Natuurwetenschappen G-M

gabbrogabbro Basisch stollingsgesteente (bevat weinig SiO2). Grotendeels bestaande uit plagioklaas, augiet en hyperstheen. De verhouding tussen deze bestanddelen Gabor, DennisGabor, Dennis (1900-1979) Hongaars-Engels natuurkundige. Hoogleraar aan het Imperial College of Science and Technology (1958-67) te Londen. gadoliniumGadolin, Johann (1760-1852) Fins chemicus en mineraloog, van 1797-1822 hoogleraar te ÅAbo. Hij werd de voornaamste Scandinavische aanhangadolinium Chemisch element, symbool Gd, atoomnummer 64, behoort tot de zeldzame aardmetalen. Zilverwit, soms iets gelig metaal, atoomgewicht Gadolin, JohannGagarin, Joeri AleksejevitsjGagarin, Joeri Aleksejevitsj (1934-1968) Russisch kosmonaut, beschreef als eerste mens op 12 april 1961 een volledige baan rond de aarde in de Gahn, Johan GottliegGahn, Johan Gottlieg (1745-1818) Zweeds chemicus en mineraloog, werkte aan de universiteit van Uppsala en was vanaf 1784 assessor van de mijn

galactisch

galactisch Gelegen in of afkomstig uit een gebied in ons eigen Melkwegstelsel.

galactisch jaar

galactisch jaar Periode waarin de zon een volledige omloop rond het centrum van het Melkwegstelsel maakt: ca. 230 miljoen jaar. De zon beschrijft galactisch kannibalisme

galactisch kannibalisme Proces waarbij een kleiner sterrenstelsel door een groter stelsel wordt 'opgeslokt'. In clusters van sterrenstelsels, waar de stelseldichtheid galactisch venster

galactisch venster Gebied aan de sterrenhemel waar zich weinig interstellair stof bevindt, zodat men er verder in het Melkwegstelsel kan waarnemen galactische absorptie

galactische absorptie Absorptie van sterlicht door wolken van interstellaire materie in het Melkwegstelsel. Als gevolg van galactische absorptie lijken galactische breedte

galactische breedte Een van de coördinaten van het galactisch coördinatenstelsel. De galactische breedte van een hemellichaam is de boogafstand galactische equator

galactische equator Grote cirkel aan de hemelbol die samenvalt met de Melkweg; de snijcirkel van het Melkwegvlak met de hemelbol.

galactische lengte

galactische lengte Een van de coördinaten van het galactisch coördinatenstelsel. De galactische lengte van een hemellichaam is de hoek tussen het galactose

galactose (cerebrose, hersensuiker) Enkelvoudige suiker met zes C-atomen, vergelijkbaar met glucose. Bestanddeel van verscheidene plantaardige Galatea (sterrenk.)

Galatea (sterrenk.) (1989 N4) Een van de kleine manen van de planeet Neptunus, in augustus 1989 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de galerijbossen

galerijbossen Bossen die in relatief droge streken voorkomen langs beken en rivieren. Bekend zijn vooral de galerijbossen uit de savannen, die wat Galileïsche manen

Galilei, Galileo (1564-1642) Italiaans natuur- en sterrenkundige. Galileo Galilei wordt beschouwd als de centrale figuur in de overgangsperiode van Galileo (ruimtesonde)

Galileïsche manen De vier grootste manen van de planeet Jupiter, in 1610 ontdekt door de Italiaanse astronoom Galileo Galilei (1564-1642). De Galileïsche Galilei, Galileo

Galileo (ruimtesonde) Amerikaanse ruimtesonde voor onderzoek aan de planeet Jupiter. Galileo werd in oktober 1989 gelanceerd met behulp van gallium

gallium Chemisch element, symbool Ga, atoomnummer 31, behoort tot de halfmetalen van de nevenreekselementen. Zilverwit, vrij bestendig metaal, galliumverbindingen

galliumverbindingen Verbindingen van het element gallium. Steeds met valentie II, vormt eerder polair-covalente of covalente bindingen dan ionogene. gallon

gallon Natuurkundige eenheid die in Angelsaksische landen wordt gebruikt om volumes van vloeistoffen aan te geven. Symbool: gal. Komt overeen Gallup, George Horace

Gallup, George Horace (1901-1984) Amerikaans statisticus, studeerde filosofie en journalistiek aan de universiteit van Iowa en hield zich tijdens Galois, Evariste

Galois, Evariste (1811-1832) Frans wiskundige. Stierf te Parijs in een duel; aan de vooravond daarvan legde hij in een brief een groot deel van zijn Galton, Francis

Galton, Francis (1822-1911) Brits bioloog, meteoroloog en wiskundige. Legde de basis voor de moderne meteorologische kaarten. Onderzocht of h

Galvani, Luigi

Galvani, Luigi (1737-1798) Italiaans natuurkundige en anatoom, hoogleraar te Bologna. Ontdekte verschijnselen van dierlijke elektriciteit en legde galvanometer

galvanometer Instrument voor het meten van zwakke elektrische stromen. Alleen geschikt voor gelijkstromen of langzaam wisselende stromen. Werkt galvanometer, naaldgalvanometer,

galzuren (cholzuren) Steroide zuren met een of meer COOH-groepen. Natriumzouten van galzuren komen bij hogere zoogdieren in de gal voor. Zij Gama, Christopher da

Gama, Christopher da (1516-1542) Portugees navigator, vierde zoon van Vasco da Gama. Vertrok zowel in 1532 als in 1538 naar India ter onderst

gamma- Onzichtbare elektromagnetische straling met een frequentie tussen 3.1018 en 3.1021 Hz die samenhangt met radioactieve vervalprocessen.

gamma- Radioactief verval waarbij gammastraling door een kern wordt uitgezonden. Treedt bij de meeste radioactieve processen op. Meestal verval, radioactief

gamma-aminoboterzuur Vaak afgekort tot GABA (Eng: gamma-amino butyric acid). De meest voorkomende neurotransmitter met een remmende gamma-verval

gammaburster

gammaburster Engelse benaming voor een bron in het heelal die een korte, hevige stoot gammastraling uitzendt. De eerste gammabursters werden gammaglobuline

gammaglobuline (immunoglobuline) In het plasma aanwezig eiwit, waartoe vrijwel alle antistoffen behoren. Een geconcentreerde oplossing van gammaglobuline, gammasterrenkunde

gammasterrenkunde Deelgebied van de sterrenkunde dat zich bezighoudt met de registratie en de bestudering van kosmische gammastraling. In 1969 gammastraling

gammastraling Energierijke elektromagnetische straling met een golflengte korter dan ca. 10?11 m (0,01 nanometer) en met een sterk doordringend gamma-aminoboterzuur

gamma-verval Radioactief verval waarbij gammastraling wordt uitgezonden.

Gamow, George

Gamow, George (1904-1968) Russisch-Amerikaans natuurkundige; werkte in Göttingen (1928), Kopenhagen (1929) en Leningrad (1931-1933), w

ganggesteente

ganggesteente Gesteente dat is gevormd door stolling van magma in spleten of tussen lagen afzettingsgesteente. Het is op geringere diepte ontstaan Ganymedes (sterrenk.)

Ganymedes (sterrenk.) Maan van Jupiter, vierde vanaf de planeet gerekend, op een gemiddelde afstand van 1,07 miljoen km, omlooptijd van 7,155

gas

gas Aggregatietoestand van een stof waarin deze geen vast volume of een eigen vorm heeft en bij de heersende temperatuur niet tot condensatie in staat gasbel

gas- Chromatografie met een gasvormige mobiele fase. Als stationaire fase gebruikt men fijn verdeeld materiaal, dat in een kolom chromatografie, kolomchromatografie,

gas- Diffusie tussen twee gassen, bijv. het verspreiden van de geur van parfum. Omdat de moleculen in gassen het beweeglijkst zijn, is de diffusie, vaste-stofdiffusie,

gas- Laser waarbij de stralingsemissie wordt opgewekt in een gas door middel van gasontlading. Men onderscheidt de gasatomenlaser, de gasionenlaser laser, halfgeleiderlaser,

gas- Thermometer waarbij de temperatuur wordt gemeten door de druk te bepalen die een afgesloten hoeveelheid gas in een constan

gas, ideaal Model voor een gas waarin moleculen worden voorgesteld als door elkaar bewegende deeltjes zonder afmetingen (puntdeeltjes), die geen gas, Van der Waalsgas,

gasbel Geconcentreerde en winbare hoeveelheid aardgas in de aardkorst. In werkelijkheid is er geen sprake van een holte (bel) in de (onder-)grond, gaschromatografie

gaschromatografie Chromatografie waarin de mobiele fase een gas is. Zeer belangrijke routine-analysetechniek in chemische laboratoria.

Gascoigne, William

Gascoigne, William (1614-1644) Engels astronoom, vond rond 1638 een micrometer uit, bestaande uit twee wijzers die door een schroef verschuifbaar gasconstante

gasconstante Natuurconstante die als evenredigheidsfactor voorkomt in de algemene gaswet (pV=nRT). Symbool: R.

gasdiffusieproces

gasdiffusieproces Het oudste procédé om uranium te verrijken. Het gas uraniumhexafluoride wordt daarbij onder druk door een serie membranen geperst gaskool

gaskool Steenkoolsoort met een koolstofgehalte van 86%.

gasnevel

gasnevel Interstellaire nevel die grotendeels uit (waterstof-)gas bestaat. Is dat gas geïoniseerd, dan spreekt men van een H II-gebied. Ook planetaire gasohol

gasohol Alternatieve brandstof voor gebruik in verbrandingsmotoren. Bestaat grotendeels uit alcohol die wordt gewonnen door vergisting van zetmeelrijke gasontlading

gasontlading Geleiding van elektriciteit door gassen. Wordt toegepast in gasontladingsbuizen. Gaat daar gepaard met uitzending van licht met een voor Gaspra

Gaspra Planetoïde nr. 951; de eerste planetoïde die van nabij door een ruimtevaartuig is onderzocht, op 29 oktober 1991 door de Amerikaanse planeetverkenner Gassendi, Pierre

Gassendi, Pierre (1592-1655) Frans wis- en natuurkundige. Hoogleraar te Aix (1617-23). Tegenstander van de leer van Aristoteles en Descartes. A

gasstaart

gasstaart (plasmastaart) Komeetstaart die uit geïoniseerde gasatomen bestaat. De gasstaart ontstaat doordat neutrale gasatomen in de coma van de komeet gastheorie, kinetische

gastheorie, kinetische Theorie die het verband aangeeft tussen de bewegingen van gasdeeltjes en meetbare (macroscopische) grootheden als druk,

gasthermometer

gasthermometer Thermometer waarbij de temperatuur wordt gemeten door de druk te bepalen die een afgesloten hoeveelheid gas in een constant gehouden gastrine

gastrine Weefselhormoon afgescheiden door het gebied rond de maagportier, dat vooral de secretie van maagzuur stimuleert. De afgifte van gastrine gasvlamkool

gasvlamkool Steenkoolsoort met een koolstofgehalte van 78%.

gaswet

gaswet (toestandsvergelijking) Elke wet die een verband aangeeft tussen de druk (p), het volume (V) en de temperatuur (T) van een constante hoeveelheid gas, ideaal

Gattermann, Ludwig

Gattermann, Ludwig (1860-1920) Duits chemicus, hoogleraar in Heidelberg, Göttingen en Freiburg. Hij deed onder andere belangrijk onderzoek op gauss

gauss (G) Eenheid van magnetische veldsterkte, genoemd naar de Duitse wis- en natuurkundige Carl Friedrich Gauss (1777-1855). De magnetische Gauss, Johann Carl Friedrich

Gauss, Johann Carl Friedrich (1777-1855) Een van de grootste wiskundigen van alle tijden. Zijn onderzoekingen op vele gebieden van de wiskunde, Gay-Lussac, Joseph Louis

Gay-Lussac, Joseph Louis (1778-1850) Frans chemicus en natuurkundige, hoogleraar te Parijs. Onderzocht uitzetting van gassen, dampdichtheden; geanticlinaal

geanticlinaal Relatief langzaam dalende, en daarom hoog gebleven, strook in een relatief snel dalende geosynclinale. Een geanticlinaal vormt vaak de gebergte

gebergte Gebied dat toppen heeft hoger dan 500 m en dat een duidelijk reliëf heeft. Gebergten zijn ongelijk verdeeld over de aarde. Ook vanaf de diepzeebodem gebergtebodem

gebergtebodem Dunne, jonge bodems die ontstaan doordat door erosie verweringsmateriaal van de hellingen afspoelt.

gebergtevorming

gebergtevorming Geologisch proces waarbij gebergten ontstaan. Men onderscheidt: gebergten die ontstaan door lokale opheffing en verhoging van gebergtewortel

gebergtewortel Sterke verdikking van het gedeelte van de aardkorst dat zich onder plooiingsgebergten bevindt. Kan wel tot 60 km diepte in de aardmantel gebeurtenishorizon

gebeurtenishorizon Het 'oppervlak' van een zwart gat. De gebeurtenishorizon is het denkbeeldige bolvormige oppervlak rondom een zwart gat waar gebonden rotatie

gebonden rotatie Situatie die optreedt wanneer de rotatieperiode van een hemellichaam gelijk is aan de omlooptijd rond een ander hemellichaam. De geconjugeerd systeem

geconjugeerd systeem Stelsel van twee of meer dubbele bindingen in een molecule die een samenhangende elektronenstructuur hebben. Eenvoudige

gedeeltelijke verduistering

gedeeltelijke verduistering Verduistering waarbij de zonneschijf slechts gedeeltelijk wordt verduisterd door de maan (gedeeltelijke of partiële zons

gedegenereerde materie

gedegenereerde materie Materie waarvan de atomen hun elektronen zijn kwijtgeraakt en waarvan de kernen zeer dicht opeen liggen. In de laatste Gédinnien

Gédinnien Eerste etage/tijd van het Onder/Vroeg-Devoon. Genoemd naar het Belgische plaatsje Gédinne. Ingevoerd door A.H. Dumont in 1884.

geelbloedloogzout

geelbloedloogzout (kaliumhexacyanoferraat(II)) Gele, in water oplosbare kristallen, dichtheid 1850 kg/m3; verliest bij verwarming geleidelijk het kristalwater geelijzer

geelijzer Mineraal uit de oxidengroep, chemische samenstelling FeO(OH). Hardheid 5-5½, dichtheid 4300 kg/m3. Rombisch met tafelvormige kristallen,

geestgronden

geestgronden Hoge zandgronden vlak achter de duinen langs de Noordzeekust in Noord- en Zuid-Holland. Ze zijn veelal ontstaan door afgraving van gegist bestek

gegist bestek Schatting van de plaats waar een schip zich bevindt aan de hand van de stroomsnelheid en -richting van het water en de koers en vaarsnelheid geigerteller

Geiger, Johannes (Hans)

Geiger, Johannes (Hans) (1882-1945) Duits natuurkundige. Hoogleraar te Charlottenburg, Kiel en Tübingen. Werkterrein: radioactieve straling. geiser

geigerteller Toestel om de sterkte van radioactieve (alfa) stralingen te meten. Dit gebeurt door het tellen van de tikken; elke tik wordt veroorzaakt do

geiser Niet-permanent optredende bron. Een geiser ontstaat als grondwater door uitlopers van magmahaarden boven het normale kookpunt wordt verhit, Geissler, Johann Heinrich Wilhelm

Geissler, Johann Heinrich Wilhelm (1814-1879) Duits uitvinder en werktuigbouwkundige (glasblazer). Uitvinder van de zogenaamde geisslerse buis gelaagdheid

gelaagdheid Het voorkomen van in samenstelling verschillende lagen (strata) onder het aardoppervlak. De verschillen zijn een gevolg van uiteenlopende geleidbaarheid

geleidbaarheid Symbool: Y. Het omgekeerde van de impedantie. Gemeten in de siemens (S).

