grieks filosoof, een der sofisten. In zijn ethiek was hij subjectivistisch: de dingen zijn niet goed of slecht, maar proefpersoon

proefpersoon De persoon wiens gedrag tijdens een experiment bestudeerd wordt. Proefpersoon wordt vaak afgekort tot pp en proefpersonen tot ppn.

prolegomena

prolegomena (Gr.) Beknopte inleiding, inleidende opmerkingen; basistheorie.

propositie (filos.)

propositie (filos.) Uitspraak die waar of onwaar kan zijn. In de propositielogica worden de proposities geformaliseerd. Singuliere proposities zijn uitspraken propositielogica

propositie- (proposities) Formele logica waarin men volzinnen en combinaties van volzinnen door middel van symbolen voorstelt en nagaat logos

propositielogica Het eenvoudigste formeel-logische systeem. Met behulp van dit systeem, dat werd ontwikkeld door de Stoa, kan de geldigheid wor

propositionele functie

propositionele functie Uitdrukking, die een bewering wordt wanneer de variabelen vervangen worden door constanten of predikaten. Zo is 'x is een Protagoras van Abdera

Protagoras van Abdera (481-411 v. C.) Grieks filosoof, een der sofisten. Hij trad o.a. op als leraar in Athene, vanwaar hij wegens `goddeloosheid' Proudhon, Pierre Joseph

Proudhon, Pierre Joseph (1809-1865) Frans utopisch socialist en publicist. Tegenstander van onverdiend eigendom, niet van eigendom als principe.

psychologisme

psychologisme Opvatting dat psychische processen en psychologische wetmatigheden als basis genomen moeten worden bij het funderen van logica, Pyrrho van Elis

Pyrrho van Elis (ca. 360-270 v.C.) Grieks filosoof. Grondlegger van het scepticisme: wij kennen de dingen niet en dienen ons derhalve van oordelen Pythagoras

Pythagoras (ca. 570-ca. 500 v.C.) Grieks filosoof, vestigde zich circa 525 in Zuid-Italië (Croton) en stichtte een gesloten filosofische broederschap quaternio terminorum

quaternio terminorum (Latijn = verviervoudiging van termen) In de logica de fout in een redenering die optreedt als een term dubbelzinnig wordt gebruikt.

Quine, Willard Van Orman

Quine, Willard Van Orman (geb. 1908) Amerikaans mathematicus-logicus en filosoof. Quine past in de traditie van de analytische filosofie en werd

Radhakrishnan, Sarvepalli

Radhakrishnan, Sarvepalli (1888-1975) Indisch filosoof en politicus, hoogleraar te Calcutta (1929-49) en ambassadeur in Moskou (1949-52). Terzelfd

Raeymaeker, Louis de

Raeymaeker, Louis de (1895-1970) Belgisch filosoof, hoogleraar te Leuven, neothomist. Schreef o.a. 'Inleiding tot de wijsbegeerte' (1934) en 'De Ramsey, Frank Plumpton

Ramsey, Frank Plumpton (1903-1930) Engels wiskundige en filosoof. Bracht enkele verbeteringen aan in de 'Principia Mathematica' van Russell Ramus, Petrus

Ramus, Petrus (Pierre de la Ramée; 1515-1572) Frans filosoof en logicus. Ontwierp een eigen logica, in zijn verzet tegen Aristoteles en de scholastiek. rationalisme

rationalisme Aanduiding voor een aantal filosofische of wereldbeschouwelijke systemen waarin de rede (Lat.: ratio), of het redelijke, op de een of andere rationalisme, kritisch

rationalisme, kritisch De kennistheoretische opvatting dat zekere uitspraken over de werkelijkheid niet mogelijk zijn. Voorman van het kritisch rationalisme rationaliteit

rationaliteit Een der mogelijke uitgangsprincipes van menselijk handelen, met als essentiële component de logica. De Duitse socioloog Max Weber Ravaisson-Mollien, Jean Gaspard Félix

Ravaisson-Mollien, Jean Gaspard Félix (1813-1900) Frans filosoof en kunsthistoricus. Leerling van Schelling en Victor Cousin. Zijn belangrijkste Raymundus van Sabunde

Raymundus van Sabunde (Ramon Sibiuda; gest. ca. 1432) Spaans filosoof. Doceerde geneeskunde en theologie te Toulouse. Zijn 'Theologia naturali

Razi, al-

Razi, al- (gest. 925). al-Razi is bekend als medicus, alchemist en filosoof. Hij leerde dat er vijf eeuwige beginselen zijn: de Schepper, de ziel, de stof, realisme (filos.)

realisme (filos.) (Lat.: res, `ding', `werkelijkheid') De verzamelnaam voor wijsgerige stromingen waarin ervan wordt uitgegaan dat er onafhankelijk realiteit

realiteit (Lat.: res; `zaak', `ding') Synoniem van werkelijkheid voor zover het voor het geheel van de bestaande dingen wordt gebruikt, waarbij echter rechtvaardigheid

rechtvaardigheid Deugd die erin bestaat aan ieder te geven wat hem met toekomt. Klassiek is de onderscheiding van Aristoteles in de zgn. commutatieve rede

rede (Gr.: logos; Lat. ratio; Du.: Vernunft) 1 Denkvermogen. Het (wereldbeschouwelijk) rationalisme zag de rede (en de wetenschap) als het enige instrument Redeker, Hans

Redeker, Hans (eig. Johannes Eilco R.; geb. 1918) Nederlands dichter en essayist, kunsthistoricus en filosoof, docent wijsbegeerte. Was van 1946-reductio ad absurdum

reductio ad absurdum (Lat.: herleiding tot het ongerijmde) Weerlegging van een redenering of uitspraak door er een tegenstrijdigheid of het tegenovergestelde reductionisten

reductionisten Vertegenwoordigers van de stroming die de levensprocessen tracht te analyseren door de vraagstukken aldoor verder op te delen in kleinere reformisme

reformisme Stroming binnen het socialisme die verwezenlijking van het socialisme wilde bereiken langs parlementaire weg en niet via een revolutie regel van...

regel van... Voor regel van... kijke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.

regressus in infinitum

regressus in infinitum (Lat.: teruggang zonder einde) Situatie waarin men niet tot een eind komt doordat zij steeds opnieuw wordt opgeroepen. Gaa

Rehmke, Johannes

Rehmke, Johannes (1848-1930) Duits filosoof, van 1885-1921 hoogleraar te Greifswald. Kentheoretisch was hij monist, d.w.z. hij maakte geen onderscheid Reid, Thomas

Reid, Thomas (1710-1796) Schots filosoof, grondlegger van de filosofie van de Schotse `School of common sense'. Reid ging er in tegenstelling tot Reinhold, Karl Leonard

Reinhold, Karl Leonard (1758-1823) Oostenrijks filosoof, vanaf 1794 hoogleraar te Kiel. Aanhanger en groot kenner van het criticisme van Kant (

