Natuurwetenschappen A-F

Aalenien Bovenste serie (en tijdvak) uit de Onder Jura. Genoemd naar Aalen (in de Zwabische Alpen, Duitsland).aamaam Niet meer in gebruik zijnde inhoudsmaat voor vloeistoffen als wijn en olie. Het aam varieerde van land tot land. In de meeste gevallen was het aangeslagen toestandAanduiding voor het voorkomen van een CH2=CH-groep in een verbinding, bijvoorbeeld vinylchloride.Aanduiding voor het voorkomen van een CH3CO-groep in een verbinding.Aanduiding voor het voorkomen van een R-CO-groep in een verbinding, met R als koolstofketen. Bij een R=CH3-groep spreekt men van acetyl-.aangeslagen toestand Toestand waarin een atoom verkeert wanneer een elektron in een baan met een grotere straal is gestoten na toevoering van energie.aangrijpingspunt

aangrijpingspunt In de natuurkunde het punt waarop een kracht of de resultante van verschillende krachten rechtstreeks werkt. Voor de zwaartekracht aanloopkleuren

aanloopkleuren Interferentiekleuren van oxidelagen op ijzer en staal. De kleur hangt af van de laagdikte en deze vooral van de gloeitemperatuur, bijvoorbeeld aanloopweerstand

aanloopweerstand Weerstand in een wissel- of draaistroommotor die de stroomdoorgang beperkt vlak na het aanzetten van de motor. Voorkomt dat aanslibbing

aanslibbing Aangroei van een gebied (meestal langs zee of rivier) ten gevolge van de aanvoer en afzetting van zand en/of klei (soms grind). De aangeslibde aanvlieghoek

aanvlieghoek Hoek tussen de vliegrichting en een gegeven richting, bijv. een landingsbaan of de vuurrichting van een luchtdoelbatterij.

aanwas

aanwas Aangeslibd materiaal tegen een bestaande dijk, kust of oever.

aanzicht

aanzicht Begrip uit het technisch tekenen. Hierbij worden onderdelen of complete machines getekend volgens de methoden der beschrijvende meetkunde, aardalkalimetalen

aardalkalimetalen Een groep elementen uit het s-blok van het periodiek systeem. De zes aardalkalimetalen zijn: beryllium, magnesium, calcium, strontium, aardas

aardas Denkbeeldige as, waaromheen de aarde draait. De punten waar deze as door het aardoppervlak steekt heten de geografische noordpool en de aardbaan

aardbaan Baan die de aarde om de zon beschrijft, merkbaar aan de schijnbare beweging van de zon langs de hemelbol. Een omloop om de zon duurt aardbeving

aardbeving Trilling van de aarde die het gevolg is van een plotselinge verschuiving van stukken van de aardkorst of van de eronder liggende aardmantel. aarde

aarde Derde planeet in het zonnestelsel, gerekend vanaf de zon. De aarde is de grootste van de vier aardse planeten. De equatoriale middellijn bedraagt aardgas

aardgas Gasvormige verbindingen die in de aarde opgesloten liggen onder ondoorlatende lagen, al of niet samen met aardolie. Aardgas bestaat hoofdzakelijk aardkern

aardkern Binnenste gedeelte van de aarde, dat begint op 2900 km diepte. De vloeibare buitenkern is 2000 km dik; de binnenkern heeft een straal van aardkorst

aardkorst Buitenste schil van de aardbol. Onder de oceanen bestaat deze korst uit zwaar basalt van 5-10 km dikte. De oceanische korst is rijk aan silicium aardlicht

aardlicht (asgrauw schijnsel) Zwak lichtschijnsel waardoor de nachthelft van de maan wordt verlicht. Aardlicht is zonlicht dat door de aarde wordt gereflecteerd. aardmagnetisme

aardmagnetisme Magnetisch gedrag van de aarde. Ontstaat waarschijnlijk door een dynamo-effect ten gevolge van bewegingen in het vloeibare materiaal aardmantel

aardmantel Deel van de aardbol tussen de aardkorst en de aardkern. Dit deel begint op 20-40 km diepte en loopt door naar 2900 km diepte. De ruim aardmetalen

aardmetalen Verzamelnaam voor een aantal driewaardige metalen, vooral overgangsmetalen (scandium, yttrium en lanthaan). Meestal wordt ook aluminium aardmetalen, zeldzame

aardmetalen, zeldzame Verzamelnaam voor de 14 elementen die in het periodiek systeem na lanthaan worden gerangschikt en sterk met lanthaan aardolie

aardolie Vloeibare, soms gedeeltelijk gasvormige verbindingen die in de aarde opgesloten liggen onder ondoorlatende lagen. Aardolie behoort tot de aardpiramide

aardpiramide Zuil(tje) van leemachtig materiaal, afgedekt door een steen. Ontstaat wanneer een grindrijk pakket (bijv. keileem) wordt geërodeerd, aardpotentiaal

aardpotentiaal (nulpotentiaal) Spanning van de aarde die als nulpunt voor de spanningsschaal wordt gekozen en ten opzichte waarvan alle andere s

aardrotatie

aardrotatie Draaiing van de aarde om haar eigen denkbeeldige aardas. Per etmaal draait de aarde eenmaal van west naar oost om haar as. Deze rotatie aardscheerder

aardscheerder Populaire, uit het Engels (earth grazer) afkomstige benaming voor een planetoïde (of komeet) die de aarde zeer dicht kan naderen. Aardscheerders aardse planeet

aardse planeet Planeet die qua samenstelling overeenkomsten vertoont met de aarde. In het zonnestelsel behoren behalve de aarde, Mercurius, Venus aardstraal

aardstraal De afstand van het middelpunt van de aarde tot aan het aardoppervlak. Deze afstand is ongeveer 6350 km.

aardwarmte

aardwarmte De warmteproductie van de aarde (o.a. als gevolg van radioactief verval van bepaalde elementen). Deze zgn. geothermische energie komt aardwas

aardwas Natuurlijke was, bestaande uit verschillende koolwaterstoffen. Waarschijnlijk een olieresidu in holten en spleten in het gesteente. Soms ontgonnen aardwetenschappen

aardwetenschappen Geologie en fysische geografie. De aardwetenschappen hebben een sterk toegepast karakter, met name bij het zoeken naar delfstoffen aas

aas Oude eenheid voor massa; komt overeen met 48 milligram.

ab urbe condita

ab urbe condita (Lat: vanaf de stichting van de stad) 1. Tijdens het Romeinse Rijk geldende kalender waarbij de kroniekschrijvers de gebeurtenissen abacus (techn.)

abacus (techn.) Een soort telraam dat in de Oudheid en in de middeleeuwen werd gebruikt om eenvoudige rekenkundige bewerkingen uit te voeren. Abbe, Cleveland

Abbe, Cleveland (1838-1919) Amerikaanse meteoroloog en astronoom; in 1868 directeur van de sterrenwacht te Cincinnati (Ohio), in 1871 hoofdmeteoroloog Abbe, Ernst

Abbe, Ernst (1840-1905) Duits natuurkundige, vanaf 1870 hoogleraar te Jena. Grondlegger van de theoretische optica, verbeterde microscopen, objectieven abc-formule

abc-formule Formule voor het vinden van de wortels van een vierkantsvergelijking.

Abd al-Rahmaan al-Soefi

Abd al-Rahmaan al-Soefi (al-Soefi) (903-986) Arabisch astronoom, werkzaam te Isfahan (Iran). Hij vertaalde tabellen uit de Almagest van Ptolemaeus, Abegg, Richard Wilhelm Heinrich

Abegg, Richard Wilhelm Heinrich (1869-1910) Duits chemicus, vanaf 1899 hoogleraar te Breslau. Hij bestudeerde de chemische valentie in het licht Abell-cluster

Abel, Frederick Augustus

Abel, Frederick Augustus (1827-1902) Engels chemicus, hoogleraar te Londen en voorzitter van het Iron and Steel Institute (1891-93). Zijn onderzo

Abel, Niels Henrik

Abel, Niels Henrik (1802-1829) Noors wiskundige. Een van de grootste denkers van de 19e eeuw. Hij is vooral bekend geworden door zijn werk op aberratie (opt.)

Abell-cluster Cluster van sterrenstelsels uit de catalogus van George O. Abell uit 1958. Abell catalogiseerde enkele duizenden clusters, die hij probeerde Abelson, Philip Hauge

Abelson, Philip Hauge (geb. 1913) Amerikaans fysisch-chemicus, ontdekte samen met McMillan het element neptunium (1940). Bedacht het principe

aberratie (opt.) (lensfout, beeldfout) Afwijking van de ideale geometrische beeldvorming in lenzen en spiegels, veroorzaakt door de dikte van de lenzen, aberratie (sterrenk.)

aberratie (sterrenk.) Kleine, schijnbare verplaatsing van een hemellichaam in de richting waarin de waarnemer beweegt. De aberratieconstante is de Abetti, Giorgio

Abetti, Giorgio (1882-1982) Italiaans astronoom. Volgde in 1921 (tot 1952) zijn vader Antonio Abetti op als directeur van de sterrenwacht te Padua. ablatie (sterrenk.)

ablatie (sterrenk.) Snelle verdamping van het oppervlaktemateriaal van een object dat de dampkring van een planeet binnendringt, als gevolg van de Abney, William de Wiveleslie

Abney, William de Wiveleslie (1843-1920) Engels chemicus, werkterrein fotografie. Ontdekte hydrochinon als ontwikkelstof (1880) en methoden abnormaal

abnormaal Ook afwijkend, anomaal, deviant of aberrant. Iedere afwijking van een norm kan als abnormaal worden beschouwd. Als de norm statistisch Aboe Ali al-Haitham

Aboe al-Abbas Ahmad al-Farghani (Alfraganus; ca. 800-na 861) Arabisch astronoom aan het hof van kalief al-Mamoen. Zijn boek, 'Elementen der Aboe'l Wefa

Aboe Ali al-Haitham (Alhazen; ca. 965-1039) Arabisch geleerde, schreef een groot aantal werken op het gebied van de wis-, natuur- en sterrenkunde, Aboe al-Abbas Ahmad al-Farghani

Aboe'l Wefa (940-998) Arabisch wiskundige, vertaalde onder andere de 'Arithmetica' van Diophantus in het Arabisch. Stelde sinustafels samen voo

abondantie

abondantie (abundantie) De relatieve hoeveelheden van de verschillende scheikundige elementen die in sterren of gasnevels voorkomen. Deze hoeveelheden abrasie

abrasie Vorm van erosie door water, waarbij golfwerking merkbaar is tot op de bodem van een zee of een meer. Bij golfwerking maken de waterdeeltjes abrasieplatform

abrasieplatform Brede vlakke strook voor een klifkust, die een deel van de golfenergie opvangt. Dit platform ontstaat doordat materiaal dat door de Abreu, António de

Abreu, António de Portugees navigator in de 16e eeuw. Vertrok in 1511 met drie schepen uit Malakka om de Molukken te exploreren. A. zou als eerste abscis

abscis De horizontale coördinaat van een punt dat in een plat vlak wordt voorgesteld door twee coördinaten, een tweetal getallen die de projecties zijn abscisinezuur

abscisinezuur (ABA) Plantehormoon, bekend sinds 1963. Wordt in de bladeren gevormd, vooral tegen het einde van de zomer en bevordert de bladval absint

absint Geelgroene likeur, getrokken van de toppen van de absintalsem (Artemisia absinthium), een composiet uit Eurazië. Absint bevat het gif thujon absolute helderheid

absolute helderheid Helderheid die een hemellichaam zou hebben wanneer het zich op een afstand van 10 parsec zou bevinden. De absolute helde

absolute ouderdomsbepaling

absolute ouderdomsbepaling Methode om de ouderdom, uitgedrukt in (miljoen) jaren, te bepalen. Op basis van de natuurlijke radioactiviteit is een absolute waarde

absolute waarde Wordt voor een getal a aangegeven door /a/ en wordt gedefinieerd door: /a/=a als a0; /a/=-a als a?0 (dus -a?0). Voorbeeld: /3/=3; absoluut nulpunt

absoluut nulpunt Nulpunt van de Kelvin-temperatuurschaal. Een temperatuur van 0 kelvin (0 K) komt overeen met -273,16°C. Het is de laagst mogelijke absorptie

absorptie (lett. opslorping, in zich opnemen) 1. opname (door diffusie of actief transport) van voedingsstoffen of gassen door cellen. 2. stralingsabsorptie absorptiefactor

absorptie- Continu spectrum waarin enkele donkere lijnen of banden voorkomen. Ontstaat wanneer wit licht valt door een gedeeltelijk doorzichtige spectrum, bandenspectrum,

absorptiefactor Geeft aan welk gedeelte van de op een oppervlak vallende straling wordt geabsorbeerd. Hangt o.a. af van het materiaal waaruit het abundantie (nat.)

abundantie (nat.) (abondantie) De relatieve verhouding waarin een bepaalde stof voorkomt ten opzichte van een andere.

abyssale zone

abyssale zone Gedeelte van de diepzee tussen 4000 en 7000 m. Eronder ligt de hadale zone.

Acadien

Acadien Geologisch tijdvak, circa 515-540 miljoen jaar geleden. Wordt onderverdeeld in Lenan, Amgan en Mayan; soms in Solvan en Menevian. Acadien accretie

accretie Samenklontering van kleine materiedeeltjes als gevolg van moleculaire bindingskrachten en zwaartekracht. Volgens de huidige inzichten zijn accretieschijf

accretieschijf Materieschijf rond een compact hemellichaam dat gas en stof uit zijn omgeving aantrekt. Materie die op een zwart gat, een neutronenster aceetaldehyde

aceetaldehyde (ethanal) Verbinding uit de reeks der aldehyden. Kleurloze, zeer brandbare vloeistof met stekende geur, kookpunt: 21°C, mengbaar Acervularia

Acervularia Uitgestorven geslacht van kolonievormende koralen, behorend tot de eveneens uitgestorven groep der rugose koralen. Massieve, veelzijdige acetaatzijde

acetaatzijde Synthetische vezel op basis van cellulose, die behandeld is met azijnzuur, zodat de OH-groepen gebonden worden aan acetaatgroepen. acetaten

acetaten (ethanoaten) Zouten van azijnzuur, formule MOOCCH3 of ook wel MAc, met M als een eenwaardig metaalion.

aceton

aceton (propanon) Eerste en belangrijkste verbinding van de reeks der ketonen. Kleurloze, sterk ruikende en zeer brandbare vloeistof, kookpunt: 56°acetylchloride

acetylchloride (azijnzuurchloride; ethaanzuurchloride) Zuurchloride. Kleurloze tot lichtgele vloeistof, die met vochtige lucht HCl-nevels afgeeft, dichtheid acetylcholine

acetylcholine Verbinding die in de meeste hogere dieren voorkomt en die betrokken is bij de overdracht van impulsen van de ene zenuwcel op de andere acetyleen

acetyleen (ethyn) Eerste en belangrijkste verbinding van de reeks der alkynen, formule HCCH, met een drievoudige C-C-binding. Kleurloos, soms acetylacetyl-

Ach

Ach Afkorting van acetylcholine.

Achernar

Achernar (Alfa Eridani) Helderste ster in het sterrenbeeld Eridanus, op een afstand van 85 lichtjaar. De ster is van spectraaltype B5 en heeft een schijnbare achondriet

achondriet Steenmeteoriet waarin geen chondrulen voorkomen.

achromatisch objectief

achromatisch objectief Objectief dat gecorrigeerd is voor de chromatische aberratie (verschil in brekingseigenschappen van de verschillende kleuren). achromatische lens

achromatische lens Lens die gecorrigeerd is voor chromatische aberratie. Achromatische lenzen bestaan uit twee of drie lenselementen, die uit verschillende achterland

achterland 1. Het gebied dat georiënteerd is op een bepaalde stad. Meestal gaat het dan om het gebied waarvoor de goederenstromen vanuit de stad Achtersteven (sterrenk.)

Achtersteven (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Puppis.

Acidaspis

Acidaspis Trilobiet (behorend tot een uitgestorven groep geleedpotigen), voorkomend van Onder Ordovicium tot Devoon. Breed; drie lobben niet erg acidimetrie

acidimetrie Onderdeel van de analytische chemie, waarbij de hoeveelheid chemische stoffen wordt bepaald door een titratie met een base (vaak NaOH) acrocentrisch chromosoom

acrocentrisch chromosoom Chromosoom waarvan het centromeer, de verbinding tussen de twee chromosoomdraden (chromatiden), aan het uiteinde Acrux

Acrux (Alfa Crucis) Helderste ster in het sterrenbeeld Crux (Zuiderkruis), op een afstand van ca. 350 lichtjaar. Het is een dubbelster met componenten acryllatexverf

acryllatexverf Dispersieverf op basis van polyacrylaat of polymethylacrylaat. Sterk in opkomst, onder andere als muurverf.

acrylnitril

acrylnitril (propeennitril) Verbinding die zowel een nitrilgroep bevat als een daarmee samenhangende dubbele binding. Kleurloze, giftige, brandbare actief gebied

actief gebied Gebied op het zonsoppervlak waar veel zonnevlekken en fakkelvelden zichtbaar zijn.

actief sterrenstelsel

actief sterrenstelsel Sterrenstelsel waarin zich energierijke processen afspelen, meestal in de kern. De activiteit van een sterrenstelsel verraadt zich actiepotentiaal

actiepotentiaal Potentiaalverschil tussen het deel van de membraan van een zenuwcel in rust en in geprikkelde toestand. Het ontstaan van een actiepotentiaal actieve kool

actieve kool Kool met een enorm bindingsvermogen, verkregen door grote porositeit. Toepassing in filters die water of lucht zuiveren van kleur-, smaak- actieve optiek

actieve optiek Telescoopoptiek die voortdurend gecorrigeerd wordt voor zwaartekrachts-, temperatuur- en windinvloeden. Als gevolg van doorbuiging, actieve plek

actieve plek Centrum van chemische reactiviteit in een molecule, bijvoorbeeld in een enzym of een polymeer. Ook het oppervlak van vaste-stofkatalysatoren actine

actine Een contractiel eiwit, waaruit een dwarsgestreepte spiervezel (myofibril) is opgebouwd. De eiwitmoleculen zijn gerangschikt in bundels: dunne actiniden

actiniden Reeks elementen uit het periodiek systeem volgend op actinium (atoomnummer 89) en lopend tot en met lawrencium (103). De actiniden actinium

actinium Chemisch element, symbool Ac, atoomnummer 89, dichtheid circa 10.000 kg/m3, smeltpunt: circa 1050°C, kookpunt: circa 3230°C, valentie actinoliet

actinoliet Mineraal (inosilicaat) uit de amfiboolgroep; vormt mengreeks met tremoliet. Dichtheid 3200 kg/m3; hardheid 5½; groenkleurig met glasglan

activiteit (scheik.)

activiteit (scheik.) Mate waarin chemische stoffen zich volgens de ideale wetten gedragen. In verschillende deelgebieden wordt de activiteit met een actomyosine

actomyosine Reversibele binding tussen de twee spiereiwitten actine en myosine, die bij samentrekking van spiervezels ontstaat.

actualisme

actualisme (uniformitarianisme) In de geologie gangbare opvatting dat vroeger de aardkorst door dezelfde processen en krachten veranderde als waardoor acylacyl-

adamien

adamien Mineraal uit de fosfaatgroep. Chemische samenstelling Zn2, waarbij Zn vervangen kan zijn door Cu en gedeeltelijk door Co (kobalt). Kleine

Adams, John Couch

Adams, John Couch (1819-1892) Engels wis- en sterrenkundige, vanaf 1858 hoogleraar wiskunde (St. Andrews) en vanaf 1859 tevens sterrenkund

Adams, Roger

Adams, Roger (1889-1971) Amerikaans chemicus, vanaf 1919 hoogleraar aan de universiteit van Illinois. Zijn onderzoekingen lagen op het terrein Adams, Walter Sydney

Adams, Walter Sydney (1876-1956) Amerikaans astronoom, vanaf 1901 op de Yerkes-, vanaf 1904 op de Mount Wilson-sterrenwacht, waarvan hij additief

additief In de wiskunde een eigenschap die betrekking heeft op het optellen. Een functie f is additief als geldt: f(x+y)=f(x)+f(y). Dit gaat bijvoorbeeld additiereactie

additiereactie Reactie waarbij een dubbele binding wordt opengebroken en twee nieuwe bindingen worden gevormd met delen van een ander molecule.

Adelaar (sterrenk.)

Adelaar (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Aquila.

ademhaling

ademhaling Opname van zuurstof en afgifte van kooldioxide. Elke cel van plant, dier en mens heeft energie nodig om in leven te blijven. Een van de ademhalingsketen

ademhalingsketen (cytochroomsysteem, terminale oxidatie) Laatste stappen in het celademhalingsproces, waarbij elektronen van waterstofatomen adenine

adenine Stikstofbase die een onderdeel vormt van tal van verbindingen, o.a. DNA, RNA, enkele enzymen en adenosine-trifosfaat. Vormt in DNA een adenosine

adenosine Chemische verbinding die van belang is voor de energiehuishouding in de cel. Bestaat uit de stikstofhoudende base adenine en de suiker adhesie

adhesie Aantrekkende kracht tussen moleculen van verschillende stoffen. Is bijv. de oorzaak van het ontstaan van een holle meniscus bij water in een adiabatisch proces

adiabatisch proces In de thermodynamica een proces dat plaatsheeft zonder aan- of afvoer van warmte uit de omgeving.

adiabatische expansie

adiabatische expansie Expansie (uitdijing) van een gas, waarbij het gas voortdurend in thermisch evenwicht blijft doordat de deeltjes tijdens de expansie Adonis (sterrenk.)

Adonis (sterrenk.) Planetoïde, in 1936 ontdekt, in 1977 opnieuw waargenomen. Draait in 1,78 jaar om de zon en komt daarbij binnen de baan van Adrastea

Adrastea De op een na binnenste maan van de planeet Jupiter, in 1979 ontdekt op foto's die werden gemaakt door de planeetverkenner Voyager 1. Adrastea adrenaline

adrenaline (epinefrine) Een stof die in het lichaam als hormoon en als neurotransmitter fungeert. Als hormoon is deze stof afkomstig uit het bijniermerg adrenerg neuron

adrenerg neuron Een sympathische zenuwcel die aan het uiteinde noradrenaline afscheidt, een neurotransmitter met prikkelende werking. In het andere adsorptie

adsorptie- Chromatografie waarbij de stationaire fase een vaste stof is. Deze adsorbens is steeds zeer fijn verdeeld, waardoor een

adsorptie Verandering van de concentratie van een stof, het adsorbaat, nabij het oppervlak van een andere stof, het adsorptiemiddel of adsorbens. Het adsorptiecomplex

adsorptiecomplex Vermogen van kleimineralen en humus om voedingsstoffen vast te houden en via het bodemwater aan de planten te leveren. Door adsorptie-isotherm

adsorptie-isotherm Grafische weergave van het verloop van de adsorptie bij drukverandering en constante temperatuur.

adulaar

adulaar Mineraal, zeer heldere en zuivere variëteit van orthoklaas. Monokliene kristalvorm; chemische samenstelling KAlSiO3; ontstaat meestal door Advanced X-ray Astrophysics Facility

Advanced X-ray Astrophysics Facility (AXAF) Groot onbemand röntgenobservatorium dat eind jaren negentig door de NASA in een baan om de adventiefkrater

adventiefkrater (parasitaire krater) Kleine krater die ontstaat op de flank of aan de voet van een vulkaan, meestal doordat het opstijgende magma de aegirien

aegirien (akmiet) Mineraal (inosilicaat), behorend tot de groep van de monocliene pyroxenen. Kleur varieert van zwartgroen tot bruin. Dichtheid 3500 aërologie

aërologie Onderdeel van de meteorologie dat zich vooral richt op waarnemingen en voorspellingen van weersystemen op grotere hoogten. Sinds het aëromechanica

aëromechanica Onderdeel van de mechanica waarin het gedrag van gassen wordt bestudeerd. Valt uiteen in aërodynamica (behandelt de beweging aëroob

aëroob Eigenschap van alle cellen en organismen die om in hun energiebehoefte te voorzien, vrije zuurstof opnemen. Zij hebben een citroenzuurcyclus aërosol

aërosol Fijn verdeelde vaste stof of vloeistof die zich zwevend in de atmosfeer verspreidt, bijvoorbeeld roet of rookdeeltjes. Luchtverontreiniging bestaat afbeelding (wisk.)

afbeelding (wisk.) Relatie tussen twee verzamelingen A en B, waarbij aan elk element uit A dat onder de afbeelding valt, juist één element uit B wo

afbraakproduct

afbraakproduct (metaboliet) Stof die ontstaat bij een natuurlijk afbraakproces, waarbij gecompliceerde stoffen omgezet worden in eenvoudige. Belangrijke afbreekbaar

afbreek- Fout die gemaakt wordt wanneer een oneindig voortlopend proces na een eindig aantal stappen wordt afgebroken. Is van belang bij de fout, relatieve

afbreekbaar Eigenschap van stoffen om in het milieu door micro-organismen omgezet te worden in kooldioxide, water en mineralen. Vooral van belang afbreekfout

afbreekfout Fout die gemaakt wordt wanneer een oneindig voortlopend rekenkundig proces na een aantal stappen wordt afgebroken. Is van belang voor afferent

afferent Ook aanvoerend. Richtingaanduiding in het zenuwstelsel: van perifeer (het lichaam) naar centraal (de hersenen). Afferente zenuwbanen vervoeren afgeleide

afgeleide Als een functie f(x) overal differentieerbaar is, dan is de functie f'(x) de afgeleide van f. Deze geeft voor elke x de helling van de grafiek van afhankelijkheid

afhankelijkheid 1. In de statistiek: de samenhang tussen variabelen. De verandering in de ene variabele gaat gepaard met veranderingen in de andere. afkalving

afkalving 1. Erosief proces (vooral door stromend water), waardoor een oever wordt ondermijnd, na verloop van tijd afbrokkelt en in de stroom terechtkomt. aflopende reactie

aflopende reactie Reactie die uitsluitend in één richting verloopt. Het begrip aflopende reactie staat tegenover evenwichtsreactie. Een aflopende reactie afplatting

afplatting Mate waarin een hemellichaam van de bolvorm afwijkt. Als a en b de equatoriale resp. polaire diameter zijn, is de afplatting (a?b)/a. De afplatting afrondfout

afrondfout Fout die ontstaat als bij rekenkundige bewerkingen gewerkt wordt met een beperkt aantal cijfers achter de komma.

afschrikken (scheik.)

afschrikken (scheik.) Snel afkoelen van een heet voorwerp, vaak in water, soms in olie. Vooral toegepast in de metaalkunde om een structuur die alleen afschuiving

afschuiving Verplaatsing van een gedeelte van de aardkorst ten opzichte van een ander gedeelte. Ten gevolge van rek glijdt het eerste langs een breukvlak afsijpelingsgeultje

afsijpelingsgeultje Afwateringsgeultje op het hoge deel van het strand, gevormd door achtergebleven water dat naar zee terugvloeide. Soms tientallen afsmelting

afsmelting Proces waarbij ijs, doordat het smelt, het meegevoerde materiaal verliest. In het geval van gletsjers blijven er grote steenblokken liggen. afsnijdscore

afsnijdscore (Eng: cut-off score) De score op een selectietest die minimaal gehaald moet worden om te worden toegelaten. Bijvoorbeeld: om aangenomen afstand

afstand Tussen twee punten de lengte van de kortste weg tussen deze punten. Dit hoeft geen rechte lijn te zijn. Op een bol of een willekeurig gekromd afstandsbepaling

afstandsbepaling Verzamelnaam voor methoden om de afstanden van objecten in het heelal te bepalen. Van sommige objecten in het zonnestelsel afstandsmodulus

afstandsmodulus Maat voor de afstand van een hemellichaam. Als m de schijnbare (en voor interstellaire absorptie gecorrigeerde) helderheid is in

afstand-vluchtsnelheidsrelatie

afstand-vluchtsnelheidsrelatie (wet van Hubble) Verband tussen de snelheid waarmee sterrenstelsels zich als gevolg van de uitdijing van het heelal aftrekken

aftrekken Bewerking uit de rekenkunde waarbij van een gegeven hoeveelheid iets wordt weggenomen. Wordt aangegeven door het teken -, bijvoorbeeld aftrekking

aftrekking Praktische schrijfwijze, ontwikkeld om twee willekeurig grote getallen snel van elkaar af te kunnen trekken. Elk getal wordt daartoe gesplitst afwatering

afwatering Verschijnsel dat het in de polder gevallen regenwater en het door en onder de dijken naar binnen lopende kwelwater (samen waterbezwaar afzettingen van Calais

afzettingen van Calais (ook: oude, blauwe zeeklei, oude getijdenafzettingen) Afzettingen die in Nederland en België door de zee tijdens het Holoceen afzettingen van Duinkerken

afzettingen van Duinkerken (ook: jonge zeeklei) Afzettingen die in Nederland en België door de zee tijdens het Holoceen zijn gesedimenteerd. Dit afzettingsgesteente

afzettings- Gesteenten ontstaan op het aardoppervlak door afbraak, omvorming en afzetting van eerder aanwezig gesteente. Zoals bijvo

afzettingsgesteente (ook: sedimentair gesteente) Gesteente dat is ontstaan door het neerslaan van materiaal uit de lucht of uit het water of uit door agaat

agaat Cryptokristallijne variëteit van kwarts (SiO2). Ontstaat veelal in holten, waarin zich achtereenvolgens nieuwe banden op de wand afzetten. Door Agassiz, Jean Louis Rodolphe

Agassiz, Jean Louis Rodolphe (1807-1873) Zwitsers paleontoloog en geoloog. Schreef monografie over Braziliaanse vissen (1829) en stichtte aan AGB-ster

AGB-ster Ster die zich in het Hertzsprung-Russell-diagram op de asymptotische reuzentak (asymptotic giant branch, AGB) bevindt. AGB-sterren zij

Agena

Agena (Bèta Centauri) De op een na helderste ster in het sterrenbeeld Centaurus (Centaur), op een afstand van ca. 450 lichtjaar. Het is een spectroscopische agger

agger Onregelmatigheid in het watergetij, hetzij een kortstondige rijzing tijdens laagwater, hetzij een daling tijdens hoogwater. In ondiep water wordt agglutinatie

agglutinatie Samenklontering van bloedcellen door bepaalde stoffen uit het bloedplasma, agglutininen genaamd. Zulke agglutininen vormen de basis aggregatietoestand

aggregatietoestand Eén van de drie hoofdvormen waarin materie kan voorkomen, te weten gas, vloeistof of vaste stof. Soms wordt ook de plasmatoestand AGN

AGN (active galactic nucleus) actief sterrenstelsel.

Aguilon, Franciscus

Aguilon, Franciscus (1567-ca. 1617) Zuidnederlands mathematicus, natuurkundige, architect en theoloog. In 1596 tot priester gewijd. Rector van Agulhas Stroom

Agulhas Stroom Betrekkelijk warme zeestroom in de Indische Oceaan ten westen van Madagascar; voortzetting van de Zuidequatoriale Stroom.

Aitken

Aitken Inslagbekken op de achterzijde van de maan, dicht bij de zuidpool. Het Aitken-bekken is het grootste inslagbekken in het zonnestelsel. Het bestaan Aitken, Robert Grant

Aitken, Robert Grant (1864-1951) Amerikaans astronoom, directeur van de Lick-sterrenwacht (1930-35). Onderzocht dubbelsterren en publiceerde

A-klimaat Tropisch klimaat waarin, volgens de indeling van de bekende Duits-Oostenrijkse klimatoloog W. Köppen, de gemiddelde temperatuur van

alanine

alanine (2-aminopropionzuur) In de natuur voorkomend aminozuur, met formule: HOOC-CH-(NH2)-CH3). Witte kristallijne stof, enigszins in water alarmferomonen

alarmferomonen Feromonen (signaalstoffen), voorkomend bij sociaal levende insecten. Raakt een dier uit de kolonie gewond, dan worden alarmferomonen Albada, Gale Bruno van

Albada, Gale Bruno van (1911-1972) Nederlands astronoom, van 1946-1948 op de Warner and Swasey-sterrenwacht (VS), van 1949-1958 op de albast

albast Soort onyx; kan zowel een variëteit van calciet als van gips zijn. Deze dubbelzinnigheid vloeit voort uit het feit dat beide materialen in de Oudheid albedo

al-Battani

al-Battani (Albategnius; 858-929), Arabisch wis- en sterrenkundige. Al-Battani vond nauwkeurige waarden voor onder andere de lengte van het jaar, al-Bitroegi

albedo Gedeelte van het op een hemellichaam vallende licht dat wordt teruggekaatst, uitgedrukt in procenten of in een getal tussen 0 en 1. Vooral gebruikt Albien

Albien (Gault) Bovenste etage en tijd van het Onder Krijt. De naam, ingevoerd door A.D. d'Orbigny (1802-1857), is afgeleid van de Latijnse naam Alba albiet

albiet Mineraal, triklien veldspaat. Lichtdoorzichtig, enigszins zalmkleurig. Glasglans, goede splijting; hardheid 6, dichtheid 2500 kg/m3. Vormt met Albireo

Albireo (Bèta Cygni) De op een na helderste ster in het sterrenbeeld Cygnus (Zwaan), op ca. 390 lichtjaar van de aarde. Albireo is een dubbelster, bestaande albumine

al-Bitroegi (Alpetragius) Spaans islamitisch astronoom uit de tweede helft van de 12e eeuw, afkomstig uit de omgeving van Córdoba. Al-Bitroegi ontwikkelde Amagat, Émile Hilaire

albumine Groep van natuurlijke eiwitten die zich onderscheiden door een nog redelijke oplosbaarheid bij het iso-elektrisch punt (anders dan bijv. globulinen). alclad

alclad Gehard aluminium, overdekt met een dunne laag zuiver, zacht, maar veel beter corrosiebestendig aluminium.

alcohol- Vloeistofthermometer gevuld met gekleurde alcohol. Bruikbaar tot aan het smeltpunt van alcohol: -115°C. Heeft boven kwik

alcoholen

alcoholen Reeks koolstofverbindingen, gekenmerkt door een OH-groep. De eenvoudigste alcohol is methanol, CH3OH, de bekendste is ethanol. De alcoholgisting

alcoholgisting Gisting, d.w.z. omzetting van glucose zonder zuurstof, waarbij alcohol (ethanol) en kooldioxide (CO2) als eindproduct worden gevormd. alcoholmeter

alcoholmeter Speciaal uitgevoerde areometer, die gebruikt wordt om het alcoholgehalte van een vloeistof te bepalen. Een ademtest, uitgevoerd door alcoholthermometer

alcoholthermometer Vloeistofthermometer gevuld met gekleurde alcohol. Blijft bruikbaar tot aan het smeltpunt van alcohol: -115°C. Heeft verder Alcor

Alcor (80 Ursae Majoris) Sterretje in het sterrenbeeld Ursa Major (Grote Beer), begeleider van de ster Zèta Ursae Majoris (Mizar). Alcor en Mizar vormen Alcyone (sterrenk.)

Alcyone (sterrenk.) (Èta Tauri) Helderste ster in de open sterrenhoop Plejaden, in het sterrenbeeld Taurus (Stier), op een afstand van ca. 400 lichtjaar. Aldebaran

Aldebaran (Alfa Tauri) Helderste ster in het sterrenbeeld Taurus (Stier), op een afstand van 68 lichtjaar. Het is een reuzenster van spectraaltype K5, aldehyden

aldehyden Reeks van koolstofverbindingen, gekenmerkt door een -HC=O-groep (altijd aan het eind van een koolstofketen; een C=O-groep in een keten Alder, Kurt

Alder, Kurt (1902-1958) Duits chemicus, hoogleraar te Keulen. Synthetische koolstofchemie. In 1950 samen met Diels Nobelprijs chemie, vooral vo

aldosteron

aldosteron Hormoon uit de bijnierschors, behorend tot de mineralocorticosteroïden. Bevordert de uitscheiding van kalium en het vasthouden van natrium.

aldrin

aldrin Insekticide, een chloorkoolwaterstof met lange werkingsduur, in Nederland verboden wegens gevaar van ophoping in voedselketens.

Aleoeten

Aleoeten (Aleutian Islands) Keten van vulkanische eilanden (17.700 km2), behorend bij Alaska (VS) en zich uitstrekkend tot Kamtsjatka. Visserij door alexandriet

alexandriet Mineraal, variëteit van chrysoberil. Heeft een groene kleur (doorzichtig), terwijl het in kunstlicht roodachtig oplicht. Dichtheid 3700 kg/Alfa Centauri

Alfa Centauri (Toliman of Rigil Kentaurus) Helderste ster in het sterrenbeeld Centaurus (Centaur), tevens de op een na dichtstbijzijnde ster in het heelal. alfastraling

alfa- Radioactief verval waarbij een heliumkern (-deeltje) wordt uitgezonden. De lading van de kern neemt hierdoor met twee eenheden af en verval, bètaverval,

alfa-deeltje

alfa-deeltje Dubbel geïoniseerd heliumatoom; bestaat uit twee protonen en twee neutronen en is tweewaardig positief geladen. Vormt soms een van alfa-foetoproteïne

alfa-foetoproteïne Eiwit dat door embryo's met een bepaalde afwijking (open rug) in verhoogde hoeveelheden aan het vruchtwater wordt afgegeven. alfa-helix

alfa-helix Naam voor de schroeflijnrangschikking van de aminozuurketens in eiwitten. Komt tot stand door waterstofbindingen tussen een NH-groep alfonsische tafels

alfastraling Radioactieve straling, bestaande uit hoogenergetische heliumkernen (alfadeeltjes).

alfonsische tafels Sterrenkundige tabellen, samengesteld op last van koning Alfonso X van Castilië, bedoeld als heruitgave van de tabellen van Ptolemaeus. Alfvén-golven

Alfvén, Hannes Olof Gösta (1908-1995) Zweeds natuurkundige, vooral bekend geworden als pionier der theorie van sterk verhitte materie (plasma). algebra

Alfvén-golven Magnetohydrodynamische golven die zich kunnen voortplanten in een elektrisch geleidend plasma waarin een magnetisch veld voorkomt; Alfvén, Hannes Olof Gösta

algebra Onderdeel van de wiskunde waarin men eigenschappen van verzamelingen bestudeert, waarbij volgens een of meer voorschriften twee elementen algebra, lineaire

algebra, lineaire Studie van de lineaire structuren. Een verzameling heeft een lineaire structuur als er in die verzameling op een bepaalde manier een algine

algine Verzamelnaam voor polysacchariden die in bruinwieren voorkomen. Bevatten vooral zouten en esters van alginezuur, moleculegewicht circa alginiet

alginiet Een van de macerale bestanddelen van steenkool, bestaande uit de ingekoolde resten van algen.

Algol (sterrenk.)

Algol (sterrenk.) (Bèta Persei, Duivelsster) Veranderlijke ster in het sterrenbeeld Perseus, op 98 lichtjaar afstand. Algol is het prototype van een klasse Algol-ster

Algol-ster Fotometrische dubbelster, waarvan de lichtkromme een primair en een secundair minimum heeft die beide enigszins hoekig van vorm zijn. alhidade

alhidade Aanwijsarm van een sterrenkundig meetinstrument, zoals een theodoliet of een sextant. Met behulp van de alhidade wordt de te meten hoek alifatische verbindingen

alifatische verbindingen (alifaten) Verbindingen met al of niet vertakte koolstofketens waarin geen ringstructuren voorkomen. Tot de alifatische verbindingen alkalimetalen

alkali- Veldspaten met een gering calciumgehalte. Vormt een der belangrijkste groepen van mineralen. Bekende voorbeelden zijn sanidien, veldsterkte

alkalimetalen Groep elementen uit het periodiek systeem. De alkalimetalen zijn: lithium, natrium, kalium, rubidium, cesium en francium. Zeer reactief; alkaliveldspaten

alkaliveldspaten Mengreeks van mineralen, waarvan de chemische samenstelling van de kristallen varieert tussen die van albiet en sanidien. Alkaliveldspaten alkaloïden

alkaloïden Groep in planten voorkomende, basisch reagerende stoffen die merendeels sterke vergiften zijn voor dier en mens. Behoren chemisch meestal alkanen

alkanen Reeks koolstofverbindingen, uitsluitend bestaande uit C- en H-atomen, waarbij geen dubbele bindingen tussen de C-atomen voorkomen. De alkenen

alkenen Reeks van koolstofverbindingen, gekenmerkt door een dubbele binding tussen twee C-atomen. Eenvoudigste alkeen is etheen. Systematische alkydharsen

alkydharsen Kunststoffen die tot de polyesters behoren, opgebouwd uit meervoudige alcoholen (onder andere glycol, glycerol, pentaerytritol) en (meestal) alkyleren

alkyleren Invoeren van alkylgroepen in een verbinding, meestal door additie of substitutie. Vaak gaat men uit van alkylhalogeniden, zoals bij de belangrijke alkynen

alkynen Reeks van koolstofverbindingen, gekenmerkt door een drievoudige binding tussen twee C-atomen. Eenvoudigste alkyn is ethyn of acetyleen

allel

allel Een van de twee (of meer) vormen van een zelfde gen (erfelijke eigenschap), die op dezelfde vaste plaats ('locus') op een bepaald chromosoom allelen, multipele

allelen, multipele Meer dan twee allelen van één gen. Binnen een populatie komen voor een bepaalde eigenschap vaak meer dan twee allelen voor, alleslijm

alleslijm (huishoudlijm) Goedkope lijm op basis van een oplossing van vinylchloride-vinylacetaat-copolymeer, soms ook cellulose-acetaat of andere allosterie

allosterie Het verschijnsel dat de reactiesnelheid van een enzym positief/negatief kan worden beïnvloed doordat een specifieke stof een reversibele binding allotropie

allotropie Overgang van de ene modificatie van een stof in de andere.

all-skycamera

all-skycamera Camera waarmee de gehele zichtbare hemel in één keer afgebeeld kan worden. All-skycamera's zijn daartoe uitgerust met een zogeheten alm

alluviale afzetting

alluviale afzetting Materiaal dat door een rivier wordt afgezet, meestal fluviatiele sedimentatie genoemd. Een tweede (ongelukkig gekozen) betekenis Alluvium

Alluvium Verouderde benaming voor het Holoceen.

alm (ook: alpenweide, bergweide) Naam van een bergweide in het Duitstalige deel van de Alpen. Deze gebieden, die hoofdzakelijk begroeid zijn met Almagest

Almagest Naam waaronder het in 150 n. C. door Ptolemaeus in Alexandrië geschreven handboek der astronomie bekend is geworden. Bevat o.a. de almandiet

almandiet Edelgesteente behorend tot de mineraalgroep der granaten. Violetrood van kleur. Vindplaatsen: Sri Lanka, Zuid-Afrika, Brazilië. Uit de grote almucantarat

almucantarat Denkbeeldige lijn aan de hemelbol die punten met dezelfde hoogte boven de horizon met elkaar verbindt.

Alpen

Alpen De Alpen vormen na de Kaukasus Europa's hoogste bergketen. Zij strekken zich uit over een afstand van ruim 1000 km vanaf de Italiaanse Rivièra alpengloed

alpengloed Schemeringsverschijnsel waarbij gletsjers en sneeuwhellingen een felrode kleur vertonen als gevolg van een laagstaande zon. Het zonlicht Alpha

Alpha Onofficiële naam die vaak gebezigd wordt voor het geplande internationale ruimtestation (International Space Station, ISS). Voorheen werd Alpha Regio

Alpha Regio Vulkanische hoogvlakte op de planeet Venus, gelegen op ca. 30° zuiderbreedte. Alpha Regio werd al in de jaren zestig ontdekt met behulp Altaar (sterrenk.)

Altaar (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Ara.

Altair

Altair (Alfa Aquilae) Helderste ster in het sterrenbeeld Aquila (Arend), op een afstand van 16 lichtjaar. De ster is van spectraaltype A7 en heeft een schijnbare alternatieve en nul-hypothese

alternatieve en nul-hypothese Een begrippenpaar dat een rol speelt bij het toetsingsonderzoek. De nul-hypothese (H0) is een te onderzoeken veronderste

altiplanatie

altiplanatie Term voor enige geologische processen die leiden tot min of meer vlakke landschapsvormen. Het belangrijkste hierbij zijn periglaciale verschijnselen altitude

altitude In onbruik geraakte benaming voor de hoogte van een hemellichaam boven de horizon, uitgedrukt in graden.

Altman, Sidney

Altman, Sidney (geb. 1939) Canadees chemicus, verbonden aan Yale University, New Haven, Connecticut, VS. Altman kreeg in 1989 samen met Thomas altocumulus

altocumulus (grove schapewolken) Wolkentype op circa 4 km hoogte. Dikker in het midden en compacter van bouw dan de gelijksoortige, maar hoger altostratus

altostratus Vezelachtige, soms effen wolkensluier op circa 3 km hoogte. Bedekt vaak grote gedeelten van de hemel. Soms schijnt de zon er vaag doorheen.

aluin

aluin Kaliumaluminium(III)sulfaat, kleurloze kristallijne verbinding, dichtheid 1760 kg/m3. Beitsende, eiwitcoagulerende werking. Tegenwoordig in aluminaten

aluminaten Verbindingen die ontstaan door inwerking van overmaat sterke basen op aluminiumverbindingen, algemene formule MAl2O4, met M als aluminium

aluminium Chemisch element, symbool Al, atoomnummer 13, atoomgewicht 26,98154, dichtheid 2702 kg/m3, smeltpunt: 660,37°C, kookpunt: 2467°aluminium gietlegeringen

aluminium gietlegeringen Aluminiumlegeringen die gegoten kunnen worden, zowel in zand- en metaalvormen als door spuitgieten. Bevatten veela

aluminium kneedlegeringen

aluminium kneedlegeringen Aluminiumlegeringen die men kan vormen door vervorming (walsen, smeden, persen, extrusie, enzovoort). Een aantal aluminiumlegeringen

aluminium(III)chloride Verbinding van aluminium en chloor, formule AlCl3. Wit, soms gelig poeder; watervrije vorm geeft aan de lucht HCl-nevels aluminium(III)oxide

aluminium(III)oxide Aluminiumverbinding. Verschillende modificaties, belangrijkste korund of alfa-aluminium, dichtheid 3970 kg/m3, smeltpunt: circa Alvarez, Louis Walter

aluminiumlegeringen Legeringen van aluminium, vooral met bijmengingen van koper, magnesium, silicium, mangaan en zink. Aluminiumlegeringen aluminiumproductie

aluminiumproductie Geschiedt uit grondstof die bauxiet bevat. Het bauxiet wordt opgelost in heet natronloog, waardoor aluminaten gevormd worden. aluminium(III)chloride

Alvarez, Louis Walter (1911-1988) Amerikaans natuurkundige. Alvarez studeerde natuurkunde in Chicago, maar woonde en werkte daarna in Californ

Amagat, Émile Hilaire (1841-1915) Frans natuurkundige; vanaf 1877 hoogleraar te Lyon. Bestudeerde de statica van vloeistoffen en gassen onder

amaril

amaril Fijnkorrelig mengsel van de mineralen korund, magnetiet, hematiet en kwarts. Wordt gebruikt als slijpmiddel.

amateursterrenkunde

amateursterrenkunde Niet-professionele beoefening van de sterrenkunde. Tot enkele eeuwen geleden waren de meeste astronomen in feite amateur

amazoniet

amazoniet Mineraal; smaragdgroene variëteit van de monocliene alkaliveldspaat orthoklaas. Zeer goede splijting, glasglans, veelal troebel doorzichtig. Ambartsoemian, Viktor Amazaspovitsj

Ambartsoemian, Viktor Amazaspovitsj (1908-1996) Russisch astronoom, van 1931-1943 verbonden aan de universiteit van Leningrad, daarna aan amblygoniet

amblygoniet Mineraal uit de fosfaatgroep. Vormt met spodumeen en lepidoliet het belangrijkste lithiumerts. Vooral van belang voor toepassingen in American Astronomical Society

American Astronomical Society (AAS) Organisatie van Amerikaanse beroepsastronomen; telt ca. 5000 leden.

American Ephemeris and Nautical Almanac, The

American Ephemeris and Nautical Almanac, The Astronomische almanak, sinds 1852 te Washington gepubliceerd voor gebruik in de sterrenkunde americium

americium Chemisch element, symbool Am, atoomnummer 95, behoort tot de transuranen. Van americium zijn alleen radioactieve isotopen bekend, amethist

amethist 1. Westerse amethist: kwartsvariëteit. Vroeger amulet tegen dronkenschap; halfedelsteen. 2. Oosterse amethist: korundvariëteit. Kostbare, amfibolen

amfibolen Mineralen, inosilicaten. Amfibolen zijn onder andere anthofylliet, tremoliet, actinoliet, glaucofaan en de hoornblenden.

amfiboliet

amfiboliet Hoogmetamorf gesteente, middel- tot grofkorrelig en voornamelijk bestaande uit amfibool en plagioklaas. De amfibool is hierin vaak gericht.

amfotere verbinding

amfotere verbinding Verbinding die zowel met zuren als basen reageert onder vorming van zouten. Voorbeelden: Al(OH)3, Zn(OH)2, B(OH)3.

amiden

amiden Reeks koolstofverbindingen, gekenmerkt door een CONH2- groep. Het eenvoudigste amide is formamide, HCONH2, het bekendste aceetamide. aminen

aminen Reeks van koolstofverbindingen, gekenmerkt door een NH2- groep. Het eenvoudigste is methylamine. Matig reactief, meestal uitgesproken aminoxiden

aminoxiden Reeks koolstofverbindingen. Door katalysatoren (vooral ijzerverbindingen) ontleden aminoxiden in sec-aminen en aldehyden. Bereiding: aminozuren

aminozuren Reeks koolstofverbindingen met algemene formule RCHNH2COOH, met R als een koolstofketen. Zeer belangrijk als bouwsteen van eiwitten. ammoniak

ammoniak (NH3) Afbraakproduct van de eiwitstofwisseling, gemakkelijk oplosbaar in water, maar ook veel voorkomend in gasvormige toestand. Waterdieren ammoniumcarbonaat

ammoniumcarbonaat Produc zonder vaste samenstelling; bekend is het handelsproduct hertshoornzout (vlugzout). Geeft langzaam ammoniakgas af

ammoniumchloride

ammoniumchloride (salmiak) Verbinding van ammoniak en chloor. Witte kristallijne vaste stof, dichtheid 1520 kg/m3. Sublimeert en ontleedt (in N

ammoniumfosfaten

ammoniumfosfaten Ammoniumzouten van fosforzuren. Technische producten bevatten vaak mengsels van verschillende ammoniumfosfaten en worden

ammoniumnitraat

ammoniumnitraat (ammonsalpeter) Verbinding uit ammoniak en salpeterzuur. Kleurloze, kristallijne vaste stof; dichtheid 1730 kg/m3, smeltpunt: 169,5°ammoniumverbindingen

ammoniumverbindingen Zoutachtige verbindingen. Lijken in veel eigenschappen op zouten van alkalimetalen, maar de oplossingen reageren meestal

Amontons, Guillaume

Amontons, Guillaume (1663-1705) Frans natuurkundige. Ontwikkelde en verbeterde verscheidene meteorologische instrumenten (o.a. thermometer,

Amor

Amor Planetoïde nr. 1221, ontdekt in 1932. Amor behoort tot de zogeheten aardscheerders: planetoïden die de aarde dicht kunnen naderen. Amor beschrijft Amor-planetoïden

Amor-planetoïden Groep planetoïden waarvan het perihelium vlak buiten de aardbaan ligt. Amor-planetoïden kunnen zowel de aarde als de planeet ampère

ampère SI-eenheid voor stroomsterkte; symbool A. Komt overeen met een hoeveelheid lading van 1 coulomb, die per seconde langs stroomt.

Ampère, André Marie

Ampère, André Marie (1775-1836) Frans natuurkundige. Publiceerde reeds op dertienjarige leeftijd een verhandeling over kegelsneden. Hij begon ampère, internationale

ampère, internationale Eenheid uit het verouderde praktische stelsel, kwam overeen met 0,1 eme van stroom uit het klein dynamisch stelsel.

amplitude (alg.)

amplitude (alg.) De grootste uitwijking van een trillend punt uit de evenwichtsstand. Bij gedwongen trillingen heeft de amplitudo een constante waarde; amplitude (meteorol.)

amplitude (meteorol.) In de meteorologie het verschil tussen de hoogste en laagste waarde gedurende een bepaalde periode van bijv. de temperatuur amplitude (sterrenk.)

amplitude (sterrenk.) In de sterrenkunde wordt het verschil tussen de maximale en minimale helderheid van een veranderlijke ster, uitgedrukt in magnituden.

AMPTE

AMPTE (Active Magnetosphere Particle Tracer Explorer) Naam van drie satellieten die op 16 augustus 1984 in een baan om de aarde werden gebracht Amsterdamse el

Amsterdamse el Oude lengte-eenheid: 0,6878 m.

Amsterdamse voet

Amsterdamse voet Oude lengte-eenheid: 0,2831 m.

amylase

amylase (diastase) Enzym dat zetmeel en glycogeen, via een aantal tussenproducten, omzet in maltose. Komt voor in kiemend graan en speeksel (hier amylopectine

amylopectine Bestanddeel van zetmeel (70-90%), bestaande uit vertakte ketens van glucose-eenheden. Wordt door amylasen gedeeltelijk afgebroken amylose

amylose Bestanddeel van zetmeel (10-30%), bestaande uit onvertakte ketens van glucose-eenheden in een helixstructuur. Vormt insluitverbindingen, anabolisme

anabolisme (assimilatie) De opbouw van stoffen in de levende cel, waardoor vermenigvuldiging en vernieuwing van cellen mogelijk is. Staat tegenover anaëroob

anaëroob Eigenschap van cellen die aangeeft dat zij voor hun energiebehoefte geen zuurstof uit de lucht of het water gebruiken. Organismen die zich analciem

analciem Mineraal behorend tot de tektosilicaten. Kleuren: wit, grijs, geel, rood. Hardheid 5½, dichtheid 2200-2300 kg/m3. Heeft glasglans en vertoont analemma

analemma Langgerekte, achtvormige figuur die de ashelling en de baanexcentriciteit van de aarde grafisch weergeeft. Wanneer voor elke dag van het analogie

analogie Verschijnsel dat een verschillende evolutionaire ontwikkeling tot een vergelijkbaar eindresultaat heeft geleid. Analoge organen hebben een analyse (wisk.)

analyse (wisk.) Deel van de wiskunde waarin de begrippen functie, limiet en convergentie een belangrijke rol spelen. In de klassieke analyse worden analyse, kwalitatieve

analyse, kwalitatieve Chemisch onderzoek naar de elementen, ionen en verbindingen die in een mengsel voorkomen. Gebeurt met behulp van reagent

analyse, kwantitatieve

analyse, kwantitatieve Chemisch onderzoek naar de hoeveelheden van de elementen, ionen of verbindingen die in een mengsel aanwezig zijn. Gebeur

Ananke

Ananke Een van de buitenste kleine manen van de planeet Jupiter, ontdekt in 1951 door S.B. Nicholson. De gemiddelde afstand tot het planeetmiddelpunt anataas

anataas Mineraal uit de groep der oxiden. Chemische samenstelling TiO2, identiek aan rutiel en brookiet. Tetragonaal; vormt meestal bipiramidale

andalusiet

andalusiet Mineraal behorend tot de nesosilicaten. Rombisch-prismatische kristalvorm. Hardheid 7,5, dichtheid 3100-3200 kg/m3. Kleurloos tot lichtroze Anderson, Carl David

Anderson, Carl David (1905-1991) Amerikaans natuurkundige. Anderson was van 1939 tot aan zijn pensioen in 1976 hoogleraar aan het California

Anderson, Philip Warren

Anderson, Philip Warren (geb. 1923) Amerikaans natuurkundige, o.a. werkzaam bij de Bell Telephone Research Laboratories in New Jersey. Daarnaast

andesiet

andesiet Na basalt het meest voorkomende uitvloeiingsgesteente. Aluminiumsilicaat van natrium en calcium uit de groep der plagioklazen. Mineralogisch Andesietlijn

Andesietlijn Scheidslijn tussen het westelijk en het centraal gedeelte van de Grote Oceaan, genoemd naar het stollingsgesteente andesiet.

Andrade, Edward Neville da Costa

Andrade, Edward Neville da Costa (1887-1971) Brits natuurkundige, deed onderzoek op het gebied van vloeibare metalen, viscositeit van vloeistoffen Andromeda (sterrenk.)