geleider

geleider 1. Lichaam waarbij elektrische lading die aan een deel ervan wordt gegeven, zich over het gehele lichaam gelijkmatig verspreidt. Gevolg daarvan geleiding

geleiding Overdracht van energie door een medium. Men onderscheidt onder meer elektrische, warmte- en geluidsgeleiding. Als de geleiding snel verloopt geleidingsband

geleidingsband (conductieband) Stelsel van elektronenbanen in vaste stoffen waarin de elektronen makkelijk versneld kunnen worden en zo van de gelijkmachtigheid

gelijk- (D.C.) Elektrische stroom die op elk tijdstip dezelfde richting heeft en waarvan de grootte gelijk blijft of slechts langzaam verandert. stroom, inductiestroom,

gelijkmachtigheid Relatie tussen twee verzamelingen waarbij aan elk element van de ene verzameling slechts één element van de andere is te koppelen gelijkspanning

gelijkspanning Elektrische spanning met onveranderlijke polariteit, zoals dat het geval is bij batterij, accu en lichtnetadapter. Plus blijft plus en min gelijkstroom

gelijkstroom Elektrische stroom die niet periodiek van richting wisselt zoals wisselstroom.

gelijkvormigheidstransformatie

gelijkvormigheidstransformatie (gelijkvormigheid) Transformatie waarbij de vorm van een meetkundige figuur bewaard blijft, maar de afmetingen Gellibrand, Henry

Gellibrand, Henry (1597-1636) Engels wis-, natuur- en sterrenkundige, vanaf 1627 hoogleraar in de sterrenkunde te Londen. Hij bestudeerde het aardmagneetveld Gell-Mann, Murray

Gell-Mann, Murray (geb. 1929) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan het California Institute of Technology (vanaf 1956). Nobelprijs 1969 voor geluid

geluid Het optreden van trillingen die door het menselijk oor kunnen worden waargenomen en zich door de meeste stoffen kunnen voortplanten. De geluidsbarrière

geluid, infrasoon Geluid met een frequentie lager dan 20 Hz. Kan niet door het menselijk gehoororgaan worden waargenomen; soms wel voelbaar.

geluid, ultrasoon

geluid, ultrasoon Geluid met een frequentie groter dan 18000 Hz. Kan niet meer door het menselijk gehoororgaan worden waargenomen; sommige

geluids- Golf die zich uitsluitend door een medium voortplant waarbij grootheden als druk en dichtheid ter plaatse periodiek veranderen. Indien golf, longitudinale

geluids- Snelheid waarmee geluidsgolven zich voortplanten. Eerste metingen dateren van de 18e eeuw en werden gedaan door bij het afvuren snelheid, gemiddelde

geluidsbarrière Toename van de door de luchtstromingen veroorzaakte wrijvingskrachten op een vliegtuig wanneer het een snelheid bereikt die ongeveer geluidsdruk

geluidsdruk Op het moment dat een trillend voorwerp, bijvoorbeeld een luidsprekerconus, naar voren beweegt, worden de luchtdeeltjes tot een luchtverdichting geluidsgolf

geluidsgolf Golf die zich uitsluitend door een medium voortplant.

geluidsmicroscoop

geluidsmicroscoop (akoestische microscoop) Apparaat voor het aftasten (meestal volgens een lijnpatroon) van een in een vloeistof geplaatst voorwerp geluidssnelheid

geluidssnelheid Snelheid waarmee geluidsgolven zich voortplanten. Bij kamertemperatuur in lucht ongeveer 340 m/s.

geluidssterkte

geluidssterkte De geluidssterkte is afhankelijk van de mate van uitslag (amplitude) van het geluidopwekkend medium, zoals gitaarsnaar of luidsprekerconus. geluid, infrasoon

gematigde luchtstreek

gematigde luchtstreek Het gebied gelegen tussen de tropen en de polen. Volgens een zeer algemene indeling is elk halfrond verdeeld in drie zones: gemengd bos

gemengd bos Bos dat bestaat uit verschillende boomsoorten. Meestal naald- en loofbomen.

gemengd oxide

gemengd oxide Verbinding die men vroeger beschouwde als een mengsel van oxiden van twee of meer metalen, bijvoorbeeld CaO.TiO2. Blijken opgebouwd gemengde fase

gemengde fase Mengsel van twee of meer verbindingen die een geheel vormen. Vooral veel legeringen en mineralen vormen op microscopische schaal gemengde rivier

gemengde rivier Rivier die water betrekt van regenwater en smeltwater. In de bovenloop worden deze rivieren vooral gevoed door smeltwater, in d

gemiddelde

gemiddelde (rekenkundig gemiddelde) Som van n getallen gedeeld door n. Voorbeeld: het gemiddelde van 6, 8, 40, 12, 28 en 44 is 23 en wordt bepaald gemiddelde, meetkundig

gemiddelde, meetkundig De n-de machtswortel uit een product van n positieve getallen.

gemiddelde, rekenkundig

gemiddelde, rekenkundig Een maat die een centrum van een frequentieverdeling weergeeft. Hiermee wordt die waarde aangeduid die verkregen is Geminga

Geminga Puntvormige bron van gammastraling in het sterrenbeeld Gemini (Tweelingen), ontdekt in 1973. Pas in 1987 kon het uiterst zwakke sterretje Gemini (sterrenk.)

Gemini (sterrenk.) (afk. Gem, Nederlandse naam: Tweelingen) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 05h57m en 08h06m rechte Geminiden

Geminiden Meteoorzwerm waarvan de radiant in het sterrenbeeld Gemini (Tweelingen) ligt, zichtbaar van 7 tot 15 december, met het maximum rond Gemini-project

Gemini-project Project uit de Amerikaanse bemande ruimtevaart, uitgevoerd in de periode maart 1965 tot november 1966, waarin ervaring werd opgedaan Gemini-telescopen

Gemini-telescopen Naam van twee in aanbouw zijnde spiegeltelescopen, elk met een spiegelmiddellijn van zes meter. De ene telescoop wordt geplaats Gemma Frisius, Reimerus

Gemma Frisius, Reimerus (1508-1555) Zuidnederlands medicus, wiskundige en geograaf, vanaf 1542 hoogleraar in de medicijnen te Leuven, waar gemmologie

gemmologie Studie van de eigenschappen van edelstenen en kennis van de manier om echte van synthetische te onderscheiden. Determinatie geschiedt genencentrum

genen, cytoplasmatische

genen, cytoplasmatische (plasmagenen) Genen die zich buiten de chromosomen bevinden in mitochondriën en (bij planten) in bladgroenkorrels; genen, gekoppelde

genen, gekoppelde Genen die in hetzelfde chromosoom liggen en gezamenlijk overerven. Liggen de genen in een geslachtschromosoom, dan spree

genencentrum Het gebied waar de meeste erfelijke variatie bestaat binnen het verspreidingsgebied van een soort.

genenreservoir

genenreservoir Het totaal aan erfelijk materiaal dat bij een populatie van een soort aanwezig is.

generatie, filiale

generatie, filiale Het nageslacht van de parentale generatie bij gecontroleerde kruisingen. Het eerste nageslacht wordt in kruisingsschema's aangeduid generatie, parentale

generatie, parentale De oudergeneratie bij gecontroleerde kruisingen ten behoeve van erfelijkheidsonderzoek. In kruisingsschema's aangeduid met genetische code

genetische code Systeem waarin erfelijke informatie over de opbouw van eiwitten vastligt en op een geschikt tijdstip wordt gebruikt voor de synthese genetische manipulatie

genetische manipulatie (genetic engineering) Het gericht veranderen van de samenstelling van het erfelijk materiaal door biochemische en microc

genmutatie

genmutatie Elke wijziging in de vaste nucleotiden-reeks van het DNA van een gen. Mutaties kunnen veroorzaakt worden door bepaalde chemische Gennes, Pierre-Gilles de

Gennes, Pierre-Gilles de (geb. 1932) Frans fysicus, hoogleraar aan de universiteit van Parijs (1961-71) en aan het Collège de France in Parijs. De genoom

genoom Alle in een cel voorkomende chromosomen met de daarin liggende genen. Diploïde cellen bezitten twee sets chromosomen, haploïde één set.

Gentzen, Gerhard

Gentzen, Gerhard (1909-1945) Duits logicus. Gentzen is schepper van de zgn. sequenten-logica, waarmee hij in staat was de consistentie van de elementaire geocentrisch wereldbeeld

geo- Studie van de chemische samenstelling van vooral de buitenste gedeelten van de aarde en onderzoek naar de verspreiding van elementen chemie, koolstofchemie,

geocentrisch wereldbeeld Wereldbeeld waarin de aarde het middelpunt van het heelal vormt, vooral bekend geworden door de Almagest, een invloedrijk geochronologie

geochronologie De bepaling van de tijdsintervallen op de geologische tijdschaal in miljoenen jaren voorafgaand aan heden (voor de meer recente perioden geodesie

geodesie Wetenschap die zich bezighoudt met het opmeten van de aarde. Hierbij gaat het in tegenstelling tot de landmeetkunde om grote metingen geodetische sterrenkunde

geodetische sterrenkunde Tak van de geodesie (aardmeetkunde) waarbij men de lengte en breedte van een punt op aarde afleidt uit waarnemingen geofysica

geofysica Wetenschap welke de natuurverschijnselen op aarde en in de atmosfeer bestudeert. Omvat: meteorologie (luchtcirculatie in de atmosfeer, geografie

geografie Wetenschap die zich bezighoudt met de beschrijving en verklaring van de ruimtelijke verspreiding en samenhang van verschijnselen aan e

geografische breedte

geografische breedte De kortste afstand van een punt tot aan de equator, gemeten in graden langs de meridiaan van dat punt.

geografische informatiesystemen

geografische informatiesystemen (GIS) Nieuwe technieken en methoden op het raakvlak van geografie en cartografie, waarbij verwerking met computers geografische lengte

geografische lengte De kortste afstand van een punt tot aan de nulmeridiaan, gemeten in graden langs de parallel van dat punt.

geografische noordpool

geografische noordpool Het noordelijk punt waar de denkbeeldige aardas door het aardoppervlak steekt.

geografische zuidpool

geografische zuidpool Het zuidelijk punt waar de denkbeeldige aardas door het aardoppervlak steekt.

Geographos

Geographos Planetoïde nr. 1620, in 1951 ontdekt door A.G. Wilson en R. Minkowski. Geographos vloog in de zomer van 1993 op relatief korte afstand geohydrologie

geohydrologie Wetenschap die de samenhang tussen de bodem van een gebied en het gedrag van het grondwater bestudeert.

geoïde

geoïde Denkbeeldig oppervlak waar de zwaartekrachtsversnelling overal gelijk is aan die op zeeniveau. De geoïde is de grondvorm van de aarde, en geologie

geologie (ook: aardkunde) Wetenschap die zich bezighoudt met de aarde als geheel, haar structuur, samenstelling en geschiedenis, alsmede met de processen geologische kaart

geologische kaart Topografische kaart, waarop is aangegeven welke geologische eenheden aan de oppervlakte liggen, hoe hun begrenzing is en hoe geologische tijdschaal

geologische tijdschaal Indeling van de ca. 4,6 miljard jaar omvattende geschiedenis van de aarde in tijdperken gekenmerkt door de dominante flora geomagnetische polen

geomagnetische polen De polen van het magnetisch veld van de aarde. Wanneer het (com-plexe) magnetische veld van de aarde wordt beschouwd geomagnetische storing

geomagnetische storing Tijdelijke verstoring van het magnetisch veld van de aarde als gevolg van een toegenomen zonneactiviteit.

geomorfologie

geomorfologie Wetenschap die zich bezighoudt met de studie van landschapsvormen. In deze wetenschap gaat men niet alleen na hoe landschappen geostationaire satelliet

geostationaire satelliet Satelliet die zich in een geostationaire baan bevindt, op ca. 36.000 km boven de evenaar van de aarde, waar de omlooptijd geosynclinaal

geosynclinaal Een relatief smalle, langgerekte zone die snel daalt, maar waarin tegelijk dikke pakketten sediment worden afgezet. De dikte van deze geothermische centrale

geothermische centrale Elektrische centrale waarin de warmte van het magma in de aarde wordt gebruikt voor het aandrijven van een turbine. Deze

geothermische energie

geothermische energie Elektriciteit die is opgewekt in een geothermische centrale.

geothermische gradiënt

geothermische gradiënt De afstand die men in de aarde moet afdalen om de temperatuur met 1°C verhoogd te zien. Gemiddeld bedraagt deze 30 m. geotoop

geotoop Een naar vorm en werking gelijksoortig gedeelte van een landschap.

gerationaliseerd MKSA- (Giorgi-stelsel) Eenhedenstelsel waarin de grondeenheden de meter, de seconde, de kilogram en de ampère eenhedenstelsel, klein dynamisch

Gerhardt, Charles Frédéric

Gerhardt, Charles Frédéric (1816-1856) Frans chemicus, hoogleraar te Parijs en Montpellier. Ontdekte de carbonzuuranhydriden en legde de basis germanium

germanium Chemisch element, symbool Ge, atoomnummer 32, behoort tot de halfmetalen van de nevenreekselementen. Grauwwit, redelijk bestendig, germaniumverbindingen

germaniumverbindingen Verbindingen van het element germanium. Valentie II of IV. Technisch hebben GeO2, GeCl2 en GeCl4 enige betekenis.