Reininger, Robert

Reininger, Robert (1869-1955) Oostenrijks filosoof. Sluit in zijn kennistheorie aan bij Kant ('Das Psychophysische Problem', 1910), in zijn metafysica relatie (filos.)

relatie (filos.) 1 Algemeen: bepaald verband tussen objecten (bijv. `x is groter dan y'). Eigenschappen van relaties kunnen worden beschreven met behulp relativisme

relativisme 1. Opvatting dat waarheid relatief (betrekkelijk of door de heersende omstandigheden bepaald) is; niet objectief vast te stellen. 2. In de kennistheorie Renouvier, Charles Bernard

Renouvier, Charles Bernard (1815-1903) Frans filosoof. Vertegenwoordiger van het op Kant teruggaande neocriticisme. Wees elke vorm van metafysica Rensi, Guiseppe

Rensi, Guiseppe (1871-1941) Italiaans sceptisch filosoof. Zag de Eerste Wereldoorlog als teken voor het irrationele van deze wereld. Interpreteerde res cogitans en res extensa

res cogitans en res extensa (Lat.: `denkend ding') Descartes' term voor de geestelijke substantie (ziel), die samen met de res extensa (uitgebreid d

research

research Wetenschappelijk (vooral: natuurwetenschappelijk en technisch) onderzoek op grote en goed georganiseerde schaal. Meestal gericht op het Revel, Jean-François

Revel, Jean-François (geb. 1924) Frans filosoof en essayist. Als columnist verbonden aan l'Express (1966-81), waarvan hij van 1978-81 directeur Richard van Middleton

Richard van Middleton (2e helft 13e eeuw, stierf ca. 1300) Engels of Frans scholasticus. Neigde meer dan zijn medefranciscanen tot de thomistische Rickert, Heinrich

Rickert, Heinrich (1863-1936) Duits filosoof, hoogleraar te Heidelberg (1916). Met Windelband grondlegger van de Badense School van het neokantianisme. Ricoeur, Paul

Ricoeur, Paul (geb. 1913) Veelzijdig Frans filosoof die vooral bekendheid heeft gekregen door zijn studies over de wil, de vrijheid en het kwaad. Naast Riehl, Alois

Riehl, Alois (1844-1924) Oostenrijks filosoof. Met 'Der philosophische Kritizismus' (1876-87) schaarde hij zich aan de kant van het neokantianisme. Rintelen, Fritz-Joachim von

Rintelen, Fritz-Joachim von (1898-1979) Duits filosoof. In 'Der Wertgedanke in der europäischen Geistesentwicklung' (deel 1, 1932) schetst hij de Robert van Melun

Robert van Melun (Robertus de Meleduno; gest. 1167) Engels scholasticus. Leerling van Hugo van St.Victor en Abaelardus. Zijn 'Sententiae' bevat Robinet, Jean Baptiste René

Robinet, Jean Baptiste René (1735-1820) Frans filosoof. Dat alle substanties door goed en kwaad in evenwicht worden gehouden is het thema van Romero, Francisco

Romero, Francisco Argentijns filosoof, die probeerde een eigen Argentijnse en Latijns-Amerikaanse filosofie op te bouwen. Belangrijkste thema: het Rorty, Richard

Rorty, Richard (geb. 1931) Amerikaans filosoof, hoogleraar aan de universiteit van Princeton (sinds 1961). Na 1970 heeft hij daarnaast een aantal buitengewone Rosenkrantz, Johann Karl Friedrich

Rosenkrantz, Johann Karl Friedrich (1805-1879) Duits filosoof. Vatte het systeem van Hegel op als de uitdrukking van de Duitse geest, welke hij Rosmini-Serbati, Antonio

Rosmini-Serbati, Antonio (1797-1855) Italiaans filosoof, raadsman van paus Pius IX. Streefde naar de eenwording van Italië. Stichtte in 1828 de c

Rothacker, Erich

Rothacker, Erich (1888-1965) Duits filosoof en psycholoog, beïnvloed door Dilthey. Probeerde feiten en theorieën streng uit elkaar te houden. Werk: Rougemont, Denis de

Rougemont, Denis de (1906-1985) Zwitsers cultuurfilosoof en essayist. Oprichter van het tijdschrift Esprit, samen met E. Mounier. Zijn socialistische Rousseau, Jean-Jacques

Rousseau, Jean-Jacques (1712-1778) Frans schrijver-filosoof. Zijn werk vormt de spil tussen Verlichting en Romantiek. Zijn opvatting dat de men

Royce, Josiah

Royce, Josiah (1855-1916) Amerikaans filosoof. In Amerika de belangrijkste vertegenwoordiger van het absoluut idealisme dat hij vanwege zijn opvattingen Rozanov, Vasili Vasiljevitsj

Rozanov, Vasili Vasiljevitsj (1856-1919) Russisch filosoof, criticus en publicist. Zijn eerste boek 'Over de conceptie. Een poging tot onderzoek van

ruimte

ruimte Term waaraan verschillende betekenissen worden toegekend, afhankelijk van de wetenschap waarin het begrip wordt gebruikt. Wiskunde en

Russell, Bertrand Arthur William

Russell, Bertrand Arthur William (1872-1970) Brits filosoof en wiskundige. Zijn werk op het gebied van de logica en het grondslagenonderzoek van Ryle, Gilbert

Ryle, Gilbert (1900-1976) Brits filosoof, een van de grondleggers van de analytische filosofie. Ryle, hoogleraar te Oxford van 1945 tot 1968, publiceerde saintsimonisme

saintsimonisme Stroming genoemd naar de Franse politicus en sociaal denker Claude de Rouvroy, comte de Saint-Simon (1760-1825). Hij propageerde Salutati, Coluccio

Salutati, Coluccio (1331-1406) Italiaans humanist; was bevriend met de bekendste figuren van zijn tijd, o.a. Petrarca en Boccaccio. Groot verdediger Samkhya

Samkhya Oudste van de zes richtingen binnen het hindoeïsme (ontstaan sinds de 3e eeuw v.C.; oudste tekst: 'Samkhya-karika', 3e-5e eeuw n.C.). Gaat Sanches, Francisco

Sanches, Francisco (1550-1632) Franse filosoof en arts, naar het christendom overgegane jood afkomstig uit Spanje of Portugal. Radicaal scepticus, Santayana, George

Santayana, George (1863-1952) Spaans-Amerikaans filosoof en literair criticus, hoogleraar te Harvard (1907-12), bracht daarna zijn leven grotendeels Sartre, Jean-Paul

Sartre, Jean-Paul (1905-1980) Frans filosoof, roman- en toneelschrijver, essayist en politiek activist. Hij is de belangrijkste vertegenwoordiger van Sassen, Ferdinand Léon Rudolph

Sassen, Ferdinand Léon Rudolph (1894-1971) Nederlands filosoof, hoogleraar te Nijmegen en Leiden. Werk o.a. 'Geschiedenis van de wijsbegeerte sastra

sastra (sjastra) Naam van een serie leerboeken in verzen die samen met de Soetra's de hulpwetenschappen in verband met de Veda's tot onderwerp hebben Scaliger, Joseph-Juste