Andromeda (sterrenk.) (afk. And, Nederlandse naam: Andromeda) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 22h56m en 02h36

Andromedanevel

Andromedanevel (NGC 224, M 31) Spiraalvormig sterrenstelsel op een afstand van 2,2 miljoen lichtjaar met een diameter van 170.000 lichtjaar en Andromediden

Andromediden Meteoorzwerm, waarvan de radiant in het sterrenbeeld Andromeda ligt, zichtbaar tussen 15 november en 6 december, met het maximum anemometer

anemometer (windsnelheidsmeter) De gemeten windsnelheid wordt meestal uitgedrukt in knopen (1 knoop = 1852 m/uur). De bekendste anemometer Anfinsen, Christian Boehmer

Anfinsen, Christian Boehmer (1916-1995) Amerikaans biochemicus; Nobelprijs voor chemie 1972. Onderzoekterrein: eiwitten, polypeptiden, enzymen Anglo-Australian Observatory

Anglo-Australian Observatory (AAO) Samenwerkingsverband tussen Groot-Brittannië en Australië; beheert de 3,9 m Anglo-Australian Telescope ångström

ångström (Å) Lengte-eenheid, genoemd naar de Zweedse natuurkundige Anders Jöns Ångström (1814-1874). 1 Å is is het 10 miljoenste deel van een Ångström, Anders Jöns

Ångström, Anders Jöns (1814-1874) Zweeds astronoom en natuurkundige. Verbonden aan de sterrenwacht van Uppsala en sinds 1858 hoogleraar aniline

aniline (aminobenzeen) Aromatisch amine. Kleurloze, soms gelige, zeer giftige vloeistof, dichtheid 1023 kg/m3, kookpunt: -6°C. Nauwelijks oplosbaar anisotropie

anisotropie Verschijnsel dat materialen niet in alle richtingen dezelfde eigenschappen bezitten. Bij kristallijne materialen te wijten aan een asymmetrische annihilatie

annihilatie Wederzijdse vernietiging. Annihilatie treedt op wanneer een elementair deeltje in botsing komt met zijn eigen antideeltje. De massa van annihilatieverschijnsel

annihilatieverschijnsel Samengaan van een deeltje en een antideeltje, waarbij hun rustmassa's meestal overgaan in elektromagnetische straling. Zo annuïteitentafel

annuïteitentafel (rentetafel) Tabel waarin de jaarlijks terugkerende bedragen van rente en aflossing, afhankelijk van het uitgezette kapitaal en rentepercentage, annulaire eclips

annulaire eclips In onbruik geraakte benaming voor een ringvormige zonsverduistering.

anode

anode In een elektronenbuis of een elektrochemische cel de positieve elektrode.

anodestralen

anodestralen Stroom positieve ionen die door de anode van een elektronenbuis wordt uitgezonden. Zijn te wijten aan onzuiverheden of verwarming anomalie

anomalie 1. De hoek die de lijn zon-planeet maakt met de lijn zon-perihelium. Bij deze ware anomalie gaat men uit van de werkelijke ellipsbaan van anomalie van water

anomalie van water Afneming van het volume van water tijdens het smelten. Dit in tegenstelling tot de meeste andere stoffen waarbij het volume tijdens anomalistisch jaar

anomalistisch jaar Tijdsverloop tussen twee opeenvolgende periheliumdoorgangen van de aarde: 365,259.635.84 dagen.

anomalistische maand

anomalistische maand Tijdsverloop tussen twee opeenvolgende perigeumdoorgangen van de maan: 27,554 549 9 dagen.

anorganische stoffen

anorganische stoffen Chemische stoffen die niet van levende organismen afkomstig zijn.

anorthiet

anorthiet Mineraal behorend tot de tektosilicaten; monoclien. Vormt meest natriumrijke eindlid van de groep der plagioklazen. Hardheid 6, dichthei

anorthosiet

anorthosiet Bazaltisch gesteente dat vooral in de hooglanden van de maan voorkomt. Vergeleken met marebasalt is anorthosiet relatief rijk aan aluminium ANS (sterrenk.)

ANS (sterrenk.) (Astronomische Nederlandse Satelliet) Eerste Nederlandse kunstmaan, gelanceerd op 30 augustus 1974. ANS deed waarnemingen antapex

antapex Punt aan de hemelbol waar de zon tijdens haar beweging rond het middelpunt van het Melkwegstelsel vandaan lijkt te komen. Het antapex Antares

Antares (Alfa Scorpii) Helderste ster in het sterrenbeeld Scorpius (Schorpioen), op ca. 320 lichtjaar afstand van de aarde. Antares is een rode superreus Antennes

Antennes Populaire benaming van het sterrenstelselduo NGC 4038 en NGC 4039 in het sterrenbeeld Corvus (Raaf). De twee sterrenstelsels zijn met Anthemius van Tralles

Anthemius van Tralles (6e eeuw) Byzantijns mathematicus en architect. Verrichtte onderzoek op het gebied van werktuigkunde en optica. Beroemd

anthocyaan

anthocyaan Kleurstof opgelost in de vacuolen van planten. Geeft kleur aan wortels, stengels en bladeren, maar vooral aan bloemen en vruchten. Afhankelijk anticlinaal

anticlinaal (ook: plooirug) Plooivorm van een pakket aardlagen waarbij dit aan de bovenzijde een convexe (bolle) kromming vertoont. Het hoogste anticodon

anticodon Gedeelte van het transport-RNA (t-RNA) bestaande uit een reeks van drie opeenvolgende basen (basetriplet); het gaat steeds om combinaties anticyclonale luchtbeweging

anticyclonale luchtbeweging (ook: divergente luchtbeweging) Verschijnsel dat lucht rond een hogedrukgebied wegstroomt uit de onderste niveaus. antideeltje

antideeltje Elementair deeltje dat het complementaire deeltje is van een ander elementair deeltje. Het heeft dezelfde massa, vervaltijd en spin als dat antigeen

antiferro- Eigenschap van materie waarbij de magnetische momenten van naburige atomen gelijk in grootte, maar tegengesteld gericht

antigeen Iedere stof die, wanneer zij het lichaam van een mens of dier is binnengedrongen, aanleiding geeft tot de productie van antistoffen. Vroeger antihemofiliefactor

antihemofiliefactor (AHF) Stof die de eigenschap heeft de verhoogde neiging tot bloeden bij patiënten met hemofilie te corrigeren. Moet via een injectie antiklopmiddel

antiklopmiddel Toevoegstof in benzine ter verhoging van het octaangetal waardoor de neiging tot detonatie (herkenbaar aan het kloppen of pingelen) antilymfocytenserum

antilymfocytenserum (ALS) Serum dat gebruikt wordt om de afstotingsreactie na transplantatie te onderdrukken. Bevat antistoffen tegen lymfocyten. antimaterie

antimaterie Verzamelnaam voor deeltjes die dezelfde massa hebben als de gewone materiedeeltjes, maar een tegengestelde elektrische lading. Het antideeltje antimonaten

antimonaten Zoutachtige verbindingen die complexe antimoonionen bevatten.

antimoniet

antimoniet (antimoonglans, stibniet) Mineraal uit de sulfidengroep. Hardheid 2, dichtheid 4600 kg/m3. Grijs met metaalglans, perfecte splijting, rombisch; antimoon

antimoon (stibium) Chemisch element, symbool Sb, atoomnummer 51, atoomgewicht 121,75; dichtheid 6684 kg/m3, smeltpunt: 630°C, kookpunt: 1637°antimoonverbindingen

antimoonverbindingen Verbindingen van het element antimoon, belangrijkste valenties +III en +V, bijvoorbeeld: SbCl3 en SbF5. Verder verschillende antiparallel

anti-oxidant Verbinding die oxidatie tegengaat, meestal door wegvangen van reactieve zuurstofatomen. Beschermt tegen processen als verouderen, Antlia

antiparallel Twee elkaar snijdende lijnen zijn antiparallel met twee andere elkaar snijdende lijnen als ze hoeken maken die in tegenovergestelde zin antipode

antipode (tegenvoeter) Iemand die zich precies op de tegenovergestelde plaats op aarde bevindt. De term kwam in gebruik toen de theorie van de bolvormige antiserum

antiserum (immuunserum) Serum dat antistoffen bevat tegen bepaalde bacteriën of virussen. Kan worden verkregen uit mensen die de infectie hebben antistaart

antistaart Deel van de gasstaart van een komeet dat, gezien vanaf de aarde, naar de zon toe is gericht. Komeetstaarten wijzen altijd van de zon af; antistaarten antistof

antistof (antilichaam, immunoglobuline, Ig) In het lichaam gemaakt eiwit gericht tegen een bepaald antigeen. Kan van nature aanwezig zijn (bijv. antistoffen anti-oxidant

Antlia (afk. Ant, Nederlandse naam: Luchtpomp) Sterrenbeeld aan de zuidelijke hemel, gelegen tussen 09h25m en 11h03m rechte klimming en ?24° en

Antoniadi, Eugène Michael

Antoniadi, Eugène Michael (1870-1944) Grieks-Frans astronoom, bekend om zijn waarnemingen van Mars en Mercurius. Schreef o.a. 'La planète

antraciet

antraciet Steenkoolsoort met een koolstofgehalte van 93-100%. Ontstaan door ver voortgeschreden inkoling van plantenresten, zodat er nauwelijks Anversien

Anversien Etage in het zuidelijk Noordzeebekken uit het Midden Mioceen. De laag wordt gekenmerkt door de glauconiethoudende zanden van Antwerpen. apastron

apastron (apoastron) Punt op de baan van een begeleider in een dubbelstersysteem dat het verst verwijderd is van de hoofdster.

apatietgroep

apatietgroep Mineralen uit de fosfaatgroep. Hexagonale kristalvorm; hardheid 5, dichtheid 3200 kg/m3. Kleurloos, geelgroen, blauw of rood met glas- apatiet, fluorapatiet,

apertuursynthese Techniek in de radiosterrenkunde waarbij verscheidene relatief kleine radioschotels te zamen de werking van één veel grotere radiotelescoop aphelium

aphelium Punt op de baan van een planeet, planetoïde of komeet dat zich het verst van de zon bevindt.

Aphrodite Terra

Aphrodite Terra Grote hoogvlakte op de planeet Venus, gelegen op de evenaar. Aphrodite Terra is qua oppervlak ongeveer even groot als Afrika. In Apianus, Petrus

Apianus, Petrus (1495-1552) Duits wis- en sterrenkundige en geograaf, vanaf 1527 hoogleraar wiskunde te Ingolstadt. Zijn belangrijkste werken zijn Apianus, Philipp

Apianus, Philipp (1531-1589) Duits wiskundige en geograaf, volgde in 1552 zijn vader op als hoogleraar wiskunde te Ingolstadt. Hij is vooral bekend aplanatisch objectief

aplanatisch objectief Objectief dat gecorrigeerd is voor de sferische aberratie en gewoonlijk ook gedeeltelijk voor de chromatische.

apoapsis

apoapsis Punt op de baan van een hemellichaam waar de afstand tot het centrale object het grootst is.

apochromatisch objectief

apochromatisch objectief Objectief dat gecorrigeerd is voor de sferische en chromatische aberratie. In het bijzonder objectieven waarbij deze correcties apochromatische lens

apochromatische lens Lens die uit drie elementen bestaat, elk van een iets andere samenstelling. De kleurfouten van de verschillende lenselementen apogeum

apo-enzym Het eiwitgedeelte van een enzym. Door dialyse kunnen veel enzymen vrij gemakkelijk worden gesplitst in twee delen: het co-enzym en Appleton, Edward Victor

apogeum Punt in de baan van een om de aarde draaiend object (maan, satelliet) waarin dit de grootste afstand tot de aarde heeft.

Apollonius van Perga

Apollonius van Perga (ca. 260 v. C.-ca. 190 v. C.) Grieks wiskundige, bekend geworden door zijn publicaties op het gebied van de meetkunde, met Apollo-planetoïde

Apollo-planetoïde Planetoïde die de baan van de aarde kruist; strikt genomen elke planetoïde met een halve lange baanas van meer dan 1,0 AE en een Apollo-project

Apollo-project Amerikaans ruimtevaartprogramma voor bemande vluchten naar de maan, uitgevoerd tussen 1961 en 1972. Het hoogtepunt van het Apolloproject apothema

apothema Loodrechte afstand van het centrum van een regelmatige veelhoek tot een zijde. Is dus gelijk aan de straal van de ingeschreven cirkel van apo-enzym

Appleton, Edward Victor (1892-1965) Brits natuurkundige; hoogleraar te Londen (1924) en Cambridge (1936). Nobelprijs voor de ontdekking van appuls

appuls Het (schijnbaar) zeer dicht langs een ster passeren van een planeet, planetoïde of de maan. Het is een schijnbaar effect: de ster staat in werkelijkheid april

april Vierde maand van het jaar, ook grasmaand genoemd. Telt 30 dagen en men vermoedt dat de naam teruggaat op Latijn: aperire = openen, nl. het apsidenlijn

apsidenlijn De lange as van de ellipsbaan van een hemellichaam. De apsidenlijn verbindt het apoapsis met het periapsis.

Ap-ster

Ap-ster Hete ster van spectraalklasse A, met afwijkende chemische samenstelling aan het oppervlak (de p staat voor peculiar, zoals een verhoogde ab

Aptien

Aptien Etage (en tijd) van het Onder Krijt tussen Barrémien en Albien, genoemd naar Apt (in het Franse dep. Vaucluse). Ingevoerd door A.D. d'Orbigny Apus

Apus (afk. Aps, Nederlandse naam: Paradijsvogel) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 13h45m en 18h17m rechte klimming en

aquaplaning

aquaplaning Het achterblijven van een laagje water tussen band en wegdek.

Aquariden

Aquariden Meteoorzwerm waarvan de radiant in het sterrenbeeld Aquarius (Waterman) ligt. De Èta Aquariden zijn zichtbaar tussen 2 mei en 7 mei Aquarius

Aquarius (afk. Aqr, Nederlandse naam: Waterman) Sterrenbeeld op de hemelequator, gelegen tussen 20h36m en 23h54m rechte klimming en +3° en -aquifer

aquifer Waterhoudende laag in de ondergrond. In de aquifer bevindt zich grondwater. Er zijn open aquifers, die een open verbinding hebben met de Aquila (sterrenk.)

Aquila (sterrenk.) (afk. Aql, Nederlandse naam: Adelaar of Arend) Sterrenbeeld op de hemelequator, gelegen tussen 18h38m en 20h36m rechte klimming Aquitanien

Aquitanien Onderste etage en tijd van het Mioceen, genoemd naar Aquitanië in Frankrijk. Ingevoerd door Mayer-Eymar in 1857.

Ara

Ara (afk. Ara, Nederlandse naam: Altaar) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 16h31m en 18h06m rechte klimming en ?45° en

arachidonzuur

arachidonzuur Viervoudig onverzadigd vetzuur. Behoort tot de essentiële vetzuren en wordt in het lichaam o.m. omgezet in prostaglandines.

aragoniet

aragoniet Mineraal uit de carbonaatgroep. Chemische samenstelling CaCO3. Vormt pseudo-hexogonale witte tweelingkristallen. Dichtheid 2950 kg/arbeid (natuurk.)

arbeid (natuurk.) Productvan de kracht uitgeoefend op een lichaam en de door dat lichaam afgelegde weg in de richting van de kracht. Wordt aangegeven arbelos

arbelos Meetkundige figuur begrensd door drie halve cirkelbogen, waarvan de twee kleinste elkaar uitwendig raken en de grootste deze twee inwendig Arcetri Astrofysisch Observatorium

Arcetri Astrofysisch Observatorium Sterrenwacht van de Universiteit van Florence in Italië, in 1872 gesticht door de Italiaanse astronoom G. Donati. Archeïcum

Archeïcum Het oudste deel van het Precambrium. De grens tussen Archeïcum en Proterozoïcum wordt meestal bij ca. 2500 miljoen jaar geleden gelegd. archeoastronomie

archeoastronomie Onderzoek aan de astronomische kennis en bouwwerken van oude beschavingen. Van veel bouwwerken uit de geschiedenis, o.a.

archeologische laag

archeologische laag Donkere, vaak zwartgekleurde laag ontstaan door activiteiten van de prehistorische mens, met houtskoolresten, verbrande botten, Archimedes

Archimedes (287-212 v.C.) Grieks wis- en natuurkundige. Verrichtte onderzoek op het gebied van de evenwichtsleer en de hydrostatica. Axioma van Archimedes, veelvlak van

Archimedes, veelvlak van (semi-regelmatig veelvlak) Veelvlak dat als zijvlakken verschillende regelmatige veelhoeken heeft. In elk hoekpunt komen

archipel

archipel Grote groep eilanden, veelal bij elkaar gelegen en een geografische samenhang vertonend, bijv. de Griekse, de Indonesische en de Filippijnse arctische lucht

arctische lucht (AL) Luchtsoort waarvan het brongebied in de poolstreken (65-90° NB en ZB) ligt.

Arcturus

Arcturus (Alfa Boötis) Helderste ster in het sterrenbeeld Boötes, op een afstand van 36 lichtjaar. Het is een oranje reuzenster van spectraaltype K2; de Arduino, Giovanni

Arduino, Giovanni (1714-1795) Italiaans geoloog en mijnbouwer. Hij maakte als eerste een (later herziene) ruwe stratigrafische onderverdeling van are

are Oppervlakte-eenheid: 100 m2.

Arecibo Observatory

Arecibo Observatory Radiosterrenwacht op Puerto Rico, beheerd door de Amerikaanse NRAO (National Radio Astronomy Observatories). De vast Arenig

Arenig Onderste serie en tijdvak van het Ordovicium, genoemd naar Arenig Fawr (Wales). Ingevoerd door N.Y. Marr in 1883.

areocentrische baan

areocentrische baan Baan rond de planeet Mars. Zowel de twee natuurlijke Marsmanen Phobos en Deimos als een aantal Amerikaanse en Russische

areografie

areografie De bestudering van het Marsoppervlak; geografie van Mars.

areometer

areometer Instrument voor het bepalen van de dichtheid (soortelijke massa) van een vloeistof. Is uitgevoerd als een soort dobber met bekende massa. Argand, Jean Robert

Argand, Jean Robert (1768-1822) Frans wiskundige. Gaf een (thans veelgebruikte) methode aan om complexe getallen door middel van het platte

Argelander, Friedrich Wilhelm August

Argelander, Friedrich Wilhelm August (1799-1875) Duits sterrenkundige, assistent van Bessel, later directeur van de sterrenwachten te Åbo, Helsinki argentometrie

argentometrie Werkwijze uit de kwantitatieve analyse waarbij gebruik gemaakt wordt van de onoplosbaarheid van zilverzouten als AgCl, AgBr en arginine

arginine Een van de belangrijkste aminozuren, formule HOOC-CH(NH2)-CH2-CH2-CH2-NH-C(NH2)-NH. Niet essentieel voor de mens, dat wil zeggen Argo Navis

Argo Navis (Nederlandse naam: Schip Argo) Voormalig sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, dat in de jaren twintig door de IAU werd opgesplitst argon

argon Chemisch element, symbool Ar, atoomnummer 18, atoomgewicht 39,948. Kleurloos gas, kookpunt: -185,9°C. Natuurlijk argon bestaat bijna argument (wisk.)

argument (wisk.) 1. Bij een complex getal, weergegeven in het complexe vlak, de hoek tussen de positieve x-as en het lijnstuk tussen de oorsprong Argyre

Argyre Inslagbekken op het zuidelijk halfrond van de planeet Mars, met een middellijn van ca. 700 km.

Ariane

Ariane Draagraket, ontwikkeld door de ESA (European Space Agency). De eerste operationele vlucht vond eind 1981 plaats. Ontwikkeling, bouw en Ariël

Ariël 1. Een van de vijf grote manen van de planeet Uranus, in 1851 ontdekt door W. Lassell. De afstand tot het planeetmiddelpunt bedraagt 191.020 Aries (sterrenk.)

Aries (sterrenk.) (afk. Ari, Nederlandse naam: Ram) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 01h44m en 03h27m rechte klimming Aristarchus van Samos

A-ring

A-ring De helderste ring in het ringenstelsel van de planeet Saturnus, in 1610 ontdekt door Galileo Galilei. De binnenzijde van de A-ring bevindt zich A-ster

Aristarchus van Samos (ca. 310-230 v. C.) Grieks astronoom, die volgens Archimedes een heliocentrische theorie over de hemelbewegingen leerde,

Aristoteles

Aristoteles (ca. 384-322 v. C.) Grieks wijsgeer, die als eerste in de Oudheid, en daarmee ook in de geschiedenis van de wijsbegeerte, de beoefening aritmetica

aritmetica (rekenkunst) Griekse benaming voor rekenkunde en elementaire getallentheorie, mogelijk ontleend aan de gelijknamige boeken van Diophantus Arizona-krater

Arizona-krater (Barringer-krater) Inslagkrater in de Amerikaanse staat Arizona, tussen Flagstaff en Winslow. De geoloog D.M. Barringer toonde als Arkell, William Joscelyn

Arkell, William Joscelyn (1904-1958) Brits paleontoloog, docent aan het Trinity College te Cambridge. Zijn onderzoek betrof vooral de classificat

arm (natuurk.)

arm (natuurk.) Lengte van de loodlijn die vanaf een willekeurig punt O (werkpunt) op de werklijn van een kracht kan worden neergelaten. Is belangrijk armillarium

armillarium (armillairsfeer) Uit een aantal concentrische ringen bestaand instrument. De ringen stellen de belangrijkste cirkels en punten aan de hemelbol Armoricaans Massief

Armoricaans Massief Gebergte dat zich in het Carboon over Bretagne en Normandië uitstrekte en in het oosten aansloot op het Bekken van Parijs. Armstrong, Neil Alden

Armstrong, Neil Alden (geb. 1930) Amerikaans astronaut, van 1962-70 betrokken bij ruimtevluchten van de NASA. Was in 1966 commandant van aromatische koolwaterstoffen

aromatische koolwaterstoffen Organische verbindingen met een benzeenringstructuur.

Arrest, Heinrich Ludwig d'

Arrest, Heinrich Ludwig d' (1822-1875) Duits sterrenkundige, in 1848 waarnemer aan de sterrenwacht te Leipzig, in 1852 hoogleraar aldaar en in 1857

Arrhenius, Svante August

Arrhenius, Svante August (1859-1927) Zweeds chemicus, hoogleraar te Stockholm. (Mede)grondlegger van theorieën over ionenoplossingen, zuren Arrowsmith

Arrowsmith Brits geslacht van cartografen. Stamvader was Aaron Arrowsmith (1750-1823), die o.a. een wereldkaart maakte volgens de Mercatorprojectie arseen

arseen (As), atoomnummer 33. Giftig metaal, dat in diverse verbindingen is toegepast bij de bestrijding van knaagdieren, insecten en als middel om arseenkies

arseen(III)oxide (arseentrioxide, rattenkruit) Verbinding van arseen en zuurstof. Wit poeder, dichtheid: circa 3800 kg/m3; sublimeert bij verwarmin

arseenkies Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de kiezen. Chemische samenstelling FeAsS. Monoklien, lichtgeel met metaalglans; hardheid arseennikkel

arseennikkel (nikkeliet, nickeliet) Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de kiezen. Chemische samenstelling NiAs. Hexagonaal, hardheid 5½arseenverbindingen

arseenverbindingen Verbindingen van arseen. Belangrijkste valenties: +III en +V, alleen stabiel in arsenaten. Verder -III in bijvoorbeeld AsH3. Praktisch arseen(III)oxide

arsenaten

arsenaten Zoutachtige verbindingen die complexe arseenionen bevatten.

Arsia Mons

Arsia Mons Een van de schildvulkanen op de Tharsis-hoogvlakte op de planeet Mars. Arsia Mons heeft een hoogte van ca. 14 km; de vulkaancaldeira artesische bron

artesische bron Bron die ontstaat wanneer water onder invloed van de druk in de watervoerende laag vanzelf naar het aardoppervlak stroomt. De mens Aryabhata

Aryabhata (5e eeuw n.C.) Indisch astronoom en wiskundige. Gaf de in zijn tijd bekende wiskunde weer in zijn werk 'Aryabathiya'. Dit bevat o.a. een as (scheik.)

as (scheik.) Restant van een brandstof na verbranding. Bevat naast (grotendeels) verkoolde producten vooral oxiden en zouten van metalen. Uit plantenas asbest

asbest Mineraal met vezelige structuur. De industriële toepassing ervan wordt sterk teruggedrongen, omdat gebleken is dat asbeststof kankerverwekkend Ascraeus Mons

Ascraeus Mons Een van de schildvulkanen op de Tharsis-hoogvlakte op de planeet Mars. De vulkaancaldeira heeft een middellijn van ca. 50 km.

asfalt

asfalt Mengsel van zand, kalksteen en natuurlijk asfaltbitumen, dat aan het aardoppervlak ontstaat als aardolie vervluchtigt en de restanten polymeriseren. asfaltmeer

asfaltmeer Depressies in het aardoppervlak gevuld met taaivloeibaar asfalt. Ontstaan doordat uit aardolie de relatief lichtere bestanddelen vervluchtigd asgrauw licht

asgrauw licht (aardlicht) Gedeelte van het maanlicht dat afkomstig is van de weerkaatsing van het licht van de aarde. Dit uiterst zwakke schijnsel kan Asimov, Isaac

Asimov, Isaac (1920-1992) Russisch-Amerikaans biochemicus en schrijver. Asimov werd beroemd door zijn talloze science fiction-romans en -verhalen, asparaginezuur

asparaginezuur Niet-essentieel aminozuur, met formule HOOC-CH(NH2)-CH2-COOH. Slecht in water oplosbaar. Nauw verwant met het amide van aspect

aspect Bijzondere onderlinge samenstand van twee of meer hemellichamen, zoals de conjunctie van de maan met een planeet, of de oppositie van een asregen

asregen As die bij een vulkanische uitbarsting in soms enorme hoeveelheden kilometers omhoog wordt gestoten, wekenlang in de atmosfeer kan blijven Assise de Monfort

Assise de Monfort Zandsteenpakket in de Condroz (België), afgezet in het laatste gedeelte van het Boven Devoon in zee, vlak onder de kust. Het gesteente Assmann, Richard

Assmann, Richard (1845-1918) Duits meteoroloog. Verrichtte aërologisch onderzoek door middel van ballons met zelfregistrerende apparatuur. Een associatie (sterrenk.)

associatie (sterrenk.) Kleine groep sterren die tegelijkertijd zijn ontstaan (sterassociatie).

associatie (wisk.)

associatie (wisk.) In de statistiek: de functionele relatie tussen twee of meerdere variabelen (correlatie).

astaat

astaat (astatium, helvetium) Chemisch element; symbool At, atoomnummer 85. Behoort tot de halogenen. Alle isotopen zijn radioactief; langstlevende: asteroïde

A-ster Ster van spectraalklasse A. A-sterren worden gekarakteriseerd door sterke absorptielijnen van waterstof in hun spectra. De oppervlaktetemperatuur Baade, Walter Wilhelm Heinrich

asteroïde In onbruik geraakte benaming voor een planetoïde.

asteroseismologie

asteroseismologie Deelgebied van de sterrenkunde dat zich bezighoudt met het onderzoek aan trillingen van andere sterren dan de zon. Dergelijke asthenoliet

asthenoliet Ophoping van relatief licht mantelmateriaal juist onder de aardkorst. Waarschijnlijk ontstaan door chemische reacties in de aardmantel, asthenosfeer

asthenosfeer Zachte, waarschijnlijk gedeeltelijk gesmolten laag die een onderdeel vormt van de aardmantel. De asthenosfeer ligt op een diepte van Astien

Astien (Piacenzien) Bovenste etage en tijd van het Plioceen in de mariene faciës van het mediterrane gebied. Term ingevoerd in 1853 door De Rouville Aston, Francis William

Aston, Francis William (1877-1945) Brits fysicus, hoogleraar te Cambridge. Hield zich bezig met massaspectrometrie; ontdekker van tal van nieuw

Astraea

Astraea Planetoïde nr. 5, ontdekt op 8 december 1845 door de Duitse sterrenkundige K. Hencke. Astraea heeft een omlooptijd van 4,139 jaar en een ASTRO

ASTRO Naam van een sterrenkundig waarnemingsplatform dat ontworpen is om aan boord van de spaceshuttle gedurende enkele dagen in een baan astrobleem

astrobleem Inslagkrater of -bekken, veroorzaakt door de inslag van een grote meteoriet, een planetoïde of een komeet.

astrodynamica

astrodynamica Weinig gebruikte aanduiding voor het deelgebied van de sterrenkunde dat zich bezighoudt met de beweging van de hemellichamen astrofotografie

astrofotografie Deelgebied van de sterrenkunde, gericht op het fotograferen van hemellichamen. Belangrijk voor het onderzoek van lichtzwakke objecten astrofotometrie

astrofotometrie Deelgebied van de sterrenkunde, gericht op het meten van de schijnbare helderheid van hemellichamen en de variaties daarin. Dit kan astrofysica

astrofysica Deelgebied van de sterrenkunde waarin men de fysische eigenschappen van de hemellichamen bestudeert. Met name als gevolg van de opkomst astrofysicus

astrofysicus Beoefenaar van de astrofysica.

astrograaf

astrograaf Astronomische telescoop die bestemd is voor het maken van fotografische opnamen. Het woord is wat verouderd, aangezien de meeste astronomische astroïde

astroïde Meetkundige figuur, behoort tot de hypercycloïden. Ontstaat als de baan van een punt dat ligt op een cirkel met straal R, die binnen een cirkel astrolabium

astrolabium Een van de oudste sterrenkundige instrumenten, waarschijnlijk reeds door Hipparchus gebruikt en later door de Arabieren verbeterd. Het astrologie

astrologie Astrologie wordt in de omgangstaal omschreven als de kunst om aan de hand van posities van hemellichamen voorspellingen te doen of voor astrometrie

astrometrie Deelgebied van de sterrenkunde dat zich bezighoudt met de bepaling van posities, eigenbewegingen, radiale snelheden en afstanden van astrometrische dubbelster

astrometrische dubbelster Dubbelster waarvan de aanwezigheid van een begeleider slechts met behulp van astrometrische technieken aangetoond astronaut

astronaut (ruimtevaarder, kosmonaut) Persoon die in een ruimtevaartuig in een baan om de aarde wordt gebracht of een ander hemellichaam bezoekt. astronavigatie

astronavigatie Verzamelnaam voor technieken in de scheepvaart om positie en richting van een schip te bepalen aan de hand van waarnemingen van astronomisch uurwerk

astronomisch uurwerk Uurwerk waarop niet alleen de tijd is af te lezen, maar ook tal van astronomische gegevens, zoals opkomst en ondergang van astronomische breedte

astronomische breedte Een van de twee coördinaten uit het eclipticale coördinatenstelsel. De astronomische breedte is de hoekafstand van een hemellichaam astronomische constanten

astronomische constanten Zeer nauwkeurig bepaalde constanten die in de sterrenkunde een belangrijke rol spelen, zoals de gravitatieconstante, de

astronomische eenheid

astronomische eenheid (AE) Gemiddelde afstand van de aarde tot de zon; de halve lange as van de aardbaan. De astronomische eenheid wordt vaak

astronomische kijker

astronomische kijker Lenzenkijker waarbij zowel het objectief als het oculair uit een bolle (positief gekromde) lens bestaan. Een astronomische telescoop astronomische lengte

astronomische lengte Een van de twee coördinaten uit het eclipticale coördinatenstelsel. De astronomische lengte wordt gemeten vanaf het lentepunt, astronomische lente

astronomische lente De periode waarin de zon zich verplaatst van het lentepunt naar het zomerpunt. De astronomische lente begint wanneer de zon Astronomische Nederlandse Satelliet

Astronomische Nederlandse Satelliet (ANS) Eerste Nederlandse kunstmaan. Werd eind augustus 1974 met behulp van een Amerikaanse raket vanaf astronomische schemering

astronomische schemering De periode waarin de zon minder dan 18° onder de horizon staat; deze periode is niet optimaal geschikt voor astronomisch

astronoom

astronoom Beoefenaar van de astronomie; sterrenkundige.

asymptoot

asymptoot Voor een willekeurige vlakke kromme een lijn met de eigenschap dat de afstand van een punt P op de kromme tot de lijn tot nul nadert indien asymptotische reuzentak

asymptotische reuzentak Gebied in het Hertzsprung-Russelldiagram waarin zich de rode superreuzen bevinden. Sterren op de asymptotische reuzentak

atacamiet

atacamiet Mineraal behorend tot de halogeniden. Chemische samenstelling CuCl2.3Cu(OH)2. Rombisch, prismatische kristallen. Groen, doorschijnend Aten

Aten Planetoïde nr. 2062, ontdekt in 1976 door E. Helin. De planetoïde beschrijft een langgerekte baan om de zon die geheel binnen de baan van de Aten-planetoïde

Aten-planetoïde Planetoïde waarvan de gemiddelde afstand tot de zon kleiner is dan 1 AE, en die dus een omlooptijd heeft van minder dan een jaar

Atlanticum

Atlanticum Derde periode van het Holoceen, die van circa 6000-3000 v.C. duurde. Het Atlanticum werd gekenmerkt door een zacht klimaat en daardoor atlas (geo.)

atlas (geo.) Een aantal land-, zee- of hemelkaarten samengebundeld in boekvorm. Als eerste atlas kan de ruim 20 kaarten bevattende Geographia van Atlas (sterrenk.)

Atlas (sterrenk.) 1. De op een na binnenste satelliet van de planeet Saturnus, ontdekt op foto's die in 1980 werden gemaakt door de Amerikaanse ruimtesonde atmosfeer

atmosfeer (druk) Verouderde eenheid voor druk; symbool: atm. Komt overeen met 101,325 kPa.

atmosfeer (ook: dampkring) Het geheel aan gasvormige stoffen die het vaste en vloeibare deel van de aardkorst omringen. Deze gassen zijn waarschijnlijk atmosfeer (druk)

atmosferische stabiliteit

atmosferische stabiliteit Gesteldheid van de atmosfeer afhankelijk van het temperatuurverloop in de opeenvolgende luchtlagen. Daalt de temperatuur

atol

atol Ringvormig, gedeeltelijk boven water uitstekend koraalrif, door enkele openingen met de open zee verbonden. Veelal is een atol ontstaan rondom atoom

atoom- Elektrisch positief geladen binnenste gedeelte van een atoom. Hierin is bovendien de massa van het atoom geconcentreerd. Is opgebouwd kerogeen

atoom Kleinste eenheid van een scheikundig element. Vroeger werden atomen beschouwd als de elementaire bouwstenen van de materie (het woord atoomgewicht

atoom, interstitieel Atoom dat ingesloten ligt in een kristal op een punt dat niet tot het kristalrooster behoort. Vooral mogelijk bij kleine atomen die atoom, mesisch

atoom, mesisch Atoom dat bestaat uit een kern (bijv. deuteron) en een meson (bijv. pion), dat als het ware het elektron vervangt. Daar het meson veel ATP (biol.)

atoomgewicht Dimensieloze grootheid die de verhouding weergeeft tussen het gewicht van een atoom (of het gemiddelde gewicht van de atomen van atoommodel

atoommodel Model waarmee de bouw van het atoom aanschouwelijk wordt voorgesteld. Aan het begin van de 20e eeuw werden er diverse atoommodellen atoomromp

atoomromp Restant van een atoom waarvan de valentie-elektronen een chemische binding of een metaalbinding hebben aangegaan.

atoomtijd

atoomtijd Tijdrekening gebaseerd op atoomklokken die een nauwkeurigheid hebben die zelfs ver boven die van elektronische uurwerken uitgaat. Meest atoom, interstitieel

ATP (biol.) (adenosine-trifosfaat) Verbinding opgebouwd uit adenosine en drie fosfaateenheden; wordt gerekend tot de energierijke verbindingen. Komt atropine

atropine Alkaloïd uit wolfskers; kan ook synthetisch worden bereid. Is voor de mens giftig, voor veel plantenetende dieren niet. Wordt veel in de geneeskunde attritie (geol.)

attritie (geol.) (geol.) Proces waarbij door de wind opgenomen zandkorrels tegen elkaar botsen en langs elkaar wrijven, waardoor de gemiddelde korrelgrootte Atwood, George

Atwood, George (1746-1807) Engels wis- en natuurkundige, o.a. hoogleraar te Cambridge. Bestudeerde met een naar hem genoemd toestel de wetten AU

AU (astronomical unit) astronomische eenheid.

au bain-marie

au bain-marie (waterbad) Verwarmen van een pan of kolf met inhoud in een bad met heet water. De verwarming is zeer gelijkmatig, anders dan bijv. Auer, Carl

Auer, Carl (1858-1929) Oostenrijks chemicus die vooral geïnteresseerd was in de zeldzame aardmetalen. Hij bereidde als eerste cerium en thorium Auger-elektronenspectroscopie

Auger-elektronenspectroscopie (AES) Methode voor het analyseren van de structuur en samenstelling van oppervlakken, door deze af te tasten met augiet

augiet Verzamelnaam voor een aantal monocliene mineralen. Hieraan kunnen hoeveelheden ijzer en aluminium zijn toegevoegd. Groen tot zwart; hardheid augustus

augustus Achtste maand van het jaar, ook oogstmaand genoemd. Telt 31 dagen en ontleent naam aan keizer Augustus. Was zesde maand op Oudromeinse aulacogeen

aulacogeen Langgerekte, door breukvlakken begrensde depressie, gelegen op een kraton (tektonisch zeer stabiel gebied). Vaak opgevuld met dikke Auriga

Auriga (afk. Aur, Nederlandse naam: Voerman) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 04h35m en 07h27m rechte klimming en austeniet

austeniet (gamma-ijzer) Niet-ferromagnetische modificatie van ijzer en ijzerlegeringen; gewoonlijk alleen bij hogere temperaturen stabiel. Speelt een Australia Telescope

Australia Telescope (AT) Netwerk van radiotelescopen in Australië, werkend volgens het principe van de apertuursynthese. De Australia Telescop

Austriden

Austriden Hooggelegen stelsel van dekbladen in oostelijk Zwitserland. Vormen ook het belangrijkste deel van de Oostenrijkse Alpen. Men onderscheidt autoliet

autoliet Insluitsel binnen een gesteentepakket van een fragment van datzelfde pakket. Ontstaat doordat het pakket op de ene plaats al geërodeerd wordt, Autolycus van Pitane

Autolycus van Pitane (4e eeuw v.C.) Grieks wis- en sterrenkundige, leermeester van Arcesilaus en tijdgenoot van Aristoteles. Zijn werken bevatten automatenstaal

automatenstaal Staalsoort met 0,1-0,4% koolstof en circa 0,5% mangaan, waaraan kleine hoeveelheden zwavel, fosfor en soms ook lood zijn toegevoegd. automatentheorie

automatentheorie Wetenschap die op wiskundige wijze probeert vast te leggen wat een automaat is en welke eigenschappen, mogelijkheden en beperkingen Autunien

Autunien Onderste etage en tijdvak van het Perm in de limnische faciës van de intramontane bekkens. Genoemd naar het Franse Autun (dep. Saône-autuniet

autuniet Mineraal uit de fosfaatgroep, behorend tot de uraanglimmers. Chemische samenstelling Ca((UO2).(PO4))2.8H2O. Tetragonale bladerige kristallen, Auwers, Arthur von

Auwers, Arthur von (1838-1915) Duits astronoom, eerst werkzaam op de sterrenwachten te Koningsbergen en Gotha, vanaf 1866 astronoom van de

auxine

auxine (lett.: vermeerderstof; indol-3-azijnzuur, IAA) Groeibevorderende stof, gemaakt o.a. in stengeltoppen van planten. Ontdekt door F. Kögel, die Auzout, Adrien

Auzout, Adrien (1622-1691) Frans astronoom, verbeterde onder andere de telescoop en vond rond 1666 de dradenmicrometer uit voor het meten van aventurienglas

aventurienglas Weinig doorzichtige siersteen en glassoort op basis van kwarts (SiO2), dankt zijn kleur aan colloïdaal verdeelde metaal- en glimmerverontreinigingen

avivage

avivage Behandelen van textielgarens en vezels met gladmakende stoffen (aviveermiddelen) om minder weerstand te ondervinden bij weven, opspoelen Avogadro, Amadeo

Avogadro, Amadeo (1776-1856) Italiaans fysicus en chemicus, hoogleraar te Turijn. Formuleerde al in 1811 de beroemde wet van Avogadro: gelijke Avogadro, getal van

Avogadro, getal van Natuurconstante die het aantal atomen of moleculen in een mol (grammolecule) van een stof aangeeft (6,0220941*1023 mol-1). Avondster

Avondster Populaire benaming voor de planeet Venus, wanneer die zich ten oosten van de zon bevindt, en dus na zonsondergang boven de (zuid)- westelijke Axelrod, Julius

Axelrod, Julius (geb. 1912) Amerikaans biochemicus, hoogleraar in Bethesda (Maryland). Neurobiochemie (ontdekking neurotransmitters). Nobelprijs axiaal

axiaal Parallel aan de lengteas.

axiaal-equatoriaal- Stereo-isomerie bij koolstofverbindingen met een verzadigde zesringstructuur, waarbij de ringatomen twee bindingsmogelij

axiniet

axiniet Mineraal behorend tot de cyclosilicaten. Kan circa 5% boor bevatten. Triklien, scherpe bijlvormige kristallen met goede splijting en schelpvormige axiomastelsel

axiomastelsel Collectie axioma's geldig voor een bepaalde tak van wetenschap. Hieruit moeten alle uitspraken die 'waar' zijn door redeneren afgeleid axion

axion Hypothetisch deeltje zonder elektrische lading en met een massa tussen 103 en 105 elektronvolt, waarvan het bestaan in 1978 werd geopperd om aziden

aziden Verbindingen die de -N=N=N-groep bevatten. Metaalaziden zijn zoutachtig en meestal instabiel, waarbij ze explosief kunnen ontleden. Loodazide azijnzuur

azijnzuur (methaancarbonzuur) Belangrijkste carbonzuur, formule CH3COOH. Komt in de natuur veel voor als ester. Enzymatisch geactiveerd azijnzuur azimut (sterrenk.)

azimut (sterrenk.) Een van de coördinaten uit het horizon-coördinatenstelsel. Het azimut van een hemellichaam komt overeen met de windrichting azimutale opstelling

azimutale opstelling Telescoopopstelling waarbij de telescoop draaibaar is om een horizontale hoogteas en een verticale azimutas. De azimutale opstelling azimutinstrument

azimutinstrument Sterrenkundig meetinstrument om het azimut van een hemellichaam te bepalen.

azoverbindingen

azoverbindingen Reeks koolstofverbindingen gekenmerkt door een -N=N--groep, niet te verwarren met diazoverbindingen, waarbij de -N=N--groep azuriet

azuriet (chessyliet) Waterhoudend mineraal uit de carbonaatgroep. Chemische samenstelling 2CuCO3.Cu(OH)2. Monoklien, soms kleine kristallen, A-klimaat

Baade, Walter Wilhelm Heinrich (1893-1960) Duits sterrenkundige, die zich vooral bezighield met het onderzoek van ons melkwegstelsel en van baai

baai Terugwijking van de kust of inham tussen twee kapen. Door de golfpatronen in zee is het water in een baai vrij rustig, reden waarom het een geschikte baan

baan Ruimtelijke weg die door een hemellichaam wordt afgelegd wanneer het door de zwaartekracht gebonden is aan een ander hemellichaam. De maan baanelementen

baanelementen De zes grootheden waarmee de baan van een hemellichaam volledig is bepaald: lengte van de halve lange as van de baan, excentriciteit baanfunctie

baanfunctie (elektronenbaan) Wiskundige beschrijving van de ruimte waarin een bepaald elektron kan worden aangetroffen. Geeft het verband tussen baanfunctie, atomaire

baanfunctie, atomaire Baanfunctie van een elektron binnen een atoom, zoals s-, p- en d-baanfuncties. Uit zuivere atomaire baanfuncties kunnen bij baanfunctie, hybride

baanfunctie, hybride Baanfunctie die men als een overgangsvorm beschouwt tussen atomaire en moleculaire baanfuncties. Men stelt zich voor dat baanfunctie, moleculaire

baanfunctie, moleculaire Baanfunctie van een elektron in een molecule, zoals sigma- en pi-baanfuncties. Vertonen vaak nog overeenkomst met atomai

baanfunctie, pibaanfunctie,

baanhelling (baaninclinatie) De hoek die de baan van een hemellichaam maakt met een bepaald referentievlak, uitgedrukt in graden. De helling van Babbage, Charles

Babbage, Charles (1792-1871) Engels wiskundige. Vooral bekend geworden door zijn pogingen rekenmachines te construeren. De principes volg

Babcock, Harold Delos

Babcock, Harold Delos (1882-1968) Amerikaans astronoom, Mount Wilson-sterrenwacht (1909- 48). Ontwikkelde samen met zijn zoon H.W. Babcock Babcock, Horace Welcome

Babcock, Horace Welcome (geb. 1912) Amerikaans astronoom. Vanaf 1946 verbonden aan de Hale-sterrenwacht, van 1964-78 als directeur. Ontwikkelde

Babinet, Jacques

Babinet, Jacques (1794-1872) Frans natuurkundige. Ontwikkelde veel technische instrumenten (o.a. een om hoeken van kristallen te meten). Stelde Bachelard, Gaston

Bachelard, Gaston (1884-1962) Frans filosoof, mathematicus en natuurkundige. Publiceerde werken over de geschiedenis en de filosofie van de wetenschap bacteriegenetica

bacteriegenetica Wetenschap die zich bezighoudt met de erfelijkheid bij bacteriën. Geeft de algemene erfelijkheidsleer een moleculaire basis. Bacteriën bacteriën

bacteriën Een veelvormige groep van microscopisch kleine organismen, eencellig en zonder duidelijk afgegrensde kern. In het celvocht ontbreken ook bacteriochlorofyl

bacteriochlorofyl Fotosynthesepigment van fototrofe bacteriën, met absorptiespectra tussen 800 en 900 nm (bacteriochlorofyl a), boven 1000 nm (bacteriochlorofyl bacteriofaag

bacteriofaag Virus dat bacteriën infecteert en zich ten koste van de bacterie vermenigvuldigt. Parasiet bestaande uit een kop met een eiwitmantel om badland

badland Engelse benaming voor gebieden met sterke regenerosie. Het proces is het sterkst bij zachte gesteenten in onbegroeid gebied. Het regenwater Baekeland, Leo Hendrik Arthur

Baekeland, Leo Hendrik Arthur (1863-1944) Belgisch-Amerikaans chemicus. Bekend geworden door ontwikkeling van bakeliet; werkte ook aan fotografische Baeyer, Adolf Johann Friedrich Wilhelm von

Baeyer, Adolf Johann Friedrich Wilhelm von (1835-1917) Duits chemicus, hoogleraar te Straatsburg (1872) en München (1875). Koolstofchemie, Baily, Francis

Baily, Francis (1774-1844) Brits astronoom, herzag talrijke astronomische catalogi en verbeterde de Nautical Almanac. Medeoprichter van de Roya

Baily's beads

Baily's beads (kralensnoer van Baily) Verschijnsel dat optreedt bij een totale zonsverduistering, vlak voor het tweede en vlak na het derde contact. Bainbridge, John

Bainbridge, John (1582-1643) Engels astronoom en geneeskundige, van 1614-1618 praktizerend arts in zijn geboorteplaats, daarna hoogleraar astronomie Baire, René

Baire, René (1874-1932) Frans wiskundige. Doceerde aan de universiteit van Dijon; droeg met Poincaré bij tot de theorie van reële veranderlijken. Bajkonoer

Bajkonoer Lanceerbasis in Kazachstan. Vanaf Bajkonoer vinden de lanceringen plaats van bemande Russische ruimtevluchten.

Bajocien

Bajocien Etage en tijd van de Midden Jura, tussen het Aalenien en het Bathonien. De naam werd ingevoerd door A.D. d'Orbigny in 1850 en is afgeleid bajonetgang

bajonetgang Gang van stollingsgesteente die eerst ongeveer loodrecht op de gelaagdheid van de bestaande gesteenten binnendringt en daarna een hoek bakboord

bakboord De linkerkant van een vaartuig, gezien vanaf de achtersteven. De term is afgeleid van Eng. back = rug: de stuurman stond nl. met zijn rug baken

baken Vast teken aan de oever of in het water, markeert vaarroute voor schepen, onveilige punten, wrakken e.d. Gewoonlijk voorzien van een topteken Bakhuis Roozeboom, Hendrik Willem

Bakhuis Roozeboom, Hendrik Willem (1854-1907) Nederlands fysisch-chemicus, werd in 1897 hoogleraar te Amsterdam. Hij werkte vooral op het Bakker, Cornelis Jan

Bakker, Cornelis Jan (1904-1960) Nederlands fysicus, was assistent bij P. Zeeman, werkte bij Philips te Eindhoven en werd in 1946 hoogleraar te Balard, Antoine Jerome

Balard, Antoine Jerome (1802-1876) Frans chemicus, vanaf 1842 hoogleraar te Parijs. Hij was vooral geïnteresseerd in de chemie van het zeewater

balkspiraalstelsel

balkspiraalstelsel Spiraalvormig sterrenstelsel waarvan de spiraalarmen ontspringen aan de uiteinden van een langgerekte, balkvormige kern. Balkspiraalstelsels ballistiek

Ball, Robert Stawell (1840-1913) Iers wiskundige en astronoom, van 1874-1892 hoogleraar astronomie te Dublin en van 1893-1913 hoogleraar astr

ballistiek (aëroballistiek) Deel van de mechanica dat zich bezighoudt met de banen die projectielen (granaten, kogels, bommen) in de atmosfeer afleggen. Ball, Robert Stawell

Balmer, Johann Jakob (1852-1898) Zwitsers wis- en natuurkundige, doceerde te Basel. Stelde een eenvoudige formule op voor het berekenen van Baltimore, David

Balmer-reeks

Balmer-reeks Reeks van emissie- of absorptielijnen in het spectrum van waterstof, die veroorzaakt wordt door elektronovergangen van of naar het tweede Balmer, Johann Jakob

Baltimore, David (geb. 1938) Amerikaans bioloog en viroloog, verbonden aan het Salk Institute for Biological Studies te San Diego, Calif., en sinds bandjir

banden- Emissiespectrum met een of meer lichtende banden met daartussen soms enkele lijnen. Wordt vooral door moleculen uitgezonden. spectrum, boogspectrum,

bandjir (Indon.) Plotselinge, heftige overstroming van een rivier als gevolg van moessonregens, vaak met veel modder en puin. Als de hoeveelheid zeer barbituurzuur

barbituurzuur (2,4,6-trioxohexahydropyrimindine) Heterocyclische verbinding, witte kristallen, ontleedt bij 248°C, matig oplosbaar in heet water. Belangrijke Barboux, Gaston

Barboux, Gaston (1842-1917) Frans wiskundige, doceerde aan het Collège de France. Vatte in zijn werk de resultaten van de differentiaalmeetkunde Bardeen, John

Bardeen, John (1908-1991) Amerikaans natuurkundige. Bardeen was de eerste persoon aan wie tweemaal een Nobelprijs werd. toegekend. De eerste barietwater

barietwater Oplossing van Ba(OH)2 in water, in evenwicht met vast Ba(OH)2. Gebruikt als bindmiddel voor kooldioxide.

barium

barium Chemisch element, symbool Ba, atoomnummer 56, atoomgewicht 137,33. Dichtheid 3760 kg/m3, smeltpunt: 710°C, kookpunt: 1537°C. In natuurlijk bariumster

bariumster Reuzenster van spectraalklasse G of K met relatief grote hoeveelheden barium en andere zware elementen in de atmosfeer.

bariumverbindingen

bariumverbindingen Verbindingen van het element barium. Enige valentie +II, bijvoorbeeld: BaO en BaSO4. Bariumverbindingen zijn alle giftig, h

Barkhausen, Heinrich

Barkhausen, Heinrich (1881-1956) Duits natuurkundige, hoogleraar communicatietechniek te Dresden (vanaf 1911). Onderzoek op het gebied van Barkla, Charles Glover

Barkla, Charles Glover (1877-1944) Brits natuurkundige, Nobelprijs in 1917. Deed onderzoek naar röntgenstraling. Ontdekte o.a. dat verstrooiing

barleycorn

barleycorn (Engels: gerstekorrel) Oude lengtemaat, gelijk aan de gemiddelde lengte van een gerstekorrel; ongeveer 0,9 cm.

Barlow-lens

Barlow-lens Een door de Engelse wiskundige en opticus Peter Barlow (1776-1862) ontwikkelde negatieve lens (of lenzensysteem), die de brandpuntsafstand Barnard, Edward Emerson

Barnard, Edward Emerson (1857-1923) Amerikaans astronoom, verbonden aan de Lick-sterrenwacht (vanaf 1887) en de Yerkes-sterrenwacht (vanaf Barnett, Samuel Jackson

Barnett, Samuel Jackson (1873-1956) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar in Californië (vanaf 1926). Onderzoek van elektromagnetisme. Barnett-barnsteen

barnsteen (gele amber) Organische edelsteen, geel, bruin of wit van kleur. Dichtheid 1080 kg/m3, hardheid 2-2½. Vindplaatsen langs Oostzeekust barnsteenzuur

barnsteenzuur (succinaat) Een dicarbonzuur dat een belangrijke schakel is in de citroenzuurcyclus.

barometer

barometer Instrument om de luchtdruk te meten. Men onderscheidt vloeistofbarometers, waarin dit gebeurt door de lengte van een door de druk in evenwicht baroscoop

baroscoop Balans ter bepaling van de dichtheid (soortelijke massa) van lucht. Aan een van de armen hangt men daartoe een glazen bol met bekend Barrande, Joachim

Barrande, Joachim (1799-1883) Frans geoloog. Werkte vanaf 1830 in het Siluur van Bohemen, waar hij een nauwkeurige stratigrafie bepaalde. Bekend barrel

barrel (Engels: vat, ton) Angelsaksische inhoudsmaat, gebaseerd op de inhoud van standaardvaten, o.a. afhankelijk van de verhandelde waar: bijv. in Barrémien

Barrémien Etage en tijd van het Onder Krijt tussen Hauterivien en Aptien, genoemd naar Barrème (Basses-Alpes) in Frankrijk. Ingevoerd door Coquand barrièrerif

barrièrerif Koraalrif dat zich op enige afstand van de kust bevindt en daarvan gescheiden wordt door een ondiepe lagune.

Barringer, Daniel Moreau

Barringer, Daniel Moreau (1860-1925) Amerikaans mijningenieur en geoloog. Kocht in 1903 het terrein waar zich de Arizona-krater bevindt en begon

Bartholomew & Son, John

Bartholomew & Son, John Wereldberoemde cartografische uitgeverij in het Schotse Edinburgh. Genoemd naar de cartograaf John George Bartholomew Bartlett, Neil

Bartlett, Neil (geb. 1932) Brits chemicus, sinds 1969 hoogleraar aan de universiteit van Californië. Onderzoekt ongebruikelijke oxidatietoestanden Bartlett, Paul Doughty

Bartlett, Paul Doughty (1907-1997) Amerikaans chemicus, hoogleraar te Harvard (1946-1975). Een van de grondleggers van het onderzoek naar kools

Barton, Derek Harold Richard (geb. 1919) Engels chemicus, hoogleraar aan de universiteit van Londen (1957-1978). Koolstofchemie, vooral stereochemie

Bartonien

Bartonien (Boven Eoceen, Priabonien) Bovenste serie en tijdvak van het Eoceen, genoemd naar Barton Cliff in Hampshire (Engeland). Ingevoerd door Barton, Derek Harold Richard

barycentrum

barycentrum 1. (natuurk.) Synoniem voor zwaartepunt 2. (sterrenk.) Het gemeenschappelijk zwaartepunt van twee of meer om elkaar heen bewegende baryon

baryon Verzamelnaam voor deeltjes die uit drie quarks zijn opgebouwd. De bekendste baryonen, en de enige die in gewone materie voorkomen, zijn baryonische materie

baryonische materie Materie die voor het overgrote deel uit baryonen bestaat. Met baryonische materie wordt in het algemeen de 'gewone' materie barysfeer

barysfeer Gedeelte van de aarde dat onder de lithosfeer ligt, dus de gehele aarde minus de buitenste schil van 20-60 km. De term betekent zware schil basaalmetabolisme

basaalmetabolisme Stofwisseling van een organisme in rust, waarin alleen de primaire fysiologische functies werkzaam zijn (ademhaling, bloedsomloop, basalt

basalt Stollingsgesteente dat na vulkanische uitbarstingen als uitvloeiingsgesteente aan de oppervlakte komt. Veelal samengesteld uit augiet, plagioklaas, basaltverwering

basaltverwering Verwering van basalt die kan optreden nadat er door tektonische druk diaklazen zijn ontstaan. De verwering kan ook optreden in de base

base Verbinding die kan deelnemen aan zuur-basereacties, vroeger gedefinieerd via het vermogen om OH--ionen af te staan of H+-ionen op te nemen. basensequentie

base, geconjugeerde Base ontstaan uit een zuur door H+-afsplitsing, bijvoorbeeld F-, Cl-, HSO4

basensequentie Volgorde van basen, met name die van thymine, cytosine, adenine en guanine in een DNA-molecuul. De erfelijke informatie in het baseparing

baseparing Reactie tussen stikstofbasen van nucleïnezuurketens (DNA, RNA), waardoor deze aaneengekoppeld kunnen worden tot een dubbelhelix. base, geconjugeerde

basis (wisk.)

basis (wisk.) 1. Die zijde van een gelijkbenige driehoek die niet één van de twee gelijke zijden is. 2. In een vectorruimte elk stelsel onafhankelijke vectoren basisch zout

basis- In een gelijkbenige driehoek de twee hoeken die de basis als been hebben.

basis, orthogonale Stelsel vectoren die een basis voor een vectorruimte vormen en loodrecht op elkaar staan.

basis, orthonormale

basis, orthonormale Stelsel vectoren die een basis voor een vectorruimte vormen, loodrecht op elkaar staan en lengte 1 hebben.

basisch zout Zout dat hydroxylionen bevat, in principe ontstaan door onvoldoende neutralisatie van een base door een zuur. In feite kan men echter basisveen

basisveen Veen dat aan de basis ligt van de holocene afzettingen in Nederland. Basisveen werd gevormd in het Boreaal dat van ca. 7000-6000 v.C. basis, orthogonale

Basov, Nikolaj G.