Germer, Lester Halbert

Germer, Lester Halbert (1896-1971) Amerikaans natuurkundige. Toonde met Davisson het golfkarakter van elektronen aan (1927) door het optreden geruis

geruis Geluid van nagenoeg elke frequentie. Hierin zijn dus niet bepaalde tonen te onderscheiden.

gesegmenteerde spiegel

gesegmenteerde spiegel Telescoopspiegel die uit verscheidene segmenten bestaat. De eerste professionele gesegmenteerde spiegel is de 10 m spieg

geslachtsdifferentiatie

geslachtsdifferentiatie De verschillende ontwikkeling van een eicel tot mannelijk of vrouwelijk individu. Of uit een eicel een mannelijk of vrouwelijk geslachtshormoon

geslachtshormoon Hormoon met een stimulerende werking op de geslachtsorganen en de secundaire geslachtskenmerken. Wordt hoofdzakelijk gem

gesloten heelal

gesloten heelal Heelal waarvan de gemiddelde materiedichtheid groter is dan de kritische dichtheid. De dichtheidsparameter ??is dan groter dan 1. gesloten landschap

gesloten landschap Landschap waarin veel landschapselementen aanwezig zijn, waardoor het zicht beperkt is. Een bekend voorbeeld is het coulisselandschap: gesteentegletsjer

gesteentegletsjer Gesteentemassa die onder invloed van (regen)water als een min of meer plastisch geheel van hellingen afglijdt. De massa schuift gesteentekringloop

gesteentekringloop (ook: gesteentecyclus, kringloop van het gesteente) Proces waarbij een gesteente steeds opnieuw de fasen doorloopt van verwering, gesteenten

gesteenten De vaste stoffen die de aardkorst en het bovenste gedeelte van de aardmantel vormen. Het zijn grotere of kleinere massa's, die bestaan uit gesteenten, afzettingsgesteenten,

gesteenten, magmatische

gesteenten, magmatische Door stolling (veelal boven 1000°C) van magmatisch materiaal ontstane gesteenten. Worden onderscheiden in vulkanische gesteenten, metamorfe

gesteenten, metamorfe Gesteenten zoals schisten en gneis, die onder invloed van hitte, druk en chemische processen uit afzettings- of stollingsgesteenten gesteenten, plutonische

gesteenten, plutonische Diep in de aardkorst gevormde stollingsgesteenten. Het bekendste is graniet dat voorkomt in grote in andere lagen binnen

getal

getal Begrip dat in het dagelijks leven wordt gebruikt om een hoeveelheid of een plaatsing in een rangorde aan te geven. Aan elke willekeurige hoeveelheid getal e

getal e Getal waarvoor geldt: ln e=1, met ln de natuurlijke logaritme. De Franse wiskundige Charles Hermite bewees dat e een transcendent getal is getal pi

getal pi (pi) Reëel getal dat de (constante) verhouding tussen de diameter en de omtrek van een cirkel aangeeft. Genoteerd als ?, de eerste letter van getal van...

getal van... Voor getal van... kijke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.

getal, complex Getal dat wordt geschreven in de vorm z=a+bi, waarbij a en b reële getallen zijn en i=(-1). De verzameling der complexe getallen wo

getal, even

getal, even (vrouwelijk getal) Geheel getal dat deelbaar is door 2. Anders geformuleerd: geheel getal dat een veelvoud is van 2. Voorbeelden: 2, 4,

getal, gebrekkig

getal, gebrekkig Natuurlijk getal dat kleiner is dan de som van zijn delers. Bij deze delers wordt het getal zelf buitengesloten. Voorbeeld: 12; de delers getal, geheel

getal, geheel Getal uit de verzameling...-4, -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, 4,... De verzameling van de gehele getallen wordt aangegeven met Z en is te splitsen getal, gemengd

getal, gemengd Getal dat bestaat uit een geheel getal gevolgd door een echte breuk, zoals bijv. 3 1/4 of 4 3/5.

getal, imaginair

getal, imaginair Complex getal waarvan het reële deel gelijk is aan nul. Deze getallen zijn dus van de vorm z=bi met i=(-1).

getal, irrationaal

getal, irrationaal (onmeetbaar getal) Getal dat niet rationaal is, m.a.w. een reëel getal dat kan worden voorgesteld door een oneindige decimale breuk getal, kwadraatsgetal,

getal, natuurlijk (positief geheel getal) Getal waarmee geteld wordt. De verzameling van al deze getallen wordt aangegeven met N en bestaat dus uit getal, negatief geheel

getal, negatief geheel Geheel getal dat geen natuurlijk getal is. Bijv. -1, -2, -3, -4,..., enz.

getal, oneven

getal, oneven (mannelijk getal) Geheel getal dat niet deelbaar is door 2. Anders geformuleerd: geheel getal dat geen veelvoud is van 2. Voorbeelden: getal, overvloedig

getal, overvloedig Natuurlijk getal dat groter is dan de som van zijn delers. Bij deze delers wordt het getal zelf buitengesloten. Voorbeeld: 8; de delers getal, priemgetal,

getal, rationaal (meetbaar getal) Getal dat te schrijven is als een quotiënt van twee gehele getallen a en b, waarbij b ongelijk aan 0 is. De verzameling getal, reëel

getal, reëel Getal dat geschreven kan worden als een eindige of oneindige decimale breuk. De verzameling van de reële getallen (R) bestaat uit alle getal, samengesteld

getal, samengesteld (rechthoeksgetal) Natuurlijk getal dat geen priemgetal is. Heeft naast 1 en zichzelf altijd nog twee delers.

getal, transcendent

getal, transcendent Reëel getal dat niet algebraïsch is. J. Liouville bewees in 1844 het bestaan van dergelijke getallen; gaf daarbij tevens een methode getal, volkomen

getal, volkomen (volmaakt getal) Natuurlijk getal dat gelijk is aan de som van zijn delers, met uitzondering van zichzelf. Voorbeeld: 6; de delers van getij

getallen, amicale (vriendschapsgetallen) Twee natuurlijke getallen die ieder gelijk zijn aan de som van elkaars delers (met inbegrip van 1 en uitsluiting getallen, driehoeksgetallen,

getallen, magische Getallen die de aantallen protonen en/of neutronen aangeven die de meest stabiele atoomkernen bevatten. Het blijkt dat dit de reeks getallen, normale

getallen, normale Meetkundige rij met grondtal tien en reden de tiendemachtswortel uit tien. Bevat bij benadering de getallen: 10, 12,5, 16, 20, 25, getallen, pythagorische

getallen, pythagorische Een verzameling van drie (natuurlijke) getallen x,y en z, waarvoor geldt: x2+y2=z2 (stelling van Pythagoras). Bijv. d.w.z. x=getallen, veelhoeksgetallen,

getallenrechte

getallenrechte Rechte lijn waarop men de reële getallen voor kan stellen door punten.

getallensymboliek

getallensymboliek Het toekennen van symbolische waarde aan een getal. Te vinden in de Griekse filosofie, speciaal bij Pythagoras, in de Bijbel (toekenning getallentheorie

getallentheorie Onderdeel van de wiskunde waarin men verbanden tussen natuurlijke getallen bestudeert. Men treft hier tal van eenvoudig te formuleren getallentheorie, algebraïsche

getallentheorie, algebraïsche Onderdeel van de getallentheorie waarin men algebraïsche methoden (meestal van groepentheoretische aard) toepast getallentheorie, analytische

getallentheorie, analytische Onderdeel van de getallentheorie waarin gebruik gemaakt wordt van methoden uit de analyse (o.a. limietprocessen, oneindi

getallentheorie, elementaire

getallentheorie, elementaire Onderdeel van de getallentheorie waarin men alleen van rekenkundige bewerkingen als optellen, delen, vermenigvuldigen. getallen, amicale

getalwaarde (maatgetal) Getal dat bij een natuurkundige grootheid aangeeft hoe vaak een voor deze grootheid gekozen eenheid op de waarde van de getal, complex

getij De regelmatige heen en weer gaande beweging van het zeewater, waarmee een regelmatig rijzen en dalen van de zeespiegel gepaard gaat, speciaal getijdekracht

getijdekracht Kracht die op een hemellichaam wordt uitgeoefend als gevolg van de getijdewerking van een naburig hemellichaam. De aantrekkingskracht getijdezone

getijdezone Oeverzone aan kusten die bij eb droogvalt en bij vloed onderloopt. Aan de bovenzijde begrensd door de spatzone (supralitoraal), waar getijrivier

getijrivier Rivier die sterk onder invloed staat van de eb- en vloedbeweging van de zee.

getijstromen

getijstromen Stromingen die ontstaan doordat de getijgolven op de bodem van een ondiepe zee worden afgeremd. Middenin de oceanen, waar de getijverschillen getter

getter Materiaal dat gasdeeltjes kan wegvangen. Toegepast in hoogvacuümapparatuur om te voorkomen dat door chemische reacties, sublimatie of het getuigeberg

getuigeberg Berg die door een dal is gescheiden van een nabijgelegen cuesta of een plateau, waarvan hij vroeger deel heeft uitgemaakt. Vooral door geul

geul Diepe insnijding in het aardoppervlak, gevormd door stromend water. Meestal gebruikt men deze term als men spreekt over een waddengebied. geünifieerd model

geünifieerd model Atoommodel dat werd ontwikkeld om in het schilmodel ook de sterke koppeling tussen nucleonen te betrekken.

GeV

GeV (giga-elektronvolt) Energie-eenheid, gelijk aan één miljard elektronvolt.

gevoeligheidskiem

gevoeligheidskiem (ontwikkelkiem) Gebiedje in een kristal van zilverzouten, dat ontstaat na sensibilisatie en rijping van een fotografische emulsie

gewicht (natuurk.)

gewicht (natuurk.) 1. Kracht die een voorwerp uitoefent op een ondersteunend oppervlak of drager. Symbool: (meestal) G. Eenheid: newton. Werd gewichtloosheid

gewichtloosheid Toestand waarbij een voorwerp en het ondersteunend lichaam of oppervlak zich beide in vrije val bevinden. Het gewicht van het voorwerp gezichtspurper

gezichtspurper (staafjesrood, rodopsine) Paarsrood pigment in de staafjes van het netvlies. Zodra er licht opvalt, valt het pigment uiteen in twee componenten, gezichtsveld

gezichtsveld Deel van de omgeving dat, na afbeelding op het netvlies van een oog, kan worden waargenomen. De gezichtsvelden van beide ogen overlappen ghibli

ghibli Uit de Westelijke Sahara afkomstige, warme, droge, veel zand meevoerende wind, die stofstormen kan veroorzaken in Egypte en Libië.

Giaever, Ivar

Giaever, Ivar (geb. 1929) Noors-Amerikaans natuurkundige. Nobelprijs 1973 voor publicaties met betrekking tot het tunneleffect van het elektron. Giauque, William Francis

Giauque, William Francis (1895-1982) Amerikaans chemicus, hoogleraar aan de Universiteit van Californië (1934-1962). Ontdekte de isotopen van gibberellinen

gibberellinen Groep verwante plantegroeihormonen behorend tot de terpenen en met invloed op de groei en ontwikkeling van planteweefsel. De biologische gibbsiet

Gibbs, Josiah Willard (1839-1903) Amerikaans fysicus, vanaf 1871 hoogleraar in de wiskundige fysica aan de Yale-universiteit. Gibbs deed verscheidene gidsfossiel

gibbsiet Wit, monoclien aluminiumhydroxide met chemische formule Al(OH)3. Gibbsiet is een kleimineraal en vormt het belangrijkste onderdeel van Gibbs, Josiah Willard

gidsfossiel Fossiel dat afkomstig is van een plant of dier waarvan de soort geologisch gezien slechts kort geleefd heeft en een groot verspreidingsgebied giegerteller

giegerteller Toestel om de sterkte van radioactieve (alfa) stralingen te meten. Dit gebeurt door het tellen van de tikken; elke tik wordt veroorzaakt door gigagiga-

gilbert

gilbert Verouderde eenheid voor elektrische stroom, komt overeen met (4/10)A. Symbool: Gb.

Gilbert, Walter

Gilbert, Walter (geb. 1932) Amerikaans biochemicus, hoogleraar te Harvard sinds 1968. Kreeg de Nobelprijs voor chemie van 1980 toegekend voor gill

gill Eenheid voor inhoud of volume, komt overeen met 0,142 liter. Wordt gebruikt in Angelsaksische landen.

Gill, David

Gill, David (1843-1914) Schots astronoom, aanvankelijk op de privé-sterrenwacht van J.L. Lindsay te Dunecht. Gill nam in 1874 een Venusovergang Gilman, Alfred G.

Gilman, Alfred G. (geb. 1941) Amerikaans farmacoloog, hoogleraar aan de University of Texas te Dallas. Gilman kreeg in 1994 samen met Martin Giorgi, Giovanni

Giorgi, Giovanni (1871-1950) Italiaans natuurkundige, hoogleraar te Palermo (1926), Rome (1934) en Milaan. Voerde in 1901 het Giorgi-stelsel in, Giotto (sterrenk.)

Giotto (sterrenk.) Europese ruimtesonde die in 1986 onderzoek deed aan komeet Halley. Giotto werd op 2 juli 1985 gelanceerd met een Ariane 1-raket. gips

gips Mineraal uit de fosfaatgroep. Dichtheid 2300 kg/m3, hardheid 2. Vormt monocliene witte kristallen met glasglans, vaak met karakteristieke tweelingen. Giraffe

Giraffe Nederlandse naam van het sterrenbeeld Camelopardalis.

Girard, Albert

Girard, Albert (1595-1632) Frans wiskundige. Week uit naar Holland. Publiceerde de fundamentaalstelling van de algebra (in 'Invention nouvelle en gisting

gisting Omzetting van suikers in eenvoudiger verbindingen waarbij geen zuurstof uit de omgeving wordt opgenomen. Veel lagere organismen hebben git

git Zwarte voornamelijk uit koolwaterstoffen opgebouwde stof. Ontstaat door impregnatie van cannel-coal (vlamkolen) met stroperige koolwaterstoffen, Givetien

Givetien Tweede etage/tijd van het Midden-Devoon. Genoemd naar het dorp Givet in de Noord-Franse Ardennen. Ingevoerd door J.A.A. Gosselet in Glaciaal (ijstijd)

Glaciaal (ijstijd) IJstijd. Uit de geologische geschiedenis zijn enkele perioden bekend van uitgestrekte vergletsjeringen (meestal in de vorm van landijskappen Glaciaal (tijdperk)

Glaciaal (tijdperk) Geologische periode uit het Pleistoceen, toen Nederland gedeeltelijk bedekt werd met landijs. Deze periode duurde van 200.000

glaciale erosie

glaciale erosie De uitschurende werking van met materiaal beladen ijs. Een langzaam naar beneden bewegende gletsjer schuurt een U-vormig dal uit. glaciale sedimentatie

glaciale sedimentatie Het verschijnsel dat materiaal na transport door ijs op het aardoppervlak blijft liggen. Gletsjers schuren de ondergrond diep uit. Gladstone, John Hall

Gladstone, John Hall (1827-1902) Brits chemicus en van 1874 tot 1877 hoogleraar te Londen. Vooral bekend geworden door toepassing van optisch

glanzen

glanzen Mineralen uit de sulfidengroep met metaalglans, loodgrijze kleur, geringe hardheid en meestal volkomen splijting. Voorbeelden: argentiet, Glaser, Donald Arthur

Glaser, Donald Arthur (geb. 1926) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan de universiteit van Michigan (1949-1959) en van Californië (sinds 1

Glashow, Sheldon Lee

Glashow, Sheldon Lee (geb. 1932) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan Harvard University (sinds 1966). Kreeg de Nobelprijs voor natuurkun

glas-rubberovergang Overgangstoestand tussen de glastoestand en de rubbertoestand bij kunststoffen. Bepaalt bij plastics de maximale temperatuur glauberiet

glastoestand

glastoestand Toestand die voor kan komen bij stoffen met wanordelijk verstrengelde moleculeketens, fysisch te beschrijven als een onderkoelde vloeistof glas-rubberovergang

glauberiet (glauberzout) Mineraal uit de sulfaatgroep. Waterhoudend natriumsulfaat dat is uitgekristalliseerd in grote kleurloze monocliene prisma's. glaucofaan

glaucofaan Mineraal uit de groep der inosilicaten, behorend tot de (alkali)amfibolen. Hardheid 6, dichtheid 3200 kg/m3. Monoklien prismatische kristallen, glauconiet

glauconiet Mineraal uit de groep der fyllosilicaten, behorend tot de glimmers (mica's). Hardheid 2, dichtheid 2700 kg/m3. Monokliene groenzwarte Glen More Albin

Glen More Albin (Great Glen of Albin of Great Glen Fault) Horizontale verschuiving van de aardkorst die Schotland splijt van Fort William tot Inverness. Glenn, John

Glenn, John (geb. 1921) Amerikaans astronaut en politicus. Maakte op 20 februari 1962 als eerste Amerikaan een ruimtevlucht om de aarde. In zijn gletsjer

gletsjer IJsmassa die langzaam langs hellingen omlaag glijdt. Men kan een onderscheid maken tussen de gletsjertong (het ijs dat in de vorm van een gletsjerdal

gletsjerdal Dal waar een gletsjer doorheen beweegt en dat daarbij door erosie tot een U-vormig dal wordt uitgesleten. De schurende werking van het gletsjerkrassen

gletsjerkrassen Krassen in gesteente veroorzaakt door grote, uitstekende stenen in een gletsjer.

gletsjerspleet

gletsjerspleet (ook: crevasse) Diepe, smalle delen in een gletsjer, meestal niet dieper dan 50 m, hoewel er in de Rhônegletsjer scheuren voorkomen gletsjertafel

gletsjertafel Tafel van ijs op een gletsjer bedekt door een grote steen. Ontstaat door de slechte warmtegeleiding van de deksteen, waardoor het ondergelegen gletsjertunnel

gletsjertunnel Gang door het ijs aan de onderkant van een gletsjer, waardoor veelal smeltwater naar buiten stroomt. Dit komt van plaatsen in de gletsjer gleyzone

gleyzone Deel van bodems dat, gelegen tussen hoogste en laagste waterstand, aan periodieke overmaat van grondwater is blootgesteld. Hiermee gepaard glijdingsmodulus

glijdingsmodulus Evenredigheidsconstante tussen de hoekverdraaiing en de schuifspanning die de verdraaiing veroorzaakt. Symbool: G.

glij-oever Oever gelegen aan de binnenbocht van een meanderende rivier, waar materiaal door de geringe stroomsnelheid van de rivier wordt afgezet.

glijvlucht

glijvlucht Beweging van een dier of voorwerp in de lucht waarbij door vleugels of huidplooien de valsnelheid wordt omgezet in een voorwaartse beweging glij-oever

glimmerschist

glimmerschist Metamorf gesteente, ontstaan uit onder hoge druk gemetamorfoseerd kleirijk materiaal. De glimmers (mica's) erin zijn glimmende mineralen globe

globe Draaibare bol, model van de aarde, de maan, een planeet of de hemel, gezien vanaf de aarde. Eerste aardglobe waarschijnlijk in bezit van Anaximander, globigerinenslik

globigerinenslik Meest voorkomende diepzee-afzetting (ruim 100 miljoen km2), op een diepte tussen 2000 en 4000 m, ontstaan uit bezinking van kalkskeletjes

globule

globule (bolwolk) Min of meer bolvormige donkere galactische nevel, alleen zichtbaar tegen de achtergrond van een lichtende nevel of sterren. Deze globulinen

globulinen Groep bolvormige eiwitten uit het bloedplasma met een hoog moleculair gewicht (150.000 á 190.000). Men onderscheidt alfa-, bèta- en

gloedwolk

gloedwolk Gaswolk van verzengende en gloeiende lavadeeltjes, die vrijkomt bij vulkaanuitbarstingen en opstijgt uit de gloeiende lavastromen.

gloeidraad- Pyrometer voorzien van een gloeidraad waarbij de doorgaande stroom kan worden geregeld. Hierdoor kan de kleur van de pyrometer, optische

gloeidraadpyrometer

gloeidraadpyrometer Pyrometer voorzien van een gloeidraad om de temperatuur van opvallende straling te ijken.