Scaliger, Joseph-Juste (1540 - 1609) Beroemde Franse filoloog, die o.m. in Leiden met Lipsius, Vossius en Heinsii de klassieke auteurs bestudee

sceptici

sceptici (Gr.: scepsis, `inspectie', `onderzoek'.) Term, speciaal gebruikt voor degenen die zich in hun wijsgerig denken ten doel stellen gevestigde meningen scepticisme

scepticisme De denkhouding die de twijfel tot het hoogste principe maakt, die meent dat geen enkele waarheid tegen twijfel bestand is en in zoverre schaalmodel

schaalmodel Geheel in verhouding verkleind model van een constructie. Vervaardigd voor het verrichten van onderzoek (vooral voor stromingsgedrag Schaff, Adam

Schaff, Adam (geb. 1913) Pools wijsgeer, die tot 1968 beschouwd kon worden als de partijfilosoof van de Poolse communistische partij. Toen uit de Schedel, Hartmann

Schedel, Hartmann (1440-1514) Duits medicus en humanist. Stadarts van Neurenberg. Bekend geworden door zijn grote verzameling geestelijke en scheermes van Ockham

scheermes van Ockham Ook scheermes van Occam. Een in de 14e eeuw door William van Ockham (of: Occam) opgesteld principe, waarmee twee Scheler, Max

Scheler, Max (1874-1928) Duits filosoof, die in zijn denken sterk beïnvloed werd door de fenomenologische wijsbegeerte van Husserl. Men noemt Schelling, Friedrich Wilhelm Joseph von

Schelling, Friedrich Wilhelm Joseph von (1775-1854) Vooraanstaand Duits filosoof van de Romantiek en een der vertegenwoordigers van het Duits Scheuchzer, Johann Jakob

Scheuchzer, Johann Jakob (1672-1733) Zwitsers arts en geleerde, wordt beschouwd als de grondlegger van de paleobotanie door zijn 'Herbarium Schiller, Johann Christoph Friedrich

Schiller, Johann Christoph Friedrich (1759-1805) Duits dichter en toneelschrijver, wiens werk met dat van Goethe hoogtepunt vormt van het Duitse Schleiermacher, Friedrich Ernst Daniel

Schleiermacher, Friedrich Ernst Daniel (1768-1834) Duits filosoof en theoloog, van 1810 tot zijn dood hoogleraar en predikant in Berlijn. Werkte Schlick, Moritz

Schlick, Moritz (1882-1936) Duits filosoof, oprichter van de Wiener Kreis en als zodanig een der grondleggers van het logisch positivisme. Hij werd scholastiek

scholastiek Term waarmee zowel een periode van wijsgerig en theologisch denken als een methode wordt aangeduid. De term is afgeleid van de woorden scholiën

scholiën (Gr.: scholion = korte verklaring) Annotaties bij klassieke schrijvers; korte verklaringen van woorden en zinnen in oude Griekse en Latijnse Scholz, Heinrich

Scholz, Heinrich (1884-1956) Duits theoloog en logicus. Platonist. Schreef 'Abriss der Geschichte der Logik' (1921), een van de eerste belangrijke schone, het

schone, het Uitdrukking voor het object van de esthetica. Grofweg kunnen ten aanzien van het schone twee fundamenteel verschillende opvattingen schoolvorming

schoolvorming Groepsvorming binnen een tak van wetenschap op basis van vaak aan een gezaghebbend pionier ontleende inzichten. Schoolvormin

Schopenhauer, Arthur

Schopenhauer, Arthur (1788-1860) Duits wijsgeer, die geldt als de klassieke vertegenwoordiger van het pessimisme. De belangrijkste thema's uit Schotse School

Schotse School (common sense-filosofie) Filosofische stroming in Schotland tussen 1750 en 1850 die, met een beroep op het gezond verstand (common-Schulze, Gottlob Ernst

Schulze, Gottlob Ernst (1761-1833) Duits filosoof. In zijn, aanvankelijk anoniem uitgegeven (tegen Kant gerichte) 'Aenesidemus' (1792) laat hij zien Schuppe, Ernst Julius Wilhelm

Schuppe, Ernst Julius Wilhelm (1836-1913) Duits filosoof. Beïnvloed door Kant en voorloper van de fenomenologie van Husserl. Uitgangspunt van Schütz, Alfred

Schütz, Alfred (1899-1959) Oostenrijks-Amerikaans socioloog en filosoof, een der belangrijkste vertegenwoordigers van de fenomenologische stroming Sciacca, Michele Federico

Sciacca, Michele Federico (geb. 1908) Italiaans filosoof. Geïnspireerd door Giovanni Gentile ontwikkelde hij zijn integralisme, waarin de activite

scotisme

scotisme Stroming in de filosofie, die zich vooral laat leiden door het denken van Johannes Duns Scotus. Kenmerkend is vooral de verwerping van Searle, John

Searle, John (geb. 1932) Amerikaans filosoof, studeerde filosofie aan de universiteit van Oxford (1952-59) en was daar gedurende de laatste drie jaar Secrétan, Charles

Secrétan, Charles (1815-1895) Zwitsers filosoof. Leerling van A.Vinet en rechtstreeks beïnvloed door Schelling. In zijn 'La philosophie de la liberté' sefer

sefer Hebreeuws woord voor boek, komt bijv. voor in Sefer Chajiem (Boek des Levens).

Seiffert, August

Seiffert, August (geb. 1892) Duits filosoof en essayist. Onafhankelijk, kritisch denker, die in zijn boeken allerlei irrationalistische tendenzen bestrijdt. Sein und Zeit

Sein und Zeit Hoofdwerk van Heidegger (1927) en een van de belangrijkste geschriften der moderne filosofie. Vanuit een fenomenologische opstelling semantiek (filos.)

semantiek (filos.) Betekenisleer. De aanduiding `semantiek' wordt vooral gebruikt in logische zin. In de formele logica benadert men het begrip betekenis sensualisme

sensualisme Een filosofische stroming waarin de opvatting heerst dat alle kennis is opgebouwd uit directe waarnemingen (sensa); ervaring wordt dus serendipity-patroon

serendipity-patroon De in veel wetenschappen niet ongebruikelijke gang van zaken, dat tijdens onderzoekswerkzaamheden gegevens als een toeva

Sextus Empiricus

Sextus Empiricus (ca. 200 n.C.) Grieks filosoof en arts. Zijn bewaard gebleven geschriften vormen het belangrijkste overzicht van het klassieke scepticisme. Sidgwick, Henry

Sidgwick, Henry (1838-1900) Brits filosoof, hoogleraar te Cambridge (1803-1900). Trachtte in de ethiek tot een synthese van de opvattingen van John Siger van Kortrijk

Siger van Kortrijk (Zeger van Kortrijk; na 1280-1341) Zuid-Nederlands filosoof. Zijn werken handelen over logica (invloed van Thomas van Aquino) significa

significa Filosofische bestudering van de taal en andere verstandhoudingsmiddelen, vooral bedreven in de Signifische Kring (ca. 1920) in Nederland, Sigwart, Christoph von