Basov, Nikolaj G. (geb. 1922) Russisch natuurkundige. Ontving in 1964 de Nobelprijs voor natuurkunde voor de ontdekking van de laser. Verder onderzoek: batch (techn.)

batch (techn.) (partij, groep, reeks) Hoeveelheid die in één procesgang wordt verwerkt in een (bio)chemische of fysische reactie. In tegenstelling tot Bates, Leslie Fleetwood

Bates, Leslie Fleetwood (1897-1978) Brits natuurkundige, hoogleraar te Nottingham (vanaf 1936). Onderzoek aan magnetisme van materialen en batholiet

batholiet Groot intrusielichaam, gevormd uit stollingsgesteenten, meestal graniet. Komt voor in gebergtegordels. De Sierra-Nevadabatholiet heeft een Bathonien

Bathonien Etage en tijd van de Midden Jura tussen Bajocien en Callovien, genoemd naar de Engelse plaats Bath. Ingevoerd door A.D. d'Orbigny in bathyale zone

bathyale zone Deel van de diepzee op 200-4000 m diepte.

bathyscaaf

bathyscaaf Vaartuig voor diepzeeonderzoek, geconstrueerd door A. Piccard. Bestaat uit een met benzine gevulde ballon, waaraan een bolvormige stalen bathysfeer

bathysfeer Holle stalen bol voorzien van vensters, bestemd voor diepzeeonderzoek. In 1930 daalden de ingenieur O. Barton en de bioloog W. Beebe bauxiet

bauxiet Veelal roodkleurig afzettingsgesteente met 55-65% aluminium en tot 28% ijzerglans; verder kwarts en titaanoxide. Belangrijkste aluminiumerts. Bayer-aanduiding

Bayer, Johannes (1572-1625) Duits sterrenkundige. Gaf in 1603 een op Tycho Brahes waarnemingen gebaseerde sterrenatlas ('Uranometria') uit, die Bayes, theorema van

Bayer-aanduiding Systeem voor de aanduiding van sterren, waarbij de helderste ster in een sterrenbeeld wordt aangeduid met de Griekse letter ??(Alfa), Bayer, Johannes

Bayes, theorema van Een logisch bewezen stelling uit de kansrekening die betrekking heeft op voorwaardelijke kansen. Wanneer gebeurtenis A is Bayes, Thomas

Bayes, Thomas (1702-1761) Brits wiskundige en predikant. Zijn wiskundig werk werd pas na zijn dood gepubliceerd (1763) en opnieuw door Laplace Beaufort-schaal

BCF- Blusmiddelen op basis van gehalogeneerde alkanen zoals broomchloordifluormethaan CBrClF2 en 1,1-dibroom-1,1,2,2-tetrafluorethaan

Beaufort-schaal Indeling van de windsnelheden in twaalf klassen, ingevoerd door de Engelse admiraal Sir Francis Beaufort (1774-1857) in 1808. Hij bebakening

bebakening Markeringen ten dienste van het verkeer. Binnenwateren, havens en kustwateren zijn voorzien van bakens, waarvan de posities op (zee)Becklin-Neugebauer-object

Becklin-Neugebauer-object (BN-object) Zeer jonge ster in de Orionnevel, in 1969 met behulp van infraroodtechnieken ontdekt door Eric Becklin becquerel

becquerel Eenheid van radioactieve straling.

Becquerel, Antoine-Henri

Becquerel, Antoine-Henri (1852-1908) Frans natuurkundige; Nobelprijs voor natuurkunde (1903) voor de ontdekking van de radioactieve straling bedekking

bedekking (occultatie) Hemelverschijnsel waarbij een hemellichaam tijdelijk schuilgaat achter een dichterbij gelegen object. Een totale zonsverduistering bedekkingsgraad

bedekkingsgraad De verhouding tussen een bedekt oppervlak en het totale oppervlak. Wordt gegeven door een getal tussen 0 en 1, maar kan ook door bedekkingsveranderlijke ster

bedekkingsveranderlijke ster (eclipserende dubbelster, fotometrische dubbelster) Veranderlijke ster waarbij de helderheidsvariatie wordt veroorzaakt

Bednorz, Johannes Georg

Bednorz, Johannes Georg (geb. 1950) Duits natuurkundige. Kreeg samen met K.A. Müller de Nobelprijs voor natuurkunde van 1987 toegekend Beeckman, Isaac

Beeckman, Isaac (1588-1637) Nederlands wis- en natuurkundige, leermeester van Johan de Witt. Deed metingen ter controle van de wetten van de

beekeerdgrond

beekeerdgrond Bodem met een dikke, humeuze toplaag die ontstaan is doordat organisch materiaal door de hoge grondwaterstand in een gebied niet beeldafstand

beeld, reëel Beeld dat bij beeldvorming door lenzen of spiegels op een scherm opgevangen kan worden. Ontstaat wanneer de stralenbundel die van beeld, virtueel

beeld, virtueel Beeld dat bij beeldvorming door lenzen of spiegels niet op een scherm opgevangen kan worden doordat de stralenbundels divergeren. beenderkool

beeldafstand Afstand van het beeld tot de lens (in feite beeldhoofdvlak van de lens) of de spiegel bij beeldvorming. Bij een reëel beeld van een lens Beeldhouwer (sterrenk.)

Beeldhouwer (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Sculptor.

beeldonscherpte

beeldonscherpte Onscherpte van het beeld bij optische instrumenten. Kan veroorzaakt worden door verkeerde instelling, bewegingsonscherpte of onvoldoende beeldpunt

beeldpunt Lichtgevoelig elementje van de in de camcorder toegepaste CCD-chip of beeldsensor. Er worden, verdeeld over een oppervlak van slechts beeldversterker

beeldversterker Elektro-optisch instrument om te kunnen waarnemen bij weinig licht. Berust op het omzetten van licht in elektronenstromen, die elektronisch beeld, reëel

beenderkool Vorm van amorfe koolstof, verkregen uit gemalen beenderen. Deze worden ontvet, ontlijmd en verkoold. Uit het restant lost men het calciumfosfaat begeleider

begeleider De lichtste component van een dubbelstersysteem.

begincondities

begincondities Fysische eigenschappen van een systeem die de evolutie van dat systeem bepalen, maar die zelf niet op eerdere gebeurtenissen zijn begripsvaliditeit

begripsvaliditeit Een theorie (of een meetinstrument) is begripsvalide als zij echt gaat over (of echt meet) wat bedoeld is. Een intelligentietest moet behoudswet

behoudswet Natuurkundige wet waarin wordt geformuleerd dat de totale waarde van een bepaalde grootheid (behouden grootheid) niet verandert. Zo Beilstein, Friedrich Konrad

Beilstein, Friedrich Konrad (1838-1906) Russisch chemicus van Duitse afkomst. Hoogleraar te Göttingen en St.-Petersburg. Bekend geworden als Beker

Beker Nederlandse naam van het sterrenbeeld Crater.

bekken (geol.)

bekken (geol.) Relatief laag gelegen deel van de aardoppervlakte. In een bekken vindt gewoonlijk veel sedimentatie plaats van materiaal afkomstig belasting (natuurk.)

belasting (natuurk.) Druk die op (een deel van) een constructie wordt uitgeoefend.

Belinda

Belinda Een van de kleine manen van de planeet Uranus, in januari 1986 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaanse ruimtesonde Voyager Bellatrix

Bell, Alexander Graham (1819-1905) Brits foneticus, uitvinder van de zichtbare spraak, een systeem van symbolen die de verschillende standen va

Bellatrix (Gamma Orionis) Op twee na helderste ster in het sterrenbeeld Orion, op een afstand van ca. 370 lichtjaar. De helderheid is magnitude 1,64; bellenvat

bellenvat (bellenkamer, glaservat) Deeltjesdetector waarin de beweging van een deeltje zichtbaar wordt gemaakt door een spoor van bellen. Ontwikkeld bellenwasser

bellenwasser Reactor waarin een vloeistof en een gas met elkaar reageren en waarbij het gas in de vorm van fijn verdeelde belletjes door de vloeistof Bell, Alexander Graham

Beltrami, Eugenio

Beltrami, Eugenio Onderdeel van het spijsverteringskanaal, bestaande uit dunne en dikke darm. De functie van de dunne darm is de vertering van het benedenconjunctie

benedenconjunctie Schijnbare samenstand van een binnenplaneet met de zon, waarbij de planeet zich tussen de zon en de aarde in bevindt. In sommige benedenculminatie

benedenculminatie Meridiaanpassage van een circumpolaire ster waarbij de ster zich tussen de noordelijke hemelpool en het noordpunt bevindt.

benedenloop

benedenloop Dat deel van de rivier dat dicht bij de monding ligt, waar de helling naar zee vrijwel nihil is. In de benedenloop overheerst de fluviatiele benedenrivier

benedenrivier Deel van een rivier dat sterk onder invloed staat van getijwerking.

benen (wisk.)

benen (wisk.) De twee halve rechten die een hoek vormen.

Benguelastroom

Benguelastroom Relatief koude zeestroom in het zuidoostelijk deel van de Atlantische Oceaan, vanaf het zeegebied bij Namibië naar de Golf van Guinee benthaal

benthaal Bodemzone van zeeën, rivieren, meren e.d., onderscheiden van pelagiaal (open water) en litoraal (oeverzone). De bewoners (planten en dieren) Bentheimer zandsteen

Bentheimer zandsteen Zandsteenpakket uit het Onder Krijt (Valanginien). In Nederland in de ondergrond, in Duitsland lokaal aan de oppervlakte

benzaldehyde

benzaldehyde Aromatisch aldehyde. Kleurloze, naar amandelen geurende olie, kookpunt: 180°C, dichtheid 1080 kg/m3. Nauwelijks in water oplosbaar. benzeen

benzeen Cyclische koolwaterstofverbinding C6H6; de benzeen- of fenolring komt voor in zeer veel stoffen die door planten worden gemaakt, o.a. in benzeensulfonzuur

benzeensulfonzuur Aromatisch sulfonzuur. Witte kristallen, smeltpunt met kristalwater: 44°C; watervrij: 51°C. Goed in water oplosbaar. Sterk zuur. Benzenberg, Johann Friedrich

Benzenberg, Johann Friedrich (1777-1846) Duits natuur- en sterrenkundige, hoogleraar te Düsseldorf. Met H.W. Brandes deed hij vanaf 1798 te benzidinereactie

benzidinereactie Methode om bloed in de ontlasting aan te tonen. Geschiedt met behulp van het benzidinereagens, dat bestaat uit een mengsel van benzoëzuur

benzoëzuur (fenylmethaanzuur) Aromatisch carbonzuur. Witte kristalletjes, dichtheid 1266 kg/m3, smeltpunt: 122°C, kookpunt: 249°C. Oplosbaar beperkende factor

beperkende factor (limiterende factor) Maatgevende factor voor de snelheid waarmee een enzymreactie plaatsvindt. Als aan alle voorwaarden optimaal BeppoSAX

BeppoSAX Italiaans-Nederlandse kunstmaan voor het waarnemen van röntgenstraling uit het heelal. BeppoSAX (genoemd naar de Italiaanse röntgenastronoom bereik

bereik Verzameling van alle functiewaarden van een functie.

berg- (ook: gebergteklimaat) Klimaat dat sterk beïnvloed wordt door hoogteligging. Met de toename van de hoogte ligt de gemiddelde temperatuur klimaat, Chinaklimaat,

Berg, Paul (geb. 1926) Amerikaans microchemicus, hoogleraar biochemie aan de Stanford University School of Medicine in Californië. Baarde in 1974 beril

Bergh, Sidney van den

Bergh, Sidney van den (geb. 1929) Amerikaans astronoom van Nederlandse afkomst. Hoogleraar te Toronto (1968-77), daarna directeur van het Domi

Bergius, Friedrich Carl Rudolf

Bergius, Friedrich Carl Rudolf (1884-1949) Duits chemicus, hoogleraar te Heidelberg. Vooral werkzaam op het gebied van industriële chemie bij bergkristal

bergkristal Geheel heldere, doorzichtige variëteit van kwarts (SiO2). Vormt fraaie kristallen, die als goedkope siersteen worden toegepast.

Bergman, Torbern Olof

Bergman, Torbern Olof (1735-1784) Zweeds chemicus en mineraloog, van 1767-80 hoogleraar te Uppsala. Hij ontwikkelde een theorie over de 'affin

Bergström, Sune K.

Bergström, Sune K. (geb. 1916) Zweeds biochemicus, hoogleraar aan de Universiteit van Lund (1947-1958), vervolgens aan het Karolinska-Instituut. Berg, Paul

beril Belangrijkste berylliummineraal. Hexagonale kristalvorm; dichtheid 2630-2800 kg/m3, hardheid 7,5-8. Doorzichtig, geelgroen of goudgeel tot roze. Beringer, Johann Bartholomeus Adam

Beringer, Johann Bartholomeus Adam (1667-1740) Duits paleontoloog en lijfarts van de prins-bisschop van Würzburg. Zijn overigens deskundige berkelium

berkelium Chemisch element, symbool Bk, atoomnummer 97. Behoort tot de transuranen; kunstmatig verkregen, voor het eerst in 1949 door beschieting Bernal, John Desmond

Bernal, John Desmond (1901-1971) Iers fysicus en kristallograaf, hoogleraar fysica (1938) en kristallografie (1963) te Londen. Onderzocht d.m.v. Bernoulli, familie

Bernoulli, familie Zwitserse familie, die in drie generaties acht grote wis- en natuurkundigen heeft voortgebracht. De belangrijkste zijn: Jacob I Bernoulli Berriasien

Berriasien Onderste etage en tijd van het Onder Krijt, ook wel beschouwd als een subetage van het Valanginien. Genoemd naar Berrias in de Ardèche Berthelot, Pierre Eugène Marcellin

Berthelot, Pierre Eugène Marcellin (1827-1907) Frans chemicus en politicus; hoogleraar te Parijs en minister van Onderwijs (1886-1887) en Buitenlandse Berthollet, Claude Louis

Berthollet, Claude Louis (1748-1822) Frans chemicus, werkte samen met A. Lavoisier, was vanaf 1794 hoogleraar te Parijs. Zijn werk betrof vooral

Bertrand, Joseph Louis François

Bertrand, Joseph Louis François (1822-1900) Frans wis- en natuurkundige, vanaf 1856 hoogleraar aan de École Polytechnique en vanaf 1862 tevens Bertrand, Marcel

Bertrand, Marcel (1847-1907) Frans geoloog en hoogleraar aan de École des Mines. Geldt door zijn studie van de plooi-overschuiving in de Glarne

beryllium

beryllium Chemisch element, symbool Be, atoomnummer 4, atoomgewicht 9,0122. Eerste element van de reeks der aardalkalimetalen; zeer licht, bros berylliumverbindingen

berylliumverbindingen Verbindingen van het element beryllium, meestal met het ion Be2+, bijvoorbeeld BeO en BeCl2. Ook veel verbindingen met Berzelius, Jöns Jacob

Berzelius, Jöns Jacob (1779-1848) Zweeds chemicus, hoogleraar te Stockholm. Belangrijkste chemicus uit het begin der 19e eeuw wegens zijn invl

beschermende groep

beschermende groep Atoom- of molecuulgroep die in een bi- of meer-functioneel molecule wordt ingevoerd, om een reactieve groep aldaar tijdelijk besliskunde

besliskunde Wetenschappelijke benadering van beslissingsproblemen met behulp van wiskundige methoden. Eerst wordt een probleem beschreven Bessel, Friedrich Wilhelm

Bessel, Friedrich Wilhelm (1784-1846) Duits sterrenkundige en wiskundige. Hij was medewerker van Schröter en werd in 1810 professor in de sterrenk

Be-ster Ster van spectraalklasse B met heldere emissielijnen van waterstof in het spectrum.

bèta Crucis

bèta Crucis Op één na helderste ster in het sterrenbeeld Crux (Zuiderkruis). Afstand ca. 500 lichtjaar. Spectraaltype B0, magnitude 1,2.

bèta Lyrae-ster

bèta Lyrae-ster Eclipserende dubbelster waarvan de componenten op zo'n korte afstand van elkaar staan dat zij door hun wederzijdse aantrekkingskracht bèta Pictoris

bèta Pictoris Op een na helderste ster in het sterrenbeeld Pictor (Schildersezel), op een afstand van ca. 80 lichtjaar. In 1983 ontdekte de IRAS (Infra-bèta Regio

bèta- Radioactief verval van een atoom, waarbij een van de neutronen in de atoomkern onder uitzending van een elektron (bètadeeltje) vervalt verval, gammaverval,

bèta Regio Vulkanische hoogvlakte op de planeet Venus, gelegen op ca. 30° noorderbreedte. Bèta Regio werd in de jaren zestig ontdekt met behulp bètatron

bèta-deeltje Elektron of positron. Het elektron vormt meestal een van de bestanddelen van radioactieve straling. Bèta-straling bestaat uitsluitend uit Betelgeuze

bètatron (inductieversneller) Deeltjesversneller die gebruikt wordt om elektronen te versnellen. De elektronen draaien daarbij in een cirkel rond en bèta-deeltje

Betelgeuze (Alfa Orionis) Op een na helderste ster in het sterrenbeeld Orion, op een afstand van ca. 500 lichtjaar. Betelgeuze is een rode superreus Bethe, Hans Albrecht

Bethe, Hans Albrecht (geb. 1906) Amerikaans natuurkundige van Duitse afkomst, week in 1933 uit naar Engeland, waar hij tot 1935 in Manchester

betonning

betonning Aanbrengen van drijvende bebakening in havens, vaarwegen, enz. ter markering van ondiepten en obstakels. Geschiedt in Nederland tegenwoordig betrouwbaarheid

betrouwbaarheid (methodologie) Eis die gesteld moet worden aan onderzoek en die inhoudt dat herhaling van de waarnemingen of zelfs van het gehele betrouwbaarheidsinterval

betrouwbaarheid, split-half

betrouwbaarheid, split-half Methode om te bepalen of een psychologische test goed is opgebouwd. Hierbij worden twee helften van de test apart afgeno

betrouwbaarheid, test-hertest

betrouwbaarheid, test-hertest Methode om de betrouwbaarheid van een psychologische test te bepalen. De test wordt dan bij dezelfde personen een beweging (natuurk.)

betrouwbaarheidsinterval Een schatting hoe groot de kans is dat een ware score binnen bepaalde grenzen ligt. Hierbij wordt ervan uitgegaan dat ee

beweging (natuurk.) Verandering van plaats die continu verloopt in de tijd. Bewegingsverschijnselen worden bestudeerd in de mechanica. Beschrijving bewegingssterrenhoop

beweging, eenparig versnelde

beweging, eenparig versnelde Versnelde beweging waarbij de toename of afname van de snelheid (versnelling) constant is. Verloopt de beweging beweging, eenparige

beweging, eenparige Beweging waarbij de snelheid constant is. Beweegt een puntdeeltje zich daarbij langs een rechte lijn, dan spreekt men van een beweging, eenparige cirkelbeweging,

beweging, moleculaire

beweging, moleculaire (temperatuurbeweging) Beweging die moleculen in een gas, vloeistof of vaste stof uitvoeren. De snelheid van de moleculen

beweging, rechtlijnige

beweging, rechtlijnige Beweging van een puntdeeltje langs een rechte lijn, de eenvoudigste soort beweging.

beweging, stationaire

beweging, stationaire Beweging die niet verandert in de tijd, bijv. een stationaire stroming. Hierbij is de stroomsnelheid in elk punt van de ruimte

beweging, versnelde

beweging, versnelde Beweging waarbij de snelheid niet constant is. De verandering van de snelheid per seconde wordt de versnelling genoemd. Indien beweging, vertraagde

beweging, vertraagde Versnelde beweging waarbij de versnelling negatief is. De snelheid neemt af met de tijd.

bewegingssterrenhoop Gewone open sterrenhoop, die echter zo dichtbij staat dat de sterren moeilijk als groep te herkennen zijn, zoals bijv. de Ursa beweging, cirkelbeweging,

bewijs (wisk.)

bewijs (wisk.) Redenering waaruit blijkt dat een stelling voortvloeit uit de eigenschappen van de definities en axioma's die men aan zijn redenaties ten bewijs, indirect

bewijs, indirect (bewijs uit het ongerijmde) Leveren van een bewijs door aan te tonen dat een stelling onmogelijk fout kan zijn. Hiertoe neemt men Beyrich, Heinrich Ernst von

Beyrich, Heinrich Ernst von (1815-1896) Duits geoloog, vanaf 1865 hoogleraar te Berlijn, waar hij vanaf 1875 tevens directeur was van de Pruisische

Bézout, Étienne

Bézout, Étienne (1730-1783) Frans wiskundige, schreef een van de eerste wiskundige handboeken: 'Cours de mathématique' (1764-1769). Dit gaf Be-ster

Bianca

Bianca Een van de kleine manen van de planeet Uranus, in januari 1986 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaanse ruimtesonde Voyager Bianchini, Francesco

Bianchi, Luigi (1856-1928) Italiaans wiskundige, doceerde te Pisa (vanaf 1881) en werd daar in 1886 hoogleraar. Onderzoek in de getallen- en groepentheorie bias (sterrenk.)

Bianchini, Francesco (1662-1729) Italiaans astronoom en bibliothecaris onder de latere paus Alexander VIII. Hij werd belast met een kalenderhervorming Bianchi, Luigi

bias (sterrenk.) In de kosmologie wordt de term gebruikt met betrekking tot de verdeling van niet-baryonische donkere materie in het heelal. Bij het bicarbonaten

bicarbonaten (waterstofcarbonaten) Zouten die het bicarbonaation HCO3

Biela, Wilhelm von

Biela, Wilhelm von (1782-1856) Oostenrijks legerofficier en amateur-astronoom, ontdekte verscheidene kometen, waaronder in 1826 een later naar Biesbroeck, Georges-Achille van

Biesbroeck, Georges-Achille van (1880-1974) Amerikaans astronoom van Belgische afkomst, werkte op de sterrenwacht van Heidelberg, Potsdam bijschaduw

bijschaduw (penumbra) Deel van de schaduwkegel van een hemellichaam waarin niet al het zonlicht wordt tegengehouden. Gezien vanuit een punt bijschaduwverduistering

bijschaduwverduistering Maansverduistering waarbij de maan door de bijschaduw van de aarde beweegt. Tijdens een bijschaduwverduistering komt bijzon

bijzon Lichtverschijnsel in de dampkring van de aarde, veroorzaakt door breking van licht in verticaal gerichte ijskristallen. Een bijzon is een wazige bilirubine

bilirubine (rode galkleurstof) Afbraakproduct van de rode bloedkleurstof (hemoglobine). Wordt met het bloed naar de lever vervoerd, waar het wordt Bilt, Jan van der

Bilt, Jan van der (1876-1962) Nederlands astronoom, aanvankelijk observator, vanaf 1920 lector sterrenkunde te Utrecht. Hij deed vooral onderzoek binair

bimetaal- Thermometer waarbij de buiging van een bimetaalstrip bij verandering van de temperatuur gebruikt wordt als maat voor de

binair Betreft het tweetallig stelsel dat slechts twee toestanden kent: 1 en 0, ofwel, in elektronische circuits toegepast: aan of uit. Het binaire stelsel is binair stelsel

binair stelsel Tweetallig stelsel, het talstelsel waarmee de computer intern werkt en dat uitsluitend gebruik maakt van de cijfers 0 en 1. Binaire gegevens bindingsenergie

binding, atomair covalente Covalente binding waarbij ieder atoom meerdere bindingen aangaat met meerdere atomen, zodat een driedimensionaal binding, chemische

binding, chemische Toestand waarin atomen samenhangen en moleculen of kristallen vormen. Men onderscheidt een groot aantal typen.

binding, covalente

binding, covalente Chemische binding die onder andere voorkomt tussen identieke atomen (O2, As4) en tussen atomen met overeenkomstige elektronegativiteit. binding, drieatomenbinding,

binding, drievoudige

binding, drievoudige Covalente binding tussen twee atomen via drie elektronenparen, één in een sigma-binding en twee in pi-bindingen. Meestal minder binding, dubbele (scheik.)

binding, dubbele (scheik.) Covalente binding tussen twee atomen via twee elektronenparen, één in een sigma- en één in een pi-binding. Minder sta

binding, ionogene

binding, ionogene Chemische binding die onder andere voorkomt in zouten als NaCl, KF, CaO, enzovoort. Berust op de elektrostatische aantrekking binding, metaalbinding,

binding, polair covalente Tussenvorm van de covalente en ionogene binding. Men kan zich de polair covalente binding voorstellen als een covalente

binding, Van der Waalsbinding,

bindingsenergie Energie die vrijkomt bij vorming van een chemische binding; moet toegevoerd worden voor het verbreken ervan. Wordt uitgedrukt binding, atomair covalente

binnenplaneet Planeet waarvan de baan binnen de aardbaan ligt. Er zijn twee binnenplaneten bekend: Mercurius en Venus.

binnenzee

binnenzee Een zoutwatergebied dat geheel of vrijwel geheel omsloten is door land dat behoort aan één of meer staten. Door de beschermde ligging Binnig, Gerd

Binnig, Gerd (geb. 1947) Duits natuurkundige. Deelde met H. Rohrer de helft van de Nobelprijs voor natuurkunde van 1986 voor hun ontwikkeling binoculair

binoculair (verrekijker, prismakijker) Optisch instrument dat uit twee kijkerhelften bestaat, en waarmee dus met twee ogen tegelijk kan worden waargenomen. binomiaalreeks

binomiaalreeks Reeks die ontwikkeld wordt uit (1+x)m met x?1.

biochemie

biochemie Wetenschap waarin de chemische processen in levende organismen worden bestudeerd. Een bijzonder aspect is het optreden van reacties biofysica

bio-elektriciteit Alle elektrische verschijnselen in levende organismen. Speelt in iedere cel een rol; o.a. van belang bij geleiding van prikkels in zenuwen bipolaire groep

biofysica Wetenschap waarin biologische problemen natuurkundig worden benaderd. Veel onderzoek naar regelsystemen bij hogere dieren, bijv. warmteregulatie, bioherm

bioherm Kalksteenpakket, in het centrum dikker dan aan de randen, soms koepel- of zuilvormig. Opgebouwd uit skeletten van rifbouwende organismen biokatalyse

biokatalyse Verloop van een scheikundige reactie onder invloed van een enzym als katalysator (biokatalysator). De meeste stofwisselingsprocessen bioklast

bioklast Fragment in kalkgesteente dat gevormd is door een plant of dier, bijvoorbeeld de schaal van een schelp, pantsers van radiolariën. Sommige biolithiet

biolithiet Kalksteen die vrijwel geheel is opgebouwd uit de resten van rifbouwende organismen, vooral koralen, bryozoën, algen en stromatoporen. Ook biologie, moleculaire

biologie, moleculaire Wetenschap die zich bezighoudt met de chemische grondslagen van biologische eigenschappen en processen. In de praktijk b

biologische waarde

biologische waarde Nut van voedingsmiddelen voor het organisme. Vooral gebruikt voor het gehalte aan essentiële aminozuren, omdat deze niet in biomassa

biomassa 1. Drooggewicht (na wateronttrekking) van de totale organische stof die per oppervlakte-eenheid geproduceerd wordt. Kan van iedere schakel bionica

bionica Deelwetenschap van de biofysica, die op basis van bouw en werking van organen van levende organismen nieuwe technische apparaten en methodieken biosfeer

biosfeer Het gedeelte van de aarde waar leven in enige vorm mogelijk is. De biosfeer omhelst zowel water, bodem als lucht en reikt van ongeveer 30 biostroom

biostroom Plaatvormig kalksteenpakket, gevormd door rifbouwende organismen, zoals algen, bryozoën en koralen, en ook door schaal- en skeletvormende biosynthese

biosynthese Opbouw van chemische verbindingen in en door levende cellen. Deze opbouw geschiedt steeds in een aantal deelreacties, die gewoonlijk biotechnologie

Biot, Jean-Baptiste (1774-1862) Frans natuurkundige. Wees op de buitenaardse oorsprong van de bij l'Aigle gevallen meteorieten (1803). Toonde bio-elektriciteit

biotechnologie Toegepaste wetenschap waarin gebruik wordt gemaakt van levende organismen en biologische processen voor de grootschalige productie biotiet

biotiet (meroxeen) Groep magnesium- en ijzerhoudende glimmers, veelal voorkomend in stollingsgesteenten. Zwart glanzend; hardheid 2-3, dichtheid Biot, Jean-Baptiste

bipolaire groep Zonnevlekkengroep waarvan de gebieden met noordelijke magnetische polariteit een ruwweg even groot gebied beslaan als de gebi

biprisma

biprisma (prisma van Fresnel) Prisma met een brekende hoek van bijna 180°. Hiermee kan men uit één lichtbron twee coherente lichtbronnen verkrijgen, Bischof, Karl

Bischof, Karl (1792-1870) Duits chemicus, grondlegger van chemische benadering van de geologie. Hij verrichtte nauwkeurige analyses van de samenstelling bismut

bismut Chemisch element, symbool Bi, atoomnummer 83, atoomgewicht 208,98. Behoort tot de nevenreekselementen. Dichtheid 9790 kg/m3, smeltpunt: bismutglans

bismutglans (bismutiet) Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de glanzen. Rombische, meestal fraaie naaldvormige kristallen, veelal straalsgewijs bismutverbindingen

bismutverbindingen Verbindingen van het element bismut, bijna uitsluitend met Bi(III) en Bi(IV), waarbij polair covalente bindingen vooral in Bi(bissectrice

bissectrice (deellijn) Lijn die een hoek middendoor deelt. In een driehoek gaan de bissectrices van de drie hoeken door één punt.

bissectriceloodvlak

bissectriceloodvlak Vlak dat loodrecht op het vlak door twee elkaar snijdende rechten l en m staat en door de bissectrice van de hoek die l en m met bissectricevlak

bissectricevlak Vlak door de snijlijn s van twee elkaar snijdende vlakken a en b en de bissectrice van de standhoek van deze vlakken. Elk punt P van bitterspaat

bitterspaat Mineraal uit de mengreeks van magnesiet MgCO3 en dolomiet CaMg(CO3)2. Trigonaal en goed splijtbaar; wit tot lichtbruin. Hardheid 4, bitumen

bitumen Mengsel van in de natuur voorkomende koolwaterstoffen, ontstaan door metamorfose onder hoge temperatuur en druk van dierlijke en plantaardige BL Lacertae-object

B-klimaat Droog klimaat waarin minder neerslag valt dan er onder de heersende omstandigheden zou verdampen. Volgens de classificatie van de Duits-B-ring

BL Lacertae-object (BL Lac-object) Sterachtig object met een soms snel (in de orde van dagen of korter) veranderende helderheid en radio-intensiteit. Blaauw, Adriaan

Blaauw, Adriaan (geb. 1914) Nederlands astronoom, werd in 1945 conservator aan de Leidse Sterrewacht, in 1953 toegevoegd hoogleraar aan de universiteit Blackett, Patrick Maynard Stuart

Black, Joseph (1728-1799) Schots chemicus, in 1756 hoogleraar anatomie en chemie te Glasgow, later te Edinburgh. Zijn onderzoekterrein betrof Blaeu, Joan

Blackett, Patrick Maynard Stuart (1897-1974) Brits natuurkundige, hoogleraar te Londen (1933), Manchester (1937) en Londen (1959). Nobelprijs Black, Joseph

Blaeu, Joan (1596-1673) Nederlands drukker en uitgever, zette het werk van zijn vader Willem Janszoon Blaeu voort. Gaf de elfdelige 'Atlas Major' Blaeu, Willem Janszoon

Blaeu, Willem Janszoon (1571-1638) Nederlands cartograaf en drukker. Na rond 1590 enige tijd medewerker van Tycho Brahe te zijn geweest, vervaa

blastese

blastese Rekristallisatieproces waarbij mineralen die tijdens metamorfose in een gesteente ontstaan, hun eigen kristalstructuur aannemen door geleidelijk blauwe achterblijver

blauwe achterblijver (blue straggler) Ster die ondanks zijn hoge ouderdom toch het uiterlijk van een jonge, hete, blauwe ster heeft weten te behouden, blauwgrasland

blauwgrasland Voedselarm, onbemest graslandtype, voorkomend in gematigde streken op vochtige grond. Zeer soortenrijke samenstelling, waaronder blauwspaat

blauwspaat (lazuliet) Mineraal uit de fosfaatgroep. Monoklien, helblauw gekleurd. Hardheid 5½-6, dichtheid 3080 kg/m3. Komt voor in hoogmetamorfe blauwverschuiving

blauwverschuiving Afname van de golflengte van straling, veroorzaakt doordat de stralingsbron en de waarnemer elkaar naderen. Als gevolg van de blauwzuur

blauwzuur (waterstofcyanide) Verbinding met formule HCN. Kleurloze, zeer vluchtige vloeistof met karakteristieke geur; dichtheid 687 kg/m3, kookpunt: blazar

blazar Actief sterrenstelsel, waarvan de naam is samengesteld uit BL Lacertae-object en quasar. Blazars behoren tot de meest energierijke, actieve sterrenstelsels. Bleeker, Wouter

Bleeker, Wouter (1904-1967) Nederlands meteoroloog, vanaf 1930 assistent op het KNMI, vanaf 1946 buitengewoon hoogleraar theoretische meteorologie blenden

blenden Mineralen uit de sulfidengroep, met geringe hardheid; halfmetallisch, doorschijnend en splijtbaar. Bekende blenden zijn sfaleriet, wurtziet bliksem

bliksem Ontlading tussen twee punten in een wolk of tussen een wolk en de aarde. De bliksem bestaat veelal uit drie of vier ontladingen met zeer korte bliksemafleider

bliksemafleider Goed geaarde geleider die in een scherpe punt eindigt en boven het hoogste punt in de omgeving uitsteekt. Door influentie vanuit negatief blindlanding

blindlanding Landing van een vliegtuig zonder rechtstreekse visuele waarneming van de grond, bijv. in mist. Een blindlandingssysteem (Instrument

blindvliegen

blindvliegen (instrumentvliegen) Vliegen zonder rechtstreekse visuele waarneming van de buitenwereld, bijv. in mist of wolken. Essentiële instrumenten blinkcomparator

blinkcomparator (blinkmicroscoop) Instrument voor het opsporen van veranderlijke sterren en sterren met een grote eigenbeweging. Twee fotografische blizzard

blizzard Zeer koude, noordelijke wind in Noord-Amerika, vaak gepaard gaand met hevige sneeuwjachten. Dank zij de noord-zuidligging van de gebergten Bloch, Felix

Bloch, Felix (1905-1983) Zwitsers-Amerikaans natuurkundige. Nobelprijs in 1952 voor zijn methode om magnetische velden in atoomkernen te meten. bloeihormoon

bloeihormoon (florigeen) Plantehormoon dat de bloei van planten beïnvloedt; waarschijnlijk is er geen sprake van één bepaald hormoon, maar is een Bloembergen, Nicolaas

Bloembergen, Nicolaas (geb. 1920) Amerikaans fysicus van Nederlandse afkomst, hoogleraar aan Harvard University. In 1981 deelde hij de helft blokcondensator

blokcondensator Condensator die dient om een gelijkspanning te blokkeren in wisselstroomversterkers e.d.

blokgolf

blokgolf Trilling die niet vloeiend verloopt, maar plotseling tot een positieve waarde stijgt, even positief blijft, dan plotseling weer naar negatief omslaat bloksignaal

bloksignaal Signaal dat op sommige momenten een waarde a, op andere momenten een waarde b niet gelijk a aanneemt. Meestal is a of b nul. De beide blusmiddelen, BCFblusmiddelen,

bocage

bocage (heggelandschap) Landschapstype in West-Frankrijk, m.n. in Normandië en Bretagne. Talrijke kleine percelen omgeven door wallen, begroeid bocagelandschap

bocagelandschap Landschap dat gekenmerkt wordt door de aanwezigheid van talrijke kleine landbouwpercelen die omgeven zijn door wallen, begroeid bochtafsnijding

bochtafsnijding Het verschijnsel dat een meanderende rivier op den duur de ruimte tussen naast elkaar liggende lussen in de rivier zal doorbreken en bodden

bodden Brede baai, ontstaan door verdrinking van het tongbekken van een gletsjer. In groten getale ontstaan na afloop van het ijstijdvak, toen de stijgende bodem

bodem Bovenste deel (tot enkele meters) van de aardkorst waarin planten wortelen en dieren en micro-organismen leven. Door circulatie van water bodemclassificatie

bodemclassificatie De naamgeving en indeling van bodems. In de praktijk om de landbouwkundige mogelijkheden te bepalen; theoretisch om tot inzicht bodemdaling

bodemdaling De daling van de bodem. Men kan een onderscheid maken tussen absolute en relatieve bodemdaling. In het geval van absolute bodemdaling bodemerosie

bodemerosie Het door erosie verdwijnen van het voor de plantengroei belangrijke deel (bodem) van de verweringslaag. De mens werkt dikwijls erosie bodemhorizont

bodemhorizont (ook: horizont) Duidelijk herkenbare laag in de bodem die verschilt van de andere lagen door een bepaalde kleur en samenstelling. bodemhuishouding

bodemhuishouding Samenhangend complex van processen in de bodem: de kringloop van water (neerslag, bodemwater, verdamping en opname door

bodemklimaat

bodemklimaat Klimaat dat heerst vanaf het aardoppervlak tot enkele of enkele tientallen centimeters daarboven. Gekenmerkt door sterke verdamping bodemkunde

bodemkunde (ook: pedologie) Studie van de bodem in al zijn aspecten. Men bestudeert de fysische, chemische en biologische eigenschappen van de bodemlucht

bodemlucht Lucht die zich in de bodem bevindt en waarvan de samenstelling van die van de bovengrondse lucht verschilt ten gevolge van stofwisselingsprocessen bodemmoeheid

bodemmoeheid Verschijnsel dat optreedt wanneer te vaak achtereen dezelfde gewassen op een akker worden geteeld. Gevolg: vermindering van de bodemprofiel

bodemprofiel Typische opeenvolging van lagen van duidelijk herkenbare dikte en samenstelling in de bodem. Deze lagen worden bodemhorizonten bodemstijging

bodemstijging De stijging van de bodem. Men kan een onderscheid maken tussen absolute en relatieve bodemstijging. In het geval van absolute bodemstijging bodemstructuur

bodemstructuur De onderlinge rangschikking en samenhang tussen de vaste bodembestanddelen, zoals klei, zand en humus. Men kan onderscheid bodemuitputting

bodemuitputting Proces waarbij de bodem door onverstandig gebruik een aantal mineralen verliest. Het verschijnsel treedt vooral op wanneer vaak

bodemvorming

bodemvorming De fysisch-chemische en biologische processen waardoor uit het moedermateriaal (rots, sediment en dergelijke) een bodemlaag ontstaat bodemwater

bodemwater (ook: bodemvocht) Water dat zich na een regenbui of na bevloeiing, onder invloed van de zwaartekracht, vrij snel naar beneden verplaatst. boei

boei Drijvend houten of hol metalen lichaam voor markering van vaarwegen (betonning). Bevestigd aan de bodem met een tros of ketting. Soms gebruikt boeran

Boeran (sterrenk.) (`Sneeuwstorm') Naam van het Russische ruimteveer, dat qua ontwerp grote overeenkomsten vertoont met de Amerikaanse spac

boeran Zeer harde, koude noordoostelijke wind in Siberië, meestal gepaard gaande met hevige sneeuwjachten. Vergelijkbaar met de Noord-Amerikaanse Boeran (sterrenk.)

boeren- Methode voor het vermenigvuldigen van twee getallen, waarbij de ene factor steeds wordt gehalveerd en de andere even vermoeden van...

boerenvermenigvuldiging

boerenvermenigvuldiging Methode voor het vermenigvuldigen van twee getallen, waarbij het ene getal steeds wordt gehalveerd en het andere even boezem (polder)

boezem (polder) Het stelsel van wateren (meren, vaarten e.d.) die tot voorlopige berging van het polderwater dienen, wanneer dit niet direct op buitenwater boezemgebied

boezemgebied Al het land dat zijn overtollige water op een zelfde boezem loost.

boghead-kolen

boghead-kolen (torbaniet) In ondiepe meren gevormde kolensoort, voornamelijk opgebouwd uit resten van algen (en soms sporen). Bevat meer koolwaterstoffen Bohr, Aage Niels

Bohr, Aage Niels (geb. 1922) Deens natuurkundige, hoogleraar te Kopenhagen, zoon van Niels Bohr. Nobelprijs in 1975 voor bijdragen aan een theorie Bohr, Niels

Bohr, Niels (1885-1962) Deens natuurkundige, is vooral bekend geworden vanwege zijn pionierswerk op het gebied van de atoomtheorie. In 1922 kreeg Bok, Bartholomeus Jan

Bok, Bartholomeus Jan (1906-1983) Nederlands-Amerikaans astronoom, van 1947-1957 hoogleraar aan Harvard University, daarna tot 1966 directeur

bol (wisk.)

bol (wisk.) Verzameling punten P die op een vaste afstand R (straal) van een punt M (middelpunt) liggen. De oppervlakte is 4?R2 en de inhoud (4/3)

bol- Driehoek op een bol met als zijden de bogen van de grote cirkels (cirkels waarvan het vlak door het middelpunt van de bol gaat). Belangrijkste driehoek, cirkeldriehoek,

bol- Meetkunde waarbij figuren (met name driehoeken) op een bol onderwerp van studie zijn. Formules voor afstands- en positiebepalingen meetkunde, conforme

bolbliksem

bolbliksem Lichtende bol van zo'n tien centimeter doorsnede, die zich op grillige wijze verplaatst en meestal binnen de minuut explosief verdwijnt. bolmeetkunde

bolmeetkunde Meetkunde waarbij figuren (met name driehoeken) op een bol onderwerp van studie zijn. Formules voor afstands- en positiebepalingen bolometer

bolometer Instrument voor het meten van de totale stralingsenergie van o.a. sterren in alle golflengtegebieden van het elektromagnetisch spectrum, bolometrische correctie

bolometrische correctie Het verschil tussen de visuele en de bolometrische helderheid van een ster, uitgedrukt in magnituden. Voor de allerheetste bolometrische helderheid

bolometrische helderheid De helderheid van een hemellichaam, betrokken op alle golflengten van het elektromagnetische spectrum, en gecorrigeerd bolschijf (wisk.)

bolschijf (wisk.) Deel van een bol tussen twee evenwijdige vlakken die de bol snijden. De oppervlakte van de bolschijf wordt gegeven door ?(a2+b2

bolsector

bolsector Deel van een bol dat begrensd wordt door een bolsegment en de kegel met het middelpunt van de bol als top. De inhoud ervan is (2/3)?r2h, bolsegment

bolsegment Elk van de twee delen van de bol die overblijven wanneer een bol doorsneden wordt door een vlak.

bolson

bolson Type woestijn, gevormd door een gewoonlijk door heuvels of bergen omsloten bekken met een naar het centrum gerichte afwatering. Na een bolstapeling

bolstapeling Structuur ontstaan door bollen zo dicht mogelijk op elkaar te stapelen. Bestaat uit platen waarin iedere bol is omgeven door zes andere bolster

bolster (ook: bonkaarde, bonkveen) De bovenste laag van een veenmospakket. Dit jonge mosveen is niet geschikt als turf, wel als turfstrooisel. Bij de Boltwood, Bertram Borden

Boltwood, Bertram Borden (1870-1927) Amerikaans chemicus en fysicus, vanaf 1910 hoogleraar radiochemie aan de Yale-universiteit. Hij hield zich Boltzmann, Ludwig Eduard

Boltzmann, Ludwig Eduard (1844-1906) Oostenrijks natuurkundige, hoogleraar te Graz, München, Wenen en Leipzig. Werkterrein: statistische mechanic

bolvormige sterrenhoop

bolvormige sterrenhoop (bolhoop) Compacte groep van enkele honderdduizenden sterren binnen een gebied met een diameter van enkele honderden Bolyai, János

Bolyai, János (1802-1860) Hongaars wiskundige en genieofficier (1823-1833). Een van de grondleggers van de niet-euclidische meetkunde. Public

Bombelli, Raffaele

Bombelli, Raffaele (1526-1573) Italiaans wiskundige. Gaf een oplossingsmethode voor derdegraadsvergelijkingen (in zijn werk 'Algebra', 1560) en Bondi, Hermann

Bond, George Phillips (1825-1865) Amerikaans astronoom, volgde in 1859 zijn vader W.C. Bond op als directeur van de Harvard-sterrenwacht. Een

Bond, William Cranch

Bond, William Cranch (1789-1859) Amerikaans astronoom, aanvankelijk uurwerkmaker. Vanaf 1839 verbonden aan de Harvard-sterrenwacht, na bonkveenbepaling

Bondi, Hermann (geb. 1919) Brits-Oostenrijks sterrenkundige. Van 1954-67 hoogleraar toegepaste wiskunde te Londen, van 1967-71 directeur van Bond, George Phillips

bonkveenbepaling Verplichting bij het afgraven van hoogveen om de bovenste laag van het veen (bolster of bonkveen), die niet geschikt was als turf, Bonner Durchmusterung

Bonner Durchmusterung (BD) Stercatalogus met posities en helderheden van 324.198 sterren tot magnitude 9, zichtbaar vanuit Bonn. De catalogus

Bonner, James Frederick

Bonner, James Frederick (geb. 1910) Amerikaans moleculair bioloog, ontwikkelde methoden om de werking van genen in reageerbuisjes te bestuderen.

bontkopererts

bontkopererts (borniet) Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de kiezen; chemische samenstelling Cu5FeS4. Kubisch, hardheid 3, dichtheid 5000 boodschapper-RNA

boodschapper-RNA RNA dat in de cellen genetische informatie overbrengt van de celkern naar de ribosomen.

boog (natuurk.)

boog (natuurk.) Deel van een kogelbaan, vooral een steile ('boogbal').

boog (wisk.)

boog (wisk.) Gedeelte van een kromme. De lengte van de boog (booglengte) kan vaak alleen met behulp van integratie worden berekend en vormt een boogminuut

boog- Spectrum dat ontstaat bij de boogontlading tussen twee elektroden. Het monster dat tot emissie moet komen, bevindt zich daarbij spectrum, continu

boogminuut Hoekmaat met symbool ¢; het zestigste deel van een graad. De schijnbare middellijn van de zon en de maan aan de hemel bedraagt ca. Boogschutter

Boogschutter Nederlandse naam van het sterrenbeeld Sagittarius.

boogseconde

boogseconde Hoekmaat met symbool ´; het zestigste deel van een boogminuut ofwel het 3600e deel van een graad.

boogspectrum

boogspectrum Spectrum dat ontstaat bij de boogontlading tussen twee elektroden. Het monster dat tot emissie moet komen, bevindt zich daarbij in boolese algebra

Boole, George (1815-1864) Brits wiskundige, hoogleraar aan het Queen's College te Cork, Ierland (vanaf 1849). Wordt beschouwd als de grondlegger boomgrens

boolese algebra Logische algebra, ontworpen door George Boole. De basisbewerkingen in de Boolese algebra komen overeen met de binaire basisbewerkingen Boole, George

boomgrens Grens ten noorden of ten zuiden waarvan (of in bergland waarboven) geen bomen groeien als gevolg van het korte groeiseizoen ter plaatse. boorzuur

boorzuur Boriumverbinding met formule H3BO3 of B(OH)3. Kleurloze, wat vettig aanvoelende kristalletjes, dichtheid 1520 kg/m3, smeltpunt: 171°C; boot (natuurk.)

boot (natuurk.) Oude eenheid voor volume (inhoud); komt overeen met 530 liter.

Boötes

Boötes (afk. Boo, Nederlandse naam: Boötes of Ossenhoeder) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 13h33m en 15h47m rechte Boötiden

Boötiden (Quadrantiden) Meteoorzwerm waarvan de radiant in het sterrenbeeld Boötes ligt; zichtbaar van 1 tot 6 januari, met het maximum rond 3 bora

bora Koude, droge noordoostelijke valwind, die 's winters op de Balkan waait. Vooral aan de Dalmatische kust, in Macedonië en Thracië. Door de bora boranen

boranen (boorwaterstoffen) Verbindingen tussen borium en waterstof, waarvan een groot aantal bekend is; meestal met kooiachtige structuren waarin boraten

boraten Verbindingen met complexe boriumionen, algemene formule MBO2, M3BO3, M2B4O7, M4B6O11, enzovoort, met M als een eenwaardig me

borax

borax Mineraal uit de carbonaatgroep, behorend tot de boraten; chemische samenstelling Na2B4O7.10H2O. Vormt witte, monocliene, holoëdrische kristallen. boraxparel

boraxparel Productverkregen door het samensmelten van borax en metaalzouten op een platinadraadje. Vooral vroeger gebruikt in de analytische chemie Boreaal

Boreaal Tweede periode van het Holoceen, die van ca. 7000-6000 v.C. duurde. Het Boreaal werd gekenmerkt door een stijgende zeespiegel als gevo

Borel, Emile

Borel, Emile (1871-1956) Frans wiskundige en politicus. Minister van Marine (1925), hoogleraar te Parijs. Werkterrein: functietheorie, statistiek en borium

Borelli, Giovanni Alfonso

Borelli, Giovanni Alfonso (1608-1679) Italiaans geleerde, hoogleraar wiskunde te Messina (1649) en Napels (1656). In 1674 werd hij lijfarts van ko

borium Chemisch element, symbool B, atoomnummer 5, atoomgewicht 10,811; natuurlijke isotopen B-11 (80,22%) en B-10. Halfmetaal; komt in amorfe boriumgroep

boriumgroep Groep elementen uit het periodiek systeem met twee s- en één p-elektron in de buitenste schil; de boriumgroep bestaat uit: borium, aluminium, boriumverbindingen

boriumverbindingen Verbinding met het element borium; steeds met driewaardig borium, nooit volkomen ionogeen. In boranen drieatomenbinding.

Born, Max

Born, Max (1882-1970) Duits-Brits natuurkundige, hoogleraar te Berlijn, Frankfurt, Göttingen, Cambridge en Edinburgh. Nobelprijs in 1954. Werkterrein: Borough, Stephen

Borough, Stephen (1525-1584) Brits zeevaarder en ontdekkingsreiziger. Voer in 1553 met Richard Chancellor mee met een expeditie die een noordoostelijke bos

bos Levensgemeenschap, die grotendeels bepaald wordt door de aanwezigheid van bomen. De rijkste landecosystemen zijn bosecosystemen, het tropisch Boscovich, Ruggiero Giuseppe

Bos, Willem Hendrik van den (1896-1974) Amerikaans astronoom van Nederlandse afkomst, werkte op de Leidse sterrenwacht en vanaf 1925 op boterzuur

Boscovich, Ruggiero Giuseppe (eig. Rudzer Josip Boskovic; 1711-1787) Slavisch-Italiaans filosoof, wis-, natuur- en sterrenkundige. In zijn 'Theoria Bose, Jagadis Chandra

Bose, Jagadis Chandra (1858-1937) Indiaas natuurkundige en fysioloog, hoogleraar te Calcutta (1885-1915). Werkterrein: elektromagnetisme en Bose, Satyendra Nath

Bose, Satyendra Nath (1894-1974) Indiaas natuurkundige, hoogleraar te Dacca en Calcutta. Werkterrein: statistische mechanica. Naar aanleiding boson

boson Verzamelnaam voor elementaire deeltjes met heeltallige spinwaarde (0, 1, 2,...), genoemd naar de Indiase natuurkundige Satyendra Bose. De Bosscha, Johannes

Boss, Lewis

Boss, Lewis (1846-1912) Amerikaans astronoom, vanaf 1876 directeur van het Dudley Observatory te Albany. Hij legde zich toe op het bepalen van Bos, Willem Hendrik van den

Bosscha, Johannes (1831-1911) Nederlands natuurkundige. Had met zijn 'Leerboek der natuurkunde' veel invloed op andere Nederlandse natuurk

bossteppe

bossteppe Overgangsgebied tussen steppe en savanne. Het is een savanne-achtig parklandschap van grasland met daarin verspreide boomgroepjes.

boterzuur Een organisch zuur (C3H7COOH) dat onder andere gevormd wordt door anaërobe bacteriën. Boterzuur is een vluchtige sterke geurstof, die Bothe, Walther Wilhelm Georg Franz

Bothe, Walther Wilhelm Georg Franz (1891-1957) Duits natuurkundige, hoogleraar te Giessen (1930) en Heidelberg (1932). Nobelprijs in 1954 botsing

botsing Samenkomst van twee of meer deeltjes of lichamen. Speelt vooral in de atoom-, kern- en elementaire deeltjesfysica een belangrijke rol. Bij het botsingsmodel

botsing, elastische Botsing waarbij alleen uitwisseling van kinetische energie tussen de botsende lichamen plaatsvindt.

botsing, inelastische

botsing, inelastische Botsing waarbij een deel van de kinetische energie van de botsende lichamen wordt omgezet in andere vormen van energie, bijv. botuline

botsingsmodel Model voor veel chemische reacties waarvan men aanneemt dat het aantal reacties evenredig is met het aantal botsingen tussen de reagerende botsing, elastische

botuline Door de bacterie Clostridium botulinum geproduceerde giftige stof, een van de sterkst werkende bacteriegiffen (toxinen). Voor de mens is 0,1

Bouchardat, Apollinaire

Bouchardat, Apollinaire (1806-1886) Frans chemicus en medicus, deed onder andere onderzoek op het gebied van suikers, de vergiftleer (toxicologi

Bouchardat, Gustave

Bouchardat, Gustave (1842-1918) Frans chemicus en medicus, zoon van A. Bouchardat, hoogleraar aan de École de Pharmacie te Parijs. Hij deed

boudinage

boudinage Structuur die ontstaat bij uiteenscheuren van competent gesteente, waarna de vrijkomende ruimte wordt opgevuld met omringend minder bouncing putty

bouncing putty Polycondensatieproduct van siliconen met boriumverbindingen. Hierbij ontstaat een taai-kneedbare massa, die zich bij stootbelastingen Bourbaki, Nicolas

Bourbaki, Nicolas Pseudoniem van een invloedrijke groep Franse wiskundigen, ontleend aan de naam van de Franse generaal Charles D.S. Bourbak

bourdon- Deformatiemanometer op basis van de bourdonbuis. Wordt in het algemeen gebruikt voor het meten van hoge drukken (2-8000

Bourdon, Eugène

Bourdon, Eugène (1808-1884) Frans ingenieur. Verkreeg in 1849 patent op een manometer, waarvan het principe nog steeds wordt toegepast. De Boussingault, Jean Baptiste

Boussingault, Jean Baptiste (1802-1887) Frans biochemicus en landbouwkundige, hoogleraar te Parijs (1837). Werkterrein: stikstofkringloop, kooldioxi

bouwvoor

bouwvoor Het bovenste deel van een bodem, voor zover beïnvloed door bewerking (ploegen) of een sterke doorworteling. De bouwvoor komt grotendeels bovenconjunctie

boven- Trilling waarvan de frequentie een geheel aantal malen zo groot is als de grondtrilling. Bij hoorbare trillingen (geluid) en, minder juist, trilling, gedempte

bovenconjunctie Schijnbare samenstand van een planeet met de zon, waarbij de zon zich tussen de planeet en de aarde bevindt. De term wordt meestal bovenculminatie

bovenculminatie Meridiaanpassage van een circumpolaire ster waarbij de ster zich tussen de noordelijke hemelpool en het zuidpunt bevindt. Circumpolaire bovenloop

bovenloop Het gedeelte van de rivier dicht bij de bron waar meestal de rivierbedding nog relatief steil is. In de bovenloop overheerst de riviererosie. boventrilling

boventrilling Trilling waarvan de frequentie een geheel aantal malen zo groot is als de grondtrilling. Bij hoorbare trillingen (geluid) en, minder juist, bovenwinden

bovenwinden Luchtverplaatsingen in de atmosfeer op grotere hoogten, waardoor in lagere luchtlagen ontstane luchtdrukverschillen worden verminderd. Bowditch, Nathaniel

Bowditch, Nathaniel (1773-1838) Amerikaans wis- en sterrenkundige, maakte veel zeereizen en werd een bekwaam navigator. Zijn boek 'The new Bowen, Ira Sprague

Bowen, Ira Sprague (1898-1973) Amerikaans fysicus en astronoom, van 1931-1945 hoogleraar aan het California Institute of Technology, in 1946 Boyer, Paul D.