Glomar Challenger

Glomar Challenger Amerikaans schip waarmee sinds 1968 diepzeeboringen worden verricht in opdracht van de International Project Ocean Drilling glomerulusfiltraat

glomerulusfiltraat Vocht dat door filtratie vanuit de glomeruli in de kapsels van Bowman is gekomen. Lijkt qua samenstelling veel op serum. Totale Glover, John

Glover, John (1817-1902) Engels chemicus, die in 1859 de bereiding van zwavelzuur met het loden-kamerproces doelmatiger maakte door invoering glucagon

glucagon Hormoon uit de alfacellen van de eilandjes van Langerhans in de alvleesklier. Verhoogt de glucosespiegel van het bloed, waarschijnlijk door glucocorticosteroïden

glucocorticosteroïden (glucocorticoïden) Hormonen uit de bijnierschors, o.a. corticosteron en cortison, met als belangrijkste werking verhoging van glucose

glucose (bloedsuiker, dextrose, D-glucose, druivensuiker, graansuiker) De in de natuur meest voorkomende enkelvoudige suiker met zes C-atomen gluïno

gluïno Hypothetisch deeltje dat de supersymmetrische partner is van het gluon, de drager van de sterke kernkracht. Supersymmetrie is een theorie die gluon

gluon Elementair deeltje dat de drager is van de sterke kernkracht. De sterke kernkracht is de kracht die quarks aan elkaar bindt. Volgens de theorie glutamine

glutamine (glutaminezuuramide) niet essentiëel aminozuur, formule HOOC-CHNH2-CH2-CH2-CONH2. Matig oplosbaar in water. Bestanddeel van glutaminezuur

glutaminezuur Een neurotransmitter met een stimulerende werking op andere zenuwcellen.

gluten

gluten Eiwithoudende kleefstof in granen die opzwelt in water. Gluten heeft een belangrijke invloed op de bakeigenschappen; tarwe dat relatief veel glyceriden

glyceriden Neutrale vetten, esters van glycerol en vetzuren. Komen voor in natuurlijke oliën en vetten.

glycerol

glycerol (1, 2, 3-propaantriol; glycerine). Koolstofverbinding behoort tot de alcoholen met meer dan één alcoholgroep. Stroperige, kleurloze, hygroscopische glycine

glycine Een neurotransmitter die een remmende werking heeft in het ruggenmerg, het netvlies en de hersenstam. Het remt in het ruggenmerg met name glycogeen

glycogeen (dierlijk zetmeel) Polysaccharide opgebouwd uit glucose-eenheden. Komt voor bij dieren en de mens als reservebrandstof met als voordeel glycol

glycol (ethyleenglycol, 1,2-ethaandiol) Koolstofverbinding; behoort tot de alcoholen met meer dan een alcoholgroep. Stroperige kleurloze vloeistof, glycolyse

glycolyse Afbraak van glucose tot pyrodruivezuur in het cytoplasma in levende organismen, waarbij stofwisselingsenergie beschikbaar komt. Dit gebeurt glycoproteïnen

glycoproteïnen Eiwitten met zijketens van koolhydraten, bekend als bestanddelen van de celwand.

glycosiden

glycosiden Algemene aanduiding voor verbindingen die bestaan uit een suikermoleculedeel en een ander moleculedeel, het aglycon genoemd. Een glycoside glyoxylaatcyclus

glyoxylaatcyclus (glyoxalaatcyclus) Biochemische reactiecyclus die de omzetting van vetzuren naar koolhydraten mogelijk maakt. Het afbraakproduct glyoxysomen

glyoxysomen Door een enkele membraan omgeven celorganellen van hogere planten, waarin zich enzymen bevinden die bij de glyoxylaatcyclus betrokken glyptogenese

glyptogenese Verzamelnaam voor alle processen in de atmosfeer, het water, de pyrosfeer (vulkanen), de flora en fauna, waardoor de vaste aardkorst Gmelin, Leopold

Gmelin, Leopold (1788-1853) Duits chemicus, hoogleraar te Heidelberg. Bereidde tal van coördinatie-verbindingen en analyseerde galluszuur en verwante gneis

gneis Regionaal metamorf gesteente, grof kristallijn en minder makkelijk splijtbaar dan glimmerschist. Opgebouwd uit elkaar afwisselende lagen van gnomon

gnomon Oudste type zonnewijzer. De richting die de schaduw van een verticaal geplaatste stok op aarde wierp, werd hierbij gebruikt voor tijdsbepaling. Gödel, Kurt

Gödel, Kurt (1906-1978) Oostenrijks-Amerikaans wiskundige. Werkte aan de universiteit van Wenen (1930-1938), daarna aan het Institute for Adv

Goeppert Mayer, Maria

Goeppert Mayer, Maria (1906-1972) Duits-Amerikaans natuurkundige, gehuwd met de Duitse scheikundige J.E. Mayer (1930). Vanaf 1960 hoogleraar Goldbach, Christian

Gold, Thomas

Gold, Thomas (geb. 1920) Brits-Amerikaans astronoom en fysicus, werkte in Engeland o.a. aan het Cavendish Laboratory te Cambridge (1952) en golf (natuurk.)

Goldbach, Christian (1690-1764) Duits wiskundige. Werkzaam te Sint-Petersburg. Werkterrein: analyse en getallentheorie. Vermoeden van Goldba

Goldstein, Joseph Leonard

Goldstein, Joseph Leonard (geb. 1940) Amerikaans geneticus. Kreeg, samen met M.S. Brown, de Nobelprijs voor geneeskunde en fysiologie van Goldstone-radiotelescoop

Goldstone-radiotelescoop Radiotelescoop van het Jet Propulsion Laboratory in de Mojavewoestijn in het zuiden van Californië. De Goldstone-telesco

golf (natuurk.) (lopende trilling) Trilling die zich voortplant door een medium. In het eenvoudigste geval van een harmonische trilling ontstaan golven golfdal

golf- (voortplantingssnelheid) Snelheid waarmee een golf zich door een medium voortplant. Gelijk aan de golflengte gedeeld door de trillingstijd.

golf- Gedeelte van de optica waarin van het golfkarakter van licht gebruik wordt gemaakt om lichtverschijnselen (waaronder interferentie) te optisch instrument

golf- Onderdeel van de kwantummechanica waarin men het gedrag van een deeltje met een golf beschrijft.

golf- Vector die de richting aangeeft waarin een golf zich in de ruimte voortbeweegt.

golf, elektromagnetische Gecombineerde verstoring van het elektrische en magnetische veld die zich voortplant door een medium of door het luchtle

golf, geluidsgolf,

golf, longitudinale Golf waarbij de trillingsrichting evenwijdig is aan de voortplantingsrichting. Voorbeeld: geluidsgolven.

golf, lopende

golf, lopende Golf waarvan de trillende punten niet gelijktijdig door de evenwichtsstand gaan. De amplitudo van ieder trillend punt is gelijk (onged

golf, microgolf,

golf, radargolf,

golf, staande Golf waarvan alle trillende punten gelijktijdig door de evenwichtsstand gaan. De amplitudo van ieder trillend punt hangt af van de positie golf, transversale

golf, transversale Golf waarbij de trillingsrichting loodrecht staat op de voortplantingsrichting. Voorbeelden van transversale golven zijn de elektromagnetische golf, vlakke

golf, vlakke Golf waarvan de eigenschappen van alle punten in een vlak loodrecht op de voortplantingsrichting dezelfde zijn. Het golffront bestaat dus Golius, Jacobus

golfdal (trog) Laagste punt van een golf, vooral gebruikt met betrekking tot watergolven.

golf-deeltje-dualiteit Term uit de kwantummechanica, waarmee wordt aangegeven dat er geen strikt onderscheid te maken is tussen (elementaire) deeltjes golf, elektromagnetische

golffront

golffront Verzameling van alle punten of deeltjes die bij het voortplanten van een golf juist in trilling geraken. Kan verschillende vormen hebben, o.golffunctie

golffunctie Functie die op ieder moment de uitwijking van ieder trillend punt van een golf geeft. De eenvoudigste golffunctie is die van een sinusgolf.

golfgetal

golfgetal Grootheid die gelijk is aan het omgekeerde van de golflengte. Eenheid: 1/m. Is bij elektromagnetische straling recht evenredig met de stralingsenergie. golfgoot

golfgoot Smalle, langwerpige met vloeistof gevulde bak waarin men golven opwekt. Van belang voor het onderzoek naar de afslag van kusten en zandtransport golfhoogte

golfhoogte Hoogteverschil tussen een golfdal en een erop volgende golftop. Wordt meestal gebruikt met betrekking tot watergolven.

golflengte

golflengte Afstand waarover een golfbeweging zich in één periode voortplant. Er is een direct verband tussen golflengte en frequentie. Een lage frequentie golfmechanica

golfmechanica Onderdeel van de kwantummechanica waarin men het gedrag van deeltjes met behulp van golven beschrijft. In de jaren twintig door golfoppervlak

golfoppervlak (isofasisch oppervlak) Oppervlak waarvan de punten of deeltjes bij uitbreiding van een lopende golf trillen met gelijke fase. Is de fase golfpakket

golfpakket Niet-periodieke golf waarvan de amplitudo binnen een zeker interval van nul verschilt en daarbuiten nul is. Is samen te stellen uit een groot golfsnelheid

golfsnelheid (voortplantingssnelheid) Snelheid waarmee een golf zich door een medium verplaatst. Gelijk aan de golflengte gedeeld door de trillingstijd.

golfsteilheid

golfsteilheid Verhouding tussen golfhoogte en golflengte; heeft meestal betrekking op watergolven. Wordt de golfsteilheid groter dan ca. 1/7, dan breekt golfstraal

golfstraal (golfnormaal) Lijn loodrecht op een golffront, in de richting waarin de golf zich verplaatst.

Golfstroom

Golfstroom Warme zeestroom in het noorden van de Atlantische Oceaan. In de Golf van Mexico ontstaat een waterstuwing als gevolg van het binnendringen golftop

golftop Hoogste punt van een golf, vooral gebruikt met betrekking tot watergolven.

golfvector

golfvector Vector die de richting aangeeft waarin een golf zich in de ruimte voortbeweegt.

golfweerstand

golfweerstand Karakteristieke impedantie van een antenne. Is vooral van belang bij FM- en tv-antennes. Voor optimale signaaloverdracht dient de golf-deeltje-dualiteit

Golius, Jacobus (1596-1667) Nederlands geleerde, in 1625 hoogleraar oriëntalistiek te Leiden, kort daarna ook hoogleraar wiskunde. Legde zich vooral golven

golven Regelmatige beweging van waterdeeltjes in uitgestrekte watermassa's. Ontstaan door inwerking van wind op het wateroppervlak. De grootte gom

gom Een gelerende, taai-kleverige plantaardige afscheiding, onder meer van Pistacia-soorten. Gom bestaat uit lange saccharidenketens.

Gomberg, Moses

Gomberg, Moses (1866-1947) Amerikaans chemicus van Russische afkomst, kwam in 1884 in de VS, werkte enige tijd in München en Heidelberg

gonadotrope hormonen

gonadotrope hormonen (gonadotrofinen) Hormonen die stimulerend werken op de geslachtsklieren. Men onderscheidt het follikel stimulerend hormo

Gondwanaland

Gondwanaland Verondersteld oercontinent gelegen op het zuidelijk halfrond waaruit, nadat het was uiteengevallen in gedeelten, als gevolg van de goniometrie

goniometrie Onderdeel van de wiskunde waarin meetkundige verhoudingen die bij een bepaalde hoek horen (goniometrische functies) worden bestudeerd. Goodricke, John

Goodricke, John (1764-1786) Engels amateur-astronoom (doof geboren), bekend om zijn waarnemingen aan veranderlijke sterren. Goodricke veronderstelde gors

gors Vorm van een kwelder in het zoet- en brakwater getijdengebied van Brabant en Zuid-Holland.