Sigwart, Christoph von (1830-1904) Duits filosoof en logicus. Gaat er in zijn 'Logik' (1873-78) van uit dat logica de ethiek van het denken is. Hij Simmel, Georg

Simmel, Georg (1858-1918) Duits filosoof, hoogleraar te Straatsburg (1914). Introduceerde een relativistisch-pragmatisch waarheidsbegrip en onderzocht Simon van Tournai

Simon van Tournai (ca. 1130-1201) Frans scholasticus, sterk beïnvloed door Petrus Lombardus en Gilbert Porreta. Wordt wel beschouwd als de grondlegger situatie-ethiek

situatie-ethiek De ethiek waarover men spreekt wanneer algemeen geldende waarden en normen geen oplossing bieden voor vraagstukken van actuele Sjankara

Sjankara (ca. 700 n.C.) Indisch filosoof, ontwikkelde in een uitgebreid commentaar op de Brahmasoetras een nieuwe interpretatie van de Vedanta. Sjestov, Ljev

Sjestov, Ljev (eig. Ljev Isaakovitsj Sjwartsman; 1866-1938) Russisch (joods) filosoof, na de revolutie van 1917 uitgeweken naar Frankrijk, hoogleraar Snellmann, Johan Vilhelm

Snellmann, Johan Vilhelm (1806-1881) Fins hegeliaans filosoof. Kwam op voor de onafhankelijkheidsbeweging in Finland. O.a. door zijn toedoen Socrates

Socrates (469-399 v. C.) Grieks filosoof, met wie een nieuw tijdperk in de geschiedenis van de filosofie begon. Voordien hadden de filosofen zich socratici

socratici Navolgers van Socrates. Een school in de betekenis van een gesloten gemeenschap van leerlingen heeft Socrates niet gehad. Wanneer Plato

Soehrawardi, al-

Soehrawardi, al- (1156-1191) Islamitisch filosoof. Wilde het denken van het oude Perzië nieuw leven inblazen door naast zuiver denken ook aan intuïtieve sofisme

sofisme Drogreden of ongeldige redenering. Genoemd naar de sofisten, die zich veelal van dubieuze discussiemethoden bedienden met het doel hoe sofisten

sofisten Griekse filosofen, die in de 5e eeuw v. C. de burgers tegen betaling leerden hoe zij moesten spreken in de volksvergadering en voor de rechtbank. solipsisme

solipsisme (Latijn: solus ipse = alleen zelf) De filosofische opvatting dat het ik, of het eigen bewustzijn, de voornaamste of de enige realiteit vormt. Solovjov, Vladimir Sergejevitsj

Solovjov, Vladimir Sergejevitsj (1853-1900) Russisch filosoof en dichter. Voorstander van een mystiek christelijke eenheid van het Westen en Oosten. Sopper, Arthur Joseph de

Sopper, Arthur Joseph de (1875-1960) Nederlands filosoof, opvolger, als hoogleraar te Leiden, van de hegeliaan Bolland. In 'Hegel en onze tijd' Sorel, Georges-Eugène

Sorel, Georges-Eugène (1847-1922) Frans ingenieur en sociaal denker. Sorel verheerlijkte in 'Réflexions sur la violence' (1908) de historische rol sorites

sorites Kettingredering: keten van twee of meer syllogismen, waarvan de afzonderlijke conclusies zijn weggelaten, samengenomen tot één redenering. Spann, Othmar

Spann, Othmar (1878-1950) Oostenrijks filosoof, socioloog en econoom. Vertegenwoordiger van het zgn. universalisme, dat er in tegenstelling tot speculatie (filos.)

speculatie (filos.) (speculatief denken) Sinds de Middeleeuwen de term voor de intuïtieve kennis van datgene wat de ervaring te boven gaat. Ook wordt Spencer, Herbert

Spencer, Herbert (1820-1903) Brits sociaal-filosoof, een der hoofdfiguren in de geschiedenis van de sociale wetenschappen. Verwierf eind 19e eeuw Spengler, Oswald

Spengler, Oswald (1880-1936) Duits cultuurfilosoof, bekend door zijn Der Untergang des Abendlandes (2 delen, 1918-1922). Centraal in deze studie Speroni, Sperone

Speroni, Sperone (1500-1588) Italiaans letterkundige en filosoof. Hij genoot tijdens zijn leven groot aanzien als wijsgeer (hij behoorde tot de aristotelische Spinoza, Baruch de

Spinoza, Baruch de (1632-1677) Nederlands filosoof die zich heeft ingezet voor grondig exact onderzoek op allerlei gebieden van wetenschap en Spir, African Alexandrovitsj

Spir, African Alexandrovitsj (1837-1890) Russisch filosoof. Tijdens zijn 15-jarig verblijf in Duitsland schreef hij 'Denken und Wirklichkeit' (1873),

Staal, Johan Frederik

Staal, Johan Frederik (ook wel: Frits; geb. 1930) Nederlands filosoof en sanskritist, hoogleraar filosofie in Zuidaziatische talen te Berkeley. Zijn werk standaardwerk

standaardwerk Gezaghebbend boek op zeker vakgebied.

Stanton Drew

Stanton Drew Gehucht in Zuidwest-Engeland, ten zuiden van Bristol. Bij Stanton Drew werden in november 1997 de resten van een grote houten tempel Steffens, Henrik

Steffens, Henrik (1773-1845) Deens-Duits filosoof en schrijver. Bescholasticus, sterk beïnvloed door Petrus Lombardus en Gilbert Porreta. Wordt Steinbüchel, Theodor

Stein, Edith (1891-1942) Duits filosofe van joodse afkomst; in 1934 r.-k. geworden (kloosternaam: Teresia Benedicta a Cruce). Zij probeerde de fenomenologie Stern, Louis William

Steinbüchel, Theodor (1888-1949) Duits filosoof en theoloog. Probeerde in 'Die philosophische Grundlegung der katholischen Sittenlehre' (1938-Steiner, Rudolf

Steiner, Rudolf (1861-1925) Oostenrijks filosoof en stichter van de antroposofie. Van 1890-97 werkzaam aan het Goethe-Schiller Archiv te Weimar, Stein, Edith

Stern, Louis William (1871-1938) Duits psycholoog en filosoof, hoogleraar te Breslau (1908), Hamburg (1916) en na zijn emigratie in 1933 te Boston Stewart, Dugald

Stewart, Dugald (1753-1828) Schots filosoof. Gaf de Schotse common sense-filosofie het aanzien van een school (de Schotse School). Hoewel hij Stirling, James Hutchinson

Stirling, James Hutchinson (1820-1909) Schots filosoof en essayist. Zijn 'The Secret of Hegel' (1865) legde de grondslag voor de belangstelling voo

Stirner, Max

Stirner, Max (eig. Johann Kaspar Schmidt; 1806-1856) Duits filosoof, aanvankelijk behorend tot de groep rond Marx en Feuerbach. Baarde opzien Stoa (filos.)