Boyer, Paul D. (geb. 1918) Amerikaans biochemicus die begin jaren vijftig begon aan het onderzoek naar ATP-vorming. Sinds 1983 professor emeritus Boyle, Robert

Boyle, Robert (1627-1691) Engels chemicus en fysicus, grondlegger van de analytische chemie. In zijn 'The sceptical chemist' (1661) bestreed hij alchemistische Bradley, James

Bradley, James (1692-1762) Engels sterrenkundige, in 1722 hoogleraar te Oxford en in 1742 directeur van de sterrenwacht te Greenwich. In 1728 Bragg, William Henry

Bragg, William Henry (1862-1942) Brits natuurkundige, hoogleraar te Adelaide, Leeds en Londen. Nobelprijs in 1915 (samen met zijn zoon) voor

Bragg, William Lawrence

Bragg, William Lawrence (1890-1971) Brits natuurkundige, hoogleraar te Manchester (1919-1937) en Cambridge. Nobelprijs in 1915 (met zijn vader Brahe, Tycho

Brahe, Tycho (1546-1601) Deens sterrenkundige, werkzaam te Uraniënborg (1576-1596) en Praag (1599). Deed talloze nauwkeurige waarnemingen, brak water

brak water Zoutsmakend water, maar met een lager zoutgehalte dan zeewater. Langs de kust ontstaat dit door vermenging van zoet oppervlaktewater brand

brand Vóórkomen van vuur op plaatsen waar dat niet gewenst is. Berust op de heftige reactie van brandbare materialen met zuurstof uit de lucht. Brand Brandes, Heinrich Wilhelm

Brand, Georg (1694-1768) Zweeds chemicus, van 1727-1730 directeur van het chemisch laboratorium van het mijnwezen, daarna keurmeester bij de Brattain, Walter Houser

Brandes, Heinrich Wilhelm (1777-1834) Duits natuurkundige en meteoroloog, hoogleraar te Breslau (vanaf 1811) en Leipzig (vanaf 1826). Deed branding

branding Eindigen van de zeegang (deining) bij de kust. Vaak gepaard gaande met een lichte stijging van de gemiddelde zeespiegelstand en het terugstromen brandingsnis

brandingsnis Nis aan de onderkant van een klifkust die ontstaat door de uitschurende werking van de branding.

brandkuil

brandkuil Door de prehistorische mens gegraven kuil waarin vuur werd gestookt. Waarschijnlijk om zo het vuur tegen te sterke wind te beschermen. brandpunt

brandpunt Het punt in een telescoop waar de evenwijdig invallende lichtstralen van een hemellichaam worden verenigd door de convergerende werking brandpuntsafstand

brandpuntsafstand Afstand tussen het brandpunt en het optisch middelpunt van een lens (of spiegel). Bij telescopen geldt in het algemeen dat een Brand, Georg

Brattain, Walter Houser (1902-1987) Amerikaans natuurkundige, werkzaam bij Bell Telephone Laboratories, hoogleraar te Harvard (1967). Nobelprijs

Braun, Karl Ferdinand

Braun, Karl Ferdinand (1850-1918) Duits natuurkundige. Nobelprijs in 1909 (samen met Marconi) voor zijn werk op het gebied van de radiotelegra

Braun, Wernher Magnus Maximilian von

Braun, Wernher Magnus Maximilian von (1912-1977) Duits-Amerikaans raketdeskundige. Hield zich vanaf 1932 bezig met het ontwikkelen van

breccie

breccie Verhard en hoekig afzettingsgesteente, bestaande uit door calciumcarbonaat (CaCO3) en/of siliciumoxide (SiO2) aaneengekitte gesteentefragmenten. Bredichin, Fjodor Aleksandrovitsj

Bredichin, Fjodor Aleksandrovitsj (1831-1904) Russisch astronoom, vanaf 1857 hoogleraar te Moskou en van 1890-1895 directeur van de Poelkova-breker

breker Zeegolf waarvan de golfhoogte zo groot is geworden ten opzichte van de golflengte dat hij instabiel wordt en ineenstort. Verloopt dit geleidelijk breking

breking (refractie) Verandering van de voortplantingsrichting van een golf. Treedt op bij de overgang van de ene stof naar de andere. In veel gevallen brekingshoek

brekingshoek Hoek tussen de normaal en de gebroken straal als een lichtstraal de grensovergang tussen twee stoffen passeert (gebroken wordt).

brekingsindex

brekingsindex Maat voor de afbuiging van lichtstralen bij de overgang van het ene medium naar het andere. Wanneer een lichtstraal onder een bepaalde breuk (geologie)

breuk (geologie) Het verschijnsel dat als gevolg van spanningen in de aardkorst gesteenten langs bepaalde vlakken afbreken. Meestal zullen de zo ontstane breuk (wisk.)

breuk (wisk.) (gebroken getal) Het quotiënt van twee (gehele) getallen die niet deelbaar zijn op elkaar, bijv. 3/5, 8/11, enz. Het getal boven de streep breukbreccie

breuk, echte Breuk waarbij de teller een kleiner (geheel) getal is dan de noemer, bijv. 1/3, 2/7, enz.

breuk, enkelvoudige

breuk, enkelvoudige Breuk waarbij teller en noemer twee gehele getallen zijn, bijv. 3/5 en 15/11.

breuk, kettingbreuk,

breuk, onechte Breuk waarbij de teller groter of gelijk is aan de noemer, bijv. 4/3, 3/3, enz.

breuk, repeterende

breuk, repeterende Decimale breuk waarin een bepaalde groep decimalen (repeterend deel of repetendum) steeds terugkeert. Het aantal cijfers in het breuk, samengestelde

breuk, samengestelde Breuk waarbij teller en/of noemer zelf uit een breuk bestaan, bijv. (3/5)/(8/11), (3/5)/2, 3/(8/11). Om verwarring te voorkomen breuk, stambreuk,

breuk, tiendelige (decimale breuk) Breuk waarvan de noemer een macht van tien is, bijv. 7/100, 3/1000, enz. Kan ook zonder breukstreep worden geschreven breuk, voortbrengende

breuk, voortbrengende Breuk waaruit een repeterende breuk ontstaat, bijv. 5/7=0,/714285/. 5/7 is de voortbrengende breuk.

breukbreccie Gesteentevorm die wordt aangetroffen op een breukvlak en die ontstaat doordat gesteenten langs het betreffende breukvlak worden stukgewreven. breuken, gelijknamige

breuken, gelijknamige Breuken met dezelfde noemer, bijv. 3/4 en 1/4, 6/11 en 9/11, enz. Om breuken op te kunnen tellen moeten ze eerst gelijknamig breuken, ongelijknamige

breuken, ongelijknamige Breuken waarvan de noemers niet gelijk zijn, bijv. 1/3 en 2/7, 4/7 en 2/15, enz.

breukgebergte

breukgebergte Gebergte dat ontstaat in een gebied met sterke breukactiviteit. Er ontstaan min of meer verticale en vaak ongeveer evenwijdig aan elkaar breuksplitsen

breuksplitsen Opsplitsen van een rationale functie in partiële breuken. Wordt dikwijls toegepast bij het integreren van een rationale functie.

breukvorming

breukvorming Het als gevolg van spanningen in de aardkorst breken van gesteenten langs bepaalde vlakken. Doordat de richting van deze spanningen breuk, echte

Brewster, David

Brewster, David (1781-1868) Schots natuurkundige, farmaceut en advocaat. Werkterrein: optica, met name reflectie, absorptie en polarisatie van licht. Bridgman, Percy Williams

Bridgman, Percy Williams (1882-1961) Amerikaans natuurkundige, vanaf 1926 hoogleraar aan de Harvard University. Nobelprijs in 1946 voor onderzoek

Briggs, Henry

Briggs, Henry (1561-1630) Engels wiskundige. Doceerde te Londen (1596-1616) en Oxford. Stelde met Napier de logaritmen in een decimaal systeem brikgrond

brikgrond Bodem waarin verplaatsing en inspoeling van kleideeltjes duidelijk aanwezig is. Vooral bij breukvlakken in de bodem bevindt zich een donkere brisante werking

B-ring De op een na helderste ring in het ringenstelsel van de planeet Saturnus, in 1610 ontdekt door Galileo Galilei. De binnenzijde van de B-ring b

brisante werking Versplinterende uitwerking van springstoffen. Hangt samen met de detonatiesnelheid. Springstoffen met brisante werking worden

Brisbane, Thomas Makdougall

Brisbane, Thomas Makdougall (1773-1860) Schots politicus en astronoom, kwam in 1789 in het leger, diende in Vlaanderen, West-Indië, Canada Brockhouse, Bertram N.

Brockhouse, Bertram N. (geb. 1918) Canadees fysicus, verbonden aan McMaster University, Hamilton, Ontario. Brockhouse kreeg in 1994 samen broeikaseffect

broeikaseffect Opwarming van de aarde als gevolg van absorptie van infrarode straling door sporegassen in de atmosfeer, vooral kooldioxide (CO2). broekbos

broekbos (moerasbos) Bos groeiend op een zeer vochtige bodem. Op zure grond bestaande uit berken en wilgen, op voedselrijke grond uit elzen, wilgen Broglie, Louis, duc de

Broglie, Louis, duc de (1892-1987) Frans natuurkundige. De Broglie kreeg in 1929 de Nobelprijs voor natuurkunde voor zijn bijdrage aan de golfm

bromaten

bromaten Zoutachtige verbindingen met broom als centraal ion in een complex ion. Krachtige oxidatiemiddelen.

bromiden

bromiden Zouten die het bromide-ion Br- bevatten, bijvoorbeeld kaliumbromide KBr. Ook wel koolstofbroomverbindingen.

bron

bron (ook: spreng) Scherp afgebakende plaats op de aardbodem waar overgang van grondwater naar oppervlaktewater optreedt. Dit kan zowel op het Brongniart, Alexandre

Brongniart, Alexandre (1770-1847) Frans geoloog. In zijn 'Essai d'une classification naturelle des reptiles' (1800) deelde hij de reptielen in vier groepen Bronstedt, Johannes Nicolaus

Bronstedt, Johannes Nicolaus (1879-1947) Deens fysisch-chemicus, vanaf 1908 hoogleraar te Kopenhagen. Hij hield zich onder andere bezig met bronziet

bronziet Mineraal uit de groep der inosilicaten, behorend tot de rombische pyroxenen; chemische samenstelling (Mg,Fe)SiO3. Hardheid 5½-6, dichtheid brookiet

brookiet Mineraal behorend tot de oxidengroep; chemische samenstelling TiO2, evenals rutiel en anataas. Rombisch, zwartbruin met blauwkleurige broom

broom Chemisch element, symbool Br, atoomnummer 35, atoomgewicht 79,904. Dichtheid 3120 kg/m3, smeltpunt: -7,2°C, kookpunt: 58,78°C. Bruinrode broomverbindingen

broomverbindingen Verbindingen van broom. Belangrijkste valentie -I in bromiden en koolstofverbindingen en +V in bromaten, verder ook +I en broomwater

broomwater Roodbruine oplossing van broom in water, maximaal 3,55 g/100 ml bij 20°C. In laboratoria veel gebruikt oxidatiemiddel. Vormt onder Brouwer, Dirk

Brouwer, Dirk (1902-1966) Amerikaans astronoom van Nederlandse afkomst, was na zijn assistentschap te Leiden (1923-1927) verbonden aan de Yale-Brouwer, Luitzen Egbertus Jan

Brouwer, Luitzen Egbertus Jan (1881-1966) Nederlands wiskundige, hoogleraar te Amsterdam (1912-1951). Grondlegger van de topologie en de brownse beweging

Brown, Ernest William (1866-1938) Amerikaans wis- en sterrenkundige van Engelse afkomst, van 1891-1907 hoogleraar aan Haverford College, daarn

Brown, Herbert Charles

Brown, Herbert Charles (geb. 1912) Amerikaans chemicus, hoogleraar te Purdue. Werkterrein: vrije radicalen, Friedel-Crafts-reacties. Nobelprijs chemie brugproteïnen

brownse beweging Beweging van kleine deeltjes in een vloeistof of rookdeeltjes in lucht. Ontstaat ten gevolge van de warmtebeweging van de vloeistof- Brown, Ernest William

brugproteïnen (tunnelproteïnen) Eiwitten die dwars door celmembranen lopen en een rol spelen bij het transport van voedingsstoffen en celproducten bruine bosbodem

bruine bosbodem Bodem die gekenmerkt wordt door een dikke humuslaag en de afwezigheid van uitspoeling. De bodem heeft een bruine kleur door bruine dwerg

bruine dwerg Ster waarvan de massa te gering is (kleiner dan 0,09 zonsmassa's) om straling te produceren door kernfusie in het inwendige. Een bruine bruinkool

bruinkool (ligniet) Donkerbruin, organisch afzettingsgesteente, ontstaan door inkoling van veen gevormd in het Tertiair. Bruinkool is daarom veel harder bruinspaat

bruinspaat Mineraal uit de fosfaatgroep; chemische samenstelling (Mg,Fe,Mn)CO3. Vormt samen met dolomiet CaMg(CO3)2 een mengreeks, waarvan brutoformule

brutoformule Formule van chemische verbindingen waarin wel het aantal atomen per molecule, maar niet hun volgorde, rangschikking en binding tot Buchner, Eduard

B-ster

B-ster Ster van spectraalklasse B. B-sterren worden gekarakteriseerd door sterke absorptielijnen van neutraal helium in hun spectra; de waterstoflijnen cadmium

Buchner, Eduard (1860-1917) Duits chemicus, hoogleraar te Breslau, Würzburg en Berlijn. Nobelprijs chemie in 1907 voor zijn onderzoekingen aan Buckland, William

Buckland, William (1784-1856) Brits geoloog en anglicaans priester, was de vader van Francis Trevelyan Buckland. Hij beschreef paleontologische

bui

bui Kortstondige, plaatselijke en meestal hevige neerslag met regendruppels of hagelkorrels, die tamelijk groot kunnen zijn. Ontstaat door opstijging buiging (natuurk.)

buiging (natuurk.) (diffractie) Verandering die objecten in de structuur van golffronten teweegbrengen. Door de objecten worden de golffronten voor buiging (sterrenk.)

buiging (sterrenk.) (diffractie) Afbuiging van (licht-)golven als gevolg van de aanwezigheid van obstakels in de lichtweg. Buiging treedt bijv. op wanneer buigingsrooster

buigingsrooster (tralie) De eerste buigingsroosters werden gemaakt door H.A. Rowland; men spreekt ook wel van een Rowland-tralie. Met een buigingsrooster buigingsschijfje

buigingsschijfje Cirkelvormig lichtschijfje dat gevormd wordt in het brandpunt van een telescoop die op een ster is gericht. De ster wordt niet puntvormig buigpunt

buigpunt Punt op een kromme (meestal een grafiek van een functie y=f(x)) waarvoor de tweede afgeleide nul is (f''(x)=0) en de derde afgeleide ongelijk buik (natuurk.)

buik (natuurk.) Punt in een staande golf waar de amplitudo het grootst is. De afstand tussen opeenvolgende buiken is gelijk aan de helft van de golflengte.

buiten- De nevenhoeken van de hoeken van een driehoek. Elke buitenhoek is gelijk aan de twee niet aanliggende hoeken van de driehoek.

buitenaards leven

buitenaards leven Verzamelnaam voor hypothetische levensvormen op andere plaatsen in het heelal dan de aarde. Voor zover bekend is de aarde de buitenhoeken

buitenhoeken Nevenhoeken van de hoeken van een driehoek. Elke buitenhoek is gelijk aan de som van de niet aanliggende hoeken van een driehoek.

buitenplaneet

buitenplaneet Planeet waarvan de baan buiten de baan van de aarde ligt. In ons zonnestelsel worden Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus en bultrots

bultrots Door ijs gepolijste rots. Deze rotsen krijgen door de erosie vaak een stroomlijnvorm die de bewegingsrichting van het ijs verraadt. In vergletsjerde bunder

bunder Eenheid van oppervlakte, verschilde naar streek in grootte van 8000 tot 14.000 m2. Was een tijdlang (van 1820-1937) officieel gelijkgesteld Bunsen, Robert Wilhelm

Bunsen, Robert Wilhelm (1811-1899) Duits chemicus, hoogleraar te Heidelberg. Onderzoekgebied: analytische chemie (spectraalanalyses, gassen, Burbidge-Peachey, Eleanor Margaret

Burbidge, Geoffrey Ronald (geb. 1925) Brits astrofysicus, hoogleraar aan de universiteit van Californië (1963-78). Van 1978-84 directeur van het buret

Burbidge-Peachey, Eleanor Margaret (geb. ca. 1925) Brits astronome. Van 1957-62 verbonden aan de Yerkes-sterrenwacht, sinds 1964 hoogleraar Burbidge, Geoffrey Ronald

buret Glazen buis met nauwkeurige schaalverdeling en een kraan waaruit men gemakkelijk druppel voor druppel een vloeistof kan laten stromen. Gebruikt burgerlijke schemering

burgerlijke schemering De periode waarin de zon minder dan 6° onder de horizon staat; gedurende deze periode is het niet echt donker, en zijn er burgerlijke tijd

burgerlijke tijd Tijdrekening zoals die in het dagelijks leven wordt gebruikt, waarbij een etmaal verdeeld is in 24 exact even lange uren. De burgerlijke Burgi, Joost

Burgi, Joost (1552-1632) Duits wis- en sterrenkundige, vanaf 1579 instrumentmaker aan het hof van Wilhelm IV van Hessen te Kassel, waar hij de Burnham, Sherburne Wesley

Burnham, Sherburne Wesley (1838-1921) Amerikaans astronoom. Aanvankelijk verslaggever, begon in 1869 met dubbelsterwaarnemingen. B. werkte Bussy, Antoine Alexandre Brutus

Bussy, Antoine Alexandre Brutus (1794-1882) Frans medicus en chemicus, hoogleraar en later ook directeur (1844-73) van de École de Pharmacie butaan

butaan Koolstofverbinding behorend tot de alkanen. Kleurloos gas, kookpunt: -0,5°C. Zeer brandbaar, bestanddeel van LPG, butagas, en dergelijke. butadieen

butadieen Koolstofverbinding behorend tot de alkenen, formule CH2=CHCH=CH2, met twee geconjugeerde dubbele bindingen. Kleurloos gas, kookpunt: buteen

buteen Koolstofverbinding behorend tot de alkenen. Kleurloos gas, kookpunt: -6,9°C tot 3,7°C, afhankelijk van de samenstelling. Technisch buteen Butenandt, Adolf Friedrich Johann

Butenandt, Adolf Friedrich Johann (1903-1995) Duits biochemicus. Butenandt was directeur van biochemische instituten te Danzig, Berlijn, Tübingen Buys Ballot, Christophorus Henricus Didericus

Buys Ballot, Christophorus Henricus Didericus (1817-1890) Nederlands wis- en natuurkundige, die het bekendst is geworden door zijn meteorologisch B-klimaat

cadmium (Cd) Een chemisch element, met giftige eigenschappen. Cadmium wordt in veel producten toegepast (coating om metaal te beschermen tegen cadmiumsulfide

cadmiumsulfide Verbinding met formule CdS. Twee kristalvormen en één amorfe vorm, dichtheid 3900-4500 kg/m3; geel, rood of bruingeel van kleur. cadmiumverbindingen

cadmiumverbindingen Verbindingen van het element cadmium. Uitsluitend valentie +II, bijvoorbeeld CdCl2 en CdO. Vooral oplosbare en vluchtige Caelum

Caelum (afk. Cae, Nederlandse naam: Graveerstift). Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 04h18m en 05h03m rechte klimming cafeïne

cafeïne Een stof die een mild stimulerende werking heeft op het centrale zenuwstelsel. Het gebruik ervan leidt daardoor tot grotere waakzaamheid. cala

cala Landschapsvorm, bestaande uit een korte, nauwe ria, gevormd in een klifkust van kalksteen. De cala ontstaat, evenals andere typen ria's, door verdrinking Calar Alto-sterrenwacht

Calar Alto-sterrenwacht Duits-Spaanse sterrenwacht op de bergtop Calar Alto in de Spaanse Sierra Nevada. De grootste telescoop op de sterrenwach

calcareniet

calcareniet Gesteente opgebouwd uit kalkfragmenten van 1/16 tot 2 mm groot. Vergelijkbaar met zandsteen; heeft echter een andere chemische samenstelling. calciet

calciet Mineraal behorend tot de carbonaatgroep, chemische samenstelling CaCO3. Kleurloos tot wit, met glasglans. Dichtheid 2700 kg/m3, hardheid calciferol

calciferol Een synthetisch vitamine (D2).

calcilutiet

calcilutiet Tot gesteente verhard kalkslib met deeltjes gemiddeld kleiner dan 1/16 mm. Calcilutiet kan ontstaan uit chemisch neerslag, veelal in de vorm calcineertrommel

calcineertrommel Reactor waarin een vaste stof wordt ontleed in een andere vaste stof en een gas. Het is een draaiende, schuin opgestelde trommel, calcirudiet

calcirudiet Tot gesteente verhard grind, grotendeels opgebouwd uit kalkfragmenten, waarvan de korrels gemiddeld groter zijn dan 2 mm. Veelal gevormd calcitonine

calcitonine Hormoon uit de schildklier. Verlaagt het calciumgehalte van het bloed. Werkt tegengesteld aan het parathormoon uit de bijschildklieren.

calcium

calcium (Ca) Een onmisbaar chemisch element dat als bouwstof in het skelet, schelp of schaal, als factor bij de bloedstolling en in de spierstofwisseling calciumcarbide

calciumcarbide (carbid) Verbinding met formule CaC2. Calciumzout van acetyleen; behoort tot de zoutachtige carbiden. Kleurloze kristallen; dichtheid calciumcarbonaat

calciumcarbonaat Verbinding met formule CaCO3. Kleurloze kristallen; twee kristalvormen: calciet (dichtheid circa 2750 kg/m3, stabiel beneden 30°calciumchloride

calciumchloride Verbinding met formule CaCl2. Kleurloze kristallen CaCl2.6H2O; dichtheid 2512 kg/m3, verliest boven 200°C het kristalwater, smeltpunt: calciumcyaanamide

calciumcyaanamide Verbinding met formule CaCN2, structuur Ca=N-CN. Kleurloze kristallen; dichtheid 2290 kg/m3, smeltpunt: 1340°C. Ontleedt calciumfluoride

calciumfluoride Verbinding met formule CaF2. Kleurloze kristallen; dichtheid 3180 kg/m3, smeltpunt: 1403°C, kookpunt: 2513°C. Onoplosbaar in calciumoxide

calciumoxide (gebrande kalk) Verbinding met formule CaO. Witte kristallen; dichtheid 3320 kg/m3, smeltpunt: 2572°C, kookpunt: 2850°C. Reageert calciumsulfaat

calciumsulfaat Verbinding met formule CaSO4. Tal van vormen bekend, onder andere anhydriet (watervrij) CaSO4, gips (bestanddeel van talloze gesteent

calciumverbindingen

calciumverbindingen Verbindingen van het element calcium. Steeds met Ca(II), waarbij sterke neiging tot vormen van ionen Ca2+. Meeste calciumverbindingen caldeira

caldeira Grote, vaak samengestelde vulkaankrater op de top van een schildvulkaan.

caldera

caldera Zeer grote vulkaankrater met een doorsnede van enkele kilometers. De grootste caldera bevindt zich op Jawa en beslaat 1810 km2. Een caldera caliche

caliche Zoutkorst die het oppervlak bedekt in een woestijnlandschap. Ontstaat doordat onder invloed van de hoge temperatuur het grondwater met de californium

californium Chemisch element, symbool Cf, atoomnummer 98, behoort tot de transuranen. Van Cf zijn alleen radioactieve isotopen bekend, massage

Callippus

Callippus (ca. 370-ca. 300 v.C.) Grieks astronoom, leerling van Eudoxus, wiens uit concentrische kristallen bollen bestaande planetenstelsel hij uitbreidde Callisto (sterrenk.)

Callisto (sterrenk.) Buitenste van de vier grote Galileïsche manen van de planeet Jupiter, in 1610 ontdekt door Galileo Galilei. Callisto bevindt zich Callovien

Callovien Bovenste etage en tijd van de Midden Jura. Afgeleid van Kellaway in Wiltshire (Engeland) en ingevoerd door A.D. d'Orbigny in 1844.

calorie

calorie Verouderde eenheid voor energie (warmte), symbool: cal. Definitie: 1 calorie is de hoeveelheid warmte die nodig is om 1 gram water van 14,5° calorimeter

calorimeter Toestel voor het doen van warmteproeven. Is daartoe zo ingericht dat warmteopname en -afgifte naar de omgeving zoveel mogelijk worden Caloris Planitia

Caloris Planitia Groot inslagbekken op de planeet Mercurius, in 1974 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaanse ruimtesonde Mariner Calvin, Melvin

Calvin, Melvin (geb. 1911) Amerikaans chemicus, hoogleraar te Berkeley. Calvin werkte al vanaf 1937 aan de universiteit van Californië te Berkeley, Calypso (sterrenk.)

Calypso (sterrenk.) Een van de kleine maantjes van de planeet Saturnus, in 1980 ontdekt op foto's die werden gemaakt door de Amerikaanse ruimtesondes Cambrium

Cambrium Onderste systeem en periode van het Paleozoïcum; radiometrisch bepaalde ouderdom 500-570 miljoen jaar. De naam is afgeleid van Cambria, Camelopardalis

Camelopardalis (afk. Cam, Nederlandse naam: Giraffe) Circumpolair sterrenbeeld, gelegen tussen 03h11m en 14h25m rechte klimming en +53° en +camera obscura (kunst)

camera obscura (kunst) Lichtdichte doos met aan de voorkant een klein gaatje en aan de binnenzijde van de achterwand een matglas. Voorloper van

Campanien

Campanien Etage en tijd van het Boven Krijt, tussen het Coniacien en Maastrichtien, afgeleid van de streek Champagne (Latijn: Campania) in het noordelijk Campbell, William Wallace

Campbell, William Wallace (1862-1938) Amerikaans astronoom, vanaf 1890 werkzaam op de Lick-sterrenwacht; in 1901 directeur. Verrichtte spectroscop

Canada-France-Hawaii Telescope

Canada-France-Hawaii Telescope (CFHT) Grote spiegeltelescoop met een spiegelmiddellijn van 3,6 meter op de 4200 m hoge bergtop Mauna Kea Cancer

Cancer (afk. Cnc, Nederlandse naam: Kreeft) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 07h53m en 09h19m rechte klimming en +cancriniet

cancriniet Mineraal uit de groep der tektosilicaten, behorend tot de veldspaatvervangers. Cancriniet kent echter ook andere samenstellingen, zodat de candela

candela (kaars) Eenheid van lichtsterkte, één van de negen grondeenheden van het SI-stelsel. Symbool: cd. Definitie: 1 cd is de lichtsterkte van een Canes Venatici

Canes Venatici (afk. CVn, Nederlandse naam: Jachthonden) Gedeeltelijk circumpolair sterrenbeeld, gelegen tussen 12h04m en 14h05m rechte klimming canetti

canetti 1. Draagbaar meetinstrument voor het bepalen van de hoek waaronder men twee punten aan de hemel waarneemt. Het sextant bestaat uit een Canis Major

Canis Major (afk. CMa, Nederlandse naam: Grote Hond) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 06h09m en 07h26m rechte klimming Canis Minor

Canis Minor (afk. CMi, Nederlandse naam: Kleine Hond) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 07h04m en 08h09m rechte klimming cannel-kolen

cannel-kolen Dofgrijze, vette steenkool, geheel opgebouwd uit sporenmateriaal. Rijk aan bitumina en gassen, die bij verhitting vrijkomen (vooral etheen). Cannizzaro, Stanislao

Cannizzaro, Stanislao (1826-1910) Italiaans chemicus, hoogleraar te Genua en Rome. Onderzocht reacties van benzaldehyde, benzoëzuur en aldehyd

Cannon, Annie Jump

Cannon, Annie Jump (1863-1941) Amerikaans astronome, vanaf 1897 werkzaam op de Harvard-sterrenwacht, waar zij vanaf 1911 de fotografische Canon der Finsternisse

Canon der Finsternisse Catalogus met tijdstippen en zichtbaarheidszones van alle zons- en maansverduisteringen tussen 1207 v. C. en 2163 n. C.,

Canopus

Canopus (Alfa Carinae) Helderste ster in het sterrenbeeld Carina (Kiel), op een afstand van ca. 1000 lichtjaar. Canopus is een geel-witte superreus Cantabrien

Cantabrien Niet erkende etage en tijd, voorgesteld voor het bovenste gedeelte van het Boven Carboon, afgeleid van het Cantabrisch Gebergte in Noord-Cantor, Georg Ferdinand Ludwig Philip

Cantor, Georg Ferdinand Ludwig Philip (1845-1918) Duits wiskundige, vooral bekend door zijn werk op het gebied van de verzamelingenleer. Zi

canyon

canyon (Sp.: cañon = pijp) Diep, kloofvormig dal, ontstaan door de insnijdende erosie van een meanderende rivier. Het bekendst is de Grand Canyon capaciteit (natuurk.)

capaciteit (natuurk.) Verhouding tussen de lading (Q) op de platen van een condensator en de spanning (V) erover. Symbool: C; eenheid: farad (= Capella

Capella (Alfa Aurigae) Helderste ster in het sterrenbeeld Auriga (Voerman), op een afstand van 45 lichtjaar. Het is een gele reuzenster van spectraaltype capillair water

capillair water Water dat zich in de poriën van de grond boven de grondwaterspiegel bevindt. Dit water kan als gevolg van capillaire stijging via de capillaire stijging

capillaire stijging (ook: capillaire werking) Het verschijnsel dat een vloeistofniveau in een zeer smalle buis hoger staat dan buiten de buis. Dit verschijnsel capillaire zone

capillaire zone Deel van de bodem, gelegen tussen de funiculaire zone en de grondwaterspiegel waarin alle poriën gevuld zijn met water en in verbinding capillariteit

capillariteit Verschijnsel dat een vloeistofniveau in een zeer smalle buis hoger (capillaire stijging) of lager (capillaire daling) staat dan buiten de buis. Capra, Fritjof

Capra, Fritjof (geb. 1939) Oostenrijks-Amerikaans natuurkundige en filosoof. Capra is van mening dat het huidige paradigma, het wetenschappelijk Capricornus

Capricornus (afk. Cap, Nederlandse naam: Steenbok) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 20h04m en 21h57m rechte klimming caprolactam

caprolactam (1,6-hexaanlactam) Kleurloze hygroscopische kristallen; dichtheid van de vloeistof bij het smeltpunt 1020 kg/m3, smeltpunt: 70°C, ontleedt caraat

caraat (crt) Maat voor het gewicht van edelstenen (1 caraat = 0,2 g). Niet te verwarren met de karaat die gebruikt wordt om het gehalte aan goud aan Caradoc

Caradoc (Caradocian) Onderste etage en tijd van het Boven Ordovicium, genoemd naar Caradoc (Church Stretton) in het Engelse graafschap Shropshire. carbanion

carbanion (carbeniaation) Koolstofverbinding waarin veel negatieve lading op een koolstofatoom is geconcentreerd. Meestal geen echte ionen door carbeen

carbeen Koolstofverbinding met formule CH2. Zeer reactief tussenproduct dat niet is te isoleren. Bevat twee ongebonden elektronen, die als paar (singlettoestand)

carbiden

carbiden Verbindingen van koolstof met een ander element. Men onderscheidt: 1. zoutachtige carbiden, zoals calciumcarbide, die met water en dergelijke carbonaatgroep

carbonaatgroep Groep mineralen, behorend tot de niet-silicaten. Omvat carbonaten als calciet (kalkspaat), dolomiet, magnesiet, sideriet; daarnaast carbonado

carbonado Aggregaat van kleine, vaak grijze of zwarte diamantkristalletjes. Door de onregelmatige ligging der kristallen is er geen goed splijtvlak, carbonaten

carbonaten Verbindingen met koolstof-ionen in een complex ion van formule CO3

carboniumion (carbeniumion) Koolstofverbinding waarin veel positieve lading op een koolstofatoom is geconcentreerd. Meestal geen echte ionen door carbonzuren

carbonzuren Organisch zuur, bestaande uit een koolstofketen (R) met een carboxylgroep (-COOH). Eenvoudige monocarbonzuren zijn bijvoorbeeld carbonzuuranhydriden

carbonzuuranhydriden Derivaten van carbonzuren met algemene formule RCOOCOR (waarbij R een koolstofketen of een H-atoom voorstelt); (in carbonzuurchloriden

carbonzuurchloriden Derivaten van carbonzuren met algemene formule RCOCl,waarbij R een koolstofketen of een H-atoom voorstelt; ontstaan door

Carboon

Carboon Systeem en periode van het Paleozoïcum, tussen Devoon en Perm, met een radiometrisch bepaalde ouderdom van 345-280 miljoen jaar. Het Cardano, Hieronimo

Cardano, Hieronimo (ook: Hieronymus Cardanus; 1501-1576) Italiaans wiskundige, medicus en wijsgeer. Gaf een oplossing voor gereduceerde ver

Carina

Carina (afk. Car, Nederlandse naam: Kiel) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 06h02m en 11h18m rechte klimming en ?51° Carme

Carme Een van de buitenste kleine manen van de planeet Jupiter, in 1938 ontdekt door S.B. Nicholson. De gemiddelde afstand tot het planeetmiddelpunt carnalliet

carnalliet Mineraal, behorend tot de halogeniden, chemische samenstelling KMgCl3.6H2O. Rombische kristallen; kleurloos of rood door hematietinsluitsels. carneool

carneool (corneool, kornalijn) Roodgekleurde crypto-kristallijne variëteit van het mineraal kwarts (SiO2), vaak geel of bruin. Verkrijgt na verhitting

Carnot, Nicolas Léonard Sadi

Carnot, Nicolas Léonard Sadi (1796-1832) Frans natuurkundige, militair ingenieur in het leger van Napoleon. Concentreerde zich na de val van Napoleon

caroteen

caroteen (provitamine A) Geel- tot oranjekleurig pigment, dat wijdverbreid in het planten- en dierenrijk voorkomt (o.a. in worteltjes (carota = wortel), Carothers, Wallace Hume

Carothers, Wallace Hume (1896-1937) Amerikaans chemicus, hoogleraar in Illinois en Harvard, mededirecteur van Dupont de Nemours (1928). carrageen

carrageen Stroperig bindmiddel, verkregen door extractie van de roodwieren Chondrus crispus en Gigartina stellata; rijk aan alginezuur: bestanddeel Carrington, Richard Christopher

Carrington, Richard Christopher (1826-1875) Engels amateur-astronoom, vond uit waarnemingen van zonnevlekken (1853-1861) dat de rotatietijd cartografie

cartografie De wetenschap die zich bezighoudt met het samenstellen, vervaardigen en reproduceren van kaarten. De eerste wetenschappelijke benadering cartografie, historische

cartografie, historische Studie van de geschiedenis van geografische kaarten. De historische cartografie geeft inzicht in zowel het veranderende wereldbeeld cartogram

cartogram Geografische kaart waarop door middel van kleuren of arceringen regionale verschillen van een bepaald verschijnsel (hoeveelheid neerslag, cascade (geo.)

cascade (geo.) Kleine waterval of achter elkaar gelegen serie van zulke watervallen. Het verschijnsel lijkt in principe sterk op dat van de cataract, maar caseïne

caseïne Een in water oplosbaar volwaardig eiwit dat o.a. in melk voorkomt. Het gaat over in onoplosbaar paracaseïne onder invloed van lebferment.

Casimir, Hendrik Brugt Gerhard

Casimir, Hendrik Brugt Gerhard (geb. 1909) Nederlands natuurkundige, hoogleraar te Leiden (1933-1977). Voorzitter van de Koninklijke Nederlandse Cassegrain-telescoop

Cassegrain, Nicolas (17e eeuw) Frans fysicus, hoogleraar aan het Collège de Chartres. In 1672 stelde hij een verbetering voor van de spiegelkijker Cassini

Cassegrain-telescoop Spiegeltelescoop met een 'opgevouwen' stralengang. Het sterlicht wordt door de parabolische hoofdspiegel naar een bolle, hyperbolische Cassegrain, Nicolas

Cassini Naam van een Amerikaanse ruimtesonde voor onderzoek aan de planeet Saturnus. Cassini wordt in oktober 1997 gelanceerd, en zal in 2004 Cassini-scheiding

Cassini, Jean Dominique (1625-1712) Italiaans (na 1673 Frans) astronoom, geboren als Giovanni Domenico Cassini, vanaf 1671 hoofd van de sterrenw

Cassini-scheiding Betrekkelijk leeg gebied in het ringenstelsel van de planeet Saturnus met een breedte van ca. 4000 km, in 1675 ontdekt door de Cassini, Jean Dominique

Cassiopeia (sterrenk.) (afk. Cas) Sterrenbeeld aan de noordelijke hemel, tussen rechte klimming 23h en 3h30m en declinatie 55° en 75°. Circumpo

Cassiopeia A

Cassiopeia A Helderste bron van radiostraling in het sterrenbeeld Cassiopeia, ontdekt in 1948 en in 1951 geïdentificeerd als een lichtzwakke nevel Cassiopeia (sterrenk.)

Castalia

Castalia Planetoïde die in augustus 1989 op vier miljoen kilometer afstand langs de aarde vloog. Tijdens die passage werd Castalia met behulp van Castor (sterrenk.)

Castor (sterrenk.) (Alfa Geminorum) De op een na helderste ster in het sterrenbeeld Gemini (Tweelingen), op een afstand van 45 lichtjaar. Castor is cataclysmische veranderlijke

cataclysmische veranderlijke Verzamelnaam voor sterren die helderheidsuitbarstingen vertonen. Tot de cataclysmische veranderlijken (CV-sterren) catadioptrisch systeem

catadioptrisch systeem Spiegeltelescoop die voorzien is van een speciaal gevormde correctielens om de afbeeldingsfouten te compenseren. De beke

cataract (geol.)

cataract (geol.) Grote waterval of serie watervallen. Een cataract kan ontstaan wanneer een rivier zich plaatselijk diep insnijdt, terwijl de achterwaartse catastrofenleer

catastrofenleer Door Georges Cuvier opgestelde theorie waarin korte, enorm ingrijpende gebeurtenissen (catastrofen) de verklaring vormen voor abrupte catastrofentheorie (sterrenk.)

catastrofentheorie (sterrenk.) Oorspronkelijk de theorie dat het leven op aarde in het geologische verleden regelmatig door wereldwijde catastrofen catastrofentheorie (wisk.)

catastrofentheorie (wisk.) Wiskundige theorie over discontinue overgangen in systemen die door continue variabelen bepaald zijn. De opsteller van catecholaminen

catecholaminen Een verzameling aminen die een belangrijke rol spelen in de hersenen als neurotransmitter. Belangrijke catecholaminen zijn dopamine, Cauchy, Augustin Louis

Cauchy, Augustin Louis (1789-1857) Frans wiskundige en theoretisch natuurkundige. Cauchy is vooral bekend geworden door zijn baanbrekend w

Cavalieri, Francesco Bonaventura

Cavalieri, Francesco Bonaventura (1598-1647) Italiaans wiskundige, hoogleraar te Bologna (1629). Ervan uitgaande dat een lijn bestaat uit een sommatie Cavendish, Henry

Cavendish, Henry (1731-1810) Brits chemicus en natuurkundige, briljant experimentator. Ontdekte waterstof (dat hij als flogiston opvatte), analyseerde cavitatie

cavitatie Ontstaan van vacuümbellen bij heftige beroering van een vloeistof, o.a. door pompen, scheepsschroeven, enz. Na het ontstaan imploderen Cayley, Arthur

Cayley, Arthur (1821-1895) Engels wiskundige en advocaat, hoogleraar te Cambridge (1863). Werkterrein: elliptische en abelse functies, differentiaalvergelijkingen, Cech, Thomas Robert

Cech, Thomas Robert (geb. 1947) Amerikaans (bio)chemicus, sinds 1983 hoogleraar aan de University of Colorado in Boulder. Cech kreeg in 1989

celademhaling

celademhaling stofwisselingsproces in de cel, waarbij koolstofbevattende brandstoffen (met name koolhydraten, maar ook eiwitten en vetten) met behulp celestiet

celestiet (coelestien) Mineraal uit de sulfaatgroep; dankt naam aan de hemelsblauwe kleur. Chemische samenstelling SrSO4; hardheid 3-3½, dichtheid celgroei

celgroei Volumevergroting in alle richtingen van de na een celdeling ontstane dochtercellen door vermeerdering van de hoeveelheid protoplasma. Bij celhybridisatie

celhybridisatie Laten versmelten van twee verschillende celtypen (uit verschillende weefsels, zelfs uit verschillende organismen of soorten) of 'transplanteren' cellobiasen

cellobiasen Groep enzymen die de afbraak van cellobiose tot glucose katalyseren. Komen slechts voor bij bacteriën en ongewervelde dieren. In de pens cellobiose

cellobiose Disaccharide opgebouwd uit twee glucose-eenheden met een ?-1-4-glucosidische binding. Het vormt de basiseenheid van cellulose en hemicellu

cellulase

cellulase Enzym dat cellulose kan afbreken tot cellobiose. Komt voor bij bepaalde bacteriën, schimmels, sommige slakken (die bladeren eten) en houtetende cellulose

cellulose Polysaccharide opgebouwd uit meer dan 150 natuurlijke glucose-eenheden met een ?-1-4-glucosidische binding. Komt in de natuur in grote celluloseacetaat

cellulose, geregenereerde

cellulose, geregenereerde Cellulose die door oplossen uit cellulosebevattende grondstoffen is geëxtraheerd en vervolgens weer onoplosbaar gemaakt.

celluloseacetaat Derivaat van cellulose, waarbij 65-100% van de vrije OH-groepen is vervangen door acetaatgroepen (cellulose-O-COCH3). Bereiding: cellulosenitraat

cellulosenitraat (ook wel, maar foutief, bekend als nitrocellulose). Derivaat van cellulose, waarbij gewoonlijk 65-95% van de vrije OH-groepen vervangen cellulosexanthogenaat

cellulosexanthogenaat Derivaat van cellulose, waarbij circa één op de negen OH-groepen vervangen is door een xanthogenaatgroep. Ontstaat door

Celsius- Temperatuurschaal gedefinieerd door het ijs- en stoompunt (overeenkomend met 273,15K en 373,15K), die overeenk

Celsius, Anders (1701-1744) Zweeds sterren- en natuurkundige, hoogleraar te Uppsala (1730). Een der eersten die de helderheid van sterren met een cementatie

Celsius-schaal

Celsius-schaal Temperatuurschaal waarbij het vriespunt van water gelijk gesteld wordt aan 0° en het kookpunt van water aan 100°. De Celsius-schaal Celsius, Anders

cementatie (verkitting) Verharding van zacht gesteente doordat de poriënruimte geheel of gedeeltelijk gevuld wordt met mineralen, zoals opaal, calciet cementiet

cementiet (ijzercarbide, bèta-ijzer) Verbinding die soms wordt opgevat als legering van ijzer met 6,7% koolstof. Is aanwezig in alle koolstofhoudend Cénomanien

Cénomanien (Cenomaan) Onderste etage en tijd van het Boven Krijt. In 1842 zo genoemd door A.D. d'Orbigny naar Cenomanum (Le Mans) in het Centaur

Centaur Nederlandse naam van het sterrenbeeld Centaurus.

Centaurus

Centaurus (afk. Cen, Nederlandse naam: Centaur) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 11h03m en 14h59m rechte klimming Centaurus A

Centaurus A Helderste radiobron in het sterrenbeeld Centaurus (Centaur). In 1952 werd Centaurus A geïdentificeerd met het elliptische sterrenstelsel Centaurus X-3

Centaurus X-3 Heldere bron van röntgenstraling in het sterrenbeeld Centaurus (Centaur). Waarnemingen door de Amerikaanse Uhuru-satelliet lieten centiel

centiel Een statistische eenheid die een honderdste deel van een verzameling scores representeert. Wanneer een proefpersoon bij een psychologische centicenti-

Centraal Bureau voor de Statistiek

Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) Nederlands overheidsorgaan (opgericht 1899), ressorterend onder het ministerie van Economische Zaken, centrale ster

centrale ster Ster die zich in het middelpunt bevindt van een planetaire nevel. Het gas in de nevel is door de centrale ster uitgestoten, waarbij het grootste centrale verdikking

centrale verdikking Kerngebied van een spiraalvormig sterrenstelsel zoals ons eigen Melkwegstelsel. Spiraalstelsels en balkspiraalstelsels zijn sterk Centre Européen de la Recherche Nucléaire

Centre Européen de la Recherche Nucléaire (CERN) In 1952 opgerichte Europese organisatie voor zuiver wetenschappelijk onderzoek op het gebied cepheïde

cepheïde Langperiodieke veranderlijke ster, genoemd naar het prototype, Delta Cephei. Cepheïden hebben een lichtwisselingsperiode die uiteenloopt Cepheus (sterrenk.)

Cepheus (sterrenk.) (afk. Cep, Nederlandse naam: Cepheus) Circumpolair sterrenbeeld, gelegen tussen 20h01m en 08h30m rechte klimming en +51° Cerenkov-straling

Cerenkov, Pavel Aleksejevitsj (1904-1990) Russisch fysicus, werkzaam aan het Instituut voor Natuurkunde van de Russische Academie van Wetenschappen Ceres (sterrenk.)

Cerenkov-straling Elektromagnetische straling die uitgezonden wordt wanneer een elektrisch geladen deeltje door een medium beweegt met een snelheid Cerenkov, Pavel Aleksejevitsj

Ceres (sterrenk.) De grootste en eerst ontdekte planetoïde, ontdekt in 1801 door G. Piazzi. Omlooptijd 4,6 jaar; gemiddelde afstand tot de zon 2,8 cerimetrie

cerimetrie Oxydimetrie met behulp van ceriumverbindingen, waarbij redoxreacties tussen Ce4+ en Ce3+ optreden. Als indicator gebruikt men een ijzercomplex cerium

cerium Chemisch element, symbool Ce, atoomnummer 58, atoomgewicht 140,12. IJzerachtig metaal, in verschillende vormen bekend, dichtheid 6670-ceriumverbindingen

ceriumverbindingen Verbindingen van het element cerium. Valenties +III (kleurloos) en +IV (gekleurd), waarvan Ce(IV) een sterk oxidatiemiddel Cerro Tololo Inter-American Observatory

Cerro Tololo Inter-American Observatory (CTIO) Amerikaanse sterrenwacht op het zuidelijk halfrond, die is gebouwd op de 2200 meter hoge bergtop certatie

certatie Verschijnsel dat zaadcellen die in een vrouwelijk organisme naar de eicel toe bewegen, een verschillende snelheid hebben, afhankelijk van cerusiet

cerusiet Mineraal uit de carbonaatgroep. Vormt rombische kristallen en wordt tot de aragonietreeks gerekend. Chemische samenstelling PbCO3; kleurloos cesium

cesium Chemisch element, symbool Cs, atoomnummer 55, atoomgewicht 132,9054. Zeer zacht, goudkleurig metaal; dichtheid 1900 kg/m3, smeltpunt: cesiumklok

cesium-137 (Cs) Een van de gevaarlijkste radioactieve isotopen van het element cesium dat zich ophoopt in de voedselketens via planten en het spierweefsel Cetus

cesiumklok Atoomklok berustend op een trilholte gevuld met cesiumatomen. In de trilholte wordt hoogfrequente energie gestraald. De frequentie hiervan cesiumverbindingen

cesiumverbindingen Verbindingen van het element cesium. Alleen valentie +I, bijna met uitsluitend ionen Cs+. CsOH is de sterkste bekende base. cesium-137

Cetus (afk. Cet, Nederlandse naam: Walvis) Sterrenbeeld op de hemelequator, gelegen tussen 23h55m en 03h21m rechte klimming en ?25° en +10° declinatie. Ceulen, Ludolph van

Ceulen, Ludolph van (1540-1610) Nederlands wiskundige en schermmeester. Doceerde aan de ingenieursschool te Leiden (1600). Werd bekend door

Ceva, Giovanni

Ceva, Giovanni (ca. 1647-1734) Italiaans wis- en natuurkundige, hoogleraar te Mantua. Bewees in 'De lineis rectis' (1678) de vergeten stelling van cfk's

cfk's (chloorfluorkoolwaterstoffen) Groep verbindingen die o.a. worden gebruikt als drijfgas in spuitbussen en als koelmedium. Ze vormen een bedreiging CGS-stelsel

CGS- Eenhedenstelsel waarin de centimeter, de gram en de seconde als grondeenheden worden gebruikt. De eenheid van kracht eenhedenstelsel, coherent

CGS-stelsel Eenhedenstelsel waarin de centimeter, de gram en de seconde als grondeenheden worden gebruikt.

chabasiet

chabasiet Mineraal behorend tot de zeolietgroep. Trigonale, kubusvormige kristallen; wit tot roze van kleur. Komt voor in holten in stollingsgesteenten.

Chadwick, James

Chadwick, James (1891-1974) Brits natuurkundige, hoogleraar te Liverpool (1935-1948) en Cambridge (tot 1959). Nobelprijs in 1935 voor de ontdekking chain (natuurk.)

chain (natuurk.) Oude lengte-eenheid; komt overeen met 20,117 m. Daarnaast de oppervlakte-eenheid square chain, die overeenkomt met 404,7 m2

chalcedoon

chalcedoon (calcedoon) Verzamelnamen voor crypto-kristallijne variëteiten van het mineraal kwarts (SiO2). Sierstenen als carneool, agaat, onyx en

Challenger

Challenger Amerikaans ruimteveer (space shuttle) dat op 29 januari 1986 72 seconden na de lancering explodeerde door een lek in het afdichtingssysteem Challis, James

Challis, James (1803-1882) Engels predikant en astronoom, vanaf 1836 directeur van de sterrenwacht te Cambridge. Challis wordt vaak genoemd Chamaeleon

Chamaeleon (afk. Cha, Nederlandse naam: Kameleon) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 07h32m en 13h48m rechte klimming Chamberlain, Owen

Chamberlain, Owen (geb. 1920) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar te Berkeley (1958). Nobelprijs in 1959 voor de ontdekking van het antiproton. chamosiet

chamosiet IJzerrijke variëteit van chloriet, een mineraalgroep uit de fyllosilicaten. Groen tot zwart van kleur; hardheid 2, dichtheid circa 3000 kg/m

Chancellor, Richard

Chancellor, Richard (10 november 1556) Brits zeevaarder en ontdekkingsreiziger. Ondernam in 1553, onder Sir Hugh Willoughby, een expeditie d

Chandler, Seth Carlo (1846-1913) Amerikaans astronoom. Registreerde omstreeks 1885 schommelingen in de poolshoogte, merkbaar aan de geringe Chandrasekhar-limiet

Chandler-periode

Chandler-periode Periode van ca. 415 tot 433 dagen (ca. 14 maanden) waarin de poolshoogte een kleine schommeling uitvoert, merkbaar aan geringe Chandler, Seth Carlo

Chandrasekhar, Subrahmanyan (1910-1995) Indiaas-Amerikaans theoretisch astrofysicus. In 1936 vestigde hij zich in de Verenigde Staten, waar Chardonnet, Louis Marie Hilaire Bernigaud

Chandrasekhar-limiet De grootst mogelijke massa voor een witte dwergster, ca. 1,4 zonsmassa's. Een ster die zwaarder is dan de Chandrasekhar-limiet Chandrasekhar, Subrahmanyan

Chardonnet, Louis Marie Hilaire Bernigaud (1839-1924) Frans chemicus en industrieel, begon in 1878 aan de ontwikkeling van een kunstvezel door Chargaff, Erwin

Chargaff, Erwin (geb. 1905) Oostenrijks-Amerikaans scheikundige, hoogleraar aan de Columbia universiteit te New York (1952-74). Toonde het bestaan Charlier, Carl Wilhelm Ludwig

Charlier, Carl Wilhelm Ludwig (1862-1934) Zweeds astronoom, was hoogleraar en directeur van de sterrenwacht te Lund. Hij paste statistische methoden Charon (sterrenk.)

Charon (sterrenk.) Maan van Pluto, in 1978 ontdekt door de Amerikaan James W. Christy. Draait in dezelfde tijd om Pluto als Pluto om zijn as (6,4 Charpak, Georges

Charpak, Georges (geb. 1924) Frans fysicus, sinds 1959 werkzaam bij CERN, de Europese organisatie voor kernonderzoek bij Genève. Charpak kreeg chelaat

chelaat Verbinding waarbij een centraal deeltje is omgeven door een molecule (ligand) dat op meer dan één plaats met het centrale deeltje samenhangt. cheleren

cheleren Vorming van coördinatiecomplexen van metaalionen, waardoor het metaalion zijn gebruikelijke eigenschappen verliest, ten gevolge van de chemie

chemie (scheikunde) Natuurwetenschap waarin de samenstelling en de omzetting van materie wordt onderzocht. Het bepalen van de eigenschappen chemie, analytische

chemie, analytische Chemische wetenschap waarin methoden worden ontwikkeld om de samenstelling van mengsels te bepalen. Hoofdverdeling in chemie, anorganische

chemie, anorganische Chemische wetenschap waarin samenstelling, reacties en eigenschappen worden bestudeerd van alle verbindingen, behalve chemie, fysische

chemie, fysische Chemische wetenschap waarin de eigenschappen van verbindingen en fasen en verloop van reacties worden onderzocht. Het gaat chemie, geochemie,

chemisch laboratorium Laboratorium ingericht voor chemisch onderzoek en uitvoering van chemische processen op kleine schaal.

chemisch symbool

chemisch symbool Een- of tweeletterig symbool gebruikt voor het noteren van de chemische elementen. Voor een aantal elementen afgeleid van Latijnse chemische formule

chemische formule Schrijfwijze voor de samenstelling en vaak ook de structuur van verbindingen met gebruikmaking van chemische symbolen. B

chemische sedimenten

chemische sedimenten Stoffen die neerslaan op de aarde, doordat stoffen opgelost in grond- of oppervlaktewater een chemische binding aangaan.

chemische tuin

chemische tuin Grillige aangroei - vaak in plantachtige structuren - van onoplosbare verbindingen die een semi-permeabele laag vormen die telkens

chemisorptie

chemisorptie (chemische adsorptie) Reactie aan het oppervlak van een vaste stof, waardoor deze overdekt wordt met een laagje andersoortige moleculen. chenier

chenier Zandrug, vaak kronkelig van vorm, op moerassige afzettingen in een deltagebied. Ontstaat tijdens een periode met stabiele zeespiegel. Stijgt Chevreul, Michel Eugène

Chevreul, Michel Eugène (1786-1889) Frans chemicus, verbonden aan het natuurhistorisch museum te Parijs als successievelijk assistent (1810), chiastoliet

chiastoliet Variëteit van het mineraal andalusiet, gekenmerkt door insluitsels, veelal koolwaterstoffen, die in het andalusietkristal een kruisvorm innemen. chinook

China- Subtropisch zeeklimaat met droge winter en in de zomer een natte moesson. Komt voor in het dal van de Ganges, Japan en grote delen klimaat, Middellandse-Zeeklimaat,

chinook Droge valwind aan de oostzijde van de Noord-Amerikaanse Rocky Mountains, die een sterke temperatuurstijging veroorzaakt. Genoemd naar chiraal voorwerp

chiraal voorwerp Voorwerp dat niet identiek is met zijn spiegelbeeldvorm. Vormt hiermee een chiraal paar. Klassiek voorbeeld: linker- en rechterhand. Chiron (sterrenk.)