Gorter, Cornelis Jacobus

Gorter, Cornelis Jacobus (1907-1980) Nederlands natuurkundige, hoogleraar te Amsterdam (1946) en Leiden (1946-1973). Werkterrein: lage-temperatuu

goud (scheik.)

goud (scheik.) Chemisch element, symbool Au (van het Latijnse aurum), atoomnummer 79, behoort tot de edelmetalen. Geel glanzend, zeer bestendig, goudberyl

goudberyl Geel tot geelgroene, heldere variëteit van beryl. Komt in tegenstelling tot gewoon beryl slechts sporadisch en in kleine kristallen voor. Het Goudsmit, Samuel Abraham

Goudsmit, Samuel Abraham (1902-1978) Nederlands-Amerikaans natuurkundige. Werkterrein: atoomspectra. Ontdekte met George Eugene Uhlenbeck goudverbindingen

goudverbindingen Verbindingen van het element goud. Normale valenties Au(I) en Au(III), daarnaast ook Au(II) bekend. Belangrijkste goudverbindingen goudwinning

goudwinning Opsporing en winning van goud. Goud komt gewoonlijk gedegen voor (dat wil zeggen, niet met andere stoffen verbonden of vermengd), graad

graad Celsius Natuurkundige eenheid voor temperatuur. Symbool: °C. Eén graad Celsius is het honderdste gedeelte van het temperatuurverschil tussen graadmeting

graad Het 360e deel van een cirkelomtrek; dient als eenheid voor het meten van hoeken en cirkelbogen. Elke graad (1°) wordt onderverdeeld in 60 minuten; graad Celsius

graadmeting Het zo nauwkeurig mogelijk meten (of afleiden) van de afstand op aarde tussen twee breedtecirkels langs één lengtemeridiaan. Hieruit graadnet

graadnet Verdeling van het aardoppervlak door middel van parallellen en meridianen. Om elke plaats op aarde te kunnen aangeven, zijn 180 breedtecirkels graaf (wisk.)

graaf (wisk.) Figuur die bestaat uit een aantal punten en lijnstukken tussen de punten. Een punt heet een knooppunt, een lijnstuk een tak van de graaf. graaf, gerichte

graaf, gerichte Graaf waarbij aan elk van de takken een vaste doorlooprichting is toegekend.

graaf, vlakke

graaf, vlakke Graaf die in het platte vlak zo getekend kan worden dat de takken elkaar buiten de knooppunten niet snijden.

graaf, volledige

graaf, volledige Graaf waarvan elk tweetal knooppunten met elkaar verbonden is door een tak.

gradiënt

gradiënt Verandering van een grootheid per lengte-eenheid. Bijv. temperatuur-g. in een scheidingswand, geothermische g. (temperatuurverandering Graebe, Carl

Graebe, Carl (1841-1927) Duits chemicus, hoogleraar te Koningsbergen (1870-1877) en daarna te Genève (1878-1906). In het laboratorium van Bayer grafentheorie

grafentheorie Onderdeel van de zuivere wiskunde waarin de structuur van grafen en netwerken wordt bestudeerd. Vond zijn oorsprong in het Koningsberger-grafiek

grafiek Figuur waarin het verband tussen twee grootheden wordt weergegeven. Meestal worden deze grootheden uitgezet langs twee loodrecht op elkaar grafiet

grafiet Zwarte modificatie van koolstof, opgebouwd uit platen waarin de atomen volgens een zeshoekige structuur zijn gerangschikt. Deze opbouw graften

graften Min of meer terrasvormige treden in een helling, die in stand worden gehouden door een rij bomen of struiken of kleine muurtjes, evenwijdig Graham, Thomas

Graham, Thomas (1805-1869) Schots chemicus en fysicus, hoogleraar aan de universiteit van Edinburgh (1830-1837) en daarna aan die van Londen. gram

gram Afgeleide eenheid van massa. Komt overeen met een duizendste gedeelte van een kilogram. Symbool: g.

gramatoom

gramatoom Chemische eenheid gelijk aan het aantal mol van een element. Wordt tegenwoordig zelden meer gebruikt; men geeft de voorkeur aan mol.

gramkracht

gramkracht (gram force) Verouderde eenheid voor kracht. Komt overeen met het duizendste gedeelte van een kilogramkracht. Symbool: gf.

gramsgewicht

gramsgewicht Grootheid die de dikte van een vel papier aangeeft. Wordt uitgedrukt in grammen per vierkante meter of in kilogrammen per duizend granaat (geol.)

granaat (geol.) Naam voor een groep mineralen, behorend tot de silicaten. Hardheid circa 7, dichtheid 3700-4300 kg/m3. Onderling nauw verwant en Granaatster

Granaatster Populaire naam voor de ster Mu Cephei, een onregelmatige veranderlijke ster in het sterrenbeeld Cepheus met een zeer rode kleur. De Grand Tour (sterrenk.)

Grand Tour (sterrenk.) Naam van een ambitieus Amerikaans project voor het onderzoek aan de buitenste planeten in het zonnestelsel, dat in afgeslankte graniet

graniet Grof- tot fijnkorrelig, lichtgeel tot rood-bruin stollingsgesteente; dichtheid 2500-2800 kg/m3. Rijk aan kwarts (tot 80%) en alkaliveldspaten, granodioriet

granodioriet Grofkorrelig stollingsgesteente rijk aan kwarts (circa 40%), verder samengesteld uit zure plagioklaas, hoornblende en soms biotiet en apatiet. granulatie

granulatie Korrelige structuur in de fotosfeer van de zon. De heldere korrels (granulen) hebben een middellijn van 500 à 1000 km en een levensduur granuliet

granuliet Metamorf gesteente met korrelige structuur (textuur). Gewoonlijk bestaande uit veldspaat, pyroxeen en granaat.

grauwacke

grauwacke (Duits) Sedimentaire zandsteen gekenmerkt door de aanwezigheid van metamorfe gesteentefragmenten en voor diepzeeafzettingen typerende grauwveen

grauwveen Veen uit nog nauwelijks vergane plantenresten waarin veenmos overheerst. Vaak is zelfs sprake van zuiver veenmosveen. Heeft de eigenschap Graveerstift (sterrenk.)

Graveerstift (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Caelum.

gravimeter

gravimeter Instrument om de zwaartekracht te meten. Hierbij bepaalt men hoever een aan een veer opgehangen massa deze veer uitrekt. Met de gravimeter gravimetrische analyse

gravimetrische analyse Kwantitatieve analyse van chemische verbindingen door middel van het verkrijgen van een neerslag waarvan de samenstellin

gravitatie

gravitatie- Aantrekkende kracht tussen twee stukken materie. Alleen voor stukken materie met grote massa's van praktisch belang. Wordt vaak kracht, hydrostatische

gravitatie- Gravitatiekracht per eenheid van massa. Symbool: g. Eenheid: N/kg. In de buurt van de aarde in getalwaarde gelijk aan de versnelling veldsterkte, magnetische

gravitatie- Veld rond een massa waarin op een andere massa een kracht (gravitatiekracht) wordt uitgeoefend. Alleen van praktisch belang voor veld, zwaartekrachtsveld,

gravitatie Wisselwerking tussen twee stukken materie, een van de vier fundamentele wisselwerkingen uit de natuurkunde. Bestaat in de klassieke mechanica gravitatiecollaps

gravitatiecollaps (zwaartekrachtscollaps) Ineenstorten van het inwendige van een ster doordat de zwaartekracht de overhand krijgt over de gasdruk. gravitatieconstante

gravitatieconstante (zwaartekrachtsconstante) Natuurconstante met symbool G; de evenredigheidsconstante in de universele zwaartekrachtswet van

gravitatiekracht

gravitatiekracht Aantrekkende kracht tussen twee stukken materie. Alleen voor stukken materie met grote massa's van praktisch belang. Wordt vaak gravitatielens

gravitatielens (zwaartekrachtslens) Object in het heelal dat de lichtstralen van een verder weg gelegen object afbuigt en versterkt. Dit verschijnsel werd gravitatiestraling

gravitatiestraling (zwaartekrachtsstraling of zwaartekrachtsgolven) Straling die volgens Einsteins algemene relativiteitstheorie wordt uitgezonden door gravitatieveld

gravitatieveld Krachtveld rond een massa waarin gravitatiekracht werkt op andere massa's. Alleen van praktisch belang rond grote massa's (bijv. planeten).

gravitatieveldsterkte

gravitatieveldsterkte Aantal newton dat op een massa van een kilogram in een gravitatieveld wordt uitgeoefend. Symbool: g. Eenheid: N/kg. Is in de gravitatieversnelling

gravitatieversnelling (valversnelling of zwaartekrachtsversnelling) Versnelling die een lichaam ondervindt ten gevolge van de gravitatiekracht van gravitatiewet van Newton

gravitatiewet van Newton (aantrekkingswet) Geeft de kracht F aan waarmee twee massa's M en m elkaar op afstand r aantrekken. Door deze wet sugger

gravitationele roodverschuiving

gravitationele roodverschuiving (Einstein-verschuiving) Golflengteverschuiving van elektromagnetische straling die afkomstig is uit een sterk zwaartekra

gravitino

gravitino Volgens de theorie van de supersymmetrie de supersymmetrische partner van het ook nog steeds niet ontdekte graviton. Het hypothetische graviton

graviton Nog niet waargenomen elementair deeltje dat beschouwd wordt als de drager van de zwaartekracht. Deeltjes met een massa ongelijk aan nul gray

gray Natuurkundige eenheid voor geabsorbeerde (stralings)dosis. Symbool: Gy. De dosis is 1 gray wanneer de bestraalde materie per kilogram een hoeveelheid Gray, Stephen

Gray, Stephen (1666/7-1736) Engels geleerde, deed aanvankelijk vooral astronomisch (zons- en maansverduisteringen, zonnevlekken) en meteorologisch Green Bank Telescope

Green Bank Telescope (GBT) Radiotelescoop met een schotelmiddellijn van 100 m die door de NRAO (National Radio Astronomy Observatories) Greenstein, Jesse Leonard

Greenstein, Jesse Leonard (geb. 1909) Amerikaans astronoom, hoogleraar aan het California Institute of Technology (1948-72). Verrichtte onderzoek

Greenwich Mean Time

Greenwich Mean Time (GMT) Tijd die gebaseerd is op de nulmeridiaan van Greenwich. Hij verschilt één uur met de Midden-Europese Tijd (MET) grenshelderheid

grenshelderheid De schijnbare helderheid van de zwakste ster die visueel of fotografisch nog net te onderscheiden is, uitgedrukt in magnituden. De grenshoek

grenshoek Invalshoek voor een lichtstraal op een grensvlak tussen twee media, waarbij de gebroken straal precies langs het grensvlak loopt. Is de hoek grenslaag

grenslaag Scheidingslaag tussen twee fasen. Gekenmerkt door bijzondere chemische en fysische activiteit (adsorptie, oppervlaktespanning).

grensmagnitude

grensmagnitude Helderheid van de zwakste ster die men visueel of fotografisch nog net kan onderscheiden. Hangt in het eerste geval af van de helderheid Grew, Nehemiah

Grew, Nehemiah (1641-1712) Engels fysicus en arts, bekend door zijn nauwgezet microscopisch onderzoek van de plantenanatomie. Schreef hierover Grignard-verbindingen

Grignard, Victor Auguste François (1871-1935) Frans chemicus, hoogleraar te Nancy en Lyon. Onderzocht magnesiumkoolstofverbindingen en ontdekte grijze nachten

Grignard-verbindingen (alkylmagnesiumhalogeniden) Verbindingen die ontstaan na reactie van magnesium met alkylhalogeniden, algemene formule Victor Auguste François

grijze nachten Periode tussen ca. 20 mei en 20 juli waarin het op de breedtegraad van Nederland en België naar astronomische maatstaven `s nachts Grimaldi, Francesco Maria

Grimaldi, Francesco Maria (1618-1663) Italiaans jezuïet; wis-, natuur- en sterrekundige. Ontdekte onafhankelijk van anderen dat lichtstralen enigs

grind

grind Los gesteente, bestaande uit kwartshoudende afgeronde fragmenten, waarvan de afmetingen 2-64 mm in doorsnede zijn (soms rekent men ook grindwoestijn

grindwoestijn (ook: kiezelwoestijn) Woestijn die gekenmerkt wordt doordat veel grind aan de oppervlakte ligt. Deze woestijn kan op verschillende Griss, George François Cornelis

G-ring Zeer ijle ring in het buitenste deel van het ringenstelsel van de planeet Saturnus. Het midden van de G-ring bevindt zich op ca. 170.000 km afstand G-ster

Griss, George François Cornelis (1898-1953) Nederlands wiskundige. Wilde de wiskunde zuiveren van het gebruik van de negatie, o.a. bij het bewijs groeihormoon

groeihormoon (somatotroop hormoon, somatotropine, STH) Hormoon uit de hypofysevoorkwab dat de groei van alle lichaamsweefsels bevordert. W

groeiseizoen

groeiseizoen De periode waarin (agrarische) gewassen kunnen groeien. De lengte van het groeiseizoen is sterk afhankelijk van het klimaat. Zo is in groene flits

groene flits Atmosferisch lichtverschijnsel dat op kan treden bij zonsondergang. Als gevolg van de atmosferische straalbreking verandert de kleur van groene straal

groene straal Zeldzaam verschijnsel waarbij na het verdwijnen van de zon achter de horizon een groene flits onder de horizon opschiet. Doet zich voor groengrond

groengrond (ook: broekgrond) Onbemeste graslanden in beekdalen in de nabijheid van een esdorp. Deze gronden waren grotendeels collectief bezit groenschist

groenschist Metamorf gesteente dat voornamelijk bestaat uit mineralen van de chlorietgroep.

groenzanden

groenzanden Karakteristieke ondiepe mariene afzettingen. De groene kleur is afkomstig van het mineraal glauconiet. Blootgesteld aan lucht vormen groepentheorie

groepentheorie Wiskundige theorie waarin de structuur en de eigenschappen van groepen worden behandeld. Een groep is een verzameling elementen grond

grond- Eenheid die niet uit andere eenheden is af te leiden. Moet dus bij afspraak worden vastgelegd. Een aantal grondeenheden vormt de Eenhoorn (sterrenk.)

grond Het (eventueel verplaatste) materiaal aan de oppervlakte dat ontstaan is door verwering of vulkanisme. Naast verweringsmateriaal bevat het minerale grondeenheid

grondeenheid Eenheid die niet uit andere eenheden is af te leiden.

grondeenheid, aanvullende

grondeenheid, aanvullende Grondeenheid waarmee een eenhedenstelsel voor praktische overwegingen wordt uitgebreid. Zo is het SI-stelsel uitgebreid

grondlawine

grondlawine Verschijnsel, vooral in het voorjaar plaatsvindend, dat een vaste sneeuwlaag op een helling in zijn geheel gaat verschuiven. Daarbij wordt grondmist

grondmist Mist die 's avonds of 's nachts ontstaat bij onbewolkte hemel. De aarde daalt in temperatuur door uitstraling en het luchtlaagje dat daar rechtstreeks grondmorene

grondmorene Door landijs of gletsjers meegevoerd materiaal dat op de bodem waarover het ijs schoof, is achtergebleven en daar een niet-gelaagde grondsoort

grondsoort Laag verweringsmateriaal met bepaalde eigenschappen. Men kan grondsoorten op verschillende manieren indelen. Een bekende indeling grondtal

grondtal Het getal dat bij machtsverheffen een gegeven aantal malen (aangegeven met een bovenindex) met zichzelf wordt vermenigvuldigd. Voorbeeld: grondtoestand

grondtoestand Laagste energieniveau van een systeem. Voornamelijk gebruikt voor atomen, moleculen, atoomkernen e.d. Voert men bijv. energie grondtoon

grondtoon 1. (harmonieleer) De laagste toon van een uit tertsen opgebouwd akkoord. In c-e-g (grote drieklank) of c-e-g-bes (dominantseptiemakkoord) grondwater

grondwater Water dat zich in de aardkorst bevindt. Tot aan het niveau waarop de grond met water is verzadigd spreekt men van echt grondwater, boven grondwaterspiegel

grondwaterspiegel (ook: freatisch vlak, grondwaterpeil) De bovengrens van het vrijbewegende grondwater. Dit niveau is zichtbaar in putten, sloten, Groombridge, Stephen

Groombridge, Stephen (1755-1832) Engels koopman en amateur-astronoom, een der oprichters van de Astronomical Society (1821; de latere Royal grootheid

grootheid Meetbare eigenschap van een lichaam of verschijnsel. Voorbeelden: lengte, stroom, volume, snelheid, massa, kracht, enz. Bij de invoering grootheid, dimensieloze

grootheid, dimensieloze Grootheid waarvan de waarde alleen met een getal (maatgetal) kan worden aangegeven. Bijv. de fase van een trilling, diaf

grootheid, discrete

grootheid, discrete Grootheid die alleen in een geheel getal maal een afgepast bedrag (quantum) voorkomt. Voorbeelden: - elektrische lading; deze grootheid, extensieve

grootheid, extensieve Grootheid die afhangt van de hoeveelheid stof. Voorbeeld: volume, gewicht.

grootheid, intensieve

grootheid, intensieve (intrinsieke grootheid) Grootheid die niet verandert met de hoeveelheid stof. Voorbeeld: temperatuur, druk.

grootheid, scalaire

grootheid, scalaire (scalar) Grootheid waarvan de waarde volledig wordt bepaald door product van maatgetal en eenheid. Bezit dus geen richting. Voorbeeld: grootheid, vectoriële

grootheid, vectoriële Grootheid die niet volledig wordt bepaald door product van maatgetal en eenheid (de grootte) maar ook richting bezit. Voorbeeld: grootste oostelijke elongatie

grootste oostelijke elongatie Punt in de baan van een binnenplaneet (Mercurius of Venus) waar de planeet zich zo ver mogelijk ten oosten van de

grootste westelijke elongatie

grootste westelijke elongatie Punt in de baan van een binnenplaneet (Mercurius of Venus) waar de planeet zich zo ver mogelijk ten westen van de grossulaar

grossulaar Mineraal uit de groep der orthosilicaten, behorend tot de granaten. Hardheid circa 7, dichtheid circa 4000 kg/m3. Fraaie kubische kristallen Grote Aantrekker

Grote Aantrekker Massaconcentratie in het heelal, gelegen op een afstand van ca. 150 miljoen lichtjaar in de richting van het sterrenbeeld Centaurus Grote Beer

Grote Beer Nederlandse naam van het sterrenbeeld Ursa Major.