Stoa (filos.) Filosofische school in de klassieke oudheid, die vanaf 300 v. C. tot in de Romeinse Keizertijd grote invloed heeft gehad op het denken Stöhr, Adolf

Stöhr, Adolf (1855-1921) Oostenrijks filosoof, lid van de Wiener Kreis. Zijn glossomorfie van het denken, d.w.z. dat het denken afhankelijk is van

Strato van Lampsacus

Strato van Lampsacus (gest. 269 v.C.) Grieks filosoof. Na de dood van Theophrastus leidde hij de Peripatetische School van ca. 286-269. Nam aan Strauss, David Friedrich

Strauss, David Friedrich (1808-1874) Duits theoloog, leerling van F.C. Baur, beïnvloed door Hegel en Schleiermacher. Schreef een opzienbarende, Strawson, Peter Frederick

Strawson, Peter Frederick (geb. 1919) Brits filosoof, belangrijk vertegenwoordiger van de filosofie van de gewone taal (ordinary language philosop

stroming (alg.)

stroming (alg.) (Groep met) gemeenschappelijke overtuiging; richting. Heersende denkwijze of werkwijze op artistiek (maar ook godsdienstig, politiek, structuralisme

structuralisme Term, omstreeks 1935 in Praag ontstaan om de activiteit van de Praagse School of Praagse Structuralistische Kring tegenover het eerdere subject (filos.)

subject (filos.) 1 In kentheoretische zin het waarnemende, denkende, bewuste en handelende individu, in onderscheid van het object; 2 het grammaticale subjectief

subjectief Afhankelijk van een subject, een beoordelaar. Bijvoorbeeld een oordeel of iets al dan niet mooi is, is bij uitstek subjectief. Binnen de wetenschap subjectivisme

subjectivisme Wijsgerige opvatting dat in laatste instantie alleen het subject werkelijk is en al het andere als uitwerking of schepping ervan moet worden subject-predikaat

subject-predikaat In de logica zijn er vier categorische proposities, uitgedrukt door bijv. alle S is P, waarin S het subject en P het predikaat is. Er is substantie

substantie (Lat.: substantia, `wat op zichzelf staat') Het wezen, de drager van eigenschappen. Substantie is een centraal begrip in de westerse metafysica. syllogisme

syllogisme (sluitrede) In de traditionele, aristotelische logica de afleiding van een oordeel (de conclusie) uit twee andere oordelen (de premissen of symbool (algemeen)

symbool (algemeen) Een woord dat in het algemeen spraakgebruik vaag wordt gebruikt en waarvan precies gebruik pas mogelijk is als men onder

systeem

systeem 1. (algemeen) Geheel van bijeenbehorende delen. In verschillende vakgebieden veelal met verschillende woorden gedefinieerd en op verschillende tableau, semantisch

tableau, semantisch Schema dat is ontworpen om de waarheidstafels te vervangen bij het bepalen van de waarheid van een logische formule. Deze Taine, Hippolyte-Adolphe

Taine, Hippolyte-Adolphe (1828-1893) Frans filosoof en geschiedschrijver. Promoveerde op 'Essai sur les fables de La Fontaine' (1853), maakte voo

Takamine, Jokichi

Takamine, Jokichi (1854-1922) Amerikaans chemicus van Japanse afkomst, ging in 1890 naar de VS, waar hij in Clifton een laboratorium oprichtte. Tao

Tao De 'Weg', d.w.z. het omvattende beginsel in de filosofie van Lau-tsuh (Lao-tse). Alles vindt plaats binnen en gebeurt door het Tao, dat plaats vindt Tarski, Alfred

Tarski, Alfred (1902-1983) Pools-Amerikaanse wiskundige en logicus. Tarski heeft op bijna alle gebieden van de mathematische logica belangrijke tautologie

tautologie (Gr.: tautologia = hetzelfde woord) 1. Stijlfiguur waarmee men de nadruk op iets legt door het in andere bewoordingen te herhalen, bijv. Taylor, Alfred Edward

Taylor, Alfred Edward (1869-1945) Engels filosoof, van 1924-45 hoogleraar te Edinburgh. Belangrijk werk op het gebied van de Griekse filosofie

tegenspraak

tegenspraak Vereniging van twee elkaar uitsluitende beweringen. Volgens de wet van de uitgesloten tegenspraak (wet van non-contradictie) is van Teichmüller, Gustav

Teichmüller, Gustav (1832-1888) Duits filosoof, hoogleraar te Dorpat (1871-88). Tegenstander van het empirisme. In zijn theïstische opvattingen Teilhard de Chardin, Pierre

Teilhard de Chardin, Pierre (1881-1955) Frans paleontoloog, filosoof en jezuïet. Verrichtte paleontologisch onderzoek in China. Bekend door zijn teleologie

teleologie (Grieks: telos = doel) Letterlijk: leer van het doel. Een teleologische verklaring van een gebeuren is een verklaring vanuit het doel waarop Telesio, Bernardino

Telesio, Bernardino (1508/1509-1588) Italiaans filosoof. Stichtte de Academia Telesiana of Cosentina te Napels. In zijn 'De rerum natura luxta propria Thales van Milete

Thales van Milete (ca. 624-548 v.C) Grieks wijsgeer en wiskundige, de eerste der Ionische natuurfilosofen. Trachtte alle fysische verschijnselen te theïsme

theïsme (Gr: theos = god) De opvatting dat God de wereld niet alleen heeft geschapen maar haar ook na de schepping in stand houdt en bestuurt. Het theodicee

theodicee 'Rechtvaardiging van God', term afkomstig van Leibniz ter aanduiding van de vraag: hoe zijn God en het kwaad in de wereld te rijmen? In

Theodoricus van Chartres

Theodoricus van Chartres (Thierry van Chartres, 1e helft 12e eeuw)Theodoricus van Carnotensis, T. Brito; Frans filosoof, broer van Bernardus van

Theodorus Metochites

Theodorus Metochites (gest. 1332) Byzantijns geleerde en staasman, zoon van de theoloog Georgius Metochites. Hij was zeer bevriend met keizer

theorema

theorema (stelling) Algemene conclusie waarvan de waarheid op grond van een aantal hypothesen is bewezen.

theosofie

theosofie Mystieke filosofie die stelt dat God en de wereld begrepen kunnen worden uit mystiek inzicht, uit bovennatuurlijk verkregen kennis. Tegenwoordig Thomas van St. Victor

Thomas van St. Victor (gest. 1246) Frans scholasticus, augustijn en koorheer uit het klooster van St.Victor te Parys. Verbond de twee stromingen Thomasius, Christian

Thomasius, Christian (1655-1728) Duits filosoof en jurist, eerste belangrijke denker van de Verlichting in Duitsland. Medeoprichter van de universiteit thomisme

thomisme Theologisch en filosofisch denken, geïnspireerd door het werk van Thomas van Aquino. Beginperiode Het denken van Thomas van Aquino tijd (filos.)