Chiron (sterrenk.) Merkwaardig hemellichaam dat tussen de banen van de planeten Saturnus en Uranus om de zon beweegt. Chiron werd in 1977 o

chitine

chitine Voornaamste bestanddeel van het pantser van schaaldieren en het uitwendig skelet van insecten. Ook voorkomend in celwanden van bepaalde chloantiet

chloantiet Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de kiezen. Vormt een continue mengreeks met smaltiet. Chloantiet is kubisch en witgrijs met chloor

chloor (Cl) Belangrijk chemisch element uit de groep der halogenen. De concentratie van chloride anionen (Cl-) is de maatstaf voor het bepalen van chloordetector

chloordetector Detector voor hoog-energetische zonneneutrino's, door Raymond Davis gebouwd in de verlaten Homestake-goudmijn in Lead, Zuid-chloordifluormethaan

chloordifluormethaan Koolstofverbinding met formule CHClF2, behorend tot de freonen. Kleurloos gas, kookpunt: 6°C, smeltpunt: -135°C. Dichtheid chloorethaan

chloorethaan (ethylchloride; in de geneeskunde bekend als chloorethyl) Koolstofhalogeenverbinding. Kleurloze, brandbare, aangenaam ruikende vloeistof, chloorknalgas

chloorknalgas Mengsel van gelijke volumedelen chloor en waterstof. Kan onder invloed van licht of vonken heftig exploderen. Ontstaat bij elektrolyse chloorkoolwaterstoffen

chloorkoolwaterstoffen (gechloreerde koolwaterstoffen) Groep verbindingen die voornamelijk bestaan uit koolstof, waterstof en chloor. Chloorkoo

chlooroxiden

chlooroxiden Verbindingen van chloor en zuurstof. Zeer reactief en giftig; kunnen explosief reageren met brandbare stoffen. Technisch van belang chloorpromazine

chloorpromazine Het eerste antipsychoticum dat in de psychiatrie werd gebruikt. Dit gebeurde in 1952 en het bracht een ware revolutie in de psychiatrie chloorsulfonzuur

chloorsulfonzuur (chloorzwavelzuur) Kleurloos tot gelige, stekend ruikende vloeistof; rookt aan vochtige lucht door vorming van HCl-nevels. Dichtheid chloorverbindingen

chloorverbindingen Verbindingen van chloor. Het bekendst zijn de chloriden met valentie -I, veelal met chloride-ion Cl-. Van tal van elementen zijn chloraten

chloraten (trioxochloraten) Verbindingen van het chloraation ClO3

chloridemeer Bijzondere vorm van zoutmeer; het water heeft een hoog gehalte aan chloorionen, veelal afkomstig uit 'fossiel' zeewater in poriën van chloriden

chloriden Verbindingen van het chloride-ion Cl-. De meeste chloriden zijn zoutachtige, goed in water oplosbare, vaste stoffen. Komen in de natuur chloriet-groep

chloriet-groep Verzamelnaam voor een reeks magnesium-, aluminium- en ijzerhoudende silicaten. Kenmerkend is de groene kleur en de meestal gelaagde chloroform

chloroform (trichloormethaan) Koolstofverbinding met formule CHCl3, behoort tot de chlooralkanen. Kleurloze, zoet ruikende vloeistof; dichtheid chlorofyl

chlorofyl (bladgroen) Groen pigment, aanwezig bij hogere planten, varens, mossen en eukaryote wieren. Bevindt zich in chloroplasten, celorganellen chloropreen

chloropreen (2-chloorbutadieen-1,3) Koolstofverbinding met formule CH2=CCl-CH=CH2, behorend tot de alkenen (een dieen) en de gechloreerde Choewarizmi, al-

Choewarizmi, al- (Mohammad ibn Moesa; ca. 780-ca. 830) Arabisch wiskundige. Aan de titel van zijn boek 'Hisab al djabr we al moekabalah' (hergroeperen cholesterol

cholesterol Koolstofverbinding met formule C27H45OH, behoort tot de steroïden en is onoplosbaar in water. Cholesterol komt in veel levende organ

chondriet

chondriet Meteoriet behorend tot de steenmeteorieten. In de grondmassa komen veel korreltjes voor, ter grootte van ca. 1 mm, van ijzer, silicaten of Christie, William Henry Mahoney

Christie, William Henry Mahoney (1845-1922) Brits astronoom, van 1881-1910 directeur van de sterrenwacht te Greenwich, waar hij het fotografisch christofiet

christofiet IJzerrijke variëteit van zinkblende (ZnS). Bevat daarnaast vaak nog andere metalen, zoals cadmium, goud, zilver, lood en indium, gallium chromaatpigmenten

chromaatpigmenten Pigmenten op basis van chromaten; geel tot oranje en rode kleuren, onder andere: chroomgeel, PbCrO4; chroomoranje, PbO.PbCrO4; chromaten

chromaten Verbindingen die het chromaation Cr04

chromatine Het chromosomen-materiaal in de celkern, zoals dat tijdens de rustfase (interfase) van de kern zichtbaar kan worden gemaakt met basische chromatische aberratie

chromatische aberratie Afbeeldingsfout in een optisch systeem die ontstaat doordat licht met verschillende golflengten op een verschillende manier chromatografie

chromatografie Techniek voor het scheiden van verbindingen met behulp van een stationaire en een mobiele fase. De stationaire fase is een fijn verdeelde chromatografie, adsorptiechromatografie,

chromatografie, dunnelaagchromatografie,

chromatografie, gaschromatografie,

chromatografie, papierchromatografie,

chromatografische detectie Aantonen van verbindingen na een chromatografisch proces. De eerste chromatografische processen werden met gekleurde chromer

chromer (kor) Oude inhoudsmaat, vnl. in gebruik voor droge stof. Gelijk aan 400 liter.

chromiet

chromiet Mineraal uit de oxidengroep, behorend tot de spinellen. Vrijwel het enige chroomerts, met rijke vindplaatsen in Canada, Turkije en Transvaal. chromofore groep

chromofore groep Deel van een molecule dat een sterke bijdrage levert aan de absorptie van licht. Bij in de praktijk toegepaste kleurstoffen steeds chromosfeer

chromosfeer Een van de buitenste lagen van de zon, gelegen tussen de zichtbare fotosfeer en de hete, ijle corona. De chromosfeer heeft een dikte van chromosoom

chromosoom (kernlis) Draadvormige structuur in de celkern van elke cel, bestaande uit spriraalsgewijs gewonden DNA-moleculen omgeven door beschermende chromosoommutatie

chromosoommutatie Verandering in de structuur van een chromosoom. Kan aanleiding zijn tot allerlei afwijkingen. Een veel voorkomende chrom

chronograaf

chronograaf Instrument waarmee tijdstippen worden vastgelegd. Dit kan gebeuren met behulp van een bewegende, gekalibreerde papierstrook, waarop chronologie

chronologie (Tijdrekenkunde) De wetenschap van het meten en berekenen van de tijd. De historische chronologie verschaft de kennis om dateringen chronometer

chronometer (lett. tijdmeter) Aanduiding voor diverse typen uurwerken, met name voor stopwatches in gebruik voor sportwedstrijden. In vakkringen chronostratigrafie

chronostratigrafie Tijds- en (relatieve) ouderdomsbepaling van geologische gesteente-eenheden en -formaties. Dit gebeurt met biologische methoden, chroom

chroom (Cr) Element uit de groep van zware metalen. Het is een bestanddeel van onder meer gele, oranje en groene verfpigmenten.

chroomgroen

chroomgroen Groene kleurstof bestaande uit mengsels van chroomgeel (loodchromaat, PbCrO4) en Berlijns blauw. Veel gebruikt als pigment in verf chroomoxide

chroomoxide Verbinding van chroom en zuurstof. Meest voorkomend het groene chroom(III)oxide, dichtheid 5220 kg/m3, smeltpunt: 2425°C. Het chroomoxidegroen

chroomoxidegroen Olijfgroen pigment op basis van chroomoxide. Goed bestand tegen licht, lucht, verhitting en chemicaliën. Minder temperatuurb

chroomverbindingen

chroomverbindingen Verbindingen van het element chroom; valenties +III en +VI, daarnaast ook +II. Cr(II) en Cr(III) voornamelijk ionogeen met Chryse Planitia

Chryse Planitia Uitgestrekte vlakte op de planeet Mars, iets ten noorden van de evenaar. Chryse Planitia was de landingsplaats van de Amerikaanse chrysoberyl

chrysoberyl Mineraal behorend tot de oxidengroep, oxide van aluminium en beryllium. Orthorhombische kristallen, geel tot geelgroen. Hardheid 8½chrysoliet

chrysoliet Variëteit van olivijn. De term wordt gebruikt voor heldere bleekgroene kristallen die als edelsteen worden verhandeld.

chrysopraas

chrysopraas (praas) Door insluitsels van actinoliet groengekleurde variëteit van chalcedoon. Goedkope siersteen; bij verhitting of langdurige blootstelling chrysotiel

chrysotiel Mineraal behorend tot de fyllosilicaten, variëteit van serpentiniet. Bestaat uit microkristallijne aggregaten met uiteenlopende kleuren (groengeel, Church, Alonzo

Chu, Steven (geb. 1948) Amerikaans hoogleraar in de natuurkunde en de toegepaste fysica aan Stanford University. Behaalde in 1976 zijn doctorstitel chymotrypsine

Church, Alonzo (geb. 1903) Amerikaans logicus, leverde bijdragen tot de ontwikkeling van de mathematische of symbolische logica, o.a. in 'A formulation Chu, Steven

chymotrypsine In de alvleesklier gevormd enzym. Bevordert de afbraak van voedseleiwitten in de dunne darm. Wordt gevormd als chymotrypsinogeen, cijfers

cijfers Symbolen of tekens om op doelmatige wijze een getal te noteren. Het woord is afgeleid van het Arabische as-sifr dat nul (het lege) betekent. Later cijfers, Romeinse

cijfers, Romeinse Door de Romeinen gebruikt systeem om natuurlijke getallen te schrijven bestaande uit de tekens I (1), V (5), X (10), L (50), C (100), cilinder (wisk.)

cilinder (wisk.) (cirkelcilinder) Verzameling rechten die een cirkel snijden en loodrecht op het cirkelvlak staan. Een cilinder met straal r en hoogte h cilindroïde

cilindroïde 1. Oppervlak waarvan de doorsnijdingen met vlakken loodrecht op het oppervlak, ellipsen zijn. 2. Oppervlak dat gevormd wordt door alle

circatidaal ritme

circatidaal ritme (getijdenritme) Activiteitsritme met een cyclus van 12-13 uur. Komt voor bij in getijdezones levende organismen (kreeftjes, strandvlooien, Circinus

Circinus (afk. Cir, Nederlandse naam: Passer) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 13h35m en 15h26m rechte klimming en ?54° circumpacifische gordel

circumpacifische gordel Vrijwel ononderbroken gebergteketen rondom de Grote Oceaan. Dit gebergte is gevormd tijdens de alpiene orogenese. De circumpolaire ster

circumpolaire ster Ster die (voor waarnemers op een bepaalde breedtegraad) nooit onder de horizon verdwijnt. Voor een noorderbreedte van 52° geldt circumstellaire schil

circumstellaire schil Schil van gas en/of stof die zich rondom een ster bevindt. Dergelijke schillen zijn meestal het gevolg van plotseling massaverlies cirkel

cirkel- Beweging van een puntdeeltje langs een cirkel.

cirkel- Driehoek waarvan de zijden bestaan uit bogen. Ontstaat onder meer bij projectie van een boldriehoek op het platte vlak.

cirkel Verzameling punten in een plat vlak die een gelijke afstand r tot een gegeven punt M hebben. M is het middelpunt en r de straal van de cirkel. cirkelbeweging

cirkel, aangeschreven

cirkel, aangeschreven Cirkel die buiten een driehoek ligt, zodat hij raakt aan één zijde en aan de verlengden van de andere zijden van de driehoek. cirkel, eenheidscirkel,

cirkel, grote (grootcirkel) Cirkel op een boloppervlak waarvan de straal gelijk is aan de straal van de bol. Elk vlak door het middelpunt van een bol cirkel, ingeschreven

cirkel, ingeschreven Cirkel die alle zijden van een veelhoek raakt. Bij regelmatige veelhoeken is altijd een ingeschreven cirkel mogelijk; bij onrege

cirkel, kleine

cirkel, kleine Doorsnede van een bol met een vlak dat niet door het middelpunt van de bol gaat.

cirkel, negenpuntscirkel,

cirkel, omgeschreven Cirkel die door alle hoekpunten van een veelhoek gaat. Bij regelmatige veelhoeken is altijd een omgeschreven cirkel mogelijk; cirkel, puntcirkel,

cirkelbeweging Beweging van een puntdeeltje langs een cirkel.

cirkeldeling

cirkeldeling Met passer en liniaal in m gelijke stukken verdelen van een cirkelomtrek. Dit levert een regelmatige m-hoek op. Gauss bewees dat dit alleen cirkelkwadratuur

cirkelkwadratuur Met passer en liniaal construeren van een vierkant waarvan de oppervlakte gelijk is aan die van een gegeven cirkel. Een van de oudste cirkelsector

cirkelsector Meetkundige figuur die begrensd wordt door twee stralen van een cirkel en een cirkelboog.

cirkelsegment

cirkelsegment Meetkundige figuur die begrensd wordt door een koorde en een cirkelboog.

cirrocumulus

cirrocumulus (fijne schapewolk) Wolkentype; laag witte vlokken of zeer kleine ronde wolkjes, die min of meer regelmatig in rijen of golfjes zijn gerangschikt. cirrostratus

cirrostratus Wolkentype; effen, lichte, witte sluier op circa 6 km hoogte, waardoorheen zon en maan zichtbaar blijven.

cirrus

cirrus (veerwolk, windveer) Wolkentype; witte, vezelachtige wolken met een zijdeachtige glans op circa 10 km hoogte. Bestaan uit ijskristallen.

Cirrusnevel

Cirrusnevel (Sluiernevel) Emissienevel in het sterrenbeeld Zwaan. Vertoont een ringvormige structuur en is vermoedelijk een restant van een supernova citrien

cis-trans- Stereo-isomerie waarbij zijgroepen aan verschillende zijden van een molecule gelegen zijn en niet door rotatie om een chemische isomerie, configuratieisomerie,

citrien Geelgekleurde variëteit van het mineraal kwarts (SiO2). De heldere kristallen worden toegepast als siersteen. Citrien kan kunstmatig verkregen citroenzuur

citroenzuur Een organisch zuur, bestaande uit een keten van 3 C-atomen, met een hydroxylgroep en drie carboxylgroepen. Formule: HOOCCH2C(OH)(citroenzuurcyclus

citroenzuurcyclus (Krebscyclus) Biologische kringloop in cellen, waarbij de acetylgroep van 'geactiveerd azijnzuur' (acetylco-enzym A) met behulp Clapeyron, Benoît Pierre Emile

C-klimaat Gematigd zeeklimaat waarin, volgens de indeling van de Duits-Oostenrijkse klimatoloog W. Köppen, de gemiddelde temperatuur van de C-ring

Clap, Thomas (1703-1757) Amerikaans natuurfilosoof, werd in 1739 rector en later president van de Yale-universiteit. Hier deed hij onderzoek op clariet

Clapeyron, Benoît Pierre Emile (1793-1863) Frans natuurkundige en ingenieur. Vanaf 1830 belast met de aanleg van spoorlijnen in en om Parijs. Clap, Thomas

clariet Steenkool die microscopisch gezien voor meer dan 90% bestaat uit vitriniet en exeniet. Deze twee maceralen (microscopisch homogene bestanddelen Clarke-baan

Clark, Alvan Graham (1832-1897) Amerikaans astronoom en kijkerbouwer. Clark ontdekte met zijn kijkers vele dubbelsterren, waaronder de begel

Clarke-baan De baan van een geostationaire satelliet, genoemd naar de science-fictionauteur Arthur C. Clarke, die het principe van de geostationaire Clark, Alvan Graham

clathraat

clathraat (insluitverbinding) Verbinding die ontstaat wanneer moleculen precies in open ruimten in kristallen passen. Clathraten vallen derhalve uiteen Clausius, Rudolf Emanuel

Clausius, Rudolf Emanuel (1822-1888) Duits natuurkundige, achtereenvolgens hoogleraar te Zürich, Würzburg en Bonn. Werkterrein: thermodynamica Clavius, Christophorus

Clavius, Christophorus (1537-1612) Duits wis- en sterrenkundige en jezuïet, verbonden aan het Collegium Romanum. Hij schreef diverse wiskundige

cleavage

cleavage Ontstaan van een groot aantal dicht op elkaar gelegen min of meer evenwijdige splijtvlakken in gesteente. Meestal gebeurt dit onder invloed Clemence, Gerald Maurice

Clemence, Gerald Maurice (1908-1974) Amerikaans astronoom, van 1930-1940 op de US Naval Observatory, daarna aan de Nautical Almanac Office, Clementine

Clementine Amerikaanse ruimtesonde voor onderzoek aan de maan. Clementine was in feite een testsonde van het Amerikaanse Ministerie van Defensie; Cleopatra Patera

Cleopatra Patera Grote inslagkrater op de planeet Venus, gelegen in het Maxwell-gebergte op het noordelijk halfrond van de planeet. Het is de grootste Cleve, Per Teodor

Cleve, Per Teodor (1840-1905) Zweeds chemicus en geoloog, doceerde te Uppsala en Stockholm en was vanaf 1875 hoogleraar te Uppsala. Cleve

Cloud, Preston

Cloud, Preston (geb. 1912) Amerikaans geoloog, onderzocht de evolutie van ongewervelde dieren, waaronder de afstamming van de armpotigen. Bestudeerde cluster (psychol.)

cluster (psychol.) 1. Een van nature voorkomende groep. 2. Binnen de statistiek: een aantal eenheden die onderling hoge correlaties vertonen op bepaalde cluster (sterrenk.)

cluster (sterrenk.) Verzameling van enkele tientallen tot vele duizenden sterrenstelsels, die door de onderlinge zwaartekracht bij elkaar gehouden worden. Cluster (sterrenk.)

Cluster (sterrenk.) Verzameling van vier identieke Europese satellieten die 'in formatie' in een baan om de aarde gebracht hadden moeten worden,

clusteranalyse

clusteranalyse Een benaming voor een aantal ingewikkelde statistische technieken waarmee getracht wordt inzicht te krijgen in de structuur van data. clustersteekproef

clustersteekproef Een onderzoekstechniek waarbij een steekproef van te onderzoeken personen wordt getrokken via meer dan één stap. Voorbeeld: CNO-cyclus

CNO-cyclus (koolstofcyclus) Reeks van kernfusiereacties die in het inwendige van sterren optreedt, waarbij koolstof- (C), stikstof- (N) en zuurstofatomen coal ball

co- Logaritme van het omgekeerde van een getal. Wordt in berekeningen gebruikt om negatieve mantissen te vermijden.

coal ball Balvormige concretie van kalk of dolomiet in een veenpakket. Ontstaat als een vegetatiedek door de zee wordt overstroomd. In de coal ball cocaïne

cocaïne (populaire naam: snow) Alkaloïde, afkomstig van de bladeren van de cocaplant (Erythroxylum coca). Kleurloze, bitter smakende kristallen. Cockcroft, John Douglas

Cockcroft, John Douglas (1897-1967) Brits natuurkundige, hoogleraar te Cambridge (1939-1946). Nobelprijs in 1951 voor het uitvoeren van de eerst

Cocon-nevel

Cocon-nevel (IC 5146) Interstellaire gasnevel in het sterrenbeeld Cygnus (Zwaan), die doet denken aan een cocon.

codeïne

codeïne (methylmorfine) Een van de actieve bestanddelen uit ruwe opium. In de geneeskunde gebruikt ter bestrijding van lichte pijn en onderdrukking codon

codon Eenheid voor informatie in de kernzuren (DNA of RNA), bestaande uit drie opeenvolgende basen (nucleotide-triplet). Ieder codon, dat men kan coëfficiënt

coëfficiënt In de statistiek een getal tussen 0 en 1 dat een aanduiding vormt voor een bepaalde relatie. Bij een 1 is er sprake van een 100% relatie en coelostaat

coelostaat Optisch systeem dat gebruikt wordt om een hemellichaam tijdens de dagelijkse beweging te volgen en het beeld in een vast opgestelde kijker coesiet

coesiet Monokliene vorm van SiO2, dat onder normale omstandigheden voorkomt als het trigonale kwarts. Voor de vorming is een zeer hoge druk nodig Cohen-Tannoudji, Claude

Cohen, Ernst Julius (1869-1944) Nederlands anorganisch en fysisch chemicus, van 1902-1939 hoogleraar te Utrecht. Hield zich onder andere bez

Cohen, Paul Joseph

Cohen, Paul Joseph (geb. 1934) Amerikaans wiskundige, hoogleraar aan Stanford University. Toonde aan dat de continuümhypothese en het keuze

Cohen, Stanley

Cohen, Stanley (geb. 1922) Amerikaans biochemicus, van 1967 tot 1986 hoogleraar aan de Vanderbilt University School of Medicine in Nashville, cohesie

Cohen-Tannoudji, Claude (geb. 1933) Frans natuurkundige. Behaalde zijn doctorstitel in 1962 aan de École Normale Supérieure te Parijs. Werkte Cohen, Ernst Julius

cohesie Onderlinge aantrekkingskracht tussen moleculen van dezelfde soort. Hierdoor ontstaan vloeistoffen en vaste stoffen. Is bijv. ook verantwoordelijk coïncidentie (wisk.)

coïncidentie (wisk.) Samenvallen van twee (meetkundige) figuren. Wiskundig eist men dan dat elk punt van de ene figuur op de andere ligt. Twee lijnen, colchicine

colchicine Giftig alkaloïde dat voorkomt in de herfsttijloos (Colchicum autumnale). Vaste stof met bittere smaak, goed oplosbaar in alcohol, matig in collageen

collageen Vezelig structureel eiwit dat weinig elastisch is en zorgt voor de stevigheid in bindweefsel van (kraak)been. Onoplosbaar in water. Het bestaat collimator

collimator Lens of lenzenstelsel om een bundel evenwijdig licht te verkrijgen. Veelal voorzien van een diafragma; in de spectroscopie wordt met een collineatie

collineatie Meetkundige afbeelding waarbij punten in punten, lijnen in lijnen en vlakken in vlakken worden overgevoerd. Hieruit volgt dat drie punten colloïd

colloïd (colloïdaal systeem, disperse oplossing) Mengsel van twee fasen, waarbij de ene zeer fijn verdeeld is (de disperse fase) in de andere (het dispersiemedium). colloïd-osmotische druk

colloïd-osmotische druk Osmotische druk teweeggebracht door colloïdale deeltjes of grote moleculen. Bedraagt in menselijk bloed ca. 25 mm Hg, cologaritme

cologaritme Logaritme van het omgekeerde van een getal, bijvoorbeeld log(1/246)=colog 246=..., enz.

colorometrie

colorometrie Bepaling van het gehalte van een gekleurde verbinding in een oplossing door vergelijking met de kleuren van standaardoplossingen of Columba

Columba (afk. Col, Nederlandse naam: Duif) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 05h03m en 06h28m rechte klimming en ?27° Columbus (sterrenk.)

Columbus (sterrenk.) Oorspronkelijke naam van de Europese bijdrage aan het toekomstige internationale ruimtestation. Columbus wordt gebouwd

coma (sterrenk.) 1. Gasvormig omhulsel dat zich rond de kern van een komeet ontwikkelt wanneer deze in de buurt van de zon komt. De coma bestaat Coma-cluster

Coma Berenices

Coma Berenices (afk. Com, Nederlandse naam: Hoofdhaar van Berenice) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 11h57m en coma (sterrenk.)

Coma-cluster Cluster van sterrenstelsels, gelegen in het sterrenbeeld Coma Berenices (Hoofdhaar van Berenice). Het is een van de grootste clusters combinatie

combinatie Deelverzameling van k elementen uit een verzameling van N elementen.

combinatietoon

combinatietoon Ook somtoon. Een toon die ontstaat bij het tegelijk klinken van twee of meer tonen, met een frequentie die gelijk is aan de som van commensurabiliteit

commensurabiliteit In de wiskunde noemt men twee getallen commensurabel wanneer hun verhouding geschreven kan worden als het quotiënt van communicatiesatelliet

communicatiesatelliet Satelliet die bedoeld is voor het transporteren van telefoongesprekken, datatransmissie en tv-signalen ten behoeve van omroepen communicerende vaten

communicerende vaten Vaten met verschillende vorm die onderling met elkaar zijn verbonden. Vult men deze vaten met een vloeistof, dan zal dez

commutatief

commutatief Een bewerking tussen twee wiskundige objecten is commutatief als het resultaat van de bewerking niet afhangt van de plaats van deze compactie

compactie Dichter en harder worden van plastisch sediment (bijvoorbeeld zand, kalk wordt zandsteen, kalksteen). De afgezette lagen worden hierbij compactificatie

compactificatie Het 'opgerold' zijn van extra ruimtelijke dimensies. Wanneer een tweedimensionaal vlak in één richting strak wordt `opgerold', is er compensatiepunt

compensatiepunt Fotosynthesesnelheid waarbij de hoeveelheid opgenomen koolzuurgas gelijk is aan de hoeveelheid die bij de ademhaling wordt afgestaan. compensatiestroom

compensatiestroom Zeestroom die ontstaat als het water van een driftstroom (als gevolg van de wind) tegen een kust wordt opgestuwd.

complement (biol.)

complement (biol.) Groep eiwitbestanddelen in normaal bloedserum, die in staat is, in samenwerking met een specifiek antigeen, bacteriën of cellen complement (wisk.)

complement (wisk.) Het complement van een verzameling A bestaat uit alle elementen uit de zogenaamde universele verzameling die niet in A zitten.

complementaire kleur

complementaire kleur Een tegenhanger van een bepaalde kleur. Wanneer licht van een bepaalde kleur gemengd wordt met licht van de complementai

complex geconjugeerde

complex geconjugeerde Complex getal dat van een ander complex getal verschilt in het teken voor het imaginaire deel. Dus als z=a+bi, dan is a-bi complexometrie

complexometrie Kwantitatieve analyse op het gehalte aan ionen in een oplossing met behulp van complexvormende reagentia. De werkwijze berust component

component Een van de sterren in een dubbelster of een meervoudige ster. De helderste component wordt meestal de hoofdster genoemd; de zwakste compressiemanometer

compressie- Manometer waarbij een gas met een onbekende, niet meetbare druk wordt samengeperst tot een direct meetbare druk. Aanneme

compressiemanometer Manometer waarbij een gas met een onbekende, niet direct meetbare druk wordt samengeperst tot een direct meetbare druk.

Compton Gamma Ray Observatory

Compton Gamma Ray Observatory (GRO) Onbemand wetenschappelijk observatorium voor het waarnemen van gammastraling uit het heelal. Het Compton-effect

Compton, Arthur Holly (1892-1962) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar te Chicago (1923-1945) en titulair hoofd van de universiteit van Washin

Compton-effect Verstrooiing en energieverlies van hoogenergetische elektromagnetische straling als gevolg van interacties met vrije elektronen in Compton, Arthur Holly

Conant, James Bryant

Conant, James Bryant (1893-1978) Amerikaans chemicus, pedagoog en diplomaat. Conant werd in 1929 hoogleraar in de organische chemie aan concentratie (scheik.)

concentratie (scheik.) Getal dat de hoeveelheid van een bepaalde stof per volume-eenheid geeft.

conchine

conchine Concentrisch laagje van organisch materiaal. Samen met laagjes kalk vormen de conchines het materiaal waaruit parels zijn opgebouwd.

concordantie (geologie)

concordantie (geologie) Ongestoorde opeenvolging van sedimentaire lagen. Gevolg van een ononderbroken afzetting.

concretie

concretie Tijdens diagenese in sedimenten gevormde knollen van mineralen (bijvoorbeeld kalksteen, dolomiet, bariet). Veelal rond een bepaalde ke

concurrent (wisk.)

concurrent (wisk.) Verzamelingen zijn concurrent indien er een element is dat tot elk van de verzamelingen behoort. Wordt hoofdzakelijk in de meetkunde condensatie (geo.)

condensatie (geo.) De overgang (van water) in dampvormige toestand naar vloeibare toestand. Dit doet zich voor als het dauwpunt wordt bereikt: condensatiekern

condensatie- Hoeveelheid warmte die vrijkomt wanneer één kilogram van een gas bij constante temperatuur overgaat in de vloeibare fase

condensatiekern Onzuiverheid in een damp, meestal in de vorm van een stofdeeltje of oneffenheid in de wand, waaromheen de vorming van vloeistofdruppels condensatiereactie

condensatiereactie Reactie tussen twee koolstofverbindingen waarbij een nieuwe binding optreedt tussen C-atomen van beide verbindingen (die dus condensatiewarmte

condensatiewarmte Warmte die vrijkomt wanneer een gas bij constante temperatuur overgaat in een vloeistof.

condensator

condensator Stelsel van twee dicht tegenover elkaar geplaatste geleidende platen. Vormt voor een gelijkstroom een oneindig grote weerstand en doet condenseren

condenseren Overgang van materie van de dampfase in de vloeibare fase.

Condon, Edward Uhler

Condon, Edward Uhler (1902-1974) Amerikaans natuurkundige, directeur van het National Bureau of Standards (1945-1951). Werkterrein: kwantumme

conductometrie

conductometrie Kwantitatieve analyse op het gehalte aan ionen in een oplossing met behulp van een meter die de geleidbaarheid van de oplossing configuratie (sterrenk.)

configuratie (sterrenk.) Onderlinge stand van de planeten of van de manen van een planeet aan de hemelbol.

configuratie- Stereo-isomerie waarbij de isomere moleculen alleen in elkaar kunnen overgaan na het verbreken van de chemische bindinge

conformatie- Stereo-isomerie waarbij de isomere moleculen in elkaar kunnen overgaan door rotatie om de chemische bindingen. Deze rota

congelifluctie

congelifluctie Vervloeiing van de bodem op hellingen van slechts enkele graden in streken waar het grondwater voortdurend bevroren (permafrost) conglomeraat

conglomeraat Hoeveelheid aaneengekitte, afgeronde keien.

congruentie (wisk.)

congruentie (wisk.) Meetkundige transformatie waarbij lengten en hoeken behouden blijven, bijv. spiegeling, draaiing en verschuiving (translatie). Coniacien

Coniacien Etage en tijd van het Boven Krijt, tussen Turonien en Campanien, afgeleid van de Franse streek Cognac (dep. Charente). Ingevoerd door conjugatie (biol.)

conjugatie (biol.) 1. Het naast elkaar gaan liggen van overeenkomstige chromosomen bij de reductiedeling. 2. Bijzondere wijze van geslachtelijke v

conjunctie (sterrenk.)

conjunctie (sterrenk.) Schijnbare samenstand van de maan of een planeet met de zon. Gezien vanaf de aarde bevindt het object zich in dezelfde richting connector

connector Aansluitplug. De belangrijkste zijn de jackplug of klinksteker, de tulp- of cinch-plug, de 3- of 5-polige DIN-plug, de PL-plug en de SCART-Conradson-methode

Conrad-discontinuïteit Grensvlak in de aardkorst, tussen de continentale korst (sial) en de oceanische korst (sima), die eronder is gelegen. De Conrad-constante

Conradson-methode Internationaal genormaliseerde methode voor het bepalen van de Conradson-index van koolwaterstoffen die als brandstof of Conrad-discontinuïteit

constante Datgene wat tijdens verandering en berekening onveranderd blijft, in tegenstelling tot de variabelen. Men rekent zowel de getallen, zoals constante van...

constante van... Voor constante van... zoeke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.

constitutie- Structuurisomerie waarbij de isomere moleculen een geheel andere opbouw hebben. Bijvoorbeeld tussen dimethylether (O-ato

constitutie-isomerie

constitutie-isomerie Isomerie tussen twee of meer verbindingen die wel evenveel atomen van iedere soort bevatten, maar een geheel verschillende rangschikking constructie (wisk.)

constructie (wisk.) Maken of uitbreiden van een gegeven tekening door alleen gebruik te maken van passer en liniaal. Het uitvoeren van een constructie contactdubbelster

contact- Thermale metamorfose in gesteenten rondom een magmalichaam in de aardkorst. De gesteenten bevinden zich in een contactho

contactdubbelster Dubbelster waarbij de twee componenten beide hun zogeheten Roche-lob vullen, en elkaar dus raken. Wanneer de dubbelster zich contactmetamorfose

contactmetamorfose Metamorfose in gesteente rondom een magmalichaam in de aardkorst.

contactpotentiaal

contactpotentiaal Spanningsverschil dat ontstaat als twee verschillende materialen met elkaar in contact worden gebracht. Berust op het overgaan van contacttweeling

contacttweeling Kristal bestaande uit twee in principe gelijkvormige delen die op een contactvlak met elkaar vergroeid zijn. In het ideale geval zijn continentale lucht

continentale lucht (c) Luchtsoort waarvan het brongebied boven land ligt.

continenten

continenten De grote landmassa's van de aarde. Ook de onderzeese gebieden die direct grenzen aan het vasteland, worden tot de continenten gerekend. continentverschuiving

continentverschuiving Theorie dat de werelddelen (continenten) zich langzaam over het aardoppervlak verplaatsen. De theorie werd in zijn eerste vorm continue-creatietheorie

continue-creatietheorie (steady state theorie) Theorie die er van uit gaat dat het heelal altijd heeft bestaan, en er in het verre verleden en in de verre continuüm

continuüm Ononderbroken samenhang. Als begripsmatige categorie van toepassing op de ruimtelijke uitgebreidheid van de werkelijkheid. In de wiskunde contourploegen

contourploegen Ploegen in de richting van de hoogtelijnen. In bergachtige gebieden doet men dit als onderdeel van erosiebestrijding. Op deze manier contrabalans

contrabalans (pendelbalans) Weegtoestel voor het snel wegen van goederen in winkels e.d., als geen extreme eisen aan de nauwkeurigheid gesteld contractiestructuur

contractiestructuur Scheurenpatroon dat optreedt wanneer een gesteentepakket minder volume gaat innemen. Het bekendste voorbeeld vormen de contrastkleur

contrastkleur Kleur die als tegengesteld aan een andere kleur wordt opgevat. Zo is rood de contrastkleur van groen (en omgekeerd) en geel die van controlegroep

controlegroep Een groep proefpersonen bij wie een bepaalde experimentele manipulatie is nagelaten, zodat vergelijkingsmateriaal bestaat voor de groep convectie

convectie Stroming die ontstaat onder invloed van plaatselijke verwarming van een gas of vloeistof. Door de verwarming zet het gas of de vloeistof convectielaag

convectie, thermohaliene Stroming in zeewater als gevolg van verschillende watertemperaturen. Koud zout water (-2°C) zakt naar de bodem met aan Conybeare, William Daniel

convectielaag Buitenste laag van het zonsinwendige, waarin energietransport plaats vindt door middel van convectie. De convectielaag heeft een dikte convectiestromen

convectiestromen Verplaatsingen in het materiaal waaruit de aardmantel en de aardkern zijn samengesteld. De stromen in de mantel zijn de dieper convectie, thermohaliene

Conybeare, William Daniel (1787-1857) Brits geoloog, paleontoloog en geestelijke. Bekend om zijn onderzoek van geologische afzettingen in het Coolidge, William David

Coolidge, William David (1873-1975) Amerikaans natuurkundige, docent aan het Massachusetts Institute of Technology (1901-1905), daarna werkzaam

Cooper, Leon N.

Cooper, Leon N. (geb. 1930) Amerikaans natuurkundige. Nobelprijs voor de verklaring van het verschijnsel der supergeleiding (1972; samen met J. coördinaten

coördinaten In het platte vlak elk tweetal, in de ruimte elk drietal getallen dat een punt P in het vlak of de ruimte vastlegt. Deze getallen zijn de projecties coördinatenstelsel

coördinatenstelsel Systeem om de posities van hemellichamen vast te leggen. Dit gebeurt met behulp van twee boogafstanden op een denkbeeldige coördinatenstelsel, eclipticaal

coördinatenstelsel, eclipticaal Coördinatenstelsel in de sterrenkunde. Het referentievlak wordt hierbij gevormd door het vlak waarin de aarde en de coördinatenstelsel, equatoriaal

coördinatenstelsel, equatoriaal Coördinatenstelsel in de sterrenkunde. Hierin wordt het referentievlak gevormd door het vlak door de evenaar (equator) coördinatenstelsel, galactisch

coördinatenstelsel, galactisch Coördinatenstelsel in de sterrenkunde, waarbij het referentievlak het symmetrievlak van het melkwegstelsel is en het coördinatenstelsel, geografisch

coördinatenstelsel, geografisch Systeem om posities op het aardoppervlak vast te leggen. Van een gewenst punt bepaalt men de boogafstand langs coördinatenstelsel, topocentrisch

coördinatenstelsel, topocentrisch Coördinatenstelsel in de sterrenkunde. De waarnemer op aarde bevindt zich hierbij in de oorsprong. Het referentievlak coördinaten, poolcoördinaten,

coördinatiegetal Getal dat het aantal ionen of deeltjes aangeeft dat in coördinatieverbindingen en kristallen rondom een centraal ion is gerangschikt

coördinatieverbinding

coördinatieverbinding (complexe verbinding) Verbinding opgebouwd uit een centraal deeltje en een aantal omringende deeltjes. De bindingen tuss

cope-ontginning

cope-ontginning Ontginning van een laagveengebied waarbij de ontginner van de landheer een vaste maat perceel, een zgn. cope van 100×1250 m copolymeer

copernicaanse omwenteling

copernicaanse omwenteling De wetenschappelijke revolutie ontketend door de vervanging van het traditionele geocentrische wereldbeeld van Ptolemaeu

Copernicus (kunstmaan)

Copernicus (kunstmaan) (Orbiting Astronomical Observatory 3) Amerikaanse kunstmaan voor onderzoek aan ultraviolette straling en röntgenstral

Copernicus, Nicolaus

Copernicus, Nicolaus (1473-1543) Sterrenkundige, geneesheer en theoloog en de grondlegger van het moderne wereldbeeld. Hij studeerde te Kraka

copolymeer Polymeer opgebouwd uit verschillende soorten monomeren. Men onderscheidt volledige copolymerisatie (mengen van verschillende monomeren) coprolieten

coprolieten Fossiele uitwerpselen van vissen, reptielen, vogels of zoogdieren, doorgaans rijk aan fosfaathoudende verbindingen.

Cor Caroli

Cor Caroli (Alfa Canum Venaticorum) Helderste ster in het sterrenbeeld Canes Venatici (Jachthonden), op een afstand van 65 lichtjaar. Het is een dubbelster Cordelia

Cordelia Het binnenste maantje van de planeet Uranus, in januari 1986 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaanse ruimtesonde Voyager cordieriet

cordieriet (dichroïet) Mineraal uit de groep der cyclosilicaten. Hardheid 7, dichtheid 2600 kg/m3. Kleurloos tot blauwgrijs, rombisch met prismatische cordillera

cordillera (Sp.: bergketen) Aanduiding van lange, parallel lopende ketens van bergruggen, bijv. in Noord-Amerika de bergketen waartoe de Rocky Mountains Cordoba Sterrenwacht

Cordoba Sterrenwacht Nationale sterrenwacht van Argentinië, opgericht in 1871. De sterrenwacht is vooral bekend vanwege de Cordoba Durchmuste

corepressor

corepressor Stof betrokken bij de eiwitaanmaak in de cel. In combinatie met een repressor bindt hij aan de operatorlocus op het DNA. De corepressor Corey, Elias James

Corey, Elias James (geb. 1928) Amerikaans chemicus, sinds 1959 hoogleraar aan Harvard University te Cambridge, Mass. Corey kreeg in 1990 de

Cori, Carl Ferdinand (1896-1984) Amerikaans biochemicus, echtgenoot van G.T. Cori-Radnitz, was van 1931-1967 hoogleraar biochemie aan de univ

Coriolis- Kracht die tengevolge van de rotatie van de aarde op bewegende lichamen werkt. In het algemeen een kracht die moet worden toegevoegd kracht, elektrostatische

Coriolis, Gaspard Gustave de (1792-1843) Frans natuurkundige, doceerde aan de École Polytechnique (1816-1839). Coriolis-kracht: extra kracht Cori-Radnitz, Gerty Theresa

Coriolis-effect

Coriolis-effect Verschijnsel dat een luchtmassa die beweegt langs het aardoppervlak als gevolg van de draaiing van de aarde een afwijking krijgt. Een Coriolis, Gaspard Gustave de

Cori-Radnitz, Gerty Theresa (1896-1957) Oostenrijks-Amerikaans biochemica. Cori-Radnitz was van 1931-1947 research associate farmacologie Cori, Carl Ferdinand

Cornforth, Sir John Warcup

Cornforth, Sir John Warcup (geb. 1917) Australisch-Brits chemicus, hoogleraar aan de universiteit van Sussex (1971-1982). Onderzocht onder andere corona

corona 1. Buitenste gasomhulsel van de zon. De corona is een zeer ijl plasma met een temperatuur van meer dan 1 miljoen graden. Zij is alleen waarneembaar Corona Australis

Corona Australis (afk. CrA, Nederlandse naam: Zuiderkroon) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 17h55m en 19h15m rechte Corona Borealis

Corona Borealis (afk. CrB, Nederlandse naam: Noorderkroon) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 15h14m en 16h22m rechte coronagraaf

coronagraaf Kijker voor het waarnemen van verschijnselen aan de uiterste rand van de zon, in 1930 ontworpen door Bernard Lyot. In de kijker is een coronale gaten

coronale gaten Gebieden in de corona van de zon waar de temperatuur aanzienlijk lager is dan gemiddeld. Op opnamen van de corona die gemaakt coronium

coronium Hypothetisch scheikundig element waarmee men bepaalde lijnen in het spectrum van de corona van de zon probeerde te verklaren. In 1940 Corput, Johannes Gualtherus van der

Corput, Johannes Gualtherus van der (1890-1975) Nederlands wiskundige, achtereenvolgens hoogleraar te Freiburg (1922), Groningen (1923), corrasie

corrasie Vorm van erosie waarbij door turbulente windbewegingen of door de werking van stromend water gesteentekorrels tegen elkaar botsen, zodat correlatie (geologie)

correlatie (geologie) Het tot dezelfde geologische eenheid behoren van afzettingen op twee of meer verschillende plaatsen. Herkenning van correlatie correlatie (stat.)

correlatie (stat.) In het algemeen het met elkaar in verband brengen van gegevens uit verschillende bronnen. In de logica noemt men begrippen correlaat correlatie (wisk.)

correlatie (wisk.) Verband tussen twee getallenverzamelingen. In eenvoudige gevallen gaat het om een lineair verband. Met een correlatieanalyse wordt corrigeren

corrigeren Vorm van het reguleren van een rivierloop waarbij men de bochten afsnijdt. Het verhang zal hierdoor groter worden.

corrosie

corrosie Aantasting van materialen onder invloed van vocht, zuurstof en agressieve chemicaliën. De aantasting onder invloed van stromend water en Corti, Bonaventura

Corti, Bonaventura (1729-1813) Italiaans natuurkundige, plantkundige en priester. Beschreef als eerste protoplasmastroming bij planten en onderzocht Corvus

Corvus (afk. Crv, Nederlandse naam: Raaf) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 11h54m en 12h54m rechte klimming en ?11° cosinus

COS-B (Celestial Observation Satellite B) Europese kunstmaan voor onderzoek aan röntgen- en gammastraling uit het heelal. COS-B werd gelanceerd cotangens

cosinus (cos) Goniometrische functie; wordt voor een scherpe hoek in een rechthoekige driehoek gedefinieerd door de meetkundige verhouding aanliggende cosinusregel

cosinusregel Trigonometrische functie; wordt in een willekeurige driehoek gedefinieerd door de formule: b2=a2+c2-2accos ?, met a, b en c de lengte Cosmic Background Explorer

Cosmic Background Explorer (COBE) Amerikaanse kunstmaan voor onderzoek aan de kosmische achtergrondstraling, gelanceerd op 18 november COS-B

cotangens (cot; cotg) Goniometrische functie; wordt voor een scherpe hoek in een rechthoekige driehoek gedefinieerd door de meetkundige verhouding Cottrell, Frederick Gardner

Cottrell, Frederick Gardner (1877-1948) Amerikaans technisch chemicus, bekleedde van 1911-1930 verschillende overheidsfuncties. Rond 1906 vond coudé-brandpunt

coudé-brandpunt Vast opgesteld brandpunt van een grote spiegeltelescoop. De naam is afgeleid van het franse woord 'coudé' (= omgebogen), hetgeen coulisselandschap

coulisselandschap Landschap met bossen, houtwallen, verspreide struik- en boomgroepen, dijken, bebouwing en hoogteverschillen. Vaak bijzonder coulomb

coulomb (ampèreseconde) Afgeleide SI-eenheid voor (elektrische) lading; Symbool C (ook wel A.s). 1 coulomb is de hoeveelheid elektrische lading Coulomb, Charles Augustin de

Coulomb, Charles Augustin de (1736-1806) Frans natuurkundige, onder Napoleon inspecteur-generaal van het onderwijs. Deed onderzoek op het coulometrie

coulometrie Kwantitatieve analyse in een elektrochemisch actieve oplossing, waarbij het reactieverloop wordt gevolgd door meting van de stroomsterkte Courtois, Bernard

Courtois, Bernard (1777-1838) Frans chemicus, werkte aanvankelijk als farmacoloog en daarna in de salpeterindustrie. Hij isoleerde voor het eerst Couvinien

Couvinien Onderste etage en tijd van het Midden Devoon, genoemd naar Couvin in België en ingevoerd door Omalius d'Halloy in 1862. Komt ongeveer covalent

covalent Aanduiding van materialen waarin de deeltjes bestaan uit afzonderlijke moleculen waarin de covalente chemische binding overheerst. De term covelliet

covelliet Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de glanzen, chemische samenstelling CuS; hardheid 1½-2, dichtheid 1700 kg/m3. Belangrijk kopererts; Crafts, James Mason

Crafts, James Mason (1839-1917) Amerikaans chemicus, hoogleraar aan de Cornell-universiteit (1868-1871) en aan het Massachusetts Institute o

Cram, Donald James (geb. 1919) Amerikaans chemicus, hoogleraar aan de University of California in Los Angeles (1956-90). Cram kreeg in 1987

Cramer, Gabriel

Cramer, Gabriel (1704-1752) Zwitsers wiskundige. Ontwikkelde de determinantenalgebra. Een bekende toepassing daarvan is de regel van Cramer Cram, Donald James

Crater

Crater (afk. Crt, Nederlandse naam: Beker) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 10h48m en 11h54m rechte klimming en ?6° en creatine

creatine In spierweefsel voorkomende stof die een belangrijke rol speelt bij de samentrekking van de spieren. Eetlustopwekkend bestanddeel van rundvlees creatine-fosfokinase

creatine-fosfokinase (CPK) Enzym, vooral voorkomend in dwarsgestreepte spieren (skeletspieren) en de hartspier. Verschijnt in het bloed bij afbraak creep

creep Geleidelijke vervorming van gesteente door de erop werkende krachten; vooral het langzame afschuiven van de bovenste bodemlagen bij een Crelle, August Leopold

Crelle, August Leopold (1780-1855) Duits wiskundige en architect. Ontwierp de eerste spoorweg door Pruisen (Berlijn-Potsdam, 1838). Werd verder

Cremona, Luigi

Cremona, Luigi (1830-1903) Italiaans wiskundige, grondlegger van de grafostatica. Vanaf 1873 directeur van de ingenieursschool te Rome. Droeg cresolen

cresolen Verbindingen met formule CH3C6H4OH; drie isomeren die verschillen in rangschikking van de CH3- en de OH-groep aan de ring (ortho-,

Cressida

Cressida Een van de kleine manen van de planeet Uranus, in januari 1986 ontdekt op foto's die gemaakt werden met de Amerikaanse ruimtesonde Voyager Crick, Francis Harry Compton

Crick, Francis Harry Compton (geb. 1916) Brits biochemicus, belangrijk onderzoeker op moleculair biologisch gebied. Bestudeerde eiwitstructuren cristobaliet

C-ring (Floersring) Een van de binnenste ringen van de planeet Saturnus, ontdekt in 1838. De C-ring is relatief 'leeg': de planeetbol is door de ring heen daciet

cristobaliet Mineraal uit de oxidengroep, chemische formule SiO2 (dezelfde als kwarts). Ontstaat slechts bij temperaturen boven 1470°C en komt daarom cristobalietstructuur

cristobalietstructuur Kristalstructuur die in talloze verbindingen voorkomt (onder andere in veel siliciumhoudende mineralen) en genoemd is naar die Cromerien

Cromerien Etage en tijd in het Pleistoceen, oorspronkelijk gebaseerd op een vindplaats met overblijfselen van een interglaciale flora (Cromer Forest Cronin, James Watson

Cronin, James Watson (geb. 1931) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan de universiteit van Princeton (1965-1971) en van Chicago (sinds 197

Crookes, William

Crookes, William (1832-1919) Engels natuur- en scheikundige, korte tijd werkzaam op het Radcliffe-observatorium te Oxford (1854-1856). Werkterrein: cross-linking

cross-linking Onderling verbinden van polymeerketens door verbindingen die op ten minste twee plaatsen met een keten kunnen reageren en zo bruggen Crutzen, Paul

Crutzen, Paul (geb. 1933) Nederlands chemicus, verbonden aan het Max-Planck-Instituut in Mainz, Duitsland, en sinds 1997 buitengewoon hoogleraar Crux

Crux (afk. Cru, Nederlandse naam: Zuiderkruis) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 11h53m en 12h55m rechte klimming en

Cryptozoïcum

Cryptozoïcum (Precambrium) Periode tussen het moment waarop de aarde als geologisch object ontstond en het begin van het Cambrium, dat wil zeggen CTP

CTP (cytidinetrifosfaat) Nucleotide met een aan ATP-analyse verwante structuur en functie, alleen minder algemeen. De fosforverbinding wordt op cuesta

cuesta (ook: steilrand) Asymmetrische helling met een steile en een zwak aflopende kant. Cuesta's kunnen ontstaan als in een gebied flauw hellende cuesta-landschap

cuesta-landschap Lithologisch en structureel bepaalde landschapsvorm. Kan zich ontwikkelen in een gebied met flauw hellende lagen, waarin afwisselend culminatie

culminatie Doorgang van een hemellichaam door de plaatselijke meridiaan. Het tijdstip van culminatie van de zon geeft het moment van de ware middag culminatiehoogte

culminatiehoogte Hoogte van een hemellichaam boven de horizon op het moment dat het de plaatselijke meridiaan passeert. Bij sterren is de culminatiehoogte cultuurgrond

cultuurgrond Grond die gebruikt wordt als landbouwgrond. De hoeveelheid cultuurgrond is in veel gebieden sterk toegenomen, ten koste van natuurlijke cultuurlandschap

cultuurlandschap Landschap dat beïnvloed is door menselijk handelen, doordat de mens het gebied is gaan gebruiken als agrarisch, industrieel of stedelijk cumarine

cumarine Kiemremmende stoffen met een fenolring (geurstof), o.a. voorkomend in lievevrouwebedstro (Asperula odorata), reukgras (Anthoxanthum cumulonimbus

cumulonimbus (onweerswolk) Wolkentype; uitgebreide wolkenmassa's van aanzienlijke verticale afmetingen en gelijkend op enorme bergen. Soms cumulus

cumulus (stapelwolk) Wolkentype; afzonderlijke dichte wolken met een koepelvormige bovenkant en aan de onderzijde vaak horizontaal afgeplat. Tegen cun

cun Chinese lengte-eenheid, komt overeen met 0,333 m.

cupriet

cupriet (roodkopererts) Mineraal uit de oxydengroep, chemische samenstelling CuO2. Hardheid 3½-4, dichtheid 6000 kg/m3; kubische kristalvorm, curare

curare Een plantaardige stof, die een verlammende werking heeft en aangrijpt op de synapsen waar de prikkeloverdracht tussen zenuwen onderling curariforme stoffen

curariforme stoffen In werking op curare lijkende stoffen. Worden gebruikt bij chirurgische ingrepen om ongewenste spierreacties tegen te gaan. Omdat curie (natuurk.)

curie (natuurk.) (Ci) Verouderde eenheid voor radioactieve straling; symbool Ci. Komt ongeveer overeen met de sterkte van de straling die wordt uitgezonden Curie, Pierre en Marie

Curie, Pierre en Marie Franse natuurkundigen. Pierre (1859-1906) en Marie Curie (1867-1934) zijn vooral beroemd geworden door hun baanbrekend curium

curium Chemisch element, symbool Cm, atoomnummer 96, behoort tot de transuranen. Van Cm zijn alleen radioactieve isotopen bekend, massageta

Curl, Robert F.

Curl, Robert F. (geb. 1933) Amerikaans chemicus, verbonden aan Rice University te Houston, Texas. Curl kreeg in 1996 samen met Richard Smalley Curtis, Heber Doust

Curtis, Heber Doust (1872-1942) Amerikaans astronoom, directeur van de Michigan-sterrenwacht (1930). Hield zich bezig met onderzoek van het

curvilineair verband

curvilineair verband Een verhouding tussen twee variabelen die niet lineair is. Een verandering in de ene variabele heeft dus geen één op één verhouding cutine

cutine Wasachtige stof in de cuticula van planten, waardoor deze laag de plant beschermt tegen weersinvloeden. Tijdens de ontwikkeling van jonge cyaanhydrinen

cyaanhydrinen (alfa-hydroxynitrillen) Groep verbindingen. Ontstaan door inwerking van HCN of cyanideoplossingen op aldehyden of ketonen. Belangrijk cyanaten

cyanaten Groep verbindingen met algemene formule R-O-CN, met R als een metaalion, H-atoom (cyaanzuur) of een koolstofketen. Verbindingen als cyaniden

cyaniden Zouten van waterstofcyanide (= blauwzuur; HCN). Komen van nature voor o.a. in zaden van veel Prunus-soorten en in rolklaver. Na beschadigin

cybernetica

cybernetica (Grieks: kubernètès = stuurman) Tak van wetenschap die de principes bestudeert die ten grondslag liggen aan stuurmechanismen. Deze cyclamaten

cyclamaten Verbindingen afgeleid van cyclohexylsulfaminezuur. Het vrije zuur en de natrium- en calciumzouten ervan worden als calorie-arme zoetstof cycloalkanen

cycloalkanen Ringvormige koolstofverbindingen met verzadigde koolstofatomen. Naamgeving met voorvoegsel cyclo- voor de stam die het aantal cyclohexaan

cyclohexaan Ringvormige koolstofverbinding, behoort tot de cycloalkanen. Kleurloze, brandbare vloeistof; kookpunt: 80,7°C, smeltpunt: 6,4°C, dichtheid cycloïde

cycloïde Baan die een punt van een cirkel beschrijft wanneer men deze cirkel langs een rechte lijn laat rollen.

cyclonale luchtbeweging

cyclonale luchtbeweging (ook: convergente luchtbeweging) Verschijnsel dat lucht rond een lagedrukgebied spiraalsgewijs naar het centrum stroomt.

cycloon (meteorol.)

cycloon (meteorol.) Zeer actieve en gevaarlijke storing van tropische oorsprong, die op lage geografische breedten boven de oceanen voorkomt. Vereist cyclosilicaten

cyclosilicaten Silicaten met een ringvormige rangschikking van de SiO4-tetraëders. Men onderscheidt ringen met 3, 4 en 6 tetraëders. Enkele bekende cyclotron

cyclotron Deeltjesversneller waarin een magneetveld een deeltje door middel van de Lorentz-kracht in een spiraalvormige baan dwingt, zodat het een Cygnus A

Cygnus (sterrenk.) (afk. Cyg, Nederlandse naam: Zwaan) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 19h07m en 22h01m rechte klimming cysteïne

Cygnus A Heldere bron van radiostraling in het sterrenbeeld Cygnus (Zwaan), ontdekt in 1946. Cygnus A is een van de helderste radiobronnen aan Cygnus X-1

Cygnus X-1 Helderste bron van röntgenstraling in het sterrenbeeld Cygnus (Zwaan), in 1971 ontdekt met de Uhuru-satelliet. Cygnus X-1 is een röntgendubbelster: Cygnus (sterrenk.)

cysteïne Niet essentiëel aminozuur, formule HOOC-CHNH2-CH2SH. Kleurloze vaste stof, spt. ca. 220°C. De zwavelgroep is tamelijk reactief; in oplossing cytochemie

cytochemie Wetenschap die zich bezighoudt met chemische processen in cellen. Het belangrijkste proces is de celademhaling.

cytochromen

cytochromen (celkleurstoffen) Eiwitten (enzymen) op de binnenmembraan van mitochondriën die een belangrijke rol spelen bij de oxidatieprocessen cytosine

cytosine Heterocyclische verbinding met formule NH2(CHCHNHCNC)O. Bevat een zesatomige ring met twee N-atomen; verwant met pyrimidine. C-klimaat

daciet Stollingsgesteente (met circa 65% SiO2), kiezelzuurrijk vulkanisch gesteente. Bestaat in hoofdzaak uit plagioklaas en kaliveldspaat. Als nevenbestanddelen Dactyl

Dactyl Maantje van de planetoïde Ida. Dactyl werd in 1993 ontdekt op foto's van Ida die gemaakt werden door de Amerikaanse ruimtesonde Galileo. dag (sterrenk.)

dag (sterrenk.) Duur van een omwenteling van de aarde om haar as. Men onderscheidt hierbij twee vormen: de tijd die verloopt tussen twee opeenv

dagboog

dagboog Boog die een hemellichaam tijdens zijn schijnbare beweging langs de hemel beschrijft. De lengte van de dagboog hangt af van de declinatie dagelijkse beweging

dagelijkse beweging Schijnbare beweging van de hemellichamen als gevolg van de draaiing van de aarde om haar as. De hemellichamen lijken daa

dagelijkse parallax

dagelijkse parallax Afwijking in de positie van een nabijgelegen hemellichaam als gevolg van de wisselende hoogte boven de horizon. De dagelijkse daglengte

daglengte Duur van de dagelijkse lichtperiode. Deze is van sterke invloed op de bloei van veel planten. Het gaat daarbij niet om de intensiteit van de daglichtfactor

daglichtfactor Verhouding tussen de lichtsterkte in een punt binnen een vertrek en de lichtsterkte in een punt in het vrije veld. Bestaat uit de volgende daglichtzwerm

daglichtzwerm Meteoorzwerm waarvan de radiant zich tijdens het maximum overdag boven de horizon bevindt. De meteoren van een dergelijke zwerm dagtemperatuur, gemiddelde

dagtemperatuur, gemiddelde Temperatuur berekend door de temperatuur van alle 24 uren van de dag op te tellen en te delen door 24.

dal

dal Laaggelegen deel van een berggebied, waar meestal een rivier stroomt. Rivierdalen en andere dalstelsels maken een belangrijk deel uit van het aardoppervlak. dalende knoop

Dalén, Nils Gustaf (1869-1937) Zweeds natuurkundige. Kreeg in 1912 de Nobelprijs voor de uitvinding van een methode om de ontsteking van ac

dalende knoop Snijpunt van de baan van een hemellichaam met een referentievlak, waar het hemellichaam het referentievlak van noord naar zuid passeert; Dalén, Nils Gustaf

dalgrond

dalgrond Grond ontstaan door het mengen van de bovenliggende bonkveenlaag of bolster met het onder het hoogveen liggende zand. Bij het veenafsteken Dalton, John

Dalton- Temperatuurschaal die samenhangt met de Kelvinschaal.