Grote Donkere Vlek

Grote Donkere Vlek Atmosferische verstoring in de dampkring van de planeet Neptunus, in 1989 ontdekt door de Amerikaanse ruimtesonde Voyage

Grote Hond

Grote Hond Nederlandse naam van het sterrenbeeld Canis Major.

Grote Magelhaense Wolk

Grote Magelhaense Wolk Een van de begeleidende sterrenstelsels van ons eigen Melkwegstelsel, gelegen op een afstand van ca. 170.000 lichtjaar Grote Rode Vlek

Grote Rode Vlek Atmosferische verstoring in de dampkring van de planeet Jupiter, voor het eerst waargenomen in 1664 door de Engelse astronoom Grote Witte Vlek

Grote Witte Vlek Atmosferische verstoring in de dampkring van de planeet Saturnus, die in de zomer van 1990 plotseling verscheen, en zich in korte grote-schaalstructuur

grote-schaalstructuur Term uit de kosmologie die gebruikt wordt voor de massaverdeling van het heelal. De (zichtbare) materie in het heelal is samengeklonterd grote-unificatietheorie

grote-unificatietheorie (GUT) Theorie die tot doel heeft een unificatie (vereniging) tot stand te brengen tussen de verschillende natuurkrachten. Er Grotrian, Walter Robert Wilhelm

Grotrian, Walter Robert Wilhelm (1890-1954) Duits astronoom, vanaf 1922 aan de sterrenwacht te Potsdam, waarvan hij in 1951 directeur werd. grotten

grotten Langs natuurlijke weg, meestal door het oplossen van gesteenten ontstane ruimten in en onder het aardoppervlak. De meeste grotten ontstaan Grus

Grus (afk. Gru, Nederlandse naam: Kraanvogel) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 21h25m en 23h25m rechte klimming en

G-ster Ster van spectraalklasse G. Vrijwel alle G-sterren zijn dwergen, die zich op de hoofdreeks van het Hertzsprung-Russell-diagram bevinden. Hun H

guanidine

guanidine (iminoureum)Koolstofverbinding met formule (H2N)2C=NH. Kleurloze vaste stof, spt. 50°C, bindt koolzuur uit de lucht. Goed oplosbaar guanine

guanine Een stikstofbase die een van de bouwstenen vormt van nucleïnezuren en daarmee van DNA en RNA. Het vormt een basepaar met cytosine.

guano

guano Deels versteende lagen van de uitwerpselen van zeevogels, vooral aangetroffen op de eilanden in de Stille Oceaan, in Chili, in Perú en op de Guericke, Otto von

Guericke, Otto von (1602-1686) Duits natuurkundige; burgemeester van Maagdenburg (1646-1681). Uitvinder van de luchtpomp (1650), waardoor Guillaume, Charles Édouard

Guillaume, Charles Édouard (1861-1938) Zwitsers-Frans natuurkundige. Vanaf 1883 verbonden aan het Bureau International des Poids et Mesures Guldberg, Cato Maximilian

Guldberg, Cato Maximilian (1836-1902) Noors chemicus, was vanaf 1869 hoogleraar in de wiskunde te Oslo. Guldberg deed samen met zijn zwager gulden getal

gulden getal Getal dat aan een jaar wordt toegekend volgens de tijdrekening die gebaseerd is op de cyclus van Meton (de periode van 19 jaar waarna gulden snede

gulden snede Verdeling van een lijnstuk l in twee stukken r en s, zodat geldt l:r=r:s. Voor r:s kan men de waarde (1+5)/2 berekenen. Indien r en s als Gumnevel

Gumnevel Emissienevel in het sterrenbeeld Vela (Zeilen), met uitlopers in het sterrenbeeld Puppis (Achtersteven), genoemd naar de Australische astronoom Günz-glaciaal

Günz-glaciaal IJstijd die overeenkomt met de oudste van de vier door Albrecht Penck in 1905 herkende vergletsjeringen van de Alpen. Hij onderscheidde Gutenberg-discontinuïteit

Gutenberg-discontinuïteit Grensvlakte tussen de aardmantel en aardkern, gelegen op circa 2900 km. Kenmerkend zijn de toename van de dichtheid guyot

guyot Vulkanische berg met afgeplatte top op de oceaanbodem (vooral de Stille Oceaan). Deze tafelbergen liggen soms wel meer dan 1000 m diep, Guyot, Arnold Henry

Guyot, Arnold Henry (1807-1884) Zwitsers-Amerikaans geoloog, hoogleraar in o.a. Princeton, VS (1854). Onderzocht de topografie van de Alpen

Gylden, Johan August Hugo

Gylden, Johan August Hugo (1841-1896) Zweeds wis- en sterrenkundige, van 1862-1871 op de Poelkova-sterrenwacht, daarna directeur van de s

gynandrie

gynandrie (gynandromorfie) 1. Het tot een geheel vergroeid zijn van stamper en meeldraden. Kenmerkend voor de orchideeënfamilie. 2. Afwijkingen gyroscopisch effect

gyroscopisch effect Verschijnsel dat de draai-as van een tol, die in alle richtingen beweegbaar is opgehangen in een frame, zijn positie in de ruimte gyttja

gyttja Van oorsprong Zweedse term voor modder die is opgebouwd uit de resten van plankton, algen, waterplanten en ingespoelde plantenresten. Gyttja G-ring

H Afkorting van histamine.

H I

H I (spreek uit: H één) Aanduiding voor neutraal waterstofgas; een H I-gebied is een (koele) wolk van atomair waterstof.

H II

H II (spreek uit: H twee) Aanduiding voor geïoniseerd waterstofgas; een H II-gebied is een plasma dat uit losse waterstofkern (protonen) en vrije elektronen haarkies

haarkies Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de kiezen, chemische samenstelling NiS. Hardheid 3½, dichtheid 5300 kg/m3. Vormt naald- of Haas

Haas Nederlandse naam van het sterrenbeeld Lepus.

Haas, Wander Johannes de

Haas, Wander Johannes de (1878-1960) Nederlands natuurkundige. Achtereenvolgens hoogleraar te Delft (1917), Groningen (1922) en Leiden Haavelmo, Trygve

Haavelmo, Trygve (geb. 1911) Noors econoom, een van de grondleggers van de moderne econometrie, vanaf 1948 hoogleraar aan de universiteit van Haber, Fritz

Haber, Fritz (1868-1934) Duits chemicus, hoogleraar te Karlsruhe en Berlijn. Onderzocht reacties in vlammen, autoxidaties, vorming van stikstofoxiden hadale zone

hadale zone Deel van de diepzee op meer dan 7000 m diepte; zone van de diepzeetroggen.

hadron

hadron Subatomair deeltje dat uit twee of drie quarks is opgebouwd. De hadronen worden verder onderverdeeld in baryonen (drie quarks met de drie hafkust

hafkust (Middelnederduits: haf = zee) Lagunekust waarbij strandmeren vrijwel geheel door landtongen van de zee zijn afgescheiden. Komt voor in Zweden.

hafnium

hafnium Chemisch element, symbool Hf, atoomnummer 72, behoort tot de overgangsmetalen. Atoomgewicht 178,49. Hoogglanzend, goed vervormbaar Hagedis (sterrenk.)

Hagedis (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Lacerta.

hagel

hagel Neerslag in de vorm van stukjes geheel of gedeeltelijk doorzichtig ijs. Hagel ontstaat als korrelsneeuw door een luchtlaag met veel, en vooral Hagihara, Joesoeke

Hagihara, Joesoeke (1897-1979) Japans astronoom, van 1946 tot 1957 directeur van de sterrenwacht te Tokio, van 1935 tot 1957 tevens hoogleraar. Hahn, Otto

Hahn, Otto (1879-1968) Duits natuur- en scheikundige, hoogleraar te Berlijn (1907) en hoofd van de afdeling radiochemie van het Kaiser-Wilhelm-Hale Observatories

Hale Observatories Naam voor de Mount Palomar en Mount Wilson-sterrenwachten in Californië. In 1970 aldus herbenoemd ter ere van George Ell

Hale, George Ellery (1868-1938) Amerikaans astronoom, oprichter van de Kenwood-sterrenwacht te Chicago (1888, directeur tot 1891), de Yerkes

Hale-telescoop

Hale-telescoop Naam voor de 5 m spiegeltelescoop op Mount Palomar in Californië, in 1948 in gebruik genomen. De Hale-telescoop werd gebouwd Hale, George Ellery

halfgeleider

halfgeleider 1. Elektronische component waarvan de werking op halfgeleiding berust. Belangrijke typen zijn de diode, zenerdiode, transistor, FET, halfgeleiding

halfgeleider- Laser waarbij de stralingsemissie wordt opgewekt in halfgeleidermaterialen. Met elektrische stroom wordt de benodigde bezettingsinversie laser, helium-neonlaser,

halfgeleiding Geleiding in materialen waarin de geleidingsband een klein energieverschil heeft met de valentieband. Bekende halfgeleidende materialen halfgeleiding, extrinsieke

halfgeleiding, extrinsieke Halfgeleiding in gedoopt halfgeleidermateriaal door meerderheidsladingsdragers. Men gebruikt p-doopstoffen (met een elek

halfgeleiding, intrinsieke

halfgeleiding, intrinsieke Halfgeleiding waarbij een elektron overspringt van de valentieband naar de geleidingsband. Sterk temperatuurafhankelijk

halfmetaal

halfmetaal Element of verbinding die gedeeltelijk metaaleigenschappen heeft. Meestal metaalachtig uiterlijk, naast modificaties die er zoutachtig uitzien; halfreactie

halfreactie Reactie in een elektrochemisch proces die zich rond een der elektroden afspeelt.

halfregelmatig veranderlijke ster

halfregelmatig veranderlijke ster Veranderlijke sterren waarvan de periode en de amplitude zo sterk wisselen dat er vaak nauwelijks regelmaat in halfrond, noordelijk

halfrond, noordelijk Dat deel van de aarde dat ligt tussen de evenaar en de noordpool (90° NB).

halfrond, oostelijk

halfrond, oostelijk Dat deel van de aarde dat ten oosten ligt van de 20° westerlengte. Men heeft niet de nulmeridiaan als grens tussen het oostelijk en halfrond, westelijk

halfrond, westelijk Dat deel van de aarde dat ten westen ligt van de 20° westerlengte.

halfrond, zuidelijk

halfrond, zuidelijk Dat deel van de aarde dat ligt tussen de evenaar en de zuidpool (90° ZB).

halfwaardetijd

halfwaardetijd (halveringstijd, vervalconstante, fysische halfwaardetijd) Tijd die verloopt totdat de radioactiviteit van een preparaat (en daarmee het Halley, Edmund

Hall, Asaph (1829-1907) Amerikaans astronoom, hoogleraar aan Harvard College (1895- 1901). Verrichtte veel onderzoek naar manen in het zonnestelsel Hall, Charles Martin

Hall, Charles Martin (1863-1914) Amerikaans chemicus, die in 1886 onafhankelijk van P.L.T. Héroult de methode ontwikkelde voor het elektrolyt

Halley, Edmund (1656-1742) Engels sterrenkundige. Zijn grootste verdiensten liggen op het gebied van de hemelmechanica. Hij ontdekte veranderingen Hall, Asaph

halogenen

halogenen Groep verwante elementen uit het periodiek systeem. De halogenen zijn: fluor, chloor, broom, jodium en astaat. Nemen gemakkelijk een halogeniden

halogeniden (mineral.) Mineralen behorend tot de niet-silicaten. Hebben ionogene binding, geringe hardheid en zijn goed oplosbaar. Vrij zeldzaam Halternevel

Halternevel (M 27) Planetaire nevel in het sterrenbeeld Vulpecula (Vosje), in de vorm van een halter of een klokhuis, in 1764 ontdekt door de Franse halve rechte

halve rechte Lijn die aan één kant eindigt en aan de andere kant niet. Het is niet noodzakelijk dat het ene eindpunt tot de halve rechte behoort. Zo verdeelt Hamilton, William Rowan

Hamilton, William Rowan (1805-1865) Iers wiskundige en talenwonder, hoogleraar te Dublin. Deed voor het eerst van zich spreken toen hij een fout

hamsandwichtheorema

hamsandwichtheorema Theorema dat luidt: wanneer twee functies f(x) en h(x) dezelfde limiet L hebben en er bestaat een functie g(x), waarvoor geldt: handelsrekenen

handelsrekenen Het rekenen ten behoeve van de handel in de ruimste zin. Hiertoe behoren het rekenen met maten, gewichten en munten, de goederenrekening, hangwaterzone

hangwaterzone (ook: pendulaire zone) Bovenste deel van de bodem waarin uitsluitend hangwater voorkomt dat nog geen contact heeft met het grondwater. Hansen, Peter Andreas

Hansen, Peter Andreas (1795-1874) Deens astronoom, aanvankelijk uurwerkmaker, in 1821 verbonden aan de sterrenwacht te Altona, in 1825 directe

Hantzsch-Widman-nomenclatuur

Hantzsch-Widman-nomenclatuur Systeem voor de naamgeving van heterocyclische verbindingen met voorvoegsels die het hetero-atoom aanduiden haploïdie

haploïdie In enkelvoud voorkomen van de chromosomen in celkernen van planten, dieren en de mens. Bij hogere planten en dieren en de mens zijn harde röntgenstraling

hard- Drugs die lichamelijke en geestelijke afhankelijkheid veroorzaken (bijv. morfine, opium, heroïne). Harddrugs worden als veel gevaarlijker drugs, softdrugs,

harde röntgenstraling Röntgenstraling met een golflengte tussen 0,01 en 0,1 nanometer.