tijd (filos.) Fundamenteel aspect van de werkelijkheid waarover verschillend gedacht wordt. Zo bestaat er de opvatting van een absolute tijd waarbinnen Timon van Phlius

Timon van Phlius (ca. 320 v.C.-ca. 230 v.C.) Grieks scepticus. Leerling van Pyrrho van Elis, wiens opvattingen hij, door ze o.a. in satirische gedichten toeval (filos.)

toeval (filos.) Het gebeuren van iets dat niet voorzien is, hetzij vanuit natuurlijke wetmatigheden, hetzij vanuit menselijke bedoelingen. Datgene wat Topitsch, Ernst

Topitsch, Ernst (geb. 1919) Oostenrijks sociaal wetenschapper en filosoof. Vooral bekend door zijn theorie over het ontstaan en de functie(s) van menselijke Toynbee, Arnold Joseph

Toynbee, Arnold Joseph (1889-1975) Brits geschiedenisfilosoof en historicus, vertegenwoordiger van het cultuurpessimisme. Neef (oomzegger) van

Tractatus logico-philosophicus

Tractatus logico-philosophicus Een der belangrijkste werken der moderne filosofie, in 1918 door Wittgenstein geschreven, gepubliceerd in 1922. traktaat (verhandeling)

traktaat (verhandeling) (Lat.: tractatus) Een verhandeling over een geestelijk-cultureel probleem in de vorm van een pamflet.

transcendent

transcendent Term waarmee wordt aangeduid dat er een grens wordt overschreden, bijv. de grens van het menselijk bewustzijn. Tegenstelling van transcendentaal idealisme

transcendentaal idealisme (transcendentalisme) De opvatting van Kant dat de categorieën tijd en ruimte de voorwaarden zijn voor mogelijke ervaring

Trendelenburg, Friedrich Adolf

Trendelenburg, Friedrich Adolf (1802-72) Duits filosoof. Probeerde tot een wereldbeschouwing te komen waarin in plaats van dialectiek een doelgerichte

Treschow, Niels

Treschow, Niels (1751-1833) Noors filosoof. Trachtte het idee dat God in alles is, te verbinden met het idee dat God boven alles staat. Antidualistisch: trias politica

trias politica (trias politica) Beginsel dat de wetgeving, de uitvoerende en de rechterlijke macht van een staat in afzonderlijke handen dienen te zijn. Troeltsch, Ernst

Troeltsch, Ernst (1865-1923) Duits theoloog en filosoof, hoogleraar theologie te Heidelberg (1894-1915) en verbonden aan de universiteit van Berlijn Tsjitsjerin, Boris Nicolajevitsj

Tsjitsjerin, Boris Nicolajevitsj (1828-1903) Russisch filosoof. Beïnvloed door Kant en vooral Hegel. Achtte de staat of de maatschappij niet belangrijker

Tsjoe Sji

Tsjoe Sji (1130-1200) Chinees filosoof, geleerde en ambtenaar onder de Soeng-dynastie (960-1279). Zijn verzameld werk telt 62 delen en omvat beschouwingen Tsjoeng-joeng

Tsjoeng-joeng (179?-104?v.C.) Chinees filosoof, de belangrijkste confucianist uit de beginperiode van de Han-dynastie (206 v.C.-220 n.C.). Hij slaagde Tsjwang-tsuh

Tsjwang-tsuh (4e eeuw v.C.) Chinees filosoof, leerling en belangrijkste opvolger van Lau-tsuh. Gaf aan diens Tao-leer een ander karakter: Tao als onophoudelijke Turgot, Anne Robert Claude Jacques

Turgot, Anne Robert Claude Jacques (1727-1781) Frans politicus en econoom, baron de l'Aulne. Probeerde als minister van Financiën (1774-76) Turro y Darder, Ramon

Turro y Darder, Ramon (1854-1926) Spaans filosoof en bioloog. Bracht de bezwaren tegen de mechanistische verklaring van de bloedsomloop aan Übermensch

Übermensch In de filosofie van Friedrich Nietzsche (1844-1900) de toekomstige supermens, in wie de door Nietzsche onderscheiden rationele, individualistische, Überweg, Friedrich

Überweg, Friedrich (1826-1871) Duits filosoof. Dankt zijn bekendheid aan het standaardwerk 'Grundrisz der Geschichte der Philosophie' (1863-66

Uexküll, Jakob Johann, Baron von

Uexküll, Jakob Johann, Baron von (1864-1944) Duits filosoof en bioloog, geboren in Estland, hoogleraar te Hamburg (1925). Ging er van uit dat uitgesloten derde

uitgesloten derde De wet van de uitgesloten derde (Lat. exclusi tertii principium) is een axioma dat reeds aan de logica van Aristoteles ten grondslag Ulricus Engelberti van Straatsburg

Ulricus Engelberti van Straatsburg (ca. 1230-1277) Duits scholasticus, dominicaan. Studeerde tussen 1248-54 bij Albertus Magnus te Keulen. Beïnvloed unanimisme

unanimisme Literair-filosofische stroming die de eigen ziel van iedere groep mensen, bijv. de bewoners van een straat, een wijk, wil kenbaar maken. unidimensionaal

unidimensionaal Op één schaal passend. Lengte is bijvoorbeeld een unidimensionaal begrip, omdat alle maten op een schaal die van klein naar groot utilisme

utilisme (Lat.: utilis, `nuttig'.) Filosofische stroming, ontstaan aan het begin van de 19e eeuw, waarin het nut als uitgangspunt voort het handelen wordt utopie

utopie Voorstelling van een ideale maar waarschijnlijk niet realiseerbare maatschappij. Het begrip deed zijn intrede toen in 1516 de Engelse humanist utopisch socialisme

utopisch socialisme Het socialisme vóór Marx, door hem zo genoemd omdat het zich vooral bezighield met het ontwerpen van gedetailleerde doch

Vaihinger, Hans

Vaihinger, Hans (1852-1933) Duits filosoof, vooral bekend als kenner van het werk van Kant; hij is oprichter van de Kantgesellschaft (1904). In zijn Vauvenargues, Luc de Clapiers, marquis de

Vauvenargues, Luc de Clapiers, marquis de (1715-1747) Frans moralist. Zijn 'Introduction à la connaissance de l'esprit humain, suivie de réflexions veldonderzoek

veldonderzoek Onderzoekmethode waarbij de onderzoeker het te onderzoeken veld opzoekt, hetzij voor observatie, hetzij voor deelname aan de te Venn, John

Venn, John (1834-1923) Brits logicus en letterkundige. Publiceerde 'The logic of chance' (1866), 'Symbolic logic' (1881) en 'The principles of empirical Verhoeven, Cornelis Wilhelmus Maria

Verhoeven, Cornelis Wilhelmus Maria (geb. 1928) Nederlands filosoof en schrijver, hoogleraar in de antieke wijsbegeerte aan de Universiteit van verificatie (filos.)