Dalton, John (1766-1844) Engels chemicus en leraar. Experimenteerde onder andere met gassen (warmte-uitzetting, partiële druk, adsorptie-verschijnselen). damp

damp Gas met een temperatuur beneden de kritische temperatuur, zodat condensatie mogelijk is door compressie (volumeverkleining of drukverhoging) dampdichtheid

damp, onverzadigde Damp die bij de heersende temperatuur meer damp per kubieke meter kan bevatten. Kan overgaan in verzadigde damp door de

damp, oververzadigde

damp, oververzadigde Niet-stabiele toestand waarin een damp zich bevindt die voorbij zijn condensatiepunt is gekomen. Condensatie van een dam

damp, verzadigde

damp, verzadigde Damp die bij de heersende temperatuur per kubieke meter niet meer damp kan bevatten. Tussen damp en vloeistof bestaat dan een Dandelin, Germinal Pierre

dampdichtheid Massa van een damp per kubieke meter; eenheid: kg/m3. Wordt echter vaak relatief ten opzichte van de massa van waterstof beschouwd.

dampdichtheid, absolute

dampdichtheid, absolute Dichtheid van een damp of gas bij 0°C en atmosferische standaarddruk, uitgedrukt in kg/m3.

dampdruk- Thermometer waarbij de dampdruk van een vloeistof gebruikt wordt om de temperatuur te meten. Verband tussen dampdruk thermometer, gasthermometer,

dampspanning

dampspanning (dampdruk) Druk die wordt uitgeoefend door een damp.

dampspanning, maximale (verzadigingsdruk, verzadigde dampspanning) Druk die wordt uitgeoefend door een verzadigde damp. Is voor iedere stof damp, onverzadigde

dampspanningslijn

dampspanningslijn Lijn die het verband aangeeft tussen de druk van een verzadigde damp en de temperatuur. Eindigt bij hogere temperaturen in het dampspanning, maximale

Dandelin, Germinal Pierre (1794-1847) Belgisch wiskundige, bekleedde verschillende militaire functies. Stelling van Dandelin: kegelsneden die d

Daniell, John Frederic

Daniell, John Frederic (1790-1845) Brits scheikundige, hoogleraar te Londen vanaf 1831. Werkterrein: meteorologie; later elektrochemie. Daniell-Danjon-regel

Danjon, André Louis (1890-1967) Frans astronoom, directeur van de sterrenwachten in Straatsburg (1930) en Parijs (1945) en van het Institut d'Astrophysique Darcy, Henri-Philibert-Gaspard

Danjon-regel Regel die zegt dat de helderheid van de totaal verduisterde maan zou afhangen van de activiteit van de zon. De regel werd in het begin Danjon, André Louis

Darcy, Henri-Philibert-Gaspard (1803-1858) Frans ingenieur. Bouwde spoorwegen, tunnels en viaducten. Onderzocht later de werking van zandfilters darmflora

darmflora Normaliter in de dikke darm levende bacteriën (met name colibacteriën). Deze zetten cellulose (van plantecelwanden) om in glucose, maken darmsap

darmsap Door klieren in de wand van de dunne darm (vooral de twaalfvingerige darm) gevormde vloeistof die dient voor de spijsvertering. Bestaat

dataverwerking

dataverwerking Het bewerken en interpreteerbaar maken van onderzoeksgegevens. Dit kan bijvoorbeeld met behulp van statistische analyses gebeuren.

datumgrens

datumgrens Denkbeeldige lijn die over de Stille Oceaan loopt en waardoor twee tijdzones gescheiden worden die 23 uur in tijd verschillen. De datumgrens dauw

dauw Waterdruppeltjes die vlak aan het oppervlak aanwezig zijn. Dauw ontstaat 's nachts, bij een wolkeloze hemel, als de aarde door uitstraling afkoelt. dauwkap

dauwkap Hulpmiddel dat aan het objectiefuiteinde van een (amateur-)telescoop geplaatst kan worden om dauwvorming op het objectief tegen te gaan. dauwpunt

dauwpunt Temperatuur waarbij de waterdamp in de lucht juist verzadigd is. Door verlaging van de temperatuur treedt condensatie op en ziet men de Davies, C.W.

Davies, C.W. (1896-1978) Brits elektrochemicus, aanvankelijk werkzaam op het gebied van de organische chemie, van 1944-1960 hoogleraar te Aberystwyth. Davisson, Clinton Joseph

Davis, William Morris (1850-1934) Amerikaans geoloog, hoogleraar aan Harvard University (Cambridge, VS). Stelde (1909) de cyclusleer op waarin

Davisson, Clinton Joseph (1881-1958) Amerikaans natuurkundige. Kreeg in 1937 de Nobelprijs voor de diffractie (buiging) van elektronenbundels Davis, William Morris

Davy, Humphrey

Davy, Humphrey (1778-1829) Engels chemicus, hoogleraar te Londen, in 1820 voorzitter van de Royal Society; leermeester van M. Faraday. Medegrondlegger Dawes-limiet

Dawes, William Rutter (1799-1868) Engels amateur-astronoom, bekend om zijn talrijke waarnemingen aan dubbelsterren en planeten. Hij was een De Morga, Augustus

Dawes-limiet Empirisch bepaalde waarde voor het maximale scheidend vermogen van een telescoop, genoemd naar de Engelse astronoom William Dawes, William Rutter

De Morga, Augustus (1806-1871) Engels logicus en wiskundige, een van de pioniers van de formele logica. Bekend zijn de logische negatiewetten De Revolutionibus Orbium Coelestium

De Revolutionibus Orbium Coelestium (Over de omwentelingen van de hemellichamen) Boek waarin het heliocentrische wereldbeeld werd beschreven Deacon, Henry

Deacon, Henry (1822-1876) Engels chemicus. Ontwikkelde een proces om uit zoutzuur chloor te bereiden door oxidatie (Deacon-proces) met behulp debiet

debiet Grootheid voor massatransport per tijdseenheid; SI-eenheid kg/s of m3/s (voor gassen en vloeistoffen). Geen directe meetmethoden bekend; bij debietmeter

debietmeter Meetinstrument voor het bepalen van debiet. Meestal wordt de druk gemeten die de stroom uitoefent op een weerstandslichaam in de stroom; Debreu, Gerard

Debreu, Gerard (geb. 1921) Frans-Amerikaans wiskundige en econoom, sinds 1962 hoogleraar aan de universiteit van Californië. Ontving in 1983 Debye, Petrus Josephus Wilhelmus

Debye, Petrus Josephus Wilhelmus (1884-1966) Nederlands schei- en natuurkundige, onder andere hoogleraar te Utrecht, Zürich en Ithaca (VS). decade

decade (Gr.: deka = tien) In de Oudheid een aantal van tien, bijv. in het leger of een reeks van tien dagen op de kalender. Tijdens de Franse Revolutie decameterstraling

decameterstraling Radiostraling met een golflengte in de orde van 10 m. De planeet Jupiter zendt uitbarstingen van niet-thermische decameterstraling decanteren

decanteren (afschenken) Proces waarbij men voorzichtig de bovenlaag van een vloeistof laat weglopen. Wordt toegepast bij vloeistoffen waarin zich decarboxylatie

decarboxylatie Het onttrekken van CO2 (kooldioxide) aan carbonzuren of aminozuren zoals bekend van enzymatische omzettingsreacties door o.a. decadeca-

december Twaalfde en laatste maand van het jaar, ook wintermaand genoemd. Telt 31 dagen en ontleent haar naam aan het feit dat zij op de Oudromeinse decibel

decibel (dB) Eenheid die geen absolute, maar relatieve waarde heeft en die de logaritmische verhoudingen tussen spanningen of geluidssterkten aangeeft. decibelschaal

decibelschaal (dB-schaal) Logaritmische schaal waarmee verhoudingen tussen de grootheden g en G kunnen worden vastgelegd. De (dimensieloze) deciel

decideci-

deciel Een statistische eenheid die een tiende deel van een verzameling scores representeert. Wanneer een proefpersoon bij een psychologische test decimeterstraling

decimeterstraling Radiostraling met een golflengte in de orde van 10 cm. De term wordt meestal gebruikt met betrekking tot radiowaarnemingen va

declinatie (sterrenk.) Een van de coördinaten uit het equatoriale coördinatenstelsel. De declinatie van een hemellichaam is de boogafstand van dat declinatieas

declinatieas Een van de twee assen van een parallactisch (of equatoriaal) opgestelde telescoop. Bij een dergelijke telescoopopstelling wordt één as declinatiecirkel

declinatiecirkel Kleine cirkel aan de hemelbol die punten met dezelfde declinatie met elkaar verbindt. De declinatiecirkels aan de hemelbol komen decrement

decrement (logaritmisch decrement) Maat voor de afname van een gedempte trilling. Gelijk aan de logaritme uit de verhouding van twee opeenvolgende Dedekind, Julius Wilhelm Richard

Dedekind, Julius Wilhelm Richard (1831-1916) Duits wiskundige; leerling van Gauss. Gaf met zijn werken 'Stetigkeit und Irrationalzahlen' (1872) deelbaar

deel- Verzameling A waarvan elk element tevens element is van een verzameling B. Zo is de verzameling van de natuurlijke getallen verzameling, eindige

deelbaar Twee getallen zijn op elkaar deelbaar als bij het delen de uitkomst een (positief) geheel getal is, bijv. 8 is deelbaar door 4 want 8/4=2. 8 is deeltal

deeltal Getal dat bij delen door een gegeven getal wordt gedeeld, bijv. 15/3=5; hierin is 15 het deeltal.

deeltjesdetector

deeltjesdetector Instrument om elementaire deeltjes aan te tonen of om hun beweging zichtbaar te maken. Te onderscheiden in ionisatie-, scintillatie- deeltjesversneller

deeltjesversneller Instrument dat gebruikt wordt in de hoge-energiefysica om elektrisch geladen subatomaire deeltjes tot extreem hoge snelheden en deelverzameling

deelverzameling Als van verzameling A elk element tevens element is van verzameling B, dan noemen we A een deelverzameling van B.

Deep Sea Drilling Project

Deep Sea Drilling Project Onderzoek van de oceaanbodem door middel van boringen door de oceanische sedimentlagen heen in het eronder liggende Deep Space Network

Deep Space Network (DSN) Netwerk van radiotelescopen dat gebruikt wordt voor het radiocontact met interplanetaire ruimtesondes zoals de Ame

deferent

deferent De baan om de aarde die volgens het Ptolemaeïsche wereldbeeld beschreven wordt door het (lege) middelpunt van de epicykel waarop een definiet negatief

definiet negatief Een wiskundige functie f(x) is definiet negatief wanneer zij voor elke x uit haar definitiegebied (domein) negatieve waarden heeft.

definiet positief

definiet positief Een wiskundige functie f(x) is definiet positief indien zij voor elke x uit haar definitiegebied (domein) positieve waarden bezit, bijv. deflagratie

deflagratie (explosieve verbranding) Relatief snelle verbranding en/of ontleding, waarbij de detonatiegrenzen niet overschreden worden. Wordt met deflatie (geologie)

deflatie (geologie) (ook: uitblazing) Transport van materiaal op het aardoppervlak door de wind. Bij sterke wind kan in een droog gebied, wanneer degeneratie

deformatie- Manometer waarbij de meetdruk eenzijdig op een voorwerp inwerkt, dat daardoor wordt vervormd. Heeft tot nadeel dat hij manometer, gesloten

degeneratie Achteruitgang van de kwaliteit van een soort door inteelt. Kan worden tegengegaan door bijv. bij planten zelfbestuiving te voorkomen. degeneratiedruk

degeneratiedruk Druk die zo groot is dat zij degeneratie (ontaarding) van materie tot gevolg heeft. De materie is dan zo sterk samengeperst dat de onderlinge Dehmelt, Hans Georg

Dehmelt, Hans Georg (geb. 1922) Duits-Amerikaans fysicus, ging in 1952 naar de Verenigde Staten, waar hij in 1961 hoogleraar werd aan de Uni

dehydrateren

dehydrateren (dehydreren) Onttrekken van water aan een verbinding, bijvoorbeeld met geconcentreerd zwavelzuur.

dehydrogenasen

dehydrogenasen Enzymen die oxidatiereacties bevorderen waarbij waterstof wordt onttrokken. De waterstofatomen worden aan het substraat onttrokken Deimos

Deimos Buitenste van de twee manen van de planeet Mars, in 1877 ontdekt door de Amerikaanse astronoom Asaph Hall. De gemiddelde afstand van deining

deining Golfbeweging aan het zeeoppervlak ten gevolge van eerder of elders door de wind opgewekte golven. De golven hebben afgeronde dalen en Deisenhofer, Johann

Deisenhofer, Johann (geb. 1943) Duits chemicus. Kreeg de Nobelprijs voor chemie van 1988, samen met R. Huber en H. Michel, voor hun onderzoe

dekblad (geol.)

dekblad (geol.) Uitgebreid en dik gesteentepakket dat ver over andere pakketten ligt geschoven die geologisch later zijn ontstaan. Komt voor in sommige dekglaasje

dekglaasje Glaasje met een standaardbrekingsindex en standaarddikte (0,18 mm) waarmee een preparaat dat men met een microscoop wil bekijken

dekkingsvermogen

dekkingsvermogen (dekkend vermogen) Mate waarin het pigment of de kleurstoffen in verf de kleur van de ondergrond afdekken. Is het dekkingsvermogen dekzand

dekzand Door de wind aangevoerd en in lagen afgezet zand. De dekzanden in West-Europa zijn ontstaan in het Pleistoceen uit de niet begroeide zone Delambre, Jean Baptiste Joseph

Delambre, Jean Baptiste Joseph (1749-1822) Frans astronoom, werkte vanaf 1795 op het Bureau des Longitudes, werd in 1803 secretaris van de Delaunay, Charles-Eugene

Delaunay, Charles-Eugene (1816-1872) Frans wis- en sterrenkundige, docent aan de École Polytechnique en later ook hoogleraar aan de École des Delboeuf, Joseph Remy Léopold

Delboeuf, Joseph Remy Léopold (1831-1896) Belgisch wiskundig filosoof. Vanaf 1866 hoogleraar te Luik. Zijn 'Prolégomènes philosophiques de delen

delen Bewerking uit de rekenkunde waarbij men nagaat met welk getal men b moet vermenigvuldigen om a te verkrijgen ( b x... = a of... x b = a). Te deler

deler Getal waardoor men een gegeven getal kan delen, bijv. 18/6, hierin is 6 de deler. Gaat het delen precies op (d.w.z. blijft er 0 als rest over en is deler, complementaire

deler, complementaire Deler van een gegeven getal die vermenigvuldigd met een andere deler van dat getal juist het getal weer oplevert. Bijv. een deler, gemene

deler, gemene Getal dat een (echte) deler is van twee gegeven getallen. Bijv. de delers van 18 zijn 1, 2, 3, 6, 9 en 18. De delers van 12 zijn 1, 2, 3, deler, grootste gemene

deler, grootste gemene (GGD, grootste gemene deler) Grootste getal dat nog een (echte) deler is van twee gegeven getallen. Bijv. de delers van 18 deler, priemdeler,

deletie Verloren gaan van een fragment van een chromosoom en daarmee van een aantal erfelijke eigenschappen. Dergelijke deleties zijn op de reuzenchromosomen delfstoffen

delfstoffen Gesteenten en mineralen die kunnen worden aangewend tot nut van de mensheid en die economisch voordelig kunnen worden gewonnen. deling (wisk.)

deling (wisk.) 1. Schrijfwijze waarmee men aangeeft dat men twee getallen op elkaar wil delen, bijv. 15/5= (of 15:5=); 8384/32= (of 8384:32=), enz.

deling, staartdeling,

Delisle, Joseph Nicolas (1688-1768) Frans astronoom, broer van G. Delisle, hoogleraar wiskunde aan het Collège de France. Van 1725-1747 verbleef

Delphinus

Delphinus (afk. Del, Nederlandse naam: Dolfijn) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 20h13m en 21h56m rechte klimming delta

delta Cephei Veranderlijke ster in het sterrenbeeld Cepheus; prototype van de cepheïden. De lichtwisseling van deze sterren wordt veroorzaakt door delta Scuti-sterren

delta Riviermonding waarbij het water zich aan het eind van de rivierloop over een aantal splitsende rivierarmen verdeelt. Dit kan gepaard gaan met delta Cephei

delta Scuti-sterren Regelmatig (in helderheid) veranderlijke reuzensterren met een zeer korte periode (3 tot 6 uur). De helderheidsverandering is een deltakust

deltakust Kust die ontstaat wanneer aan de monding van een rivier meer materiaal wordt afgezet dan door de stroming in zee wordt afgevoerd. Een Deltaraket

Deltaraket Drietrapsraket, voorheen in gebruik bij de NASA voor het lanceren van middelzware satellieten of lichte ruimtesondes. De raket is 35 m delta-stralen

delta-stralen Stralen die bestaan uit secundaire elektronenstralen. Ontstaan bij radioactieve splitsing van atoomkernen, die op gang gebracht wordt demagnetisatie

demagnetisatie (ontmagnetisering) Opheffing van het permanente of remanente magnetisme van ferromagnetische materialen door deze bloot te stellen dempingscoëfficiënt

dempingscoëfficiënt Constante die de afname van de amplitudo bepaalt bij een gedempte trilling. De amplitudoafname verloopt volgens een exponentiële dendriet

dendriet Een zeer rijk vertakte uitloper van een neuron of zenuwcel, die meestal prikkels naar het cellichaam toevoert. Een zenuwcel heeft meerdere

dendrochronologie

dendrochronologie Jaarringenonderzoek; datering via het tellen en vergelijken van jaarringen van bomen. Deze methode van datering wordt voor de Deneb

Deneb (Alfa Cygni) Helderste ster in het sterrenbeeld Cygnus (Zwaan), op een afstand van ca. 1600 lichtjaar. Deneb is een van de drie sterren in de denitrificatie

denitrificatie Reductieproces waarbij uit nitrieten en nitraten uiteindelijk moleculaire stikstof of stikstofoxide ontstaat; de anaërobe ademhaling bij denitrificerende denksom

denksom (redactiesom) Rekenkundig vraagstuk dat niet direct via standaardmethoden op te lossen valt, maar eerst vertaald moet worden, bijvoorbeeld: denudatie

denudatie De afvoer naar beneden van door verschillende verweringsprocessen vergruisd materiaal. Dit kan gebeuren door wegglijden, wegvloeien deplasmolyse

deplasmolyse Opheffen van de plasmolysetoestand van een plantecel. De cel neemt weer water op uit de omgeving, die een lagere concentratie opgeloste depolarisatie

depolarisatie Afname van het potentiaalverschil tussen de binnen- en buitenkant van de membranen van spieren en zenuwvezels als gevolg van prikkeling. depositie

depositie Neerslaan van gassen en aërosolen uit de lucht op het aardoppervlak.

depressie (geologie)

depressie (geologie) Diepste punt in een geplooid gebied, ruimer opgevat een gebied dat lager ligt dan de omgeving. Voorbeelden zijn de Death Valley derivaat (scheik.)

derivaat (scheik.) Verbinding die op een relatief eenvoudige manier uit een andere verbinding kan worden verkregen. Gewoonlijk spreekt men alleen descriptieve statistiek

descriptieve statistiek Ook beschrijvende statistiek. Een tak van de statistiek die gebruikt wordt om gegevens cijfermatig weer te geven. De beschrijving desertificatie

desertificatie Proces waarbij de oorspronkelijke plantengroei verdwijnt en een woestijnvegetatie ontstaat. Oorzaken: overbeweiding, overmatige houtkap Deslandres, Henri-Alexandre

Deslandres, Henri-Alexandre (1853-1948) Frans fysicus en astronoom, directeur van de sterrenwacht te Meudon (1907) en van die te Parijs (1927), desmopressine

desmopressine Een geneesmiddel dat gebruikt wordt tegen bedplassen. Het zorgt voor een vermindering van de nachtelijke urineproductie. Dit leidt Despina

Despina (1989 N3) Een van de kleine manen van de planeet Neptunus, in augustus 1989 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaanse destillatie

destillatie Proces waarbij twee of meer verbindingen worden gescheiden door ze tot boven het kookpunt te verhitten en de damp op te vangen en te destillatie, extractieve

destillatie, extractieve Gecombineerd extractie/destillatie-proces voor het scheiden van verbindingen met een overeenkomend kookpunt, maar een destillatie, gefractioneerde

destillatie, gefractioneerde Destillatie die in een groot aantal stappen verloopt, waardoor een verregaande scheiding mogelijk is van verbindingen destillatie, vacuümdestillatie,

determinant Rangschikking van een aantal objecten, meestal getallen, volgens een vierkant waaraan volgens bepaalde regels (ontwikkeling van de determinant) detonatie

detonatie Explosie waarbij de energie voornamelijk wordt overgedragen door schokgolven. Ontstaat wanneer de explosie zich sneller voortplant dan detritus (geologie)

detritus (geologie) (verweringspuin, gesteentegruis) Korrelig materiaal dat vrijkomt bij het uiteenvallen van gesteente ten gevolge van verwering. Wordt deunum

deunum (dullum, dunam) Oppervlaktemaat afkomstig uit het Nabije Oosten; varieert van 900 m2 tot 1070 m2.

deuterium

deuterium (D; zware waterstof) Waterstof bestaande uit atomen H-2, dus met massagetal twee. De toepassingen verschillen zo sterk van die van gewone deuterium-tritiumreactor

deuterium-tritiumreactor Experimentele reactor voor fusie tussen deuterium- en tritiumkernen. Daarbij zal zoveel energie vrijkomen dat het fusieproces deuteron

deuteron Kern van een zwaar waterstofatoom. Bestaat uit een proton en een neutron.

Deventer, Jacob van

Deventer, Jacob van (ca. 1510-1575) Nederlands cartograaf, bekend door zijn in opdracht van Filips II getekende kaarten van Nederlandse steden deviant

deviant 1. Afwijkend van de statistisch bepaalde norm (abnormaal). 2. Afwijkend van de norm op sociaal of ethisch gebied. Bij dit gebruik zit, in teg

deviantie, primaire en secundaire

deviantie, primaire en secundaire Termen van de Amerikaanse socioloog E.M. Lemert voor resp. incidenteel afwijkend gedrag (bijvoorbeeld te veel deviatie (natuurk.)

deviatie (natuurk.) Bij breking van een lichtstraal door een prisma de hoek tussen de invallende straal en de straal die het prisma uittreedt. Is het kleinst Devoon

Devoon Systeem en periode in het Paleozoïcum, tussen Siluur en Carboon. De radiometrisch bepaalde ouderdom bedraagt 395-345 miljoen jaar. In Dewar, James

Dewar, James (1842-1923) Brits (Schots) natuur- en scheikundige, hoogleraar te Edinburgh, Cambridge (1875) en Londen (1877). Bekend om zijn dextrine

dextrine Een afbraakproduct van zetmeel, dat ontstaat bij de zetmeelsplitsing door amylase in het speeksel.

dextrose

dextrose De rechtsdraaiende vorm van glucose, ook wel D-glucose of druivensuiker genoemd; het wordt gevormd door de hydrolase van zetmeel.

dia- Algemene eigenschap van materie, veroorzaakt doordat onder invloed van een uitwendig magnetisch veld de elektronen in de atomen magnetisme, ferrimagnetisme,

diabaas

diabaas (lett.: overgangsgesteente) Stollingsgesteente dat aangetroffen wordt in ganggesteenten en intrusieplaten. Kiezelzuurarm en voornamelijk bestaande diafragmagetal, effectief

diafragmagetal, effectief Grootheid om de hoeveelheid licht die door een lens wordt doorgelaten aan te geven. Gelijk aan het optisch diafragmageta

diafragmagetal, optisch

diafragmagetal, optisch Grootheid gelijk aan de brandpuntsafstand van een lens, gedeeld door de doorsnede van de lichtdoorlatende opening. Voor

diagenese

diagenese Verhardingsproces dat optreedt in afzettingsgesteenten en dat veelal veroorzaakt wordt door drukverhoging onder invloed van jongere, later diagonaal

diagonaal Lijn die twee hoekpunten (niet elkaars buren) in een veelhoek verbindt. Een veelhoek met p hoekpunten en p zijden bezit ½p(p-3) diagonalen.

diagram

diagram Grafische voorstelling van numerieke gegevens, bijvoorbeeld in een spreadsheetprogramma. Gegevens die in de vorm van diagrammen worden diaklaas

diaklaas Breuk in een gesteente, waarbij geen duidelijk zichtbare verschuiving is opgetreden. Komt vaak met meerdere tegelijk voor en ontstaat meestal Dialogo

Dialogo Boek van de Italiaanse astronoom Galileo Galilei waarin hij het Copernicaanse (heliocentrische) wereldbeeld in dialoogvorm verdedigt, gepubliceerd dialyse

dialyse Scheidingsproces met behulp van een gedeeltelijk doorlaatbaar membraan, toegepast voor oplossingen die zowel verbindingen met kleine moleculen diamagnetisme

diamagnetisme Verschijnsel dat onder invloed van een magnetisch veld de elektronen in een atoom van een stof een ander traject gaan afleggen, waardoor diamant

diamant Edelsteen, modificatie van koolstof, met een kubische kristalstructuur. Dichtheid 3500-3530 kg/m3, hardheid 10 (hardste stof op aarde). M

diameter

diameter (middellijn) Lijnstuk tussen twee punten van een cirkel dat tevens door het middelpunt gaat, m.a.w. een koorde door het middelpunt. De diameter diamond ring-effect

diamond ring-effect Verschijnsel dat optreedt vlak voor het tweede en vlak na het derde contact bij een totale zonsverduistering, wanneer een zeer Diana Chasma

Diana Chasma Diepe canyon in het hooggebergte Aphrodite Terra op de planeet Venus. De bodem van Diana Chasma is het diepste punt op het Venusoppervlak: diapirisme

diapirisme Deformatieproces waarbij een gesteentepakket plastisch tot een zuilvormig lichaam omhoog wordt geperst tot aan of nabij het aardoppervlak. diaspoor (geologie)

diaspoor (geologie) Mineraal van de oxidengroep, behorend tot de hydroxiden. Chemische samenstelling AlO.OH; hardheid 6½-7, dichtheid 3400 diatomeeënaarde

diatomeeënaarde (kiezelgoer) Poreus, sterk adsorberend mineraal, afkomstig van mariene afzettingen van diatomeeënrestanten (diatomeeën hebben diatomeeënslik

diatomeeënslik Diepzeeafzetting die voor een groot deel is opgebouwd uit kiezelzuur van organische oorsprong, namelijk van de celwanden van diatomeeën. diazokoppeling

diazokoppeling Reactie van actieve verbindingen met een diazoniumverbinding waarbij N2 ontwijkt. De diazokoppeling is buitengewoon geschikt diazoniumverbindingen

diazoniumverbindingen Koolstofverbindingen. Tamelijk reactief; er zijn tal van nuttige reacties mee uit te voeren, onder andere de diazokoppeling. dichloordifluormethaan

dichloordifluormethaan (freon-1,2) Koolstofverbinding. Kleurloos gas; kookpunt: -30°C, smeltpunt: -158°C, dichtheid 1311 kg/m3. Onoplosbaar in dichloormethaan

dichloormethaan (methyleenchloride) Koolstofverbinding. Kleurloze, zoetig ruikende vloeistof; kookpunt: 40°C, smeltpunt: -95°C, dichtheid 1325

dichotomie (sterrenk.)

dichotomie (sterrenk.) Moment waarop de maan of een planeet precies half verlicht wordt gezien. Bij de maan is dat het geval tijdens Eerste Kwartier dichromaten

dichromaten (minder juist: bichromaten) Zoutachtige verbindingen. Alle dichromaten zijn sterke oxidatiemiddelen. Veel toegepast wordt dichromaat-dichtheid (geo.)

dichtheid (geo.) Algemeen gebruikte grootheid voor aantal per oppervlakte-eenheid, bijv. bevolkingsdichtheid en populatiedichtheid (aantal individuen dichtheid (natuurk.)

dichtheid (natuurk.) (soortelijke massa) Natuurkundige grootheid. Geeft de massa van een stof aan per eenheid van volume, m.a.w. massa gedeeld door dichtheidsfluctuatie

dichtheid, kritische Dichtheid van een stof bij het kritisch punt.

dichtheidsfluctuatie Term uit de kosmologie met betrekking tot het zeer jonge heelal. Dichtheidsfluctuaties zijn kleine gebiedjes in het jonge heelal dichtheidsgolf

dichtheidsgolf Lopende golf die zich voortplant door de schijf van een spiraal- of balkspiraalstelsel, en daarbij aanleiding geeft tot de vorming van spiraalarmen. dichtheidsparameter

dichtheidsparameter (?) Een dimensieloos getal dat gedefinieerd is als de verhouding tussen de werkelijke materiedichtheid in het heelal en de zogeheten dichtheid, kritische

dicyaandiamide

dicyaandiamide Verbinding met formule H2N-C(=NH)-NH-CN. Kleurloos poeder; smeltpunt: 212°C, dichtheid 1400 kg/m3. Ontleedt in water onder diëldrin

diëldrin Insekticide; een chloorkoolwaterstof met hoge persistentie, d.w.z. dat de stof moeilijk afbreekbaar is. Diëldrin hoopt zich op in voedselketens. diëlektricum

diëlektricum Stof met goede isolerende eigenschappen (hoge soortelijke weerstand) t.o.v. elektriciteit. Wordt tussen de platen van een condensator Diels-Alder-reactie

Diels, Otto Paul Hermann (1876-1954) Duits chemicus, directeur van het Chemisch Instituut te Keulen. Werkterrein: structuur van steroïden, uretha

Diels-Alder-reactie Reactie tussen een dieen en een verbinding met ten minste één dubbele binding en een of meer substituenten die deze activeren. Diels, Otto Paul Hermann

diënen

diënen Koolstofverbindingen die twee dubbele bindingen bevatten. Het interessantst zijn de geconjugeerde diënen met twee dubbele bindingen aan diepblazen

diepblazen Methode om een folie of plaat van plastic met behulp van perslucht in een vorm te brengen. Doordat men een druk van meerdere atmosferen dieplood

dieplood Zwaar voorwerpje aan een koord, gebruikt voor het bepalen van de waterdiepte onder vaartuigen. Tegenwoordig hebben ook pleziervaartuigen dieptegesteente

dieptegesteente (Plutonisch gesteente; plutoniet; abyssisch gesteente) Gesteente dat is gevormd door stolling van magma op grote diepte. De dieptegesteenten diepte-infiltratie

diepte-infiltratie Proces waarbij in duingebied rivierwater op grote diepte wordt toegevoegd aan de zoetwaterlens onder de duinen. Men voegt dit water diepzee

diepzee Het gedeelte van de oceanen waar het water dieper is dan op het continentaal plat, dat tot ongeveer 200 m diepte loopt. Tot ongeveer 125 m diepzeedelfstoffen

diepzeedelfstoffen Delfstoffen die op bepaalde plaatsen op de diepere (2-5 km) oceaanbodem voorkomen. Sommige van deze voorkomens zijn geas

diepzeetrog

diepzeetrog Lange, relatief smalle depressie in de zeebodem, soms tot diepten van meer dan 10.000 m. Ligt steeds langs een continentaal kustgebergte Dierenriem

Dierenriem Strook aan de sterrenhemel aan weerszijden van de ecliptica. Zon, maan en planeten bevinden zich, gezien vanaf de aarde, altijd in deze diëthylether

diëthylether (ether) Koolstofverbinding. Kleurloze, scherp ruikende vloeistof; kookpunt: 34,5°C, smeltpunt: -49°C (raakt echter gemakkelijk onderkoeld), differentiaalmeetkunde

differentiaal- Meetkunde waarbij methoden uit de analyse (differentiaal- en integraalrekening) worden gebruikt om meetkundige problemen

differentiaalmeetkunde Onderdeel van de wiskunde waarin methoden uit de analyse (differentiaal- en integraalrekening) worden gebruikt om proble

differentiaalquotiënt

differentiaalquotiënt Maat voor de helling of steilheid van de grafiek van een functie in een willekeurig punt x; notatie: f'(x) of df(x)/dx. Bestaat de differentiaalrekening

differentiaalrekening Onderdeel van de wiskunde waarin regels worden gegeven om van (differentieerbare) functies de afgeleiden te bepalen. Zijn differentiaalvergelijking

differentiaalvergelijking Vergelijking waarin als onbekende een functie en een of meer van haar afgeleiden voorkomen. Het probleem is dan om funct

differentiaalvergelijking, gewone

differentiaalvergelijking, gewone Differentiaalvergelijking waarin de gevraagde functie een functie van één variabele is, bijv. y(dy/dx)+ 2x=0 (of

differentie

differentie Verschil van twee functiewaarden.

differentiële rotatie

differentiële rotatie Verschijnsel dat verschillende delen van een roterend systeem verschillende rotatieperioden hebben. Bij vaste objecten, zoals de differentiequotiënt

differentiequotiënt Maat voor de gemiddelde steilheid van een grafiek op een bepaald traject.

differentierekening

differentierekening Rekenen met differenties. Ontstaan uit pogingen om functies waarvan slechts een aantal afzonderlijke functiewaarden gegeven differentiëren

differentiëren Bepaling van de afgeleide van een functie. Vormt als zodanig een onderdeel van de differentiaalrekening, waarin een aantal regels wordt differentiërende regelaar

differentiërende regelaar Lineaire regelaar die op iedere afwijking van de ingestelde waarde reageert met een correctie waarvan de grootte afhanke

diffusie (biol.)

diffusie (biol.) De (netto)verplaatsing van gasmoleculen of ionen in een medium (gas of oplosmiddel) van hoge naar lagere concentratie, tot een evenwichtstoestand diffusie (natuurk.)

diffusie (natuurk.) Spontane vermenging van stoffen ten gevolge van de warmtebeweging van de moleculen. De snelheid van dit proces hangt af van diffusiesnelheid

diffusie, gasdiffusie,

diffusiesnelheid Snelheid waarmee een stof diffundeert; afhankelijk van molecuulmassa, temperatuur en de concentratie.

Digges, Leonard (gest. 1571) Engels wiskundige, deed baanbrekend werk op het gebied van de techniek van het landmeten. Hierover publiceerde hij Digges, Thomas

Digges, Thomas (gest. 1595) Engels astronoom, een der eerste aanhangers van de theorie van de bewegende aarde. Hij stelde zich het heelal voor als Diluvium

Diluvium Oude benaming voor Pleistoceen.

dimensie (natuurk.)

dimensie (natuurk.) Eenhedensoort die bij een grootheid hoort. Zo hebben afstand, afgelegde weg, dikte, hoogte, enz. dezelfde eenheid, namelijk de dimensie (wisk.)

dimensie (wisk.) Afmeting, uitgebreidheid. Van oorsprong een intuïtief begrip dat hoofdzakelijk in de meetkunde een rol speelde. Zo had een punt dimensieanalyse

dimensieanalyse Controleren van natuurkundige formules of berekeningen door na te gaan of aan beide kanten van het =-teken dezelfde dimensies dinsdag

dinsdag Tweede dag van de week. De naam gaat terug op de Germaanse god Tyr en is een verbastering van diens bijnaam Things.

Diocles

Diocles (ca. 2e eeuw v.C.) Grieks wiskundige. Voerde bij zijn pogingen het Delisch probleem op te lossen een kromme in die bekend staat als de cissoïde diode

diode Tegenwoordig altijd een halfgeleiderdiode, een element met 2 elektroden dat slechts in één richting stroom doorlaat. Wordt veel gebruikt om Dione

Dione Maan van de planeet Saturnus, in 1684 als vierde Saturnusmaan ontdekt door J.D. Cassini. De afstand van Dione tot het middelpunt van de planeet Dionysius-cyclus

Dionysius-cyclus Kalenderperiode van 532 jaar, gebaseerd op een maancyclus van 19 jaar en een zonnecyclus van 28 jaar. Zij zou zijn opgesteld door Diophantus

Diophantus (ca. 250 n. C.) Grieks wiskundige. Zijn bewaard gebleven werk over het oplossen van vergelijkingen heeft later een grote invloed gehad diopsied

diopsied Mineraal uit de groep der inosilicaten, behorend tot de clinopyroxenen. Monoklien, met prismatische kristallen, maar meestal massieve of dioptaas

dioptaas Mineraal behorend tot de cyclosilicaten, dichtheid 3300 kg/m3, hardheid 5. Prismatische, kleine, smaragdgroene, doorschijnende kristallen. dioptrie

dioptrie Eenheid voor de sterkte van een lens; symbool: D; 1 dioptrie is de sterkte van een lens met een brandpuntsafstand van 1 m. Omdat de sterkte dioriet

dioriet Donker grijsgroen dieptegesteente bestaande uit plagioklaas, hoornblende en donker glimmer, vaak met kwarts (in dat geval ook kwartsdiorie

dioxaan

dioxaan (1,4-dioxaan) Koolstofverbinding, met zesringstructuur van twee keer twee C-atomen en twee O-atomen op de posities 1 en 4. Kleurloze vloeistof; dioxine

dioxine (tetrachloor-dibenzo-p-dioxine, TCDD) De meest giftige, synthetisch bereide stof die tot nog toe bekend is. Deze stof één van de serie van 57 dipeptidasen Spijsverteringsenzymen die de splitsing katalyseren van dipeptiden (brokstukken van twee aminozuren), die overblijven nadat een eiwit diploteen

diploteen Stadium in de eerste profase van de reductiedeling, waarin de homologe chromosomen het duidelijkst zichtbaar zijn als tetrade (d.w.z. gepaard dipool

dipool Elektrisch neutraal deeltje, molecule of atoom, waarin de zwaartepunten van de positieve en negatieve lading niet samenvallen. Dit gebeurt onder dipoolanisotropie

dipoolanisotropie Het verschijnsel dat de temperatuur van de kosmische achtergrondstraling gemeten aan de ene kant van de sterrenhemel, iets hoger Dirac, Paul Adrien Maurice

Dirac, Paul Adrien Maurice (1902-1984) Brits natuurkundige, hoogleraar te Cambridge (1932-1968). Kreeg in 1933 de Nobelprijs voor bijdragen Dirichlet, Peter Gustav Lejeune

Dirichlet, Peter Gustav Lejeune (1805-1859) Duits wiskundige. Dirichlet heeft de getallentheoretische ideeën van Gauss verbreid en is de grondlegger disaccharide

disaccharide Verbinding die is opgebouwd uit twee enkelvoudige suikers (monosacchariden), zoals glucose, fructose, ribose e.a. Bekende disacchariden discordantie (geol.)

discordantie (geol.) Verstoring in de opeenvolging van sedimentaire lagen. Dit kan doordat lagen ontbreken of doordat oorspronkelijk horizontale Discoverer

Discoverer Serie Amerikaanse kunstmanen, gelanceerd in de periode 1959-1962, die in elliptische banen om de polen bewogen.

Discovery-programma

Discovery-programma Programma van de Amerikaanse NASA waarbinnen wetenschappelijke vluchten uitgevoerd kunnen worden die in korte tijd discriminant

discriminant Voor een kwadratische vergelijking ax2+bx+c=0 de uitdrukking b2-4ac. Wordt vaak aangegeven met D (dus: D=b2-4ac). In de wortelformule disilaan

disilaan Kleurloos gas, het silicium-analogon van ethaan. Ontleedt bij contact met zuurstof en reageert heftig met tetra en chloroform. Wordt in vloeibare disjunctie (biol.)

disjunctie (biol.) Uiteenwijken van overlangs gesplitste chromosomen tijdens de kerndeling. Het uitblijven van disjunctie tijdens de vorming van geslachtscellen dislokatie

dislokatie Onregelmatigheid in een kristalrooster, veroorzaakt door ongelijke aangroei van het kristal of gedeeltelijke verschuiving van delen ervan. dispersie

dispersie Verschijnsel dat de voortplantingssnelheid van een golf (of trilling) afhangt van de frequentie. Een medium (stof) waarin dispersie optreedt, dissipatie

disproportionerings- Reactie waarbij een verbinding uiteenvalt in ten minste twee verschillende verbindingen, waarbij een der atomen een reactie, dissociatiereactie,

dissipatie Elektrische energie die in een onderdeel in de vorm van warmte verloren gaat.

dissociatie- Reactie waarbij een molecule in twee of meer atomen of andere moleculen ontleedt.

dissociatie-energie

dissociatie-energie Energie die vrijkomt bij het ontleden van een verbinding. Is gelijk, maar tegengesteld, aan de bindingsenergie, die vrijkomt bij distheen

distheen (cyaniet, kyaniet) Mineraal behorend tot de groep der nesosilicaten; chemische samenstelling Al2(O.SiO4). Langwerpige, kleurloze tot lichtblauw

D-klimaat

D-klimaat Landklimaat (continentaal klimaat) waarin, volgens de indeling van de Duits-Oostenrijkse klimatoloog W. Köppen, de gemiddelde temperatuur D-ring

DNA

DNA (afk. van Dioxyribo Nucleic Acid, desoxyribonucleïnezuur) Kernzuur dat de chromosomen vormt van alle levende organismen; drager van de DNA-polymerasen

DNA-polymerasen Enzymen die de synthese van een nieuwe DNA-streng katalyseren. Onder invloed van DNA-polymerasen worden stap voor stap DNA-vector

DNA-vector DNA-molecuul dat in staat is zich in gastheercellen zelfstandig te vermenigvuldigen en dat kan worden gebruikt om ingebracht (gerecombineerd) dobbe

dobbe Min of meer cirkelvormige laagten, veelal opgevuld met een of meer veenlagen of met water. Zij komen onder andere voor in Noord-Nederland dodecylbenzeensulfonzuur

dodecylbenzeensulfonzuur Koolstofverbinding. Bestaat uit een C12-koolstofketen en een sulfonzuurgroep gekoppeld aan een benzeenring. De koolstof

dodendal

dodendal (stikvallei) Dal met mofettes: spleten of vulkanen die aanzienlijke hoeveelheden koolmonoxide en kooldioxide (CO en CO2) uitstoten. Deze Doherty, Peter C.

Doherty, Peter C. (geb. 1940) Australisch wetenschappelijk onderzoeker, oorspronkelijk opgeleid tot dierenarts. Doherty was als hoogleraar verbonden doleriet

doleriet Donkergroen tot zwart stollingsgesteente bestaande uit plagioklaas, pyroxeen en amfibool als hoofdbestanddelen. Wordt na chloritisatie om

Dolfijn (sterrenk.)

Dolfijn (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Delphinus.

doline

doline Diepe trechter in de bodem, ontstaan door oplossing van de kalkige ondergrond. In dolines verdwijnen vaak regenwater en kleine stroompjes. Dollfus, Audouin-Charles

Dollfus, Audouin-Charles (geb. 1924) Frans astronoom, vanaf 1965 werkzaam aan de sterrenwacht van Parijs. Hij houdt zich vooral bezig met de Dollond, George

Dollond, George (1774-1852) Engels opticien en instrumentmaker, werkte in het familiebedrijf van zijn oom Peter Dollond, dat hij in 1819 overnam. dolomiet

dolomiet Mineraal uit de carbonaatgroep, chemische samenstelling CaMg(CO3)2. Ontstaat door de inwerking van een magnesiumrijke stof, bijvoorbeeld domein (wisk.)

domein (wisk.) (origineelverzameling) De verzameling getallen of waarden die de onafhankelijke variabele van een functie kan aannemen. Voorbeeld: domeinwand

domeinwand Hypothetische, ondoordringbare wand van enorm hoge energiedichtheid, waarvan er volgens sommige grote-unificatietheorieën uit de Dominian Astrophysical Observatory

Dominian Astrophysical Observatory Sterrenwacht in Victoria (Brits Columbia, Canada), opgericht in 1917 en vooral beroemd vanwege het onderzoek Donati, Giovanni Battista

Donati, Giovanni Battista (1826-1873) Italiaans astronoom, vanaf 1864 directeur van de sterrenwacht te Florence. Hij ontdekte onder andere zes kom

donderdag

donderdag Vierde dag van de week. De naam is een verbastering van Donarsdag.

donk

donk Oude rivierduin, die nog uitsteekt boven latere jonge rivierklei- of veenafzettingen. Donken hebben reeds in de prehistorische tijd in laaglandgebieden donkere materie

donkere materie Materie die geen of nauwelijks elektromagnetische straling uitzendt. Vrijwel alle ons bekende materie straalt energie uit op een golflengte donkerreactie

donkerreactie (Calvin-cyclus) Onderdeel van de fotosynthese waarbij met behulp van o.a. energie (uit adenosine-trifosfaat) kooldioxide wordt omgezet Donohue, Jerry

Donohue, Jerry (geb. 1920) Amerikaans scheikundige, werkzaam op het gebied van de kristallografie, hoogleraar chemie aan de universiteit van Zuid-doodijs

doodijs Van gletsjers afkomstige ijsmassa's die geïsoleerd van de hoofdaanvoer onbeweeglijk zijn blijven liggen. Wanneer dit ijs ter plaatse smelt, kan doodtij

doodtij Waterstand die optreedt wanneer de getijdenkracht van de maan en die van de zon elkaar precies tegenwerken. Het verschil in waterhoogte tussen doodwater

doodwater Kustwater dat ontstaat op plaatsen waar twee watersoorten op elkaar liggen (bijvoorbeeld zoet of brak water op zout zeewater). Hierdoor doopstof

doopstof Stof die aan halfgeleidermaterialen wordt toegevoegd om de extrinsieke halfgeleiding ervan te beïnvloeden. Men onderscheidt n-doping en doopstofprofiel

doopstofprofiel Verdeling van een doopstof in een halfgeleider. Bij de normale diffusietechnieken voor het aanbrengen van doopstoffen (dopen) is doorbraakdal

doorbraakdal Rivierdal dat zich dwars door een gebergte heen snijdt. Kan ontstaan doordat een riviergebied met een reeds bestaande rivier opgeheven doorbreken van de geluidsbarrière

doorbreken van de geluidsbarrière Verschijnsel dat men een knal hoort als een geluidsbron met een snelheid gelijk aan die van het geluid passeert. doorgangsinstrument

doorgangsinstrument (passage-instrument) Telescoop die alleen in een noord-zuidvlak draaibaar is, en waarmee met behulp van een kruisdraadoculair doorlatendheid

doorlatendheid De mate waarin lucht en water de bodem kunnen binnendringen. De doorlatendheid wordt voor een belangrijk deel bepaald door de doorsnede (techn.)

doorsnede (techn.) Snijvlak van een voorwerp, een dier, enz. of een tekening daarvan. Wordt gemaakt om inzicht in de opbouw te verkrijgen of dat doorsnede (wisk.)

doorsnede (wisk.) (intersectie) Gemeenschappelijk deel van twee verzamelingen A en B; bestaat uit die elementen die zowel in A als in B zitten. Voorbeeld: dopamine

dopamine Tussenproduct bij de vorming van adrenaline en noradrenaline. Fungeert als neurotransmitter in bepaalde delen van de hersenen. Bij de ziekte dopplereffect

Doppler, Christian Johann (1803-1853) Oostenrijks natuurkundige, hoogleraar te Praag, Chemnitz en Wenen. Dopplereffect: verandering van de door Dorado

dopplereffect Golflengteverschuiving van een waargenomen golfverschijnsel, die optreedt wanneer de golfbron en de waarnemer zich ten opzichte dopplernavigatie

dopplernavigatie Navigatie met behulp van snelheidsmetingen via het dopplereffect. Men kan gebruik maken van een gescheiden opgestelde zende

dopplerverbreding

dopplerverbreding Verbreding van absorptie- of emissielijnen in het spectrum van een hemellichaam, veroorzaakt door de snelheidsspreiding van de Doppler, Christian Johann

Dorado (afk. Dor, Nederlandse naam: Goudvis of Zwaardvis) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 03h52m en 06h36m rechte Doradusnevel

Doradusnevel Opvallendste, heldere nevel in de Grote Magelhaense Wolk, met in het centrum een grote groep jonge sterren. Zou deze nevel op dezelfde doteren

doteren Opzettelijk aanbrengen van verontreinigingen in een materiaal, vooral in halfgeleidermateriaal. Door te doteren met atomen die rijker zijn aan Douglass, Andrew Ellicot

Douglass, Andrew Ellicot (1867-1962) Amerikaans wis- en sterrenkundige, o.a. verbonden als hoogleraar en directeur aan de Steward-sterrenwacht draadmeteorologie

draadmeteorologie Meteorologisch onderzoek waarbij men instrumenten bevestigd aan vliegers oplaat om gegevens in de atmosfeer te verzamelen draaggolf

draaggolf Elektrische trilling van hoge frequentie (HF-trilling) waarop een uit te zenden audio- of videosignaal wordt geënt (modulatie). Hiertoe kan draaibare sterrenkaart

draaibare sterrenkaart (planisfeer) Hulpmiddel voor het lokaliseren van sterrenbeelden. Een draaibare sterrenkaart bestaat uit twee ten opzichte van draaiimpuls

draaiimpuls (impulsmoment) Natuurkundige grootheid. Voor een puntdeeltje met impuls p t.o.v. een punt 0 gedefinieerd als de lengte van de loodlijn draaikolk

draaikolk Draaiende beweging van het water, voorkomend bij uitstekende plekken langs de oever of bij bepaalde bodemoneffenheden, bijvoorbeeld Draaikolknevel

Draaikolknevel Populaire naam voor het spiraalvormige sterrenstelsel M 51 in het sterrenbeeld Canes Venatici (Jachthonden). Het was een van de eerste draaispoelmeter

draaispoelmeter (galvanometer) Stroommeter waarbij de te meten stroom een spoeltje doorloopt dat in een sterk magneetveld van een permanente draaiveld

draaiveld Elektromagnetisch veld waarvan de sterkte in principe constant is, maar waarvan de richting voortdurend verandert; gewoonlijk beschrijven Draak (sterrenk.)

Draak (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Draco.

dracht (natuurk.)

dracht (natuurk.) 1. Bij een elementair deeltje de reikwijdte van de wisselwerking van dat deeltje met andere elementaire deeltjes. 2. Afstand die een Draco (sterrenk.)

Draco (sterrenk.) (afk. Dra, Nederlandse naam: Draak) Circumpolair sterrenbeeld, gelegen tussen 09h18m en 21h00m rechte klimming en +48° en +Draconiden

Draconiden Meteoorzwerm waarvan de radiant zich in het sterrenbeeld Draco (Draak) bevindt, zichtbaar op 10 oktober. De activiteit van de zwerm draconitische maand

draconitische maand Het tijdsverloop tussen twee opeenvolgende doorgangen van de maan door de klimmende knoop van haar baan (27,2122208 Draper, Henry

Draper, Henry (1837-1882) Amerikaans natuur- en sterrenkundige. Paste als een der eersten de fotografie en de spectroscopie toe in de sterrenkunde. Draper, John William

Draper, John William (1811-1882) Amerikaans (geboren in Engeland) chemicus en fysioloog, vader van H. Draper, vanaf 1839 hoogleraar te New Drebbel, Cornelis Jacobsz.

Drebbel, Cornelis Jacobsz. (1572-1633) Nederlands uitvinder en werktuigkundige, verbleef in Londen (ca. 1604), Praag (1610) en na 1620 in Londen. Dreyer, Johan Ludwig Emil

Dreyer, Johan Ludwig Emil (1852-1926) Deens astronoom, directeur van de sterrenwacht in Armagh (Ierland). Dreyer hield zich bezig met onderzoek drieatomenbinding

drie- Eenhedenstelsel met drie grondeenheden, meestal de meter, de seconde en de kilogram of de kilogramkracht. De eerste eenh

drieatomen- (driecentrumbinding) Chemische binding waarbij een elektronenpaar over drie atomen is verdeeld. Komt onder andere voor i

drieatomenbinding Chemische binding waarbij een elektronenpaar over drie atomen verdeeld is, o.a. bij boranen.

drie-eenhedenstelsel Eenhedenstelsel met drie grondeenheden.