Harden, Arthur

Harden, Arthur (1865-1940) Engels biochemicus, van 1907-1930 hoofd van de afdeling biochemie van het Lister Institute voor preventieve geneeskunde Harkins, William Draper

Harkins, William Draper (1873-1951) Amerikaans fysisch chemicus, doceerde aan de Stanford-universiteit en was hoogleraar aan de universiteit van

harmonie der sferen

harmonie der sferen Volgens de Griekse filosoof Pythagoras de voor mensen onhoorbare muziek die voortgebracht zou worden door de draaiing va

harmonische vervorming

harmonische vervorming (Total Harmonic Distortion, THD) Ontstaat doordat tijdens versterking van het audiosignaal spontaan harmonischen aan harmonische wet

harmonische wet Derde wet van Kepler, zoals geformuleerd in zijn 'Harmonices mundi libri V' (Vijf boeken over de harmonie der wereld, 1619). Z

Harriot, Thomas

Harriot, Thomas (1560-1621) Engels wiskundige en amateur-astronoom. Hij nam onder andere zonnevlekken en kometen waar en correspondeerde

Hartmann, Johannes Franz

Hartmann, Johannes Franz (1865-1936) Duits astronoom, vanaf 1903 hoogleraar te Göttingen en van 1909-1934 directeur van de sterrenwacht aldaar; Harvard-classificatie

Harvard-classificatie Indeling van sterspectra in de klassen O, B, A, F, G, K, M, R, N en S, ingevoerd door de Amerikaanse astronoom E.C. Pickering Hassel, Odd

Hassel, Odd (1897-1981) Noors chemicus, hoogleraar te Oslo. Onderzoekterrein: stereochemie, dipoolmetingen, röntgenanalyse en andere technieken Hatchet, Charles

Hatchet, Charles (1765-1847) Engels chemicus, werd op latere leeftijd koetsbouwer van de koning. Hatchet is vooral bekend door zijn ontdekking Hauptman, Herbert A.

hau-algebra Egyptische algebra van ca. 1900 v.C., die niet verder ging dan één vergelijking in één onbekende. Voor de onbekende gebruikte men een Hawking-straling

Hauptman, Herbert A. (geb. 1917) Amerikaans chemicus, sinds 1970 hoogleraar aan de State University of New York te Buffalo. Kreeg, samen met

Hauterivien

Hauterivien Etage en tijd van het Onder Krijt, tussen Valanginien en Barrémien. De naam, afgeleid van Hauterive bij Neuchâtel (Zwitserland), werd Haüy, René Just

Haüy, René Just (1743-1822) Frans mineraloog, hoogleraar te Parijs (1795). Grondlegger van de moderne kristallografie; classificeerde de mineralen hau-algebra

Hawking, Stephen William (geb. 1942) Brits astrofysicus, hoogleraar toegepaste wiskunde en theoretische fysica aan de universiteit van Cambridge

Hawking-straling Straling die door een zwart gat wordt uitgezonden als gevolg van quantumprocessen die zich vlak buiten de gebeurtenishorizon van Hawking, Stephen William

Haworth, Walter Norman

Haworth, Walter Norman (1883-1950) Engels chemicus, hoogleraar te Birmingham. Onderzocht structuur van suikers, polymerisatiegraden daarvan Hayashi-spoor

Hayashi-spoor Deel van de weg die een protoster aflegt in het Hertzsprung-Russell diagram alvorens hij op de hoofdreeks aankomt, genoemd naar HCG

HCG (humaan choriongonadotrofine) Menselijk zwangerschapshormoon dat gedurende de innesteling wordt geproduceerd door het weefsel van de HCH

HCH Technisch hexachloorcyclohexaan, bestaande uit een mengsel van acht stereo-isomeren, waarvan vooral gamma-HCH (lindaan) insectenbestrijdende HD-catalogus

HD-catalogus (Henry Draper Catalogue) Catalogus van sterspectra, gepubliceerd door de Harvard-sterrenwacht en gefinancierd uit de nalatenschap Hector (sterrenk.)

Hector (sterrenk.) Planetoïde nr. 624, behorende tot de groep der Trojanen, die in dezelfde baan om de zon bewegen als de planeet Jupiter. De middellijn hectohecto-

heelal (universum) Verzamelnaam voor alles wat bestaat. Met de term heelal wordt niet alleen het voor ons zichtbare deel van het heelal aangeduid, heelalmodel

heelalmodel Kosmologisch model waarin de eigenschappen van het heelal als geheel en hun ontwikkeling in de tijd worden beschreven. In de huidige heemgroep

heemgroep Complex van een porfyrinering en een ijzerion. Porfyrine is een grote, vlakke, ringvormige structuur met N-atomen nabij het centrum van heemverbindingen

heemverbindingen Complex van een eiwit en een heemgroep, d.w.z. een (geladen) ijzeratoom omsloten door een porfyrinering (vier aan elkaar gekoppelde hefboom

hefboom Staaf die draaibaar is om een vaste as. Wordt meestal toegepast met een lange en een korte arm. Hefboomwet: een hefboom is in evenwicht,

heiigheid

heiigheid Het verschijnsel dat het zicht beperkt is als gevolg van de aanwezigheid van rook, stof of fijne waterdeeltjes.

Heisenberg, Werner Karl

Heisenberg, Werner Karl (1901-1976) Duits natuurkundige. Door zijn bijdrage tot de opbouw van de quantummechanica, behoort Heisenberg tot Heiskanen, Weikko Aleksanteri

Heiskanen, Weikko Aleksanteri (1895-1981) Fins geodeet, van 1953 tot en met 1965 directeur geodetisch instituut te Columbus (Ohio, VS). Verrichtte helderheid (sterrenk.)

helderheid (sterrenk.) Maat voor de hoeveelheid straling die van een hemellichaam wordt ontvangen. De helderheid van een ster of een ander heme

helderheidsklasse

helderheidsklasse Maat voor de lichtkracht van een ster, die in combinatie met de spectraalklasse gebruikt wordt. De spectraalklasse van een ster b

helderheidsmeting

helderheidsmeting Meting van de helderheid (lichtsterkte) van een lichtbron. Drie methoden: indirect via omzetting in een elektrisch signaal m.b.v. Helene (sterrenk.)

Helene (sterrenk.) Een van de kleine manen van de planeet Saturnus, in 1980 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaanse ruimtesonde heliakische ondergang

heliakische ondergang Moment waarop een ster vlak na de zon ondergaat, zodat hij aan het begin van de avond, in de schemering, heel even zicht

heliakische opkomst

heliakische opkomst Moment waarop een ster vlak voor de zon opkomt, zodat hij aan het begin van de ochtend, in de schemering, heel even zichtbaar heliocentrisch wereldbeeld

heliocentrisch wereldbeeld Wereldbeeld waarin de zon de centrale plaats in het zonnestelsel inneemt. Het heliocentrische wereldbeeld werd al voorge

heliograaf

heliograaf Fotografische kijker voor het vastleggen van het beeld van de zon. In tegenstelling tot de astrograaf (voor het fotograferen van lichtzwakkere heliometer

heliometer In onbruik geraakt instrument ter bepaling van de schijnbare middellijn van een hemellichaam of van de boogafstand tussen twee dichtbij heliopauze

heliopauze Het grensoppervlak tussen de heliosfeer en het onverstoorde interstellaire magnetische veld.

Helios (sterrenk.)

Helios (sterrenk.) Naam van twee Duitse ruitmesondes voor onderzoek aan de zon, gelanceerd op 10 december 1974 en 15 januari 1976. De twee Helios-helioseismologie

helioseismologie Onderzoek van het inwendige van de zon door het bestuderen van trillingen die aan het oppervlak van de zon worden waargenomen. heliosfeer

heliosfeer Gebied rondom het zonnestelsel waar de invloed van het interplanetaire magnetische veld en van de zonnewind overheersen t.o.v. de interstellaire heliostaat

heliostaat Stelsel van met de zon meedraaiende spiegels, gebruikt in zonne-observatoria. Het licht van de zon wordt door de spiegels in een vast opgestelde heliotroop

heliotroop Mineraal, variëteit van chalcedoon. Groen van kleur met rode spatjes ten gevolge van de in het mineraal opgenomen ijzeroxiden. Wordt helium

helium Chemisch element, symbool He, atoomnummer 2; behoort tot de edelgassen. Chemisch volkomen inactief. Kleurloos gas; kookpunt -268,6°heliumabondantie

heliumabondantie Het heliumgehalte in het heelal. De waargenomen heliumabondantie (ca. 25 procent) kan slechts voor een klein deel verklaard worden heliumflits

heliumflits Plotselinge ontbranding van heliumfusie in het binnenste van een niet al te zware ster. Wanneer de waterstofvoorraad in de kern van de ster heliumster

helium-neon- Gasatomenlaser waarbij de gasontladingsruimte gevuld is met helium en neon. Heeft vrijwel de kortste golflengte (6330 Å) die laser, kryptonlaser,

heliumster Ster met abnormaal sterke heliumlijnen in het spectrum en weinig of geen waterstoflijnen. Een heliumster heeft al zijn waterstof al omgezet; helix

helix (schroefspiraal) Meetkundige figuur in de vorm van een schroeflijn. Kan beschreven worden uit de kromming (waarvoor de cirkelvormige projectie Helixnevel

Helixnevel (NGC 7293) Planetaire nevel in het sterrenbeeld Aquarius (Waterman), op een afstand van ca. 500 lichtjaar. De nevel heeft een schijnbare Hellas Planitia

Hellas Planitia Inslagbekken op de planeet Mars met afmetingen van ca. 2200 × 1800 km op het zuidelijk halfrond. Hellas is het grootste inslagbekken helleflint

helleflint Zuur, vulkanisch gesteente, enigszins gelijkend op vuursteen. Door blootstelling aan thermometamorfose vertoont het soms dunne laminae Helmholtz-contractie

Helmholtz, Hermann Ludwig Ferdinand von

Helmholtz, Hermann Ludwig Ferdinand von (1821-1894) Duits fysioloog en natuurkundige. Hoogleraar in de anatomie, later in de natuurkunde, Helmont, Johannes Baptista van

Helmholtz-contractie Contractie (samentrekking) van een gasvormig hemellichaam waarbij zwaartekrachtsenergie wordt omgezet in warmte, genoemd

Helmont, Johannes Baptista van (1577-1644) Zuid-Nederlands natuurwetenschapper. Toonde de onvernietigbaarheid van materie aan; voerde het hemelas

hemelas Denkbeeldige lijn die de noordelijke hemelpool verbindt met de zuidelijke hemelpool en die beschouwd kan worden als de rotatieas van de hemelbol

hemelbol Denkbeeldige bol met de aarde (of de waarnemer) in het middelpunt, tegen de achtergrond waarvan de hemellichamen worden waargenomen. hemelequator

hemelequator Snijcirkel van het vlak door de evenaar van de aarde met de hemelbol. De hemelequator verdeelt de hemelbol in een noordelijk en een hemelkartografie

hemelkartografie Het in kaart brengen van de sterrenhemel. De eerste gedetailleerde sterrenkaarten dateren uit de Renaissance; in de 17e en 18e eeu

hemellichaam

hemellichaam Object aan de hemel dat niet tot de aarde of de atmosfeer van de aarde behoort, zoals de maan, een planeet of een ster.

hemelmechanica

hemelmechanica Wetenschap die zich bezighoudt met het bepalen en verklaren van de bewegingen van hemellichamen (en ruimtevaartuigen). De hemelmeridiaan

hemelmeridiaan Grote cirkel aan de hemelbol die noordpunt, noordelijke hemelpool, zenit en zuidpunt met elkaar verbindt. De hemelmeridiaan verdeelt hemelplein

hemelplein Instrument waarmee de schijnbare beweging van de sterrenhemel in beeld kan worden gebracht in een plat vlak; het hemelplein is eigenlijk hemelpool

hemelpool Een van de twee snijpunten van de hemelas met de hemelbol. De hemelas ligt in het verlengde van de aardas. De hemelpool is het punt aan hemelsbreed

hemelsbreed De afstand tussen twee plaatsen, gemeten in een rechte lijn. In de praktijk is het onmogelijk om hemelsbreed te reizen.

hemicellulose

hemicellulose Polysacchariden uit planten, vooral hout, met een lagere polymerisatiegraad dan cellulose (opgebouwd uit 50-250 monosacchariden). hemocyanine

hemocyanine Bloedkleurstof bij vele lagere dieren met zelfde functie als hemoglobine. Bevat koper in plaats van ijzer; is blauw in geoxideerde toestand hemoglobine

hemoglobine Rode bloedkleurstof van gewervelde dieren. Bestaat uit vier eenheden, die ieder een heemmolecule omvatten, omgeven door een eiwitmantel; Hemptinne, Marc de

Hemptinne, Marc de (1902-1986) Belgisch chemicus. Bekend om zijn onderzoekingen op het gebied van de vibratiespectra van eenvoudige koolwat

Henderson, Lawrence Joseph

Henderson, Lawrence Joseph (1878-1942) Amerikaans biochemicus en socioloog, onderzocht het zuur/base-evenwicht in lichaamsvloeistoffen en Henderson, Thomas

Henderson, Thomas (1798-1844) Schots astronoom, van 1831-1833 directeur van de sterrenwacht te Kaap de Goede Hoop, vanaf 1834 van die van

henry

henry Afgeleide natuurkundige eenheid (SI-stelsel) voor zelfinductie. Symbool: H. Een spoel heeft een coëfficiënt van zelfinductie van één henry als Henry W. Kendall

Henry W. Kendall (geb. 1926) Amerikaans fysicus, sinds 1967 hoogleraar aan het Massachusetts Institute of Technology te Cambridge. Kendall kreeg Henry, Joseph

Henry, Joseph (1797-1878) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar te Princeton (vanaf 1832). Werkterrein: elektriciteitsleer. Construeerde sterke magneten, heparine

heparine In menselijke en dierlijke organen (o.a. lever, hart en longen) gevormde stof, die verhindert dat het bloed in het lichaam stolt. Wordt therapeutisch Herbig-Haro-object

Herbig-Haro-object Kleine samenballingen van lichtgevende materie die in de jaren vijftig werden ontdekt door G. Herbig en G. Haro. Herbig-Haro-Hercules X-1

Hercules (sterrenk.) (afk. Her, Nederlandse naam: Hercules) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 15h47m en 18h56m rechte Hercules-cluster

Hercules X-1 Bron van röntgenstraling in het sterrenbeeld Hercules. De röntgenstraling wordt uitgezonden door sterk verhit gas, dat van een gewone Hercules (sterrenk.)

Hercules-cluster Onregelmatig gevormde cluster van sterrenstelsels in het sterrenbeeld Hercules, op een afstand van ca. 700 miljoen lichtjaar. De Hercules-Herculina

Herculina Planetoïde nr. 532, in 1904 ontdekt door de Duitse astronoom Max Wolf. Herculina heeft een omlooptijd van ca. 4,6 jaar, een middellijn herdermaantje

herdermaantje Kleine satelliet van een reuzenplaneet waarvan de zwaartekrachtsstoringen een smalle planeetring in stand houden. De smalle F-ring herfst

herfst Periode waarin de zon zich van het herfstpunt naar het winterpunt begeeft; de herfst begint op 22 of 23 september en duurt tot 21 of 22 december.

herfstequinox

herfstequinox Moment waarop de zon zich in het herfstpunt bevindt, en dag en nacht overal op aarde even lang duren. Het herfstequinox valt op 22 herfstpunt

herfstpunt Een van de twee snijpunten van de hemelequator en de ecliptica; de zon bevindt zich in het herfstpunt wanneer hij de hemelequator van noord Herfstvierkant

Herfstvierkant Populaire benaming voor de min of meer vierkante figuur die aan de herfststerrenhemel gevormd wordt door de sterren Alfa, Bèta en herleiding

herleiding Een (wiskundige) formule op een andere, vaak kortere, manier geschreven. Hierbij wordt een gelijkwaardige uitdrukking voor deze formule Hermes (sterrenk.)

Hermes (sterrenk.) 1. Planetoïde die in 1937 werd ontdekt op een afstand van slechts ca. 800.000 km. De dichtste nadering vond plaats op 28 okto

heroïne

heroïne (diacetylmorfine, horse) Wit, reukloos, bitter smakend poeder, bereid uit morfine. Werd aanvankelijk aangeprezen als middel om morfineverslaving Heron van Alexandrië

Heron van Alexandrië (ca. 50 v.C.) Grieks wiskundige en uitvinder. Beschreef het principe van een eenvoudige stoomturbine, het principe van een Heroult, Paul Louis Toussaint

Heroult, Paul Louis Toussaint (1863-1914) Frans chemicus en mineraloog, ontwikkelde in 1886 onafhankelijk van C.M. Hall de methode voor het Herschbach, Dudley Robert

Herschbach, Dudley Robert (geb. 1932) Amerikaans chemicus, sinds 1963 hoogleraar aan Harvard University. Kreeg samen met Y.T. Lee en J.C. Herschel-telescoop

Herschel, Frederick William (1738-1822) Engels sterrenkundige van Duitse afkomst. Hij begon in 1774 met een zelfgebouwde telescoop aan een Herschel, John Frederick William

Herschel, John Frederick William (1792-1871) Engels sterrenkundige en de enige zoon van Fredrick William Herschel. Hij hield zich eerst met wiskunde hertz

Herschel-telescoop Type spiegeltelescoop dat ontwikkeld is door de Engelse sterrenkundige William Herschel (1738-1822). De parabolische hoofdspiegel Herschel, Frederick William

hertz Afgeleide natuurkundige eenheid uit het SI-stelsel voor frequentie. Symbool: Hz. 1 hertz is gelijk aan één periodieke beweging per seconde.

Hertz, Gustav Ludwig (1887-1975) Duits natuurkundige. Nobelprijs 1925 voor het experimentele bewijs voor het bestaan van stationaire toestanden Hertz, Heinrich Rudolf

Hertz, Heinrich Rudolf (1857-1894) Duits natuurkundige. Werd in 1889 de opvolger van Clausius in Bonn. Ontdekker van de elektromagnetische Herzberg, Gerhard

Hertzsprung, Ejnar (1873-1967) Deens sterrenkundige. Vanaf 1909 werkte hij aan de sterrenwacht te Potsdam. In 1919 werd hij adjunct-directeur Hertz, Gustav Ludwig

Hertzsprung-Russell-diagram

Hertzsprung-Russell-diagram (HRD) Diagram waarin de absolute helderheid van sterren is uitgezet tegen hun spectraaltype (dat verband houdt met Hertzsprung, Ejnar

Herzberg, Gerhard (geb. 1904) Canadees chemicus. Onderzocht structuur, elektronenconfiguratie en ruimtelijke bouw van moleculen met spectroscopische Hess, Germain Henri

Hess, Germain Henri (1802-1850) Zwitsers chemicus, werd in 1830 na enkele jaren medische praktijk hoogleraar in de chemie te St.-Petersburg. Hess Hess, Viktor Franz

Hess, Viktor Franz (1883-1964) Oostenrijks-Amerikaans natuurkundige, hoogleraar te Graz (1920) en Fordham (NY, 1938). Nobelprijs 1936 voor

hete donkere materie

hete donkere materie Niet-baryonische donkere materie die uit zeer snel bewegende (relativistische) deeltjes met geringe massa bestaat. Volgens de heterocyclische verbindingen

heterocyclische verbindingen Koolstofverbindingen met ringstructuur, waarin naast C-atomen ook niet-C-atomen (de hetero-atomen) voorkomen. heterogeen bos

heterogeen bos Bos met zeer veel verschillende boomsoorten.

heterotrofie

heterotrofie Het ontbreken van het vermogen om uit anorganische stoffen organische stoffen op te bouwen. Niet-groene planten, alle dieren en de mens Hettangien

Hettangien Onderste etage en tijd van het Jura. De naam is afgeleid van Hettange (Moselle, Frankrijk) en werd in 1864 ingevoerd.

heulandiet

heulandiet Mineraal uit de groep der tektosilicaten, behorend tot de zeolieten. Monoklien, kristallen wit tot rood, hardheid 4, dichtheid 2200 kg/m3. heuvelland

heuvelland (ook: laaggebergte) Gebied dat op een hoogte tussen 200 m en 500 m boven zeeniveau ligt.

hevel

hevel Gebogen buis of slang, waarmee vloeistof uit een vat via een hoger gelegen punt, overgebracht kan worden naar een vat met een lagere vloeistofspiegel. Hevelius, Johannes

Hevelius, Johannes (1611-1687) Pools-Duits amateur-astronoom; hij was koopman en schepen te Danzig. In 1641 bouwde hij op zijn huis een ste

Hevesey, George de

Hevesey, George de (György Hevesi; 1885-1966) Hongaars chemicus, werd in 1920 hoogleraar te Kopenhagen, in 1926 te Freiburg en in 1943 (na

Hewish, Antony

Hewish, Antony (geb. 1924) Brits natuur- en sterrenkundige. Hoogleraar te Cambridge (vanaf 1971). Kreeg, samen met M. Ryle, de Nobelprijs voor hex

hex Vaak gebruikte verkorting van `hexadecimaal'.

hexadecimaal stelsel

hexadecimaal stelsel Zestientallig stelsel, dat werkt met de cijfers 0 tot en met 9 en de letters A tot en met F. In de computertechniek worden geheu

hexafluorosilicaten

hexafluorosilicaten Verbindingen die ontstaan bij inwerking van fluor of fluorwaterstof op siliciumverbindingen. Giftig; gebruikt als houtconserveermiddelen hexagon

hexagon (regelmatige zeshoek) Regelmatige veelhoek met zes hoekpunten. Kan o.a. worden verkregen door zes gelijkzijdige driehoeken zo neer te Heyrovsky, Jaroslav

Heyrovsky, Jaroslav (1890-1967) Tsjechisch chemicus, hoogleraar fysische chemie te Praag (1924-54) en directeur van het Polarografisch Instituut Heyting, Arend

Heyting, Arend (1898-1980) Nederlands wiskundige, hoogleraar te Amsterdam (1948-68). Werkterrein: grondslagenonderzoek en meetkunde. Ontwikkelde Hidalgo (sterrenk.)

Hidalgo (sterrenk.) Planetoïde nr. 944, ontdekt in 1920. Hidalgo draait in een zeer wijde baan om de zon, met het aphelium buiten de baan van de planeet hiddeniet

hiddeniet Mineraal uit de groep der inosilicaten, in feite een door verontreinigingen groen of geel gekleurde variëteit van spodumeen. Hardheid 6½-hiërarchische clustering

hiërarchische clustering Term waarmee de grote-schaalstructuur van het heelal wordt omschreven. In het model van de hiërarchische clustering make

Higgins, Bryan

Higgins, Bryan (1741-1818) Iers chemicus, praktizeerde als arts in Londen, waar hij vanaf 1774 een school voor chemie leidde. Beïnvloed door I. Newton Higgins, William

Higgins, William (1763-1825) Iers chemicus, neef van Bryan Higgins, vanaf 1796 hoogleraar te Dublin. Hij was evenals Lavoisier een aanhanger van Higgs-deeltje

Higgs-deeltje Elementair deeltje, waarvan het bestaan experimenteel nog niet is aangetoond. Vormt een belangrijke schakel in de in 1961 ontwikkelde High Altitude Observatory

High Altitude Observatory Sterrenwacht van de universiteit van Denver op een 4297 m hoge bergtop in de Rocky Mountains in de Amerikaanse staat High Energy Astronomy Observatories

High Energy Astronomy Observatories (HEAO) Reeks van drie Amerikaanse kunstmanen voor het waarnemen van röntgen- en gammastraling uit Hilbert, David

Hilbert, David (1862-1943) Duits wiskundige, hoogleraar te Köningsberg en Göttingen. Werkterrein: algebraïsche getallentheorie, invariantentheorie, Hill, George William

Hill, George William (1838-1914) Amerikaans astronoom, van 1861-1892 verbonden aan het (American Ephemeris and) Nautical Almanac Bureau Himalia

Himalia Een van de kleine manen van de planeet Jupiter, in 1905 ontdekt door Charles D. Perrine. De afstand tot het planeetmiddelpunt bedraagt gemiddeld Hinshelwood, Cyril Norman

Hinshelwood, Cyril Norman (1897-1967) Brits chemicus, van 1937-1964 hoogleraar te Oxford. Zijn onderzoek was vooral gericht op de mechanismen Hipparchus

Hipparchus (ca. 192-126 v. C.) Grieks wis- en sterrenkundige. Hipparchus wordt beschouwd als de grondlegger van de systematische sterrenkunde. Hipparcos

Hipparcos (High Precision Parallax Collecting Satellite) Europese kunstmaan voor het nauwkeurig opmeten van posities, parallaxen en eigenbewegingen Hirayama-familie

Hirayama, Kiyotsugo Rigakushi

Hirayama, Kiyotsugo Rigakushi (1874-1943) Japans astronoom, bekend door zijn onderzoek aan planeten- en planetoïdenbanen. Ontdekte tien planetoïdenfam

Hirayama-familie Familie van planetoïden waarvan de leden overeenkomstige banen hebben. De Japanse astronoom Kiyotsugo Hirayama (1874-194

hirudine

hirudine Stof in het speeksel van bloedzuigers, die de bloedstolling tegengaat, verdovend en bloedvatverwijdend werkt. Het dier kan dan na het aanbijten Hisinger, Wilhelm

Hisinger, Wilhelm (1766-1852) Zweeds chemicus en mineraloog, werkte samen met J.J. Berzelius, met wie hij in 1803 onafhankelijk van M.H. Klaproth histamine

histamine Stikstofhoudende verbinding (diamine), voorkomend in vrijwel alle plantaardige en dierlijke weefsels; bij ongewervelde dieren vaak als bestanddeel histidine

histidine essentiëel aminozuur (voor kinderen), formule HOOC-CHNH2-(CNCHNHCH). Kleurloze vaste stof, spt. 287°C. Komt vooral voor in globulinen; histogram

histogram (kolommendiagram; staafdiagram) Grafische weergave van de frequentieverdeling van een aantal waarnemingen over verschillende klassen. histonen

histonen (histoproteïnen) Groep globulaire eiwitten met een laag moleculair gewicht en met een hoog percentage basische aminozuren (vnl. arginine historische geografie

historische geografie Deelwetenschap van de geografie en de geschiedenis, waarin de veranderingen die de mens in de loop der tijd in zijn milieu Hitchings, George Herbert

Hitchings, George Herbert (geb. 1905) Amerikaans biochemicus en farmacoloog. Kreeg de Nobelprijs voor geneeskunde en fysiologie van 1988, s

hittegolf

hittegolf Gangbare maar niet nauwkeurig omschreven aanduiding voor bij benadering de volgende toestanden: 1. een aaneengesloten periode van 10 Hjelm, Peter Jacob

Hjelm, Peter Jacob (1746-1813) Zweeds chemicus en mineraloog, werd in 1782 keurmeester van de Munt te Stockholm en in 1794 directeur van he

HLA

HLA (Human Leucocyt Antigen) Bepaalde eiwitten (HLA-A, HLA-B, HLA-C en HLA-D) die zich bevinden aan de buitenkant van de lichaamscellen Hoba West-meteoriet

Hoba West-meteoriet De grootst bekende meteoriet ter wereld, met een gewicht van minstens 60 ton. De meteoriet ligt nog steeds op de plaats waar Hodgkin, Dorothy Mary Crowfoot

Hodgkin, Dorothy Mary Crowfoot (1910-1994) Engels chemica, hoogleraar aan de Royal Society (1960-1977), hield zich bezig met de bepaling van hoefijzermeer

hoefijzermeer Meer in de vorm van een hoefijzer; ontstaat doordat in een meanderende rivier twee opeenvolgende kronkels elkaar raken en de rivier hoek

hoek Figuur die gevormd wordt door twee halve rechten l en m die hetzelfde eindpunt P hebben. P heet het hoekpunt en de halve rechten zijn de benen hoekdiscordantie

hoek- Snelheid waarmee de voerstraal (lijn die een punt op de rand van een cirkel met het middelpunt verbindt) bij een cirkelbeweging een snelheid, hypersone

hoek- Verandering van de hoeksnelheid per eenheid van tijd. Eenheid:rad/s2. Verband tussen versnelling a en hoekversnelling is omgekeerd verstrooiing

hoek, driedeling van de

hoek, driedeling van de (trisectie van de hoek) Uit de Oudheid stammend wiskundig probleem waarbij men zich afvraagt of het mogelijk is om allee

hoek, gestrekte

hoek, gestrekte Hoek waarvan de benen in elkaars verlengde liggen. Gelijk aan 180°.

hoek, koershoek,

Hoek, Martinus

Hoek, Martinus (1834-1873) Nederlands astronoom, vanaf 1856 op de sterrenwacht te Leiden, na 1859 hoogleraar te Utrecht. Hij wees in 1865 op hoek, middelpuntshoek,

hoek, omtrekshoek,

hoek, rechte

hoek, rechte Hoek die gelijk is aan 90°, met andere woorden een hoek die gelijk is aan zijn nevenhoek.

hoek, rotatiehoek,

hoek, ruimtehoek,

hoek, scherpe Hoek die kleiner is dan een rechte hoek.

hoek, standhoek,

hoek, stompe Hoek die groter is dan een rechte hoek, maar kleiner dan een gestrekte hoek. Soms elke hoek die groter is dan een rechte hoek.

hoek, tophoek,

hoek, tweevlakshoek,

hoekdiscordantie Verstoring van de regelmatige opeenvolging van sedimentaire lagen waarbij een aantal ongeveer evenwijdige (concordante) lagen hoeken, aanliggende

hoeken, aanliggende Hoeken die een zijde (been) en het hoekpunt gemeen hebben.

hoeken, basishoeken,

hoeken, buitenhoeken,

hoeken, complementaire

hoeken, complementaire Twee hoeken die samen een rechte hoek (90°) kunnen vormen. Men zegt: de twee hoeken zijn elkaars complement.

hoeken, geconjugeerde

hoeken, geconjugeerde Twee hoeken die samen een hoek van 360° kunnen vormen. Men zegt: de hoeken zijn elkaars explement.

hoeken, nevenhoeken,

hoeken, overeenkomstige (F-hoeken) Twee hoeken waarbij een been van de ene hoek evenwijdig is aan een been van de andere, terwijl de andere hoeken, overstaande

hoeken, overstaande Twee hoeken waarvan de benen twee aan twee in elkaars verlengde liggen. Overstaande hoeken zijn aan elkaar gelijk.

hoeken, supplementaire

hoeken, supplementaire Twee hoeken die samen een gestrekte hoek (180°) kunnen vormen. Men zegt: de hoeken zijn elkaars supplement.

hoekmeter

hoekmeter (goniometer) Meetkijker waarmee hoekmetingen kunnen worden uitgevoerd. Een hoekmeting tussen twee punten wordt uitgevoerd door hoeksnelheid

hoeksnelheid Snelheid waarmee de voerstraal (lijn die een punt op de rand van een cirkel met het middelpunt verbindt) bij een cirkelbeweging een hoekversnelling

hoekversnelling Verandering van de hoeksnelheid per eenheid van tijd.

Hoff, Jacobus Henricus van 't (1852-1911) Nederlands chemicus. Werkte in Nederland en Duitsland. Zijn opleiding en eerste onderzoekingen lagen Hofmann, August Wilhelm von

Hoffmann, Roald

Hoffmann, Roald (geb. 1937) Amerikaans scheikundige van Poolse afkomst. Studeerde aan Columbia University en Harvard University. Sinds 1965 Hoffmeister, Cuno Friedrich Ludwig

Hoffmeister, Cuno Friedrich Ludwig (1892-1968) Duits astronoom, richtte een privé-sterrenwacht op (1919) te Sonneberg, die later verplaatst werd Hoff, Jacobus Henricus van 't

Hofmann, August Wilhelm von (1818-1892) Duits chemicus, in 1945 hoogleraar te Londen, waar hij later ook muntmeester werd. In 1864 werd hij Hofstadter, Douglas Richard

Hofstadter, Douglas Richard (geb. 1945) Amerikaans fysicus, computerdeskundige, filosoof en schrijver. Zijn grote bekendheid ontleent Hofstadter Hofstadter, Robert

Hofstadter, Robert (1915-1990) Amerikaans natuurkundige. Hofstadter was van 1954 tot 1985 hoogleraar