verificatie (filos.) (Latijn: verificare = waar maken) Methode om de wetenschappelijke aanvaardbaarheid van uitspraken vast te stellen door ze te controleren Verlichting

Verlichting (Du.: Aufklärung; Eng.: Enlightenment; Fr: Lumières) Cultuurperiode, - beweging in de 18e eeuw, gefundeerd op het humanisme en het Verstehen

Verstehen (Du: verstaan, begrijpen) Het begrijpen van anderen, bijvoorbeeld historische figuren, door inleving in hun belevingswereld. De Duitse filosoof Vico, Giovanni Battista

Vico, Giovanni Battista (1668-1744) Italiaanse filosoof, schrijver van het geschiedfilosofisch belangrijke Scienza nuova. Zoals Bacon de weg had gewezen vier elementen, de

vier elementen, de Aarde, water, lucht en vuur; volgens de Griekse natuurfilosoof Empedocles (ca. 483-ca. 424 v.C.) de onveranderlijke elementen Vincentius van Beauvais

Vincentius van Beauvais (Vincentius Bellovacensis; ca. 1190-1264) Frans universeel geleerde en christelijk (Latijns) schrijver. Werkte in het dominicanerklooster Vindiciae contra tyrannos

Vindiciae contra tyrannos (Bewijsschrift tegen tirannen) Invloedrijk geschrift uit 1579 van een onbekende monarchomach ('koningsbekamper'), waarin

Vischer, Friedrich Theodor

Vischer, Friedrich Theodor (1807-1887) Duits dichter en estheticus. Zijn belangrijkste werk, 'Aesthetik oder Wissenschaft des Schönen' (1846-57) visualiseren

visualiseren (Door afbeelding of in de geest) veraanschouwelijken.

vitalisme

vitalisme Filosofische theorie waarin het leven verklaard wordt vanuit een levensbeginsel, dat niet meer tot iets anders te herleiden is. Als belangrijkste Vivekananda

Vivekananda (eig. Narendra Nath Datta; 1862-1902) Indiaas godsdienstig leider. Introduceerde in 1893 op de 'International Religious Conference' Vives, Juan Luis

Vives, Juan Luis (1492-1540) Spaans filosoof en pedagoog. Doceerde o.a. in Oxford en Leuven. Bevriend met Erasmus. Op grond van zijn geschrift Vleeschauwer, Herman Jozef de

Vleeschauwer, Herman Jozef de (1899-1986) Belgisch geschiedfilosoof. Neokantiaan. Schrijver van bekende inleidingswerken en monografieën Volkelt, Johannes

Volkelt, Johannes (1848-1930) Duits filosoof. Erkende het bestaan van psychische subjecten buiten het 'ik', het zgn. 'transsubjectives Minimum'. Vertegenwoordiger Vollenhoven, Dirk Hendrik Theodoor

Vollenhoven, Dirk Hendrik Theodoor (1892-1978) Nederlands filosoof, hoogleraar aan de Vrije Universiteit te Amsterdam (1926-63). Een der be

voluntarisme

voluntarisme Leer dat de wil van fundamenteel belang is, bijv. dat de natuur in laatste instantie opgevat moet worden als spontane blinde wil of dat voorsocratici

voorsocratici Benaming voor de Griekse wijsgeren die vóór of gelijktijdig met Socrates (469-399 v.C.) leefden, of niet door hem zijn beïnvloed. De Vorländer, Karl

Vorländer, Karl (1860-1928) Duits filosoof. Dankt zijn bekendheid voornamelijk aan zijn 'Geschichte der Philosophie' (1903), dat vele malen herdrukt vrijheid

vrijheid De gelegenheid om zelf het eigen lot te bepalen. Vrijheid is een vorm van onbelemmerdheid om het eigen doen en laten vorm te geven. Vrijheid waardefilosofie

waardefilosofie Wetenschap, aanvankelijk vooral in het Duitse taalgebied beoefend en later ook in de Verenigde Staten, waarin vragen worden bestudeerd waardevrijheid

waardevrijheid Het vrij zijn van morele overwegingen. De socioloog Max Weber (1864- 1920) stelde aan het begin van deze eeuw dat wetenschap waarheid

waarheid Een filosofisch vraagstuk dat in alle tijden is aangesneden en tot op heden ter discussie staat. Men kan onderscheid maken tussen een benadering waarheidstafel

waarheidstafel Tabel die in de propositielogica gebruikt wordt en waarmee men het waar of niet waar zijn van een samengestelde uitspraak kan bepalen waarneming (filos.)

waarneming (filos.) In de betekenis van `zintuiglijke waarneming' een belangrijk filosofisch vraagstuk. De vraag waar de werkelijkheid ophoudt en Waelhens, Alphonse de

Waelhens, Alphonse de (1911-1981) Belgisch filosoof, sinds 1946 hoogleraar te Leuven. Werkzaam op het gebied van fenomenologie en antropologie

Wahl, Jean

Wahl, Jean (1888-1974) Frans filosoof en dichter. Oprichter van het Collège philosophique. Beïnvloed door o.a. Bergson. De geschiedenis van de Walwyn, William

Walwyn, William (geb. 1600) Engels politiek filosoof en vooraanstaand leveller. Bepleitte in zijn 'Power of love' (1643) de scheiding van Kerk en Staat, Wang Tsj'oeng

Wang Tsj'oeng (ca. 50 v.C.) Belangrijk Chinees geleerde uit de Han-dynastie (206 v.C.-220 n.C.). Auteur van de 'Loen Heng' (Kritische beschouwingen) Weininger, Otto

Weininger, Otto (1880-1903) Oostenrijks filosoof. Bekend door het boek 'Geschlecht und Charakter' (1903), waarin hij eigenschappen van man (positief) Weischedel, Wilhelm

Weischedel, Wilhelm (1905-1975) Duits filosoof, vanaf 1953 hoogleraar in Berlijn. Gaf met de theoloog H. Gollwitzer Kants werken uit (6 dln., 1956-Weltanschauung

Weltanschauung (Du.: wereldvisie) In de vroege Romantiek bedreef men een vergelijkende studie van literatuur op grond van de vooronderstelling Wenzl, Aloys

Wenzl, Aloys (1887-1967) Duits filosoof. Kritisch realist, die een metafysica probeerde op te bouwen, die de moderne inzichten op o.a. natuurwetenschappelijk wereldbeeld

wereldbeeld Het geordende samenstel van opvattingen over de wereld waarin we leven; het (theorethisch) beeld dat men zich van de werkelijkheid wereldbeschouwing

wereldbeschouwing 1 De wetenschappelijk-filosofische visie op de principes van het geheel van alle verschijnselen. Sinds het begin van deze eeuw werkelijkheid

werkelijkheid Realiteit. Het bestaande, het zijnde en daarom het tegengestelde van wat slechts schijnbaar is, gedacht is en wat alleen door het feit dat Wesensschau

Wesensschau Het vatten van het wezen of de idee der dingen (zaken), ook wel `eidetische reductie' genaamd. Het begrip speelt een centrale rol in wet van de parsimoniteit

wet van de parsimoniteit Wetenschapstheoretisch principe dat, waar een keuze uit verschillende, op het oog gelijkwaardige, verklaringen van een wetenschap

wetenschap Een onderdeel van de maatschappij dat zich ten doel heeft gesteld kennis te vergaren. De wetenschap heeft een eigen karakter: de beoefening wetenschapsfilosofie

wetenschap, formele tegenover empirische De formele wetenschappen omvatten wiskunde, logica en aanverwante vakken zoals informatietheorie Whewell, William

wetenschapsfilosofie (vervolg)

wetenschapsfilosofie (vervolg) Popper, Kuhn, Lakatos In de jaren zestig ontstond een discussie tussen twee stromingen, met als belangrijkste vertegenwoordigers wetenschap, formele tegenover empirische

wetenschapsfilosofie De tak van filosofie waarin men zich bezighoudt met het begrip wetenschap, de daarin gevolgde methoden en het probleem v

Whewell, William (1794-1866) Engels filosoof en wetenschapshistoricus. Volgens Whewell was inductie niet het generaliseren van waargenomen feiten, Whitehead, Alfred North

Whitehead, Alfred North (1861-1949) Brits filosoof die in de filosofie van de 20e eeuw een aparte plaats inneemt. Met Russell verrichtte hij baanb

Wiele, Jozef Tolydore Leopold Ghislain van de

Wiele, Jozef Tolydore Leopold Ghislain van de (geb. 1923) Belgisch filosoof, hoogleraar te Leuven (1964). Houdt zich bezig met de wijsgerige Wiener Kreis

Wiener Kreis Weense groep wetenschapsmensen en filosofen, verzameld rondom Moritz Schlick. De groep, die bestond tussen 1920 en 1938, propageerde Wijck, Bernard Hendrik Cornelis Karel van der

Wijck, Bernard Hendrik Cornelis Karel van der (1836-1925) Nederlands filosoof. Hoogleraar te Groningen (1863-90) en Utrecht (1890-1906). Na wijsgerige antropologie

wijsgerige antropologie Tak van de filosofie, waarvan het onderzoeken van het wezen van de mens als doelstelling wordt beschouwd. In deze doelst

wijsheid

wijsheid Menselijke eigenschap die tot uiting komt in een tegelijkertijd bezonnen en praktisch gedrag in alle levensomstandigheden. Kennis van zaken wil (psychol.)

wil (psychol.) Het vermogen van mensen om keuzes te maken op grond van gevoelens en gedachten. In de moderne psychologie speelt het begrip wil Wildiers, Max

Wildiers, Max (1904-1996) Vlaams filosoof en theoloog. Wildiers werd minderbroeder-kapucijn. Na zijn studies, o.m. in Rome, werd hij in 1932 docent Willem van Conches

Willem van Conches (1080-1145) Frans filosoof en theoloog. Studeerde bij Bernardus van Chartres. Zijn 'Dragmaticon Philosophiae', een bewerking Willem van Ockham

Willem van Ockham (gest. 1349) Engels laat-scholastisch filosoof en theoloog, franciscaan. Kwam door zijn radicaal nominalistische opvattingen Willmann, Otto

Willmann, Otto (1839-1920) Duits pedagoog en filosoof. Willmann was een belangrijk vertegenwoordiger van het neo-thomisme, waarvan hij de ideeën Windelband, Wilhelm

Windelband, Wilhelm (1848-1915) Duits filosoof, hoogleraar te Zürich (1876), Freiburg (1877), Straatsburg (1882) en Heidelberg (1903). Oprichter Wittgenstein, Ludwig Josef Johann

Wittgenstein, Ludwig Josef Johann (1889-1951) Oostenrijks filosoof die door zijn systematische en logisch-kritische geschriften grote invloed heeft woe-wee

woe-wee Beginsel in het taoïsme dat stelt dat men geen handeling dient te ondernemen die tegen het natuurlijke verloop der dingen indruist.

Wolff, (Johann) Christian von

Wolff, (Johann) Christian von (1679-1754) Duits filosoof, wiens werk typerend is voor dat van de Duitse Verlichting. Hij systematiseerde de rationalis

Woodbridge, Frederick James Eugene

Woodbridge, Frederick James Eugene (1867-1940) Amerikaans filosoof, hoogleraar aan de Columbia University (1902-37). Zijn naturalisme (of Wulf, Maurice de

Wulf, Maurice de (1867-1947) Belgisch filosoof. Hoogleraar te Leuven (1893-1939). Zijn belangrijkste werk, 'Histoire de la philosophie médiévale' Wundt, Max

Wundt, Max (1879-1963) Duits filosoof, zoon van de psycholoog-filosoof Wilhelm Wundt. Aanhanger van het idealisme in navolging van Kant en Wyttenbach, Daniël Albert

Wyttenbach, Daniël Albert (1746-1820) Zwitsers-Nederlands filosoof en filoloog. Leerling van Chr. Wolff. Was hoogleraar te Amsterdam en Leiden. Xenophanes

Xenophanes (ca. 580-ca. 485 v. C.) Grieks dichter en (natuur)filosoof; hij schreef (als eerste) zijn filosofische geschriften in dichtvorm. Hij is de wegbereider Xenophon

Xenophon (ca. 427-354 v.C.) Grieks geschiedschrijver. Was leerling van Socrates, voor wie hij het opnam in zijn 'Memorabilia'. Nam deel aan de expeditie yin en yang

yin en yang De oerkrachten in de Chinese filosofie, resp. vrouwelijk, donker, negatief en mannelijk, licht en positief. Vullen elkaar wederzijds aan, yoga

yoga In het hindoeïsme alle technieken en disciplines die men aanwendt om te komen tot verlossing. Uitgangspunt daarbij is dat de mens pas wordt zedelijkheid

zedelijkheid Het op de moraal en de ethiek betrokken zijn van het menselijk doen en laten.

zekerheid (filos.)

zekerheid (filos.) Een zeer belangrijk begrip in de filosofie omdat er verschillende soorten zekerheid bestaan. Bijv.: in de wiskunde en logica is de door Zeno van Citium

Zeno van Citium (ca. 335-263 v. C.) Grieks filosoof, stichter van de Stoa. Tegenover de opvattingen van Plato en Aristoteles over een scheiding van Zeno van Elea

Zeno van Elea (ca. 490-ca. 430 v. C.) Grieks filosoof, leerling van Parmenides. Zeno trachtte door middel van paradoxen aan te tonen dat beweging Zeno van Tarsus

Zeno van Tarsus Stoïcijns filosoof uit de 3e en 2e eeuw v.C. Zeno was leerling van Chrysippus van Soli die hij als leermeester opvolgde. Volgens zeven hoofddeugden

zeven hoofddeugden Reeds in de Griekse Oudheid kende men vier eigenschappen van hoge zedelijke waarde, nl. wijsheid, moed, voorzichtigheid