Driehoek (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Triangulum.

driehoek (wisk.)

driehoek (wisk.) Figuur die gevormd wordt door drie niet op één lijn liggende punten door rechte lijnen met elkaar te verbinden (veelhoek met drie driehoeksgetallen

driehoek van Pascal

driehoek van Pascal Driehoek die wordt gevormd door getallen die de coëfficiënten voorstellen in de uitwerking van het product (a+b)n. Langs de Driehoek (sterrenk.)

driehoek, gelijkbenige

driehoek, gelijkbenige Driehoek met twee gelijke zijden. De derde zijde wordt basis genoemd en de hoek tegenover de basis de tophoek. De twee a

driehoek, gelijkhoekige

driehoek, gelijkhoekige Driehoek waarin alle drie hoeken gelijk zijn. Omdat de som van de hoeken in een driehoek 180° is, is elke hoek 60°. Bij gelijkhoekige driehoek, gelijkzijdige

driehoek, gelijkzijdige Driehoek waarin alle zijden gelijk zijn. Bij een driehoek zijn dan ook de hoeken gelijk, zodat een gelijkzijdige driehoek ook driehoek, middelpuntsdriehoek,

driehoek, rechthoekige

driehoek, rechthoekige Driehoek waarvan één van de hoeken recht is (m.a.w. een driehoek met een hoek van negentig graden). In een dergelijke dr

driehoek, scherphoekige

driehoek, scherphoekige Driehoek waarin alle hoeken scherp (kleiner dan 90°) zijn.

driehoek, stomphoekige

driehoek, stomphoekige Driehoek met één stompe hoek.

driehoek, voetpuntsdriehoek,

driehoeks- Natuurlijke getallen die de aantallen punten geven die op gelijke afstanden geplaatst, gerangschikt kunnen worden tot een puntenpatroon getallen, magische

driehoeksgetallen Getallen die de aantallen punten geven die gerangschikt kunnen worden tot een patroon in de vorm van gelijkzijdige driehoekjes

driehoeksmeting

driehoeksmeting (triangulatie) Methode waarbij hoeken worden gemeten tussen punten die van veraf zichtbaar zijn, zoals kerktorens of speciaal opgerichte driehoek, boldriehoek,

drielichamenprobleem

drielichamenprobleem Klassiek probleem uit de hemelmechanica, waarin gevraagd wordt naar de algemene oplossing voor het vraagstuk hoe drie drie-eenhedenstelsel

drift, magnetische Afwijking van de aanwijzing van een kompas t.o.v. de richting van het aardmagneetveld. Moet geijkt worden voor het betreffende drijfenveloppe

driftstroom

driftstroom Zeestroom die een direct gevolg van de wind is. Bekende voorbeelden zijn de zeestromen die ontstaan door de passaten, de moessondriften drift, magnetische

drijf- Stukken ijs op rivieren en in zee, die van de vaste ijsbedekking zijn losgeraakt.

drijfenveloppe 1. Plastic, waterdicht gesloten omslag gebruikt voor het onderzoek naar het verloop van oppervlaktestroming in oceanen. Op de kaart drijfijs

drijfijs Stukken ijs op rivieren en in zee die van de vaste ijsbedekking zijn losgeraakt. Ontstaat op rivieren doordat het ijs is gaan kruien en daarna losraakt, drijfvermogen

drijfvermogen Kracht die op een lichaam kan worden uitgeoefend alvorens het zinkt. Is gelijk aan de opwaartse kracht die het lichaam zou ondervinden drijfzand

drijfzand Slecht gepakt zand met veel poriënwater. Gedraagt zich bijna als een suspensie. Een voorwerp wordt voornamelijk door het opgenomen water drijven (natuurk.)

drijven (natuurk.) Aan de oppervlakte van een vloeistof blijven. Voorwerpen drijven op een vloeistof wanneer er evenwicht is tussen de op het voorwerp drijvende komma-notatie

drijvende komma-notatie (floating point notation) Manier om een groot getal met weinig cijfers aan te geven. Wordt toegepast bij computers, reke

D-ring Zeer ijle ring van de planeet Saturnus, gelegen tussen de wolkentoppen van de planeet en de C-ring. Vanaf de aarde kan ring D niet worden waargenomen; D-sterrenstelsel

drinkwaterwinning

drinkwaterwinning Het winnen van water voor de drinkwatervoorziening. Na winning moet het water meestal nog gezuiverd worden. Er bestaan de droge tijd

droge tijd Neerslagarme periode in een gebied met periodiek fluctuerende neerslag. Komt vooral voor in tropische gebieden in afwisseling met natte droog dal

droog dal Voormalig rivierdal dat droog is komen te staan. In Nederland zijn droge dalen vooral in de Weichsel-ijstijd ontstaan. In deze ijstijd was drugs

drugs (narcotica, verdovende middelen) Een groot aantal bewustzijn-beïnvloedende (psychoactieve) stoffen met zeer uiteenlopende werking en met drugs, harddrugs,

druipsteen Afzettingsgesteente dat aangetroffen wordt in grotten. Ontstaat doordat aanwezig kalksteen en dolomiet gedeeltelijk opgelost worden do

druk

druk Natuurkundige grootheid die de kracht per eenheid van oppervlakte aangeeft; symbool: p; eenheid: Pa (= pascal = N/m2). In formule wordt de druk-volumediagram

druk, hydrostatische

druk, hydrostatische Druk die door een vloeistof op de bodem van een vat (of een fictief vlak in de vloeistof) wordt uitgeoefend.

druk, kritische

druk, kritische Druk van een stof bij het kritisch punt van die stof.

druk-volumediagram (pV-diagram) Diagram waarin langs de assen de druk en het volume van een stof zijn uitgezet.

drumlin

drumlin Op een overlangs doorgesneden sigaar lijkende heuvel van enkele tientallen meters hoogte en met een lengte van circa 2 kilometer. Ontstaan druppel

druppel Kleine samenhangende hoeveelheid vloeistof; valt niet uiteen in afzonderlijke moleculen door de werking van cohesiekrachten. Uitwendige dubbele open sterrenhoop

D-sterrenstelsel Elliptisch (radio-)sterrenstelsel dat omgeven wordt door een uitgebreide halo; vaak het dominante sterrenstelsel in een cluster.

dubbele open sterrenhoop Populaire naam voor de twee dicht bij elkaar gelegen open sterrenhopen NGC 869 en NGC 884 (h en Chi Persei). De dubbele

dubbele radiobron

dubbele radiobron Bron van radiostraling die uit twee componenten bestaat. Bekende voorbeelden zijn Centaurus A en Cygnus A. De twee bronnen dubbele-beeldenmicrometer

dubbele-beeldenmicrometer Astronomisch instrument waarin men van bijv. sterren steeds een dubbel beeld ziet, met een instelbare afstand. Door dubbelhelix

dubbelhelix Structuur van twee in elkaar gedraaide schroeflijnen, met name die waarin de DNA-strengen uit de chromosomen voorkomen. Voor de dubbelplaneet

dubbelplaneet Term die wel eens gebruikt wordt voor het aarde-maanstelsel en voor de planeet Pluto met zijn grote maan Charon. De aarde en Pluto dubbelplanetoïde

dubbelplanetoïde Planetoïde die uit twee gedeelten bestaat die op zeer korte afstand om elkaar heen bewegen, of elkaar zelfs raken. De eerste planetoïde dubbelpulsar

dubbelpulsar Populaire naam van de pulsar PSR 1913+16 in het sterrenbeeld Aquila (Arend). Uit periodieke veranderingen in de pulsfrequentie heeft dubbelquasar

dubbelquasar Populaire naam van de quasar Q0957+561 in het sterrenbeeld Ursa Major (Grote Beer). Aan de hemel zijn twee vrijwel identieke quasars dubbelster

dubbelster Tweetal aan het firmament zeer dicht bij elkaar staande sterren. Is de samenstand louter van perspectivische aard, dan spreekt men van een Dubois, Marie Eugène François Thomas

Dubois, Marie Eugène François Thomas (1858-1940) Nederlands geoloog en anatoom, hoogleraar geologie te Amsterdam (1898). Vond in 1890/Duif (sterrenk.)

Duif (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Columba.

duim (eenheid)

duim (eenheid) Oude eenheid voor lengte; komt overeen met 0,027 m.

duinen

duinen Door de wind bijeengebrachte en afgezette landmassa gelegen langs de kust (zeeduinen) of in het land (landduinen). In gebieden waar de wind duinenkust

duinenkust Kustvorm die gekenmerkt wordt door de aanwezigheid van duinen. Duinenkusten ontstaan op plaatsen waar de zee zonder hindernissen duinhellingen

duinhellingen Niet-horizontale delen van de duinen, die afhankelijk van de ligging een verschillende vegetatie bezitten. Op landinwaarts gelegen noord- duininfiltratie

duininfiltratie Proces waarbij oppervlaktewater aan de duinen wordt toegevoegd om op deze wijze de zoetwaterlens die zich onder de duinen bevindt duinvallei

duinvallei Een laaggelegen gebied tussen de duinen. Men maakt een onderscheid tussen een primaire en een secundaire duinvallei. De primaire duinvallei Duivelsster

Duivelsster Populaire naam van de ster Algol (Bèta Persei). De naam van deze ster is al duizenden jaren oud, en gaat waarschijnlijk terug op het feit Dulong, Pierre Louis

Dulong, Pierre Louis (1785-1838) Frans schei- en natuurkundige, hoogleraar aan (1820) en directeur van (1830) de École Polytechnique te Parijs. Dumont, André

Dumont, André (1847-1920) Belgisch geoloog en mijningenieur, hoogleraar te Leuven (1883). Boorde in 1901 bij As in Belgisch Limburg steenkool Duner, Nils Christofer

Duner, Nils Christofer (1839-1914) Zweeds astronoom, van 1864-1888 op de Lund-sterrenwacht, daarna directeur van de sterrenwacht te Uppsala. dunnelaagchromatografie

dunnelaag- Chromatografie waarbij een dun laagje stationaire fase met een bindmiddel op een stevige ondergrond van glas of kunststo

dunnelaagchromatografie Chromatografie waarbij een dun laagje stationaire fase met een bindmiddel op een stevige ondergrond van glas of kunst

Dupin, François Pierre Charles

Dupin, François Pierre Charles (1784-1873) Frans wiskundige. Ontwikkelde een deel van de differentiaalmeetkunde van oppervlakken. Ging later duplicatie

duplicatie 1. Dubbel aanwezig zijn van een deel van een chromosoom met de daarin gelegen erfelijke informatie. Treedt op als gevolg van storingen Dupont de Nemours, Eleuthère-Irenée

Dupont de Nemours, Eleuthère-Irenée (1771-1834) Frans chemicus, zoon van Pierre Samuel Dupont de Nemours (1739-1817), de fysiocraat. Emigreerde duriet

duriet (matkool) Steenkoolsoort die voornamelijk is opgebouwd uit de resten van planten die in een zeer vochtig gebied groeiden (bijvoorbeeld rietkragen). dustbowls

dustbowls Stofstormen die ontstaan door verkeerd gebruik van landbouwgronden in droge gebieden, zoals in de Verenigde Staten vanaf 1930. Door dwarscontractie

dwarscontractie In de elasticiteitsleer de vervorming loodrecht op de aangrijpende kracht. Werkt deze in de x-richting, dan zijn de vervormingen per dwarsdal

dwarsdal Smal dal met steile wanden, dat dwars door één bergrug loopt.

dwarsduin

dwarsduin Lange, rechte zandrug in een woestijn, loodrecht op de overheersende windrichting.

dwergnova

dwergnova Ster die periodiek enkele magnituden helderder wordt. De amplitude van dwergnovae bedraagt twee tot vijf magnituden; de periode is enigszins dwergstelsel

dwergstelsel Klein extragalactisch sterrenstelsel met een diameter van gemiddeld 20.000 lichtjaar. Soms slechts tienmaal zo groot als een bolvormige dwergster

dwergster (hoofdreeksster) Ster die zich op de hoofdreeks van het Hertzsprung-Russell-diagram bevindt, in tegenstelling tot reuzen en superreuzen. dwergsterrenstelsel

dwergsterrenstelsel Sterrenstelsel dat veel kleiner is dan ons eigen Melkwegstelsel. De twee begeleiders van het Melkwegstelsel (de Grote en de Kleine Dwingeloo-stelsels

Dwingeloo-stelsels Naam van twee sterrenstelsels die zich niet buiten de Lokale Groep bevinden, op een afstand van circa tien miljoen lichtjaar, en Dwingeloo-telescoop

Dwingeloo-telescoop Radiotelescoop met een schotelmiddellijn van 25 meter, opgesteld aan de rand van de Dwingeloose heide, beheerd door de S

dynamica

dynamica (krachtenleer) Onderdeel van de mechanica waarin verbanden worden gelegd tussen krachten en de daaruit resulterende bewegingen. Centraal dynamica, moleculaire

dynamica, moleculaire Uitvoeren van de mechanicaberekeningen voor een systeem van een beperkt aantal deeltjes (tussen de 1000 en de 10.000) me

dynamiek

dynamiek Verhouding tussen twee waarden van een grootheid, vaak de verhouding tussen minimale en maximale waarde. Wordt meestal uitgedrukt dynamische gegevensuitwisseling (DDE)

dynamische gegevensuitwisseling (DDE) Set afspraken die het mogelijk maakt dat informatie automatisch kan worden uitgewisseld tussen bepaalde dynamische parallax

dynamische parallax Parallax van een dubbelster die afgeleid wordt uit bepalingen van omlooptijd, onderlinge hoekafstand en massa's van de componenten. dynamometamorfose

dynamometamorfose Metamorfose in gesteenten in de aardkorst onder invloed van plaatselijk optredende hoge druk.

dyne

dyne Eenheid van kracht in het CGS-stelsel; symbool: dyn. 1 dyne is de kracht die aan een massa van 1 g een versnelling van 1 cm/s2 geeft.

Dyson, Frank Watson

Dyson, Frank Watson (1868-1939) Engels astronoom, van 1894-1905 op de sterrenwacht te Greenwich, daarna in Schotland en van 1910-1933 weer dysprosium

dysprosium Chemisch element, symbool Dy, atoomnummer 66, atoomgewicht 162,50, dichtheid 8559 kg/m3, smeltpunt: 1407°C, kookpunt: circa 260

Early Bird

Early Bird Eerste stationaire communicatiesatelliet, die op 6 april 1965 werd gelanceerd door het Intelsat Consortium, dat tot doel had te komen tot Easton, Cornelis

Easton, Cornelis (1864-1929) Nederlands journalist en amateur-astronoom, kreeg in 1903 een eredoctoraat in de sterrenkunde. Easton gaf in 1893

eb (geo.)

eb (geo.) Laagste waterstand in de getijdenschommeling. Deze treedt op wanneer de ebstroom ophoudt en de vloedstroom weer begint. De term wordt ecdyson

ecdyson (vervellingshormoon, verpoppingshormoon) Steroïdhormoon dat bij geleedpotige dieren de aanzet geeft voor de vervelling en de ontwikkeling echo (natuurk.)

echo (natuurk.) Golven die een waarnemer niet rechtstreeks bereiken, maar via reflectie tegen een voorwerp. De gereflecteerde golven hebben een langere eclips

eclips Gehele of gedeeltelijke verduistering van een hemellichaam, bijv. de gehele of gedeeltelijke bedekking van de zon door de maan (zonsverduistering), ecliptica

ecliptica De grote cirkel aan de hemelbol die overeenkomt met de baan waarlangs de zon schijnbaar jaarlijks langs de hemel beweegt; de ecliptica is Eddington-limiet

Eddington, Arthur Stanley (1882-1944) Engels sterrenkundige en fysicus. In 1913 werd Eddington benoemd tot professor in de sterrenkunde te Cambrid

Eddington-limiet Maximale waarde voor de massa van een ster, genoemd naar de Britse astrofysicus Arthur Stanley Eddington (1882-1944). Wordt Eddington, Arthur Stanley

edele metalen

edele metalen 1. Metalen die niet of slechts zeer langzaam door corrosie worden aangetast. De edele metalen zijn: ruthenium, rodium, osmium, iridium, edelgassen

edelgassen Zes gasvormige elementen uit de edelgasgroep van het periodiek systeem, alle met zeer geringe of zelfs totaal ontbrekende chemische reactiviteit. edelgastheorie

edelgastheorie Theorie over de vorming van chemische bindingen waarbij men ervan uitgaat dat elementen elektronen kunnen opnemen en afstaan Edelman, Gerald Maurice

Edelman, Gerald Maurice (geb. 1929) Amerikaans biochemicus, hoog leraar te New York sinds 1966. Onderzocht de molecuulstructuur van antilichamen

edelopaal

edelopaal Mineraal uit de oxidengroep, variëteit van opaal, waterhoudende vorm van SiO2 (hydrogel). Fraai kleurenspel door uitdrogingsscheurtjes edelstenen

edelstenen Stenen of mineralen die om hun schoonheid, duurzaamheid en zeldzaamheid als kostbaar worden ervaren. Vroeger alleen van toepassing Ediacara-fauna

Ediacara-fauna Fossielengroep die kenmerkend is voor het laatste deel van het Cryptozoïcum. Bevat verschillende groepen holtedieren (Coelenterata) Eem-interglaciaal

Eem-interglaciaal Geologische periode uit het Pleistoceen, die duurde van 130.000-70.000 jaar geleden. Deze periode wordt gekenmerkt door stijgende eenhedenstelsel

eenhedenstelsel Systeem van op elkaar afgestemde natuurkundige eenheden. Uitgaande van een aantal grondeenheden, die men per afspraak vastlegt, eenhedenstelsel, CGSeenhedenstelsel,

eenhedenstelsel, coherent Eenhedenstelsel waarin de mechanische en elektrische eenheden met elkaar in overeenstemming zijn gebracht. Hiertoe eenhedenstelsel, drieeenhedenstelsel,

eenhedenstelsel, dynamisch

eenhedenstelsel, dynamisch Elk eenhedenstelsel waarin de eenheid voor massa een grondeenheid is en de eenheid voor kracht een afgeleide eenheid.

eenhedenstelsel, gerationaliseerd MKSAeenhedenstelsel,

eenhedenstelsel, klein dynamisch (em CGS-stelsel) Uitbreiding van het CGS-stelsel met het doel de elektrische en mechanische eenheden coherent eenhedenstelsel, klein statisch

eenhedenstelsel, klein statisch (es CGS-stelsel) Uitbreiding van het CGS-stelsel met het doel de elektrische en mechanische eenheden coherent te eenhedenstelsel, metriek

eenhedenstelsel, metriek Eerste internationaal aanvaarde eenhedenstelsel, werd na de Franse Revolutie ingevoerd. In dit stelsel kent men als gron

eenhedenstelsel, MKSAKCeenhedenstelsel,

eenhedenstelsel, praktisch

eenhedenstelsel, praktisch Eenhedenstelsel dat grotendeels overeenkomt met het klein dynamisch stelsel, maar waarin als elektrische basiseenheden eenhedenstelsel, SIeenhedenstelsel,

eenhedenstelsel, technisch

eenhedenstelsel, technisch Eenhedenstelsel met als grondeenheden de kilogramkracht (kgf), de meter en de seconde. Was een verbetering van het eenheid

eenheid (natuurkundige eenheid) Maat waarin een natuurkundige grootheid wordt uitgedrukt. De waarde van de grootheid wordt bepaald (gemeten) eenheidscirkel

eenheid, afgeleide

eenheid, afgeleide Eenheid die van een aantal grondeenheden is afgeleid, bijv. de eenheid voor snelheid is meter per seconde (m/s), afgeleid van de eenheid, astronomische

eenheid, astronomische Niet-officiële SI-eenheid voor afstand; symbool: AE.

eenheid, grondeenheid,

eenheids- Cirkel met straal 1. Wordt gebruikt bij het definiëren van goniometrische functies als sinus, cosinus e.d. In het complexe vlak liggen cirkel, grote

eenheids- Vector met lengte 1. Vaak gericht langs een van de coördinaatassen.

eenheidscirkel Cirkel met straal 1.

eenheidsvector

eenheidsvector Vector met lengte 1. Vaak gericht langs één van de coördinaatassen.

eenheidswortel

eenheidswortel Elk complex getal z waarvoor geldt: zn=1, met n als een positief geheel getal. In het complexe vlak liggen deze wortels dus op de eenheidscirkel.

Eenhoorn (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Monoceros.

eenparige cirkel- Beweging waarbij een puntdeeltje met een constante snelheid een cirkelbaan doorloopt. De snelheid van het deeltje wordt

eenparige cirkelbeweging

eenparige cirkelbeweging Beweging van een punt of voorwerp met constante snelheid langs een cirkel.

eerdgrond

eerdgrond Bodem met een dikke, humeuze toplaag. Deze dikke humuslaag kan door menselijk handelen of door natuurlijke factoren zijn ontstaan. Men Eerste Kwartier

Eerste Kwartier Maanfase waarbij alleen de westelijke helft van de maan (vanaf het noordelijk halfrond gezien is dat de rechter helft) door de zon wordt eeuwige sneeuw

eeuwige sneeuw Sneeuw die ligt op plaatsen waar steeds weer nieuwe sneeuw valt voordat de oude sneeuw door smelten of lawinewerking is verdwenen. efedrine

efedrine Alkaloïd, voorkomend in planten van het geslacht Ephedra. Heeft dezelfde werking als het hormoon adrenaline. Kan synthetisch worden bereid, efemeride (sterrenk.)

efemeride (sterrenk.) Boek of lijst met tabellen waarin gegevens over de stand van de belangrijkste hemellichamen van dag tot dag staan aangegeven. efemeridentijd

efemeridentijd (ET) Tijd die gebaseerd is op de jaarlijkse beweging van de aarde om de zon. De lengte van het tropische jaar dat begon op 0 januari effect van...

effect van... Voor effect van.....zoeke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.

effectieve neerslag

effectieve neerslag Gedeelte van de neerslag dat niet weer onmiddellijk door verdamping aan de atmosfeer wordt teruggegeven. De effectieve neerslag effectieve temperatuur

effectieve temperatuur Maat voor de oppervlaktehelderheid van sterren. De effectieve temperatuur van een ster is de temperatuur van een zwart lichaam Effelsberg-telescoop

Effelsberg-telescoop Radiotelescoop van het Max Planck Instituut voor Radioastronomie in Bonn, in gebruik genomen in 1970 in het Duitse Eifel

effluentie

effluentie Opneming door een rivier van grondwater. Dit gebeurt als een rivier ergens de grondwaterspiegel snijdt. Omdat deze grondwaterspiegel vaak effusie

effusie Ontsnapping van moleculen uit een afgesloten ruimte door een gaatje in een van de wanden van de ruimte. Als het gaatje kleiner is dan de gemiddelde Ehrenfest, Paulus

Ehrenfest, Paulus (1880-1933) Oostenrijks natuurkundige die later de Nederlandse nationaliteit verkreeg. Hij is vooral bekend geworden door zijn eigenbeweging

eigen- Frequentie van een eigentrilling.

Eigen, Manfred

Eigen, Manfred (geb. 1927) Duits (bio)chemicus, vanaf 1953 hoogleraar en hoofd van het Max-Planck-Institut voor fysische chemie te Göttingen. eiland

eigenbeweging De verplaatsing van een ster ten opzichte van andere sterren aan de hemel, uitgedrukt in boogseconden per jaar. De eigenbeweging eigenfrequentie

eigenfrequentie Frequentie van een eigentrilling.

eigentrilling

eigentrilling Trilling die van nature wordt uitgevoerd wanneer een systeem uit zijn evenwichtstoestand wordt gebracht en wordt losgelaten.

eiland Stuk land in zee waar tot in het centrum de invloed van de zee merkbaar is. Plante- en diersoorten van eilanden zijn vaak endemen, d.w.z. dat

eindkrak

eindkrak (big crunch) Gebeurtenis die zich in de verre toekomst van het heelal mogelijk zal afspelen, wanneer de huidige uitdijing tot stilstand komt eindmorene

eindmorene Materiaal dat door een gletsjer wordt afgezet aan het ijsfront. Indien dit front lang op dezelfde plaats blijft liggen, verzamelt zich hier het eindplaatpotentiaal

eindplaatpotentiaal (EPP) De lokale potentiaalverandering die in de motorische eindplaat ontstaat als gevolg van zenuwimpulsen. De motorische eindplaat Einstein Observatory

Einstein Observatory Naam van NASA's HEAO-2 satelliet (High Energy Astronomical Observatory), die in november 1978 in een baan om de aarde einsteinium

Einstein, Albert (1879-1955) Duits-Amerikaans geleerde, een van de belangrijkste natuurkundigen aller tijden. Zijn werk heeft bijgedragen tot revolutionaire Einstein, Hans Albert

Einstein, Hans Albert (1904-1973) Amerikaans fysicus van Zwitserse afkomst, zoon van Albert Einstein. Van 1927-1931 was hij ingenieur in Dortm

einsteinium Chemisch element, symbool Es, atoomnummer 99. Kunstmatig element, behorend tot de transuranen, voor het eerst ontdekt in resten van Einstein-ring

Einstein-ring Lichtring die veroorzaakt wordt wanneer de straling van een ver verwijderde lichtbron wordt afgebogen door de zwaartekracht van een Einstein, Albert

eiwitmantel

eiwitmantel Uit eiwitten bestaande mantel om DNA in chromosomen en virussen (in welk geval men ook wel van capside spreekt). Bepaalt vorm en eiwitsplitsende enzymen

eiwitsplitsende enzymen (proteolytische enzymen, proteasen, peptidasen) Enzymen die helpen bij de eiwitafbraak. Bij de spijsvertering worden de

eiwitstructuur

eiwitstructuur Chemische samenstelling en volgorde van de aminozuren in eiwitten en ruimtelijke opbouw van eiwitten. Men onderscheidt de primaire eiwitsynthese

eiwitsynthese Opbouw van eiwitten en peptiden uit losse aminozuren en peptidebrokstukken. Gebeurt in de cellen op de ribosomen met behulp van eiwitten

eiwitten (proteïnen) Macromoleculen met een biologische functie, opgebouwd uit aminozuren. Men onderscheidt eiwitten naar bouw en functie. Belangrijkste eiwitten, samengestelde

eiwitten, samengestelde (proteïden) Verbindingen, o.a. enzymen, samengesteld uit een eiwitdeel en een niet-eiwitdeel of prosthetische groep. Als eklogiet

E-klimaat Polair klimaat waarin, volgens de classificatie van de Duits-Oostenrijkse klimatoloog W. Köppen de gemiddelde temperatuur van de warmste E-laag

eklogiet Metamorf gesteente ontstaan uit basisch stollingsgesteente, dat onder hoge temperatuur en druk gerekristalliseerd is. Het gesteente is middelkorrelig el

el Oude eenheid voor lengte; komt als bijbelse maat overeen met 0,395 m. Gewoonlijk wordt met el de Amsterdamse el bedoeld, die overeenkomt met Elara

E-laag Een laag geaoniseerde lucht in de ionosfeer van de dampkring op een hoogte van 90 tot 150 km, die bepaalde elektromagnetische golven naar E-ring

Elara Een van de kleine buitenste manen van de planeet Jupiter, in 1905 ontdekt door Charles D. Perrine. De afstand van Elara tot het planeetmiddelpunt elasticiteit

elasticiteit Vermogen van vaste stoffen om zich van vormverandering, ontstaan door inwerking van een uitwendige kracht, volkomen te herstellen zodra elasticiteitsmodulus

elasticiteitsmodulus (modulus van Young) Grootheid die de verhouding aangeeft tussen de op een stuk materie uitgeoefende spanning en de erdoo

elastine

elastine Belangrijkste eiwit in elastische vezels, die voornamelijk voorkomen in elastisch bindweefsel in de wanden van bloedvaten en in de huid. Vergroot elektriciteit

elektriciteit Natuurverschijnsel dat samenhangt met het optreden of verplaatsen van elektrische ladingen. Algemeen kan worden gesteld dat: 1. elektrische elektriciteit, piëzoelektriciteit,

elektriciteit, thermoelektriciteit,

elektrische doorslag Overspringen van lading (vonk) door een isolator. Door chemische (vorming van ionen) en mechanische veranderingen zal de

elektrische stroom

elektrische stroom Elektronenstroom door een geleider, zoals een draad, lampje, meter, luidspreker, e.d. Deze stroom vloeit pas als er een elektrische elektriseermachine

elektriseermachine Toestel voor het opwekken van elektrostatische ladingen met hoge spanning. Principe berust op het overdragen van elektronen elektriseerschijf van Winter

elektriseerschijf van Winter Primitieve elektriseermachine, bestaande uit een glazen schijf die tussen twee leren borstels draait. De zich op de plaa

elektrochemie

elektrochemie Wetenschap waarin de samenhang tussen elektrische verschijnselen en chemische reacties wordt onderzocht. Twee groepen hoofdverschijnselen: elektrode

elektrode Elektrische geleider die het contactvlak kan vormen tussen een stroomkring en een medium. Een elektrode met positieve spanning noemt elektrodynamica

elektrodynamica Onderdeel van de natuurkunde waarin de samenhang tussen elektrische, magnetische en mechanische verschijnselen wordt beschreven. elektroforese

elektroforese Een proces waarbij gebruik wordt gemaakt van een elektrisch veld om mengsels van stoffen te scheiden. Uitvoerbaar voor geladen deeltjes elektroluminescentie

elektroluminescentie Het uitstralen van licht door bepaalde fosforverbindingen als deze worden onderworpen aan een wisselend elektrisch veld. Van elektrolyse

elektrolyse Ontleding van chemische verbindingen door elektrische stroom. De elektrolyse speelt zich af op het elektrodeoppervlak; de reacties bij elektrolyt

elektrolyt Verbindingen die bij oplossen of smelten (gedeeltelijk) in ionen worden gesplitst. Hiertoe behoren vooral de zouten. Naar de mate van splitsing elektrolytische oplossing

elektrolytische oplossing Elektrisch geleidende oplossing; bevat verbindingen die (gedeeltelijk) in ionen zijn gesplitst. Deze ionen zullen zich naar elektrolyt-osmotische druk

elektrolyt-osmotische druk Osmotische druk, teweeggebracht door elektrolyten of kleine moleculen. Is in menselijk bloed ca. 200 maal zo groot als elektromagnetische golven

elektromagnetische golven Elektrische en magnetische velden, opgewekt door de hoogfrequente antennestromen die door een zender de zendantenne elektromagnetische wisselwerking

elektromagnetische wisselwerking Een van de vier thans bekende natuurkrachten. Het is de kracht die de elektronen aan atoomkernen bindt, de atomen elektromagnetisme

elektromagnetisme Opwekken van magnetische velden door elektrische stromen. Richting van stroom en opgewekt magneetveld staan daarbij met

elektromotorische kracht

elektromotorische kracht (e.m.k.) Een maat voor de energie die een stroombron levert, gedefinieerd als de energie die vrijkomt wanneer een eenhei

elektron

elektron Stabiel elementair deeltje met een negatieve elektrische lading van1,6 × 10?19 coulomb en een massa van 9,1 × 10?31 kg.

elektron, fotoelektron,

elektron, vrij Door een metaalatoom afgestaan elektron dat zich door het metaalrooster van positieve ionen beweegt. Draagt o.a. bij tot de elektrische elektroscoop

elektronenbeweeglijkheid

elektronenbeweeglijkheid (elektrische driftsnelheid) Grootheid die de bewegingssnelheid van elektronen in een materiaal onder invloed van een ele

elektronenbuis

elektronenbuis Buis waarin geleiding van elektriciteit optreedt ten gevolge van een spanningsverschil tussen twee elektroden die aan beide uiteinden elektronengasmodel

elektronengasmodel Eenvoudig model voor metalen, waarin men de geleidingselektronen als niet-gebonden beschouwt en dus als vrij beweegbaar

elektronenmicroscoop

elektronenmicroscoop Instrument waarmee structuren afgebeeld kunnen worden met behulp van elektronenbundels. Bij de klassieke typen worden elektronenmicroscoop, emissieelektronenmicroscoop,

elektronenpaar Twee elektronen in dezelfde elektronenbaan (gelijke quantumgetallen), maar met tegengestelde elektronenspin. Het ontstaan van veel elektronenpaar, vrij

elektronenpaar, vrij (n-elektronenpaar, eenzaam elektronenpaar) Elektronenpaar dat niet behoort tot een covalente binding. Gewoonlijk centrum van elektronenschil

elektronenschil Structuur binnen een elektronenwolk, waarbij elektronen met een vergelijkbare energie tot dezelfde schil worden gerekend. De schillen elektronentransport

elektronentransport Biochemisch proces dat plaatsvindt tijdens de fotosynthese van de plant en tijdens de ademhaling, waarbij elektronen die op een elektronenwolk

elektronenwolk Alle elektronen om een atoom, ion of molecule. Opgevat als een wolk van negatieve lading die elektrostatische krachtwerking op andere elektronica

elektronica Wetenschap voor het bestuderen van de geleiding van elektronen en het vinden van technische toepassingen door de beïnvloeding van deze elektronneutrino

elektronneutrino Stabiel elementair deeltje zonder elektrische lading en met een verwaarloosbaar kleine massa (wellicht is het elektronneutrino zelfs elektronvolt

elektronvolt Energie die een elektron verkrijgt wanneer het een spanningsveld van één volt doorloopt. Een elektronvolt (eV) is gelijk aan 1,62 × 10

elektro-organische synthese

elektro-organische synthese Elektrolyse van koolstofverbindingen. In 1965 voor het eerst industrieel toegepast bij de bereiding van adiponitril uit

elektroscoop Toestel waarmee kan worden aangetoond of een voorwerp al dan niet elektrisch geladen is. Raakt men de knop van een elektroscoop elektrostatica

elektrostatica Onderdeel van de elektriciteitsleer waarin verschijnselen worden behandeld die betrekking hebben op stilstaande (elektrische) ladingen.

elektrostatische lading

elektrostatische lading Elektrische lading die gemakkelijk in kunststoffen kan worden opgewekt door bijvoorbeeld wrijving. Dit is een vooral bij de elektrozwakke theorie

elektrozwakke theorie Theorie die de elektromagnetische kracht en de zwakke kernkracht verenigt in één wiskundige beschrijving, in 1967 opgest

element (wisk.)

element (wisk.) Object dat behoort tot een verzameling. Men schrijft: xA (spreek uit: x is een element van de verzameling A). Om aan te geven dat elementair deeltje

element, chemisch

element, chemisch Enkelvoudige stof met specifieke scheikundige eigenschappen, die niet verder te splitsen is in andere stoffen. Een element wordt element, kunstmatig chemisch

element, kunstmatig chemisch Chemisch element dat niet op aarde voorkomt, maar wel gemaakt kan worden door beschieting van atoomkernen met eliminatiereactie

elementair deeltje Fundamentele bouwsteen van de natuur. In de tijd van de Grieken meende men dat atomen de kleinste deeltjes in de natuur zijn elementair-analyse

elementair-analyse Analyse waarin wordt nagegaan hoeveel van elk element in een bepaalde verbinding aanwezig is. Wordt vooral uitgevoerd om

eliminatiereactie Reactie waarbij twee atomen of atoomgroepen aan een molecule worden onttrokken (meestal in twee opeenvolgende stappen) en ellips (wisk.)

ellips (wisk.) Verzameling van de punten waarvoor de som van de afstanden tot twee vaste punten F en F' (de brandpunten) constant is. Is symmetrisch ellipsoïde

ellipsoïde Kwadratisch oppervlak dat in een rechthoekig coördinatenstelsel de standaardvorm: (x/a)2+(y/b)2+(z/c)2=1 heeft. Heeft drie symmetrieassen elongatie

elongatie Boogafstand tussen twee hemellichamen aan de hemelbol, bijv. de hoek tussen de zon en een planeet, uitgedrukt in graden. Is de elongatie Elsterien

Elster-glaciaal (Elsterien) Geologische periode uit het Pleistoceen die duurde van ca. 400.000-200.000 jaar geleden. Het is de tijd van de eerste grote eluvium

Elsterien Etage en tijd van de eerste grote Scandinavische vergletsjeringen in Noord-Duitsland tijdens het Pleistoceen (Elster-vergletsjering of Elster-Elster-glaciaal

eluvium (uitgespoelde grond) Verweringsresidu van een gesteente, waarvan de moeilijk te eroderen componenten zijn overgebleven, met als gevolg Emden, Robert

Emden, Robert (1862-1940) Zwitsers fysicus en astronoom, van 1907-1934 hoogleraar aan de Technische Hogeschool te München, daarna te Zürich. emersie

emersie Weinig gebruikte term voor het uittreden van een satelliet uit de schaduwkegel van de moederplaneet, het te voorschijn komen van een ster emissie (natuurk.)

emissie (natuurk.) Uitstraling van elementaire deeltjes (meestal elektronen) en energie (door middel van elektromagnetische straling).

emissie (sterrenk.)

emissie (sterrenk.) Ander woord voor uitstraling; wordt zowel gebruikt voor het uitzenden van elektromagnetische straling als voor het uitzenden emissielijn

emissie- Elektronenmicroscoop waarbij een beeld ontstaat van elektronen die door het oppervlak van het voorwerp worden elektronenmicroscoop, transmissieelektronenmicroscoop,

emissie- Interstellaire nevel die zelf straling uitzendt. De atomen in een emissienevel raken geïoniseerd, meestal door energierijke straling van nevel, galactische

emissie- Spectrum dat ontstaat wanneer een stof zelf licht gaat uitzenden. Dit geschiedt met name wanneer een stof sterk verhit wordt. Vaste spectrum, lijnenspectrum,

emissie, secundaire Vrijmaking van een of meer elektronen uit een metaal door een met hoge snelheid inslaand elektron. Dit treedt bijv. op in elektronenbuizen emissie, thermische

emissie, thermische Uitzending van vrije elektronen uit een metaal door verhitting. Bij warmtetoevoer kunnen de vrije elektronen zoveel energie k

emissielijn Heldere lijn in het spectrum van een hemellichaam die veroorzaakt wordt doordat elektromagnetische straling met een specifieke golflengte emissiespectrum

emissiespectrum Spectrum van een hemellichaam dat bestaat uit heldere emissielijnen of -banden. Uit de golflengten van de waargenomen emissielijnen emissie, fotoemissie,

emittantie

emittantie Grootheid voor de hoeveelheid stralingsenergie die per vierkante meter per seconde door een oppervlak wordt uitgezonden; eenheid: W/m

emulsie

emulsie Een mengsel van een medium en een stof die niet in dat medium oplosbaar is. Deze stof is bijv. als minuscule druppeltjes in het medium verdeeld enantiomere-isomerie

enantiomere-isomerie Isomerie tussen verbindingen waarvan de moleculen elkaars spiegelbeeld vormen.

Enceladus

Enceladus Maan van de planeet Saturnus, in 1789 ontdekt door William Herschel. De afstand van Enceladus tot het planeetmiddelpunt bedraagt 251.000 Encke-scheiding

Encke, Johann Franz (1791-1865) Duits astronoom, directeur van de onder zijn toezicht in Berlijn gebouwde sterrenwacht (1835). Toonde in 181

Encke-scheiding Smalle scheiding in het buitenste deel van de heldere A-ring van de planeet Saturnus. De Encke-scheiding bevindt zich op een afstand Encke, Johann Franz

endogene krachten

endogene krachten De krachten die vanuit het binnenste van de aarde werken. Belangrijke endogene krachten zijn de zwaartekracht, vulkanisme, endoplasmatisch reticulum

endoplasmatisch reticulum (ER) Celorganel in het cytoplasma van eukaryote plantaardige en dierlijke cellen. Bestaat uit een driedimensionaal netwe

endorfinen

endorfinen Een aantal stoffen die als neuropeptiden actief zijn in het centraal zenuwstelsel. Zij hebben net als morfine een pijnonderdrukkende werking, endosmose

endosmose Diffusie van opgeloste stoffen door celmembranen van buiten de cel naar binnen. Dit passieve membraantransport is van groot belang endotoxine

endotoxine Toxine afkomstig van desintegratie van bacteriën die door afweerreacties bij een infectie in het lichaam gedood zijn. Bestaat uit afbraakproducten energie

energie Het vermogen om arbeid te verrichten (arbeid is in de natuurkunde het uitoefenen van een kracht over een bepaalde afstand). Energie wordt energiedegradatie

energie, alternatieve

energie, alternatieve Alle vormen van bruikbare energie die niet behoren tot de fossiele brandstoffen, uitgezonderd kernenergie. Hiertoe rekent men energie, elektrische

energie, elektrische 1. Energie die een elektrische stroom kan vrijmaken. Gebruikelijk is de omzetting in mechanische energie in een elektromotor, energie, inwendige

energie, inwendige Totale hoeveelheid energie die de moleculen van een lichaam bezitten. Is gelijk aan de som van de kinetische energie der moleculen energie, kernenergie,

energie, kinetische (bewegingsenergie) Energie die een lichaam bezit ten gevolge van zijn snelheid. De snelheid die een lichaam bezit, is bijv. te beschouwen energie, mechanische

energie, mechanische Som van de zwaarte- en de kinetische energie van een lichaam. Indien een lichaam in het zwaartekrachtveld van plaats verandert energie, potentiële

energie, potentiële Energie van een lichaam ten gevolge van zijn plaats in een krachtveld. Enkele van deze vormen zijn zwaarte-energie (een lichaam energie, stralingsenergie,

energiedegradatie Omzetting van bruikbare energie in niet-bruikbare energie. Komt meestal voor bij niet-omkeerbare processen. Bij veel processen energiedichtheid Grootheid die de hoeveelheid energie per volume aangeeft; eenheid: J/m3. Heeft meestal betrekking op de energie die is opgeslagen energieomzetting

energieomzetting Overgang van de ene vorm van energie in een andere. Veelal is een van de andere energiesoorten warmte (bijv. wrijvingswarmte), energieoverdracht

energieoverdracht Afgifte van energie van het ene lichaam aan het andere. Treedt bijv. op bij botsingen. Botst een bewegend lichaam tegen een stilstaand, energierijke verbinding

energierijke verbinding Verbinding betrokken bij de energieoverdracht in levende organismen. De bekendste energierijke verbinding is ATP of aden

Energiya Zware Russische draagraket, voor het eerst gebruikt op 15 mei 1987. De Energiya is in staat om een nuttige lading van 140 ton in een 250

enkeerdgrond

enkeerdgrond (ook: potstalgrond) Bodem met een dikke, humeuze toplaag die ontstaan is door het opbrengen van mest vermengd met graszoden of enkefaline

enkefaline De als eerste ontdekte neuropeptide. Dit gebeurde in 1975. Deze van nature in de hersenen voorkomende stof heeft dezelfde pijnstillende enstatiet

enstatiet Mineraal behorend tot de pyroxenen. Hardheid 5½, dichtheid 3600 kg/m3; rombische, grijsgele kristallen. Komt voor in basisch en ultrabasisch enterogastron

enterogastron Hormoon dat gemaakt wordt in het slijmvlies van de twaalfvingerige darm en zowel de afgifte van maagsap als de peristaltiek van de enterokinase

enterokinase Eitwitsplitsend enzym, gevormd in de darm. Zet o.a. in de dunne darm het door de alvleesklier gevormde 'pro-enzym' trypsinogeen om entropie

entropie Grootheid die de mate van wanorde van een systeem aangeeft. Wordt uitgedrukt in energie-eenheden per graad. Een sterk geordend systeem enzymatisch wasmiddel

enzymatisch wasmiddel Wasmiddel dat enzymen bevat die met name eiwitten kunnen afbreken tot oplosbare resten. Wordt meestal gebruikt als inwee

enzymen

enzymen Eiwitten die als biokatalysator fungeren bij het verlopen van reacties in levende organismen. Zonder de werking van de enzymen zouden Eoceen

Eoceen Serie en tijdvak in het Tertiair, 53-37 miljoen jaar geleden. In dit tijdvak onderging de alpiene geosynclinaal uitbreiding en ontstonden de Pyreneeën eolisatie

eolisatie Proces waardoor zandkorrels in een zandwoestijn een mat uiterlijk krijgen. Waarschijnlijk veroorzaakt door onderlinge botsingen van korreltjes eolische erosie

eolische erosie (ook: winderosie) De uitschurende werking van met materiaal beladen wind. De winderosie is vrij gering. Bij sterke wind kunnen in eolische sedimentatie

eolische sedimentatie Het verschijnsel dat los materiaal na transport door de wind op het aardoppervlak terechtkomt. Wanneer de bodem door het

eon

eon Meest omvattende tijdseenheid in de geschiedenis van de aarde. Er worden drie eons onderscheiden: het Fanerozoïcum, de periode na 570 miljoen Eötvös, Roland, baron

Eötvös, Roland, baron (ook: Loránd Eötvös; 1848-1919) Hongaars natuurkundige. Construeerde een torsiebalans om uiterst nauwkeurige metingen epacta

epacta Ouderdom van de maan op 1 januari, aangegeven in dagen. De epacta wordt gebruikt bij het berekenen van de paasdatum.

epacten

epacten (epacta; Grieks: epaktai hèmerai = tussengevoegde dagen) Getal dat aangeeft hoe oud de maan is op een bepaalde datum (1 januari), d.w.z. epicentrum

epicentrum Plaats op het aardoppervlak loodrecht boven het eronder gelegen centrum van een aardbeving (hypocentrum).

epichloorhydrin

epichloorhydrin Verbinding, behoort tot de epoxiden. Belangrijk als grondstof voor epoxyharsen en glycerol. Reactief en giftig. Bereiding: uit propeen epicykeltheorie

epicykeltheorie Verouderde astronomische theorie om de jaarlijkse terruglopende beweging van planeten te verklaren, in de tweede eeuw v. C. opgesteld epidioriet

epidioriet Korrelig metamorf gesteente, ontstaan uit basisch stollingsgesteente, met als componenten mineralen van de diorietgroep (hoornblende, plagioklaas), epidoot

epidoot Mineraal uit de groep der nesosilicaten. Hardheid 6-7, dichtheid 3400 kg/m3. Komt voor als monocliene, naaldvormige kristallen in metamorfe epilimnion

epilimnion rijke waterlaag van ca. 25 meter dikte in diepe meren. 's Zomers bestaat in diepe meren een thermische gelaagdheid die deze bovenste laag epipelagische zone

epipelagische zone De meer oppervlakkige lagen van de zee, tot ongeveer 150 meter diepte. In de praktijk maakt alle zeewater boven het continentale epirogeen gebergte

epirogeen gebergte Gebergte dat ontstaat door vervormingen van de aardkorst als gevolg van trage, plastische stromingen in de aardmantel. Hierdoor epirogenese

epirogenese Geleidelijke verticale verplaatsing van een groot gedeelte van de lithosfeer. Door de grote schaal waarop deze daling of stijging plaatsvindt, epoche (sterrenk.)

epoche (sterrenk.) Tijdstip waarop de posities van hemellichamen zijn vastgelegd en van waaruit met behulp van tafels en tabellen die posities op epoxiden

epoxiden (oxiranen) Koolstofverbindingen waarin een ringstructuur voorkomt met twee C-atomen en een O-atoom. De eenvoudigste vertegenwoordiger epoxyharsen

epoxyharsen Thermohardende kunststoffen op basis van epoxiden. Gewoonlijk polycondensatieproducten van epoxiden met polyolen, polyaminen,

Epsilon Aurigae

Epsilon Aurigae Veranderlijke ster in het sterrenbeeld Auriga (Voerman). De veranderlijkheid is sinds ca. 1820 bekend. In 1903 stelde H. Ludendorff Epsilon Eridani

Epsilon Eridani Dwergster van spectraaltype K2 in het sterrenbeeld Eridanus, op een afstand van 10,7 lichtjaar. In 1983 ontdekte de Infra-Rood Astronomische Epsilon Lyrae

Epsilon Lyrae Dubbelster in het sterrenbeeld Lyra (Lier). Epsilon Lyrae bestaat uit twee sterren van magnitude 4 op een onderlinge afstand van 208 equator

equator Grootste cirkel aan het oppervlak van een bolvormig hemellichaam, loodrecht op de rotatieas. De equator van de aarde wordt ook evenaar genoemd. equatoriaal minimum

equatoriaal minimum (ook: doldrum, equatoriale depressie, tropisch minimum) Thermische depressie rond het gebied van de evenaar.

equatoriale lucht

equatoriale lucht (EL) Luchtsoort waarvan het brongebied in of vlak bij de equatoriale stiltegordel (20° NB - 20° ZB) ligt.

Equatoriale Stroom

Equatoriale Stroom Nabij de evenaar verlopende westelijke zeestroom, onder invloed van passaatwinden. Vaak vindt splitsing plaats in een noordelijke equidistant

equidistant Op gelijke afstand liggend.

equinox

equinox Snijpunt van de ecliptica en de hemelequator. Het snijpunt waarin de zon de hemelequator van zuid naar noord passeert is het lentepunt; het equipotentiaalvlak

equipotentiaalvlak Vlak waarbij de (elektrische) potentiaal in alle punten gelijk is, bijv. elk boloppervlak rondom een puntlading. Een equipotentiaalvlak equivalent

equivalent (val; gramequivalent) Chemische grootheid die overeenkomt met het aantal mol van een reagens dat uit een verbinding kan vrijkomen. Alleen equivalentieprincipe

equivalentieprincipe Principe dat de equivalentie (gelijkwaardigheid) van massa en energie beschrijft: uit energie kunnen spontaan deeltjes gecreëerd equivalentiepunt

equivalentiepunt (omslagpunt) Toestand waarbij de hoeveelheid agens aan de hoeveelheid reagens gelijk is. Moet voor volumetrische chemische analyses Equuleus

Equuleus (afk. Equ, Nederlandse naam: Veulen) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 20h54m en 21h23m rechte klimming en Eratosthenes van Cyrene

Eratosthenes van Cyrene (276-194 v.C.) Grieks astronoom en dichter, bibliothecaris van Alexandrië. Bekend om zijn nauwkeurige bepaling van erbium

erbium Chemisch element, symbool Er, atoomnummer 68. Behoort tot de zeldzame aardmetalen. Grauw, niet gemakkelijk oxiderend metaal; atoomgewicht erfelijkheid

erfelijkheid Verschijnsel dat ouders en nakomeling op elkaar lijkende eigenschappen bezitten en het proces waarbij die eigenschappen van generatie erfelijkheid, chromosomale

erfelijkheid, chromosomale Erfelijkheid die bepaald wordt door de structuur van de chromosomen. Hierop liggen gebieden, genen, die de genetische erfelijkheid, cytoplasmatische

erfelijkheid, cytoplasmatische Erfelijkheid die niet onder directe invloed staat van de chromosomen, maar waarbij zelfduplicerende structuren (plasmide

erg (natuurk.)

erg (natuurk.) Eenheid van arbeid in het CGS-stelsel; symbool: erg. 1 erg is de arbeid die door een kracht van 1 dyne wordt verricht indien het aangrijpingspunt erg (sterrenk.)

erg (sterrenk.) Verouderde eenheid voor energie, die echter in de sterrenkunde nog vaak wordt gebruikt (1 erg = 10?7 joule).

ergosfeer

ergosfeer Gebied rondom een roterend zwart gat dat zich buiten de horizon van het zwarte gat bevindt, maar waarin het onmogelijk is in rust te verkeren.

ergosterol

ergosterol Koolstofverbinding, die door bestraling met ultraviolet licht wordt omgezet in vitamine D-2; daarom wel provitamine D-2 genoemd. Komt Eridanus

Eridanus (afk. Eri, Nederlandse naam: Eridanus). Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 01h22m en 05h09m rechte klimming en Erlanger Programm

E-ring Buitenste, zeer ijle ring van de planeet Saturnus. De E-ring is ca. 90.000 km breed; het midden bevindt zich op een afstand van ca. 230.000 km Fabricius, David

Erlanger Programm (oorspr.: 'Vergleichende Betrachtungen über neuere geometrische Forschungen') Rede die de wiskundige Felix Klein hield bij Erlenmeyer, Richard August Carl Emil

Erlenmeyer, Richard August Carl Emil (1825-1909) Duits chemicus, van 1863-1867 hoogleraar te Heidelberg, van 1868-1883 te München. Hij was Ernst, Richard R.

Ernst, Richard R. (geb. 1933) Zwitsers chemicus, sinds 1976 hoogleraar aan de Eidgenössische Technische Hochschule in Zürich. Ernst kreeg in 1991 Eros (sterrenk.)

Eros (sterrenk.) Planetoïde met fotografische magnitude 11,4, ontdekt in 1898. Het is een onregelmatig rotsblok van ca. 30 bij 19 bij 7 km. De plan

erosie (geol.)

erosie (geol.) Geologisch proces waardoor gesteentemateriaal op het aardoppervlak wordt verplaatst door mechanische krachten zoals water, ijs of erosiecorrosie

erosiecorrosie Corrosie in een niet-bestendig materiaal, dat oorspronkelijk bedekt was met een bestendige laag die door mechanische processen is afgesleten. erosiekust

erosiekust Kust waarbij het wegslaan van materiaal overheerst. Vooral de klifkust is hier een bekend voorbeeld van. Een erosiekust is een transgressiekust: ERS

ERS (European Remote-sensing Satellite) Naam van twee Europese kunstmanen voor aardonderzoek. ERS-1 werd gelanceerd in juli 1991. Het belangrijkste ertsen

ertsen Gesteenten en mineralen waaruit nuttige en economisch interessante stoffen kunnen worden afgezonderd. De ertsen zijn pas aantrekkelijk als ertsen, contactmetamorfe

ertsen, contactmetamorfe Mineralen gevormd door contactmetamorfose van gesteente dat rondom ingedrongen magmastromen ligt. Voorbeelden ertsen, epithermale

ertsen, epithermale Hydrothermale ertsen, afgezet bij 100-200°C op niet al te grote diepte. Voorbeelden zijn de 'bonanza'-ertsen: de goudaders van ertsen, hydrothermale

ertsen, hydrothermale Ertsen gevormd door neerslag van mineralen uit de laatste restantjes van niet gestold magma met een hoog watergehalte. Op ertsen, hypothermale

ertsen, hypothermale Hydrothermale ertsen, gevormd bij 300-500°C en gekenmerkt door relatief geringe bijmenging van omgevingsgesteente. Voorb

ertsen, magmatische

ertsen, magmatische Ertsen ontstaan door stolling van magma. De gedifferentieerde structuur is het gevolg van uiteenlopende stollingstemperaturen. ertsen, mesothermale

ertsen, mesothermale Hydrothermale ertsen, gevormd op iets geringere diepte dan de hypothermale bij een temperatuur van 200-300°C. Veelal kop

ertsen, pegmatitische

ertsen, pegmatitische Ertsen ontstaan door stolling van de restanten van relatief vluchtig magma, vaak ingedrongen in de vorm van gangen en lenzen ertsen, sedimentaire

ertsen, sedimentaire Ertsafzettingen ontstaan door mechanische of chemische neerslag van mineralen. In het eerste geval ontstaan de zogenaamde ertsen, telethermale

ertsen, telethermale Ertsen bestaande uit mineralen die op grote afstand van de magmatische bron zijn neergeslagen na afkoeling en volledige vermenging ertsen, xenothermale

ertsen, xenothermale Ertsen bestaande uit mineralen die respectievelijk bij hoge en lage temperaturen gevormd zijn, waarschijnlijk door het binnendringen eruptie

eruptie Verzamelnaam voor alle vulkanische activiteiten die aan de opppervlakte waarneembaar zijn. Daarbij kan onderscheid gemaakt worden in de eruptieve protuberans

eruptieve protuberans Plotselinge gasuitbarsting aan het zonsoppervlak, die meestal slechts enkele uren duurt, maar hoogte van honderdduizenden eruptieve veranderlijke ster

eruptieve veranderlijke ster Veranderlijke ster waarbij de helderheidsvariaties veroorzaakt worden door eruptieve verschijnselen in of dicht bij de erytrocruorine

erytrocruorine Op hemoglobine lijkende zuurstofbindende bloedkleurstof, die voorkomt bij ringwormen, weekdieren en veel geleedpotige dieren. IJzerhoudend. Esaki, Leo

Esaki, Leo (geb. 1925) Japans natuurkundige, werkzaam bij Sony Corporation (1956-1960) en IBM. Nobelprijs in 1973 voor zijn onderzoek aan halfgeleiders. Escherichia coli

Escher, Berend George (1885-1967) Nederlands geoloog, broer van de graficus Maurits Cornelis Escher. Werkzaam bij de Bataafsche Petroleum esk

Escherichia coli (E. Coli) Bacterie (normale darmbewoner bij de mens) die in de biotechnologie veel wordt gebruikt. Met name de stam E. coli K 12, Escher, Berend George

esk Lange, door het landschap slingerende zand- of grindrug, ontstaan door de afzetting van morenemateriaal van een afsmeltende gletsjer, langs de Eskimonevel

Eskimonevel (NGC 2392) Planetaire nevel in het sterrenbeeld Gemini (Tweelingen), op een afstand van ca. 1300 lichtjaar, in 1787 ontdekt door William ESO-B Atlas

ESO-B Atlas Atlas van de zuidelijke sterrenhemel, samengesteld met behulp van opnamen gemaakt met de Schmidt-telescoop van het European Southern esskool

esskool Steenkoolsoort met een koolstofgehalte van 90%.

esters

esters Koolstofverbindingen met twee koolstofketens, verbonden door een ?CO?O?-groep. Ontstaan uit carbonzuren en alcoholen (of derivaten daarvan). estuarium

estuarium Trechtervormige riviermonding die sterk verbreed is door de wisselende stand van de zeespiegel, met name door de getijdestromen eb en

Eta Carinae

Eta Carinae Ster waarvan de veranderlijkheid in de 17e eeuw werd ontdekt. Halley schatte haar in 1677 op magnitude 4; voordien was de ster lichtzwakker. etage

etage Chronostratigrafische eenheid in de geologie. Een etage bestaat uit een gesteentepakket dat gedurende een bepaalde geologische tijd, meestal etalon

etalon Onveranderlijke maat waarin grondeenheden van eenhedenstelsels worden gedefinieerd. In het SI worden als etalon van de meter (lengtegrondeenheid) étang

étang Strandmeer, achter de duinen liggend; van de zee afgesloten meer. Bij de duinenkust ontstaan deze meren door afdamming van riviertjes door ethaan

ethaan Koolstofverbinding met formule CH3CH3. Behoort tot de alkanen; eenvoudigste verbinding met een koolstofketen. Brandbaar, reukloos gas, ethanol

ethanol (ethylalcohol; alcohol) Koolstofverbinding; behoort tot de alcoholen. Kleurloze, brandbare vloeistof, kpt. 78,32°C, spt. -114,5°C, dichtheid etheen

etheen (ethyleen) Koolstofverbinding met formule CH2CH2, de eenvoudigste vertegenwoordiger der alkenen. Kleurloos, brandbaar gas, kpt. -104°ethers

ethers Koolstofverbindingen met twee koolstofketens, verbonden door een O-atoom. Bekendste vertegenwoordiger: diëthylether. Bereiding: uit alcoholen ethylacetaat

ethylacetaat (ethylethanoaat) Koolstofverbinding, behoort tot de esters. Kleurloze, brandbare vloeistof met aangename geur; kookpunt: 77°C, smeltpunt: ethylacetoacetaat

ethylacetoacetaat (acetylazijnester; 3-oxobutyl-1-ethanoaat) Koolstofverbinding, behoort tot de esters en de ketonen. De H-atomen aan het C-atoom ethyleendiamine

ethyleendiamine (1,2-diaminoëthaan) Koolstofverbinding. Kleurloze, alkalische, naar ammoniak ruikende vloeistof; smeltpunt: 8,5°C, kookpunt: 116,5°ethyleendiaminetetraäcetaat

ethyleendiaminetetraäcetaat (EDTA) Koolstofverbinding. Wordt alleen toegepast in de vorm van zouten, bijvoorbeeld het dinatriumcalciumzout. ethyleenoxide

ethyleenoxide (oxiraan) Koolstofverbinding, behoort tot de epoxiden. Zeer reactief, giftig, kleurloos, brandbaar gas; kookpunt: 10,7°C, smeltpunt: etmaal

etmaal Periode waarin de aarde t.o.v. de zon één maal om haar as draait.

Etna

Etna Vulkaan op de oostkant van het Italiaanse eiland Sicilië; 3263 m, hoogste vulkaan van Europa. De laatste van de ruim 120 bekende uitbarstingen Euclides

Euclides (ca. 300/250 v. C.) Grieke wiskundige. Weinig wiskundigen zijn even bekend geworden als Euclides, toch weet men bijna niets over zijn leven. euclidische geometrie

euclidische geometrie Geometrie van de vlakke ruimte, genoemd naar de Griekse wiskundige Euclides. In de euclidische geometrie is de omtrek va

Euler, Leonhard (1707-1783) Een van de grootste wiskundigen aller tijden, maar zeker de grootste uit de 18e eeuw. Euler heeft een zeer stimulerende eupelagiaal

Euler-Chelpin, Hans Karl August Simon von

Euler-Chelpin, Hans Karl August Simon von (1873-1964) Zweeds biochemicus, van 1906-1941 hoogleraar te Stockholm, vanaf 1929 tevens directeur Euler, Leonhard

eupelagiaal Deel van het pelagiaal (open water) waarin nog licht kan doordringen, zodat fotosynthese mogelijk is. In deze zone vindt dan ook de primaire Europa (sterrenk.)

Europa (sterrenk.) Een van de vier Galileïsche manen van de planeet Jupiter, in 1610 ontdekt door de Italiaanse astronoom Galileo Galilei. De afstand European Space Agency

European Space Agency (ESA) Europese organisatie voor ruimteonderzoek, opgericht in 1973 en in 1975 in werking getreden. De ESA is ontstaan European Space Research Institute

European Space Research Institute (ESRIN) Onderzoekscentrum van de ESA (European Space Agency) te Frascati (Italië). Tot midden 1973 was European Space Research Organization

European Space Research Organization (ESRO) Europese organisatie voor ruimteonderzoek, opgericht in 1964 en gevestigd te Parijs. Leden: Groot-European VLBI Network

European VLBI Network (EVN) Netwerk van radiotelescopen in Europa die regelmatig samenwerken in VLBI-waarnemingsprogramma's (Very Long europium

europium Chemisch element, symbool Eu, atoomnummer 63, behoort tot de zeldzame aardmetalen. Grauw metaal, atoomgewicht 151,96, smeltpunt: eutecticum

eutecticum Mengsel van verbindingen dat zich ten opzichte van smelten en stollen gedraagt als een zuivere verbinding. Een eutecticum heeft een zuiver evaporatie

evaporatie Verdamping van open water, water op en in onbegroeide bodem en dauw. Bij open water is de verdamping uiteraard groter dan vanuit d

evaporiet

evaporiet (hydatogeen gesteente, indampingsgesteente) Gesteente ontstaan door indamping van een oplossing, bijvoorbeeld het opdrogen van een zoutmeer evapotranspiratie

evapotranspiratie De verdamping door bodem en gewas tezamen.

evectie

evectie Onregelmatigheid in de beweging van de maan om de aarde die veroorzaakt wordt door de zwaartekrachtsstoringen van de zon en de planeten. evenredig

evenredig (recht evenredig) Twee veranderlijken x en y heten evenredig indien er een getal c bestaat zo dat y=cx. Het getal c wordt dan de evenredigheidsconstante evenredig, omgekeerd

evenredig, omgekeerd Twee veranderlijken x en y heten omgekeerd evenredig, indien hun product constant is: x.y=c. Men kan ook zeggen: y en 1/

evenwicht (natuurk.)

evenwicht (natuurk.) Toestand waarbij de werkingen die deze toestand kunnen veranderen, elkaar opheffen of afwezig zijn. In de mechanica betekent evenwichtsconstante

evenwicht, dynamisch Evenwicht op macroscopische schaal waarbij op microscopische schaal echter wel veranderingen plaatsvinden. Alle fase-eve

evenwicht, faseevenwicht,

evenwicht, hydrostatisch Evenwicht in een vloeistof tussen de zwaartekracht en de hydrostatische kracht.

evenwicht, indifferent

evenwicht, indifferent Evenwicht dat zich na een kleine verstoring onmiddellijk in de nieuwe toestand herstelt. Geeft men bijv. een knikker op een evenwicht, labiel

evenwicht, labiel Evenwicht dat na een kleine verstoring niet meer naar zijn oorspronkelijke toestand terug zal keren. Geeft men bijv. een knikker op evenwicht, metastabiel

evenwicht, metastabiel Evenwicht dat bij kleine verstoringen stabiel is en bij grotere instabiel.

evenwicht, stabiel

evenwicht, stabiel Evenwicht dat na een verstoring naar zijn oorspronkelijke toestand terug zal keren. Een knikker in een holle schaal zal na elke verplaatsing evenwijdige rechten

evenwichtsconstante Grootheid gelijk aan de verhouding van de reactiesnelheden van de twee deelreacties van een evenwichtsreactie. Bij een gegeven evenwichtsleer

evenwichtsleer (statica) Onderdeel van de mechanica waarin krachten worden bestudeerd die geen beweging veroorzaken. Dit betekent dat de (vector)evenwichtsreactie

evenwichtsreactie Reactie bestaande uit twee deelreacties die elkaars tegengestelde zijn. Afhankelijk van de reactieomstandigheden verlopen de deelreacties evenwichtsstand

evenwichtsstand In een stabiel evenwicht de positie met de laagste totale potentiële energie. Uitwijkingen bij trillingen bijv. worden t.o.v. deze stand evenwicht, dynamisch

evenwijdige rechten (evenwijdige lijnen) Twee rechten (lijnen) die geen punten gemeen hebben. Notatie: l//m, met l en m als de betrokken rechten.

Evershed, John

Evershed, John (1864-1956) Brits astronoom, aanvankelijk amateur; van 1906-1911 adjunct-directeur, daarna tot 1923 directeur van het zonneobservatorium evolutiespoor

evolutiespoor De weg die een ster tijdens de evolutie aflegt in het Hertzsprung-Russell-diagram, waarin oppervlaktetemperatuur en lichtkracht tegen excentriciteit

excentriciteit Maat voor de `uitmiddelpuntigheid' van een ellips, zoals de baan van een planeet om de zon. Is q de periheliumafstand van de planeet excitatie (sterrenk.)

excitatie (sterrenk.) Toename van de interne energie van een atoom of een molecuul, als gevolg van de overgang van een of meer elektronen naar een exciterende postsynaptische potentiaal

exciterende postsynaptische potentiaal (EPSP) Overdracht van een impuls van de ene zenuwcel op de andere. Pas wanneer, na voldoende prikkeling, exiniet

exiniet Een van de microscopisch homogene bestanddelen van steenkool. Opgebouwd uit harde plantaardige bestanddelen zoals sporen, hars, cuticula's. exogene krachten

exogene krachten Krachten die van buitenaf op de aarde inwerken. Belangrijke exogene krachten zijn bijvoorbeeld verwering en erosie. Globaal kan exoplaneet

exoplaneet (Eng: extrasolar planet) Planeet in een baan om een andere ster dan de zon. Het bestaan van exoplaneten wordt al eeuwenlang vermoed, Exosat

Exosat (European X-ray Observatory Satellite) Europese satelliet voor het waarnemen van röntgenstraling uit het heelal, die van 1983 tot 1986 gedetailleerd exosfeer

exosfeer Buitenste gedeelte van een planeetdampkring, waar het atmosferische gas zo ijl is dat er geen onderlinge botsingen meer optreden tussen d

exosmose

exosmose Diffusie van opgeloste stoffen door celmembranen van binnen de cel naar buiten. Door dit passieve membraantransport kunnen cellen o.exotoxine

exotoxine Toxine afgescheiden door levende bacteriën. Bestaat uit eiwitten. Tot de exotoxines behoren o.a. de toxinen die bij difterie, botulisme en expansie

expansie 1. Uitzetten van materiaal na wegnemen van de druk erop. Hierbij verricht het materiaal arbeid, gelijk aan de volumevergroting maal de druk. experimentele groep

experimentele groep Een onderzoeksgroep waarbij, in tegenstelling tot de controlegroep, wel de te onderzoeken manipulatie wordt doorgevoerd. Deze Explorer

Explorer Reeks van Amerikaanse wetenschappelijke kunstmanen. Explorer 1 (de eerste Amerikaanse kunstmaan) werd gelanceerd in januari 1958 en explosie

explosie Zeer heftig verlopend proces waarbij grote hoeveelheden energie vrijkomen en gewoonlijk schokgolven optreden die een vernietigend effect explosiegrens

explosie, chemische Explosie als gevolg van een chemische reactie. De reactiesnelheid en de uitbreiding van de reactiezone zijn hierbij groter dan explosie, fysische

explosie, fysische Explosie door het plotseling vrijkomen van een grote hoeveelheid opgezamelde energie, met name het bezwijken van een vat waarin explosie, nucleaire

explosie, nucleaire Explosie als gevolg van kernreacties. Door de enorme energie die bij kernreacties kan vrijkomen, kan een nucleaire explosie een explosie, thermische

explosie, thermische Explosie waarbij de inhoud van een vat oververhit raakt en bij het overschrijden van een temperatuurgrens de inhoud in zijn exponent

explosiegrens Concentraties van een brandstof/lucht- of ander reactiemengsel waartussen een explosieve verbranding mogelijk is na ontsteking. Voor explosie, chemische

exponent Getal dat aangeeft hoe dikwijls een ander getal met zichzelf vermenigvuldigd moet worden, bijv. in 32 (=3 x 3) is 2 de exponent. Men kan exponentiële uitdijing

exponentiële uitdijing Volgens de inflatiehypothese een korte periode in de vroege evolutie van het heelal, waarin de grootte van het heelal exponentieel expulsie

expulsie Migratie van koolwaterstoffen (aardolie en aardgas) uit het moedergesteente naar het reservoirgesteente, dat vooral een poreuze zand- of kalksteen exsiccator

exsiccator Glazen schaal die met een deksel hermetisch af te sluiten is en waarin met behulp van droogmiddelen vochtige stoffen kunnen worden gedroogd. extensometer

extensometer Instrument voor het meten van lengteveranderingen, vooral gebruikt bij seismisch onderzoek (lengteveranderingen in de aardkorst) en extinctie (sterrenk.)

extinctie (sterrenk.) Afname van de helderheid van een ster door absorptie en verstrooiing van licht in de aardse dampkring. De extinctie is afhankelijk extrachromosomaal

extrachromosomaal Buiten de chromosomen gelegen. Er bestaan erfelijkheidsfactoren in andere structuren dan de chromosomen, bijvoorbeeld in de extractie

extractie Scheidingstechniek waarbij een stof met een oplosmiddel bewerkt wordt, waardoor de oplosbare stoffen eruit verwijderd worden en het onoplosbare extragalactisch

extragalactisch Gelegen in of afkomstig uit een gebied buiten het Melkwegstelsel. Extragalactische sterrenstelsels vertonen een grote verscheidenheid extrapolatie

extrapolatie Het doortrekken van onderzoeksgegevens naar een onbekend terrein. Als bijvoorbeeld bekend is wat de gevolgen zijn van een bepaalde extrasolar planet

extrasolar planet Engelse term voor een planeet in een baan om een andere ster dan de zon; in het Nederlands spreekt men wel van exoplaneet (planeet). Extreme Ultra-Violet Explorer

Extreme Ultra-Violet Explorer (EUVE) Amerikaanse satelliet die de sterrenhemel heeft bestudeerd op extreem korte ultraviolet-golflengten. EUVE extrinsieke factor

extrinsieke factor (extrinsic factor) Stof die met het voedsel moet worden opgenomen en de normale bloedvorming mogelijk maakt. Opname van de E-klimaat

Fabricius, David (1564-1617) Duits theoloog en amateur-astronoom. Bekend om zijn uitvoerige briefwisseling met Kepler, die hem als een der best

Fabry, Marie Paul Auguste Charles (1867-1945) Frans natuurkundige, hoogleraar en directeur van het Institut d'Optique te Parijs. Verrichtte optisch faciës

Fabry-Pérot-interferometer

Fabry-Pérot-interferometer Optische interferometer waarmee zeer nauwkeurige golflengtebepalingen van emissielijnen in atoomspectra mogelijk zijn, Fabry, Marie Paul Auguste Charles

faciës Geheel van lithologische en paleontologische eigenschappen dat een gesteente op een bepaalde plaats vertoont. De omstandigheden waaronder facilitatie

facilitatie Het verschijnsel van de opbouw van de prikkelingstoestand van de synaps door sommatie van activerende en remmende impulsen. Wanneer factor (wisk.)

factor (wisk.) Elk van de getallen die met elkaar vermenigvuldigd worden. In 5 x 4=20 zijn 5 en 4 factoren; in 4 x 3 x 5 x 7=420 zijn 4, 3, 5 en 7 factoren.

factoranalyse

factoranalyse Een statistische techniek die gebruikt wordt om de samenhang tussen variabelen op te sporen, bijvoorbeeld tussen taalvaardigheid en faculteit (wisk.)

faculteit (wisk.) Product van alle van nul verschillende natuurlijke getallen die kleiner of gelijk aan n zijn. Notatie: n! (spreek uit: n-faculteit). Voorbeeld: fagocytose

fagocytose Het proces waarbij fagocyten bacteriën en dode cellen opnemen en ze vernietigen door ze te verteren.

Fahrenheit- Temperatuurschaal met als ijkpunten de temperatuur van een ijs-zoutmengsel (256,4 K) en de lichaamstemperatuur temperatuurschaal, Kelvintemperatuurschaal,

Fahrenheit, Daniel Gabriel

Fahrenheit, Daniel Gabriel (1686-1736) Duits natuurkundige. Slaagde erin thermometers te construeren die reproduceerden en met elkaar vergelijkbare

fakkelveld

fakkelveld Oplichtende gaswolken die zich iets boven de fotosfeer (het heldere oppervlak) van de zon bevinden. De wolken bestaan grotendeels uit fakoliet

fakoliet Lens van stollingsgesteenten, gevormd doordat magma zich tussen twee lagen indrong. De lensvorm ontstaat hierbij als gevolg van opvulling falaisekust

falaisekust Steile klifkust ontstaan door ondermijning van de onderste gedeelten van de veelal uit kalklagen opgebouwde kust. Bekend is de falaisekust fall-out

fall-out (atomaire fall-out, radioactieve fall-out) Radioactieve stoffen die na een kernwapenexplosie via de atmosfeer op het aardoppervlak terechtkomen. Fanerozoïcum

Fanerozoïcum (Grieks: tijd waarin het leven verschijnt) Geologische periode die de laatste 570 miljoen jaar van de geschiedenis van de aarde beslaat. Far Ultra-Violet Spectrograph

Far Ultra-Violet Spectrograph (FUVS) Toekomstige Amerikaanse wetenschappelijke kunstmaan voor het waarnemen van energierijke ultraviolette farad

farad Afgeleide SI-eenheid voor de capaciteit (verhouding tussen lading Q en de spanning V) van een elektrische geleider (meestal een condensator). Faraday-verdraaiing

Faraday, Michael (1791-1867) Engels natuurkundige, vooral bekend door zijn baanbrekend werk op het gebied van de theorie van het elektromagnetisme. fase (natuurk.)

Faraday-verdraaiing Verdraaiing van het polarisatievlak van lineair gepolariseerde straling die door een magnetische plasma beweegt, genoemd naar Faraday, Michael

fase (natuurk.) 1. Verschijningsvorm van materie. Naast het onderscheid tussen vaste stof, vloeistof en gas (de aggregatietoestanden van verbindingen fasecontrastmicroscoop

fase- Evenwicht tussen twee of meer fasen van een stof, bijv. tussen de vloeibare en de gasvormige fase. Voor een dergelijk evenwicht moet evenwicht, hydrostatisch

fase, gereduceerde

fase, gereduceerde Gedeelte van de laatste periode dat door een periodieke beweging is uitgevoerd of doorlopen. Is gelijk aan de fase verminderd Fasti

fasecontrastmicroscoop Microscoop waarin faseverschillen van lichtgolven zichtbaar gemaakt kunnen worden. Normaal zijn deze niet zichtbaar en fasediagram

fasediagram Diagram waarin de punten waar een faseovergang optreedt zijn aangegeven. Langs de assen staan de voor de betrokken faseovergang fasehoek

fase-evenwicht Evenwicht tussen twee fasen van een stof.

fasehoek Hoek tussen de verbindingslijn tussen een hemellichaam en de zon en de verbindingslijn tussen dat hemellichaam en de aarde; de elongatie fasenleer

fasenleer Onderzoeksterrein uit de fysische chemie waarin men de overgangen vaste stof-vloeistof-gas voor één enkele zuivere verbinding bestudeert, faseovergang

faseovergang 1. Overgang van materie van de ene verschijningsvorm in de andere. Bekende faseovergangen zijn verdampen, condenseren, smelten, fasesprong

fasesprong Discontinue verandering van de fase van een trilling of golf (lopende trilling). Een golf vertoont bijv. bij terugkaatsing tegen een vast uiteinde faseverschil

faseverschil Verschil in fase tussen twee golven. Heeft meestal alleen betrekking op het verschil in gereduceerde fase. Van belang voor het verklaren faseverschuiving

faseverschuiving (fasedraaiing) Verschil in fase van een trilling voor en nadat deze een netwerk van impedanties heeft doorlopen. O.a. van belang fase-evenwicht

Fasti (volledig: dies fasti) Dagen waarop behandeling van politieke en burgerlijke aangelegenheden in het oude Rome geoorloofd was. In het Keizerrijk fayaliet

fayaliet Mineraal uit de groep der orthosilicaten, behorend tot de olivijnen. Hardheid 6½, dichtheid 3400 kg/m3; groenbruinig van kleur met glasglans.

februari

februari Tweede maand van het jaar, ook sprokkelmaand genoemd. Telt 28 dagen, maar in schrikkeljaren 29 dagen. Naam ontleend aan Februus, een feces

feces (ontlasting) In de dikke darm gevormde massa, bestaande uit water en voedselresten en verder geringe hoeveelheden galkleurstoffen, slijm, afgeschilferde Fechner, Gustav Theodor

Fechner, Gustav Theodor (1801-1887) Duits filosoof en natuurkundige, hoogleraar te Leipzig (1834). Trachtte de juistheid van zijn metafysica op

Fehling, Hermann Christian von

Fehling, Hermann Christian von (1811-1885) Duits chemicus, hoogleraar te Stuttgart. Onderzocht suikers, voedingsmiddelen, mineraalwater en tal feidj

feidj Rotsachtige plaats in een woestijn, waar al het oorspronkelijke zand is weggeblazen. Vaak is nog iets van het grovere grind achtergebleven. Te fenokristallen

fenokristallen (Gr.: phainein = verschijnen) Kristallen in gesteenten die met het blote oog zichtbaar zijn.

fenol

fenol (hydroxybenzeen) Koolstofverbinding, eenvoudigste vertegenwoordiger van de fenolen. Witte, vaak lichtroze vaste stof met doordringende geur, fenolen

fenolen (hydroxybenzenen) Koolstofverbindingen waarin een OH-groep gebonden is aan een aromatisch C-atoom. Verschillen in reactiviteit sterk van fenylalanine

fenylalanine Essentieel aminozuur dat onder normale omstandigheden in voldoende hoeveelheden in het voedsel voorkomt. Voor de afbraak van fenylalanine fenylazijnzuur

fenylazijnzuur (PAA) Een plantehormoon met auxinewerking.

fenylfenyl-

Fermat, Pierre de

Fermat, Pierre de (1601-1665) Frans jurist, tevens de grootste wiskundige van zijn tijd. Fermat heeft belangrijke prestaties geleverd op verschillende fermentatie

fermentatie In biochemische zin synoniem met het begrip gisting, d.w.z. de enzymatische omzetting van energierijke verbindingen in minder energierijke, fermionen

Fermi, Enrico (1901-1954) Italiaans natuurkundige. Nobelprijs 1938 voor werk met betrekking tot het opwekken van kunstmatige radioactiviteit. Vluchtte feromonen

fermionen Verzamelnaam voor elementaire deeltjes met halftallige spin (1/2, 3/2, 5/2 enz.), genoemd naar de Italiaanse natuurkundige Enrico Fermi. fermium

fermium Chemisch element, symbool Fm, atoomnummer 100, behoort tot de transuranen. Voor het eerst aangetoond (1953) Fm-255 in de resten van Fermi, Enrico

feromonen (signaalstoffen) Stoffen die door dieren worden afgescheiden om hun soortgenoten tot een bepaald gedrag te stimuleren. Hebben een signaalfunctie. Ferrari, Ludovico

Ferrari, Ludovico (1522-1565) Italiaans wiskundige, doceerde te Milaan (1549-1556) en Bologna. Gaf als eerste een algemene oplossing voor een ferriet

ferri- Eigenschap van materie waarbij de wisselwerking van de magnetische momenten van naburige atomen tegengesteld gericht kan

ferriet (alfa-ijzer) Ferromagnetische modificatie van ijzer met ruimtelijk gecentreerd kristalrooster. Stabiel tot 928°C, kan slechts zeer geringe hoeveelheden ferrimagnetisme

ferrimagnetisme Magnetisme waarbij de magnetische momenten van naburige gebiedjes (domeinen) tegengesteld gericht zijn maar in grootte verschillen, ferritalisatie

ferritalisatie Proces waarbij voedingsstoffen en siliciumverbindingen (bijv. kiezel) in de bodem wegzakken om elders, in lager gelegen lagen, te blijven ferriferri-

ferro- Eigenschap van materie waarbij in de stof kleine gebiedjes (magnetische domeinen) voorkomen, waarin de magnetische momen

ferromagnetisme

ferromagnetisme Magnetisme waarbij de magnetische momenten van alle grote gebiedjes (domeinen) dezelfde kant op gericht kunnen zijn. Er resulteert ferroferro-

Feuerbach, Karl Wilhelm

Feuerbach, Karl Wilhelm (1800-1834) Duits wiskundige, leraar te Erlangen. Beschreef de negenpuntscirkel van een driehoek (1822). Toonde aan

Feynman, Richard Phillips (1918-1988) Amerikaans natuurkundige. Feynman behoort met J. Schwinger en S. Tomonaga tot de fysici die na de Tweede fiärd

Feynman-diagram

Feynman-diagram Diagram waarin de wisselwerking tussen verschillende elementaire deeltjes op een aanschouwelijke manier in beeld wordt gebracht, Feynman, Richard Phillips

fiärd (fjärd) Onregelmatige inham in een lage rotskust, ontstaan na uitschuring door gletsjerijs. Meestal ontstaan in het ijstijdvak, maar ook wel recent Fibonacci

Fibonacci (Leonardo van Pisa; 1170-1250) Italiaans geleerde (wiskundige) en koopman. Beijverde zich met zijn 'Liber abaci' (1202) voor vervanging fibrine

fibrine Onoplosbaar, draderig eiwit, ontstaan uit fibrinogeen. Belangrijkste bestanddeel van een bloedstolsel. Uit menselijk bloed bereid fibrineschuim fibrinogeen

fibrinogeen In het bloed voorkomend, oplosbaar eiwit; stollingsfactor I. Wordt gemaakt in de lever. Kan onder invloed van trombine worden omgezet fictieve zon

fictieve zon Denkbeeldige zon die zich met eenparige snelheid eens in de 24 uur over de hemelequator beweegt. De middelbare plaatselijke zonnetijd Fields-medaille

Fields-medaille Onderscheiding en prijs voor wiskundigen. Geldt wegens ontbreken van Nobelprijs als hoogste wiskundige onderscheiding; wordt fijnstructuur

fijnstructuur Opsplitsing van de energieniveaus van de elektronen in een atoom ten gevolge van de magnetische krachten die door de elektronenbeweging fijnstructuurconstante

fijnstructuurconstante Dimensieloos getal dat de verhouding van de snelheid van het elektron in de eerste bohrse baan van het waterstofatoom en de filament (sterrrenk.)

filament (sterrrenk.) 1. Naam die aan een protuberans op de zon wordt gegeven wanneer deze wordt waargenomen in het licht van geïoniseerd wate

filter

filter Inrichting om bepaalde soorten materie, gegevens of energie door te laten en andere geheel of gedeeltelijk tegen te houden.

filter, optisch

filter, optisch Filter voor licht. Men onderscheidt selectieve filters voor het filteren van bepaalde kleuren en filters voor het verminderen van de lichtsterkte filtreren

filtreren Proces waarbij een vaste stof en een vloeistof worden gescheiden door de werking van een filter dat de vaste stof tegenhoudt en de vloeistof Finlay-Freundlich, Erwin Fritz

Finlay-Freundlich, Erwin Fritz (1885-1964) Duits astronoom, van 1910-1922 op de sterrenwacht te Berlijn, daarna te Potsdam. Hier had hij in 1921 firn

firn Overjarige sneeuw, die door herhaald ontdooien en bevriezen korrelig is geworden. In het hooggebergte hoopt de eeuwige sneeuw zich op in grote firnbekken

firnbekken Komvormig gebied waar sneeuw zich verzamelt en in de loop van de tijd verandert in firn (eeuwige sneeuw). Het firnbekken ligt hoog in firth

firth (Engels) Brede riviermond, zeearm, fjord. Onderdeel van een aantal Schotse geografische namen: Firth of Clyde, Firth of Forth, enz.

Fischer, Edmond

Fischer, Edmond (geb. 1920) Amerikaans biochemicus, van 1961 tot 1990 hoogleraar aan de University of Washington te Seattle. Fischer kreeg in Fischer, Ernst Otto

Fischer, Ernst Otto (geb. 1918) Duits chemicus, hoogleraar te München. Deelde in 1973 de Nobelprijs voor chemie met G. Wilkinson voor hun ba

Fischer, Hans

Fischer, Hans (1881-1945) Duits chemicus, hoogleraar in de medische chemie te Innsbruck (1916-1918), Wenen (1918-1921) en daarna te München. Fischer, Hermann Emil

Fischer, Hermann Emil (1852-1919) Duits chemicus, hoogleraar te Göttingen. Onderzocht suikers, eiwitten, aminozuren, vetten en trifenylmethaan

Fitch, Val Logsdon

Fitch, Val Logsdon (geb. 1923) Amerikaans natuurkundige, sinds 1960 hoogleraar aan Princeton University. Nobelprijs 1980 (met James L. Cronin) Fittig, Wilhelm Rudolf

Fittig, Wilhelm Rudolf (1835-1910) Duits organisch chemicus, was hoogleraar in Göttingen (1866-1870), Tübingen (1870-1876) en daarna in Straats

Fitzgerald, George Francis

Fitzgerald, George Francis (1851-1921) Iers natuurkundige, hoogleraar te Dublin. Fitzgerald-contractie: inkrimping van elk voorwerp dat door de Fizeau, Armand Hippolyte Louis

Fizeau, Armand Hippolyte Louis (1819-1896) Frans natuurkundige. Ontwierp een toestel waarmee hij met behulp van een snel ronddraaiend tandrad fjord

fjord Nauwe, vaak lange inham in een hoge rotskust. De steile zijwanden lopen omlaag tot ver beneden het huidige zeeniveau. Het diepe dal is ontstaan fjordenkust

fjordenkust Kust die ontstaan is door overstroming van door glaciale erosie afgevlakte en uitgeslepen dalen. Deze dalen zijn na de laatste ijstijd volg

flagstone

flagstone Zandsteen die gemakkelijk afschilfert in dunne, evenwijdige vlakken. Is ontstaan door afzetting van fijn gelamineerde zanden in rustig water Flammarion, Nicolas Camille

Flammarion, Nicolas Camille (1842-1925) Frans astronoom, vanaf 1858 verbonden aan de sterrenwacht van Parijs. Hij richtte in 1883 de sterrenwacht Flamsteed-nummer

Flamsteed, John (1646-1719) Engels astronoom, aanvankelijk predikant, vanaf 1675 directeur van de toen gebouwde sterrenwacht in Greenwich. Flamsteed flavine-adenine-dinucleotide

Flamsteed-nummer Nummer van een ster in de stercatalogus en steratlas van de Engelse astronoom John Flamsteed (1646-1719). Flamsteed gaf alle Flamsteed, John

flavine-adenine-dinucleotide (FAD) Reactieve deel van talloze flavine-enzymen in levende organismen en de mens. Kan H-atomen opnemen en speelt flitsspectrum

flitsspectrum Spectrum van de chromosfeer van de zon, zoals dat waargenomen kan worden vlak na het tweede contact en vlak voor het derde contact flocculatie

flocculatie (uitvlokken) Aangroeiing van minuscule onoplosbare deeltjes tot grotere vlokken die gemakkelijk bezinken of afgefiltreerd kunnen worden. flogistontheorie

flogistontheorie Theorie over verbrandings- en oxidatieprocessen, waarbij tijdens de verbranding flogiston uit het materiaal zou ontwijken onder vuurverschijnselen. flogopiet

flogopiet Mineraal uit de groep der fyllosilicaten, behorend tot de glimmers. Hardheid 2½, dichtheid 2800 kg/m3. Monokliene geelbruine kristallen, Flory, Paul John

Flory, Paul John (1910-1985) Amerikaans chemicus, hoogleraar aan Stanford University (sinds 1961). Ontving in 1974 de Nobelprijs voor chemie fluctie

fluctie Naam die Newton gaf aan de afgeleide van een fluent (d.i. een functie in één variabele). Hij noteerde dit als een letter die de functie symboliseerde, fluïdica

fluïdica Wetenschap waarin het gedrag van gas- of vloeistofstromen wordt bestudeerd ten behoeve van de regeltechniek en het opnemen, sturen en versterken fluïdum

fluïdum Ouderwetse aanduiding voor stromende materie, meestal vloeistoffen, soms gassen en dampen. Tegenwoordig bedoelt men met fluïdum de fluoboraten

fluoboraten Verbindingen, die het fluoboraation bevatten, toegepast in de galvanotechniek. Bereiding uit fluoboorzuur, een zeer sterk zuur dat glas fluor

fluor Chemisch element, symbool F, atoomnummer 9, behoort tot de halogenen. Zeer reactief, giftig en bijtend, licht groengeel gas, kpt. -188,14°C, fluorapatiet

fluor- Fluorapatiet is een belangrijk fluor- en fosformineraal. Kan uit hydroxyapatiet ontstaan door ionenwisseling. Is niet oplosbaar in zuren, apatiet, hydroxyapatiet,

fluorapatiet Belangrijk fluor- en fosformineraal.

fluorescentie

fluorescentie Het heruitzenden door een stof van straling met een langere golflengte na absorptie van straling met een kortere. Belangrijk vooral de fluoriden

fluoriden Verbindingen die het fluoride-ion F- bevatten, op te vatten als zouten van het fluorwaterstofzuur HF. Fluoriden zijn vaak veel minder oplosbaar fluorverbindingen

fluorverbindingen Verbindingen van het element fluor. Het stabielst zijn de fluoriden en talloze complexe ionen met F--ionen. Met niet-metaalelementen fluviatiele erosie

fluviatiele erosie (ook: riviererosie) De uitschurende werking van met materiaal beladen water in geultjes, beken en rivieren. Hierbij hangt het van de fluviatiele sedimentatie

fluviatiele sedimentatie (ook: alluviale sedimentatie) Het verschijnsel dat los materiaal na transport door rivierwater op het aardoppervlak terechtkomt. fluvioglaciale erosie

fluvioglaciale erosie (ook: smeltwatererosie) De uitschurende werking van met materiaal beladen smeltwater. De effecten van deze erosie zijn vergelijkbaar fluvioglaciale sedimentatie

fluvioglaciale sedimentatie Het verschijnsel dat los materiaal na transport door smeltwater op het aardoppervlak terechtkomt. Deze sedimentatie heef

flux (natuurk.)

flux (natuurk.) 1. Het aantal deeltjes dat per eenheid van tijd door een gegeven oppervlakte stroomt. Deze definitie wordt gebruikt bij stromingsverschijnselen.

flux (sterrenk.)

flux (sterrenk.) Maat voor de hoeveelheid energie die per seconde op een bepaald oppervlak valt, uitgedrukt per eenheid van frequentie. Een in de radiosterrenkunde flysch

flysch Mariene sedimenten uit het Boven Krijt en Tertiair. Bestaan uit kleiige, mergelige en kalkige gesteenten die zijn afgezet tijdens het begin van focusseren

focusseren Het scherp stellen van een telescoop.

föhn

föhn Langs de lijzijde van bergruggen afdalende en daarbij in temperatuur stijgende lucht. Tijdens de voorafgaande stijging van de luchtstroom aan

Fokker, Adriaan Daniël

Fokker, Adriaan Daniël (1887-1972) Nederlands natuurkundige. Fokker promoveerde in 1913, was van 1923-27 hoogleraar aan de TH te Delft en foliumzuur

foliumzuur (pteroylglutaminezuur) Vitamine behorend tot het vitamine B-complex. Komt o.a. voor in lever, nier, bladgroenten (bijv. spinazie) en graanproducten; Folkers, Karl August

Folkers, Karl August (geb. 1906) Amerikaans chemicus, vanaf 1934 werkzaam bij Merck and Co, waar hij in 1956 directeur werd van de afdeling follikel stimulerend hormoon

follikel stimulerend hormoon (FSH) Hormoon uit de hypofysevoorkwab, dat bij vrouwen de groei en ontwikkeling van de follikels in de eierstokken Fomalhaut

Fomalhaut (Alfa Piscis Austrini) Helderste ster in het sterrenbeeld Piscis Austrinus (Zuidervis), op een afstand van 22 lichtjaar. Het is een ster van fonon

fonon Trillingsquantum waarvan de energie evenredig is met de frequentie. Bestaat slechts voor bepaalde frequenties en wordt gebruikt om in een vaste foon

foon Grootheid voor de subjectieve geluidssterkte. Alle geluiden van een gegeven foonwaarde klinken even hard; de foonschaal is gecorrigeerd voor foot

foot In Angelsaksische landen veel gebruikte eenheid voor lengte. Symbool: ft (1 ft= 0,3048 m).

förde

förde Kustvorm waarbij een lange, betrekkelijk nauwe inham in een eerder door gletsjers uitgeslepen dal ligt. Het meestal glooiende landschap bestaat fördenkust

fördenkust Kustvorm waarbij een lange, betrekkelijk nauwe inham in een eerder door gletsjers uitgeslepen dal ligt. Het meestal glooiende landschap forma urbis

forma urbis (Latijn: = stadsplan) Plattegrond van Rome in de oudheid, gedurende de regering van Septimius Severus en Caracella ingegrift in marmerbekleding, formaldehyde

formaldehyde (methanal) Koolstofverbinding, eenvoudigste vertegenwoordiger der aldehyden. Kleurloos, stekend ruikend gas, kookpunt: -19,2°C, formule

formule Een vaste wijze van samenvatting; in de exacte wetenschappen meestal met gebruikmaking van symbolen.

Fornax

Fornax (afk. For, Nederlandse naam: Oven) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 01h44m en 03h48m rechte klimming en ?24° forsteriet

forsteriet Mineraal uit de groep der orthosilicaten, behorend tot de olivijnen. Hardheid 6½, dichtheid 3300 kg/m3. Broos en groenig met een redelijke fosfaatgroep

fosfaatgroep Mineralen behorend tot de niet-silicaten. Omvat fosfaten, arsenaten en vanadaten. Tot de fosfaatgroep behoren onder andere xenotiem, fosfaten

fosfaten Zouten van fosforzuur, noodzakelijke bestanddelen van levende organismen. De mens heeft bijv. fosfaat nodig voor zijn beendergestel. Het fosfaten, polyfosfaten,

fosfiden Verbindingen van fosfor met andere elementen waarin het fosfor de valentie -III bezit. De fosfiden van de alkali- en aardalkalimetalen ontleden fosfolipiden

fosfolipiden (fosfatiden) Esters van glycerol met gewoonlijk twee vetzuurketens en een fosfaatgroep. De fosfolipiden hebben een polair karakter doordat fosfor

fosfor (P) Chemisch element dat in de natuur voorkomt in de vorm van zouten (fosfaten) en mineralen. Het is ingebouwd in celmembranen (fosfolipiden), fosforertsen

fosforertsen Erts met fosformineralen waaruit fosfor en fosfaten gewonnen kunnen worden. Het belangrijkste zijn de fosforieten, afzettingen die vaak fosforescentie

fosforescentie (nagloeien, nalichten) Het uitzenden van elektromagnetische straling (licht) door een stof lange tijd nadat er eerst door middel van opvallende fosforiet

fosforiet Verzamelnaam voor afzettingen van calciumfosfaten, vooral gevormd in zee tot diepten van circa 300 m, waarschijnlijk door directe chemische fosforoxide

fosforoxide Verbinding van fosfor en zuurstof. Belangrijkste: fosfor(V)oxide. Witte hygroscopische stof, sublimeert boven 300°C, dichtheid 2387 kg/fosforverbindingen

fosforverbindingen Verbindingen van het element fosfor. Normale valentie +IV, vaak ook +III en soms -III (in fosfiden). Tussen de valenties +III en fosforylering

fosforylering Belangrijk biochemisch proces in elk levend organisme, waarbij door aanhechten van een fosfaatgroep een energierijke verbinding ontstaat. fosforzuren

fosforzuren (orthofosforzuren) Verbindingen tussen fosfor, zuurstof en waterstof met een zuur karakter. Het belangrijkst is fosforzuur, een witte vas

fosgeen

fosgeen (carboxychloride, koolstofoxychloride) Koolstofverbinding met formule COCl2. Zeer giftig, kleurloos gas; in de handel in drukvaten als vloeistof. fossiel

fossiel Herkenbare organische restanten of sporen daarvan, door natuurlijke processen geconserveerd. Onder uitzonderlijke omstandigheden kan een fossiele brandstof

fossiele brandstof Brandstoffen van organische oorsprong: aardolie, aardgas, turf, steenkool en bruinkool. Zij zijn voornamelijk opgebouwd uit atomen fotino

fotino Hypothetisch elementair deeltje met halftallige spin dat de supersymmetrische partner is van het foton, de drager van de elektromagnetische kracht. fotoautotroof organisme

foto- Elektron dat door foto-emissie is vrijgemaakt. Het wordt gebruikt voor het omzetten van licht, soms ook andere straling, in een elektrisch elektron, vrij

foto- Uitzending van vrije elektronen door een metaal ten gevolge van opvallende elektromagnetische straling. Treedt op wanneer de frequentie emissie, secundaire

fotoautotroof organisme Organisme dat onder invloed van zonlicht kooldioxyde kan omzetten in organische stof. Een aantal bacteriën die in zuurst

fotochemie

fotochemie Tak van de chemie waarin men de wisselwerking tussen chemische verbindingen en licht bestudeert. Belangrijke terreinen zijn kleurstoftheorie fotodissociatie

fotodissociatie (fotolyse) Ontleding van verbindingen na het opnemen van stralingsenergie uit zachte UV-straling en licht. Dit leidt tot het overgaan fotografische helderheid

foto-elektrisch effect Verschijnsel dat stoffen waarop licht valt, elektronen uitzenden, een spanningsverschil tussen hun delen verkrijgen of een elektrische foto-elektron

foto-elektron Elektron dat door foto-emissie is vrijgemaakt.

foto-emissie

foto-emissie Emissie van vrije elektronen door een metaal ten gevolge van opvallende elektromagnetische straling.

fotografische helderheid Helderheid van een hemellichaam, gemeten op een traditionele fotografische plaat. Aangezien fotografische emulsies voora

fotogrammetrie

fotogrammetrie Fotografische vastlegging van de afmetingen van objecten ten behoeve van bodemkunde, geografie, geologie, verkeerskunde, enz. fotokinesis

fotokinesis Het verschijnsel dat de bewegingssnelheid bij vele vrijlevende organismen verandert onder invloed van licht. Fotokinesis is meestal positief: fotometer

fotometer Instrument waarmee de helderheid van een hemellichaam kan worden bepaald. De meting kan worden verricht met het oog (door het waargenomen fotometrie

fotometrie Techniek om de helderheid van hemellichamen te meten. In de visuele fotometrie wordt de helderheid van een ster op het oog geschat, door fotometrie, foto-elektrische

fotometrie, foto-elektrische Methode om nauwkeurig de helderheid van bijv. individuele sterren (bijv. standaardsterren) en de helderheidswisselingen

fotomicroscoop

fotomicroscoop Microscoop waarmee fotografische afbeeldingen gemaakt kunnen worden. In het eenvoudigste geval een opzetstuk en gewone camera fotomultiplicatorbuis

fotomultiplicatorbuis Lichtgevoelig instrument waarin zeer zwakke lichtstromen omgezet kunnen worden in duidelijk meetbare elektrische stromen

foton

foton Quantum van elektromagnetische energie; het foton is de drager van de elektromagnetische kracht. De energie E van een foton is afhankelijk van fotosfeer

fotosfeer Buitenste laag van het zonsoppervlak, die het zichtbare licht van de zon uitstraalt. De dikte van de fotosfeer bedraagt ca. 400 km; de temperatuur fotosynthese

fotosynthese Omzetting van kooldioxide in organische stof onder invloed van licht. Komt voor in alle groene planten en enkele andere organismen. fotovisuele helderheid

fotovisuele helderheid Visuele helderheid van een hemellichaam, zoals die langs fotografische weg wordt bepaald door gebruik te maken van een foto-elektrisch effect

Foucault, Jean Bernard Léon

Foucault, Jean Bernard Léon (1819-1868) Frans natuurkundige, verbonden aan de sterrenwacht van Parijs (1855). Deed samen met A. H. Fizeau Fourier, Jean Baptiste Joseph

Fourier, Jean Baptiste Joseph (1768-1830) Frans wiskundige en natuurkundige. Hij wordt beschouwd als de grondlegger van de mathematische fout (natuurk.)

fout (natuurk.) Verschil tussen het resultaat van een meting en de werkelijke waarde van de gemeten grootheid. Te onderscheiden zijn toevallige en fout, absolute

fout, absolute Aanduiding tussen welke grenzen een te meten waarde ligt. Bij lengtebepaling met een meetlat van 1 meter is dit ongeveer 1 mm (instel- fout, afbreekfout,

fout, relatieve Absolute fout gedeeld door de ware waarde; wordt meestal uitgedrukt in procenten.

fout, systematische

fout, systematische Fout die niet uitgemiddeld wordt indien men een meting herhaalt. De meetresultaten vallen dus steeds te hoog of te laag uit. Instrumentfouten, fout, toevallige

fout, toevallige Fout die bij herhaling van een meting steeds anders uitvalt. Het optreden van toevallige fouten heeft tot gevolg dat de meet- of waarnemingsresultaten Fowler, Alfred

Fowler, Alfred (1868-1940) Brits astrofysicus, vanaf 1901 hoofd van de astronomische afdeling van het Royal College of Science te Londen. Zijn grootste Fowler, William Alfred

Fowler, William Alfred (1911-1995) Amerikaans astrofysicus. Fowler was hoogleraar aan het California Institute of Technology (1946-1982). Hij p

fractostratus

fractostratus Laag losse wolkenflarden die zich soms onder de nimbostratus bevindt.

Franchimont, Antoine Paul Nicholas

Franchimont, Antoine Paul Nicholas (1844-1919) Nederlands chemicus, hoogleraar te Leiden vanaf 1974. Hij ontdekte met Kekulé tal van aromatische francium

francium Chemisch element, symbool Fr, atoomnummer 87, behoort tot de alkalimetalen. Alleen radioactieve isotopen, waarvan Fr-223 het stabielst Franck, James

Franck, James (1882-1964) Amerikaans natuurkundige van Duitse afkomst, hoogleraar te Göttingen, Baltimore en Chicago. Nobelprijs 1925 voor franjerif

franjerif (kustrif, strandrif) Koraalrif dat zich direct tegen de kust heeft opgebouwd. Het barrièrerif daarentegen vormt zich op enige afstand van de kust.

Frank, Ilja Michajlovitsj

Frank, Ilja Michajlovitsj (1908-1990) Sovjetnatuurkundige. Frank werd in 1944 hoogleraar in Moskou en was vanaf 1957 tevens hoofd van het fysisch

Franklin-Adams, John

Franklin-Adams, John (1843-1912) Engels amateur-astronoom en zakenman, bekend om zijn fotografische atlas van de gehele hemel (1914). De opna

Frasch, Hermann

Frasch, Hermann (1851-1914) Amerikaans chemicus van Duitse afkomst, werkzaam in de industriële chemie. Ontwikkelde onder andere methoden

Fraunhofer, Joseph von (1787-1826) Duits fysicus en opticus, richtte in 1817 een optisch instituut op in München. Tijdens het testen van prisma's freatisch pakket

Fraunhofer-lijnen

Fraunhofer-lijnen Donkere lijnen in het spectrum van de zon, ontdekt door de Duitse opticus en natuurkundige Joseph von Fraunhofer (1787-1826). Fraunhofer, Joseph von

freatisch pakket Watervoerende laag in de bodem, die zich onder de grondwaterspiegel en boven een eerste doorlatende laag bevindt.

Fremy, Edmond

Fremy, Edmond (1814-1894) Frans chemicus, vanaf 1850 hoogleraar te Parijs. Hij deed onder andere onderzoek naar fluorideverbindingen, goud- freonen

freonen Merknaam van Dupont de Nemours voor fluorkoolwaterstoffen, veelvuldig gebruikt als klassenaam voor dergelijke verbindingen. In gebruik frequentie

frequentie Aantal trillingen per seconde. De eenheid van frequentie is de hertz (Hz); 1 Hz = 1 s?1. Bij geluid hangt de toonhoogte af van de frequentie frequentiekarakteristiek

frequentie, eigenfrequentie,

frequentie, resonantiefrequentie,

frequentiekarakteristiek Het verband, in grafische vorm, tussen frequentiebereik en sterkte (geluidssterkte bijvoorbeeld, of signaalsterkte). Het is een frequentieverdeling

frequentieverdeling Verdeling die weergeeft hoe vaak een bepaalde meetwaarde voorkomt. Bijvoorbeeld: In het ziekenhuis werken 100 mensen. Di

Fresenius, Carl Remigius

Fresenius, Carl Remigius (1818-1897) Duits chemicus, vanaf 1845 hoogleraar in de chemie, fysica en techniek te Wiesbaden. Fresenius was een Fresnel, Augustin Jean

Fresnel, Augustin Jean (1788-1827) Frans natuurkundige. Leverde met de golftheorie van Huygens een verklaring voor de buiging van het licht (bu

Freudenthal, Hans

Freudenthal, Hans (1905-1990) Duits-Nederlands wiskundige. Freudenthal kwam in 1930 naar Nederland en was van 1946 tot 1976 hoogleraar in

Freycinet, Louis-Claude de Saulses de

Freycinet, Louis-Claude de Saulses de (1779-1842) Frans cartograaf en oceanograaf, verrichtte onderzoek in Australië en in de Stille Oceaan. Werk Friedel-Crafts-reactie

Friedel, Charles

Friedel, Charles (1832-1899) Frans chemicus, vanaf 1876 hoogleraar in de mineralogie en, vanaf 1884, organische chemie te Parijs. Hij vond tal va

Friedel-Crafts-reactie Reactie tussen aromaten en niet-aromatische halogeenverbindingen onder invloed van aluminiumkatalysatoren. Het aluminium

Friedman, Herbert (geb. 1916) Amerikaans astronoom en ruimteonderzoeker, hoofd van het Naval Research Laboratory in Washington. Onderzocht

Friedman, Jerome Isaac

Friedman, Jerome Isaac (geb. 1930) Amerikaans fysicus, sinds 1967 hoogleraar aan Stanford University, California. Friedman kreeg in 1990 samen

Friedmann-model

Friedmann-model Kosmologisch model van het heelal, in 1922 opgesteld door de Russische wis- en natuurkundige Alexander Friedmann (1888- 1925). Friedman, Herbert

Friese pondemaat

Friese pondemaat Oude eenheid voor oppervlakte; komt overeen met 3674 m2.

F-ring Smalle ring in het ringenstelsel van de planeet Saturnus, in 1979 ontdekt door de Amerikaanse ruimtesonde Pioneer 11. De F-ring ligt net bui

front (meteorologie)

front (meteorologie) Snijlijn van de grens tussen twee luchtsoorten (frontvlak) met het aardoppervlak. Men moet dit eigenlijk niet als een dunne lijn frontale bewolking

frontale bewolking Bewolking die ontstaat als lucht over een andere luchtmassa wordt gestuwd. Dit verschijnsel doet zich vooral voor aan een frontvlak. frontale depressie

frontale depressie Lagedrukgebied dat ontstaat door de botsing van een warme en een koude luchtstroom. Er zijn twee mogelijkheden. Ofwel er is fructose

fructose (levulose, vruchtensuiker) Suiker met zes C-atomen en een ketongroep. Komt vooral voor in planten (naast glucose), met name vruchten. In ftaalimide

F-ster

F-ster Ster van spectraalklasse F. F-sterren hebben een scheikundige samenstelling die in grote lijnen met die van de zon overeenkomt. De oppervlaktetemperatuur GABA Afkorting van gamma-aminoboterzuur.

ftaalimide Koolstofverbinding, ontstaat uit ftaalzuuranhydride en ammoniak. De NH-groep tussen beide C=O-groepen is zeer reactief en kan gemakkelijk ftaalzuren

ftaalzuren (benzeendicarbonzuren) Koolstofverbindingen met drie isomeren: ortho-ftaalzuur of 1,2-ftaalzuur, meestal kortweg ftaalzuur genoemd, smeltpunt: FU Orionis

FU Orionis Veranderlijke ster in de Orionnevel die in 1936 in een periode van 100 dagen plotseling 250 maal zo helder werd, zodat men vermoedt Fuchs, Klaus Emil Julius

Fuchs, Klaus Emil Julius (1911-1988) Duits kernfysicus en atoomspion. Fuchs trad in 1932 toe tot de Duitse communistische partij en moest in 1933

Fukui, Ken'ichi

Fukui, Ken'ichi (1918-1998) Japans chemicus, hoogleraar aan de universiteit van Kyoto. Ontving als eerste Japanner in 1981, samen met R. Hoffmann, fulguriet

fulguriet (bliksembuis) Verkitte, vaak verglaasde pijp in de bodem; dikwijls vertakt, soms hol. Ontstaat bij blikseminslag in kwartszand, doordat de fumarole

fumarole Dampbron op het aardoppervlak, in de vorm van gaten of spleten waaruit gassen van vulkanische oorsprong ontwijken. De temperatuur varieert fun

fun Japanse eenheid voor massa; komt overeen met 0,375 g.

functie (wisk.)

functie (wisk.) Relatie tussen twee getallenverzamelingen A en B, waarbij aan elk element uit A dat onder de relatie valt juist één element uit B wordt functietheorie

functie van...

functie van... Voor functie van... zoeke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.

functie, continue

functie, continue Populair gezegd is een functie continu, als de grafiek ervan getekend kan worden zonder het potlood van het papier te halen.

functie, dalende

functie, dalende Wiskundige functie waarvan de functiewaarde afneemt wanneer het origineel (argument) toeneemt.

functie, even

functie, even Wiskundige functie waarvan de functiewaarde niet verandert wanneer het teken van het origineel (argument) verandert. Dus f(x)=f(-x). functie, gebroken

functie, gebroken Rationale functie die geschreven kan worden als het quotiënt van twee polynomen (veeltermen) in het origineel.

functie, gehele

functie, gehele Rationale functie die geschreven kan worden als een polynoom (veelterm) in het origineel.

functie, goniometrische

functie, goniometrische Wiskundige functie die de lengteverhouding aangeeft tussen twee zijden van een rechthoekige driehoek, afhankelijk van de

functie, inverse

functie, inverse Omkering van een functie. Heeft men bijv. de functie met vergelijking y=2x+5 dan wordt de vergelijking van de inverse functie y=functie, oneven

functie, oneven Wiskundige functie waarvan de functiewaarde van teken verandert wanneer het teken van het origineel (argument) verandert. Dus f

functie, primitieve

functie, primitieve Functie waarvan de afgeleide gelijk is aan een gegeven functie. Dus indien F en f twee functies zijn, dan is F een primitieve (functie) functie, rationale

functie, rationale Functie waarvan de functiewaarden uit die van de originelen ontstaan door de bewerkingen optellen, aftrekken, vermenigvuldigen functie, samengestelde

functie, samengestelde Wiskundige functie die uit twee of meer andere functies is opgebouwd. Voor het samenstellen van functies heeft men een functie, stijgende

functie, stijgende Wiskundige functie waarvan de functiewaarde toeneemt indien het origineel (argument) toeneemt.

functie, trapfunctie,

functietheorie Theorie van complexe functies waarin wordt geformuleerd onder welke voorwaarden dergelijke functies differentieerbaar en integreerbaar functiewaarde

functiewaarde Waarde die een wiskundige functie kan aannemen. Bij de functie f(x)=x2 is x2 de functiewaarde.

functioneel verband

functioneel verband Men spreekt in de wetenschap van een functioneel verband als twee of meer verschijnselen sterk blijken samen te hangen en elkaar functionele groep

functionele groep Deel van een koolstofverbinding dat de chemische eigenschappen hiervan in sterke mate bepaalt. Bekende functionele groepen zijn fundamentaalcatalogus

fundamentaalcatalogus Catalogus met posities en eigenbewegingen van vele honderden sterren, die als basis dienst doet voor andere astrometrisc

fundamentele constante

fundamentele constante Natuurlijke grootheid die onder geen enkele ons bekende omstandigheid van waarde verandert. Bijvoorbeeld de lichtsnelhei

funiculaire zone

funiculaire zone Deel van de bodem tussen de hangwaterzone en de capillaire zone, waarin zeer fijne kanaaltjes tussen de gronddeeltjes met capillair Funk, Casimir

Funk, Casimir (1884-1967) Amerikaans biochemicus van Poolse afkomst, werkte van 1915-1923 in de VS, daarna tot 1939 te Warschau en vervolgens furlong

furlong Angelsaksische eenheid voor lengte; komt overeen met 201,1 meter.

fusiet

fusiet (roetkool) Steenkooltype met een gedeeltelijk zichtbare houtstructuur. Is dof en bros en bevat geen colliniet, waardoor het gemakkelijk afgeeft. fusiniet

fusiniet Een van de belangrijkste maceralen (microscopisch homogene bestanddelen) in steenkool. Lijkt op houtskool en is dan ook ontstaan door inkoling fylliet

fylliet Metamorf gesteente, iets grofkorreliger dan lei, bladerig van structuur met als zijde glanzende splijtvlakken. Groenige kleur, afkomstig van het fylloniet

fylloniet Op fylliet lijkend gesteente; echter niet door metamorfose ontstaan, maar onder invloed van intensieve wrijving langs breukvlakken.

fyllosilicaten

fyllosilicaten Silicaten waarin de SiO4-tetraëders plaatvormige netwerken vormen. Fyllosilicaten zijn onder andere kaoliniet, talk, mica's, glauconiet, fysica, hoge-energiefysica,

fysica, mathematische Grensgebied tussen wis- en natuurkunde, meestal gezien als onderdeel van de wiskunde. Men houdt zich daarin bezig met fysica, technische

fysica, technische Natuurkundig laboratoriumonderzoek met het doel resultaten te verkrijgen die van technisch belang zijn.

fysica, vaste-stoffysica,

fysiologische zoutoplossing Oplossing die dezelfde osmotische waarde heeft als bloed en weefselvocht. Meest eenvoudige is een 0,9% oplossing fysisch milieu

fysisch milieu (ook: natuurlijk milieu) De natuurlijke omgeving zoals die door natuurlijke processen is gevormd. Er is dus geen sprake van invloed fysische dubbelster

fysische dubbelster Dubbelster waarvan de componenten ook werkelijk bij elkaar horen en een baan om een gemeenschappelijk zwaartepunt beschr

fysische geografie

fysische geografie (ook: natuurkundige aardrijkskunde) Dat deel van de geografie dat zich bezighoudt met het bestuderen van de natuurlijke gesteldheid fytochroom

fytochroom Blauwe kleurstof in groene planten, waarvan twee vormen (F-660 en F-730) bestaan die in elkaar kunnen worden omgezet. F-660 absorbeert F-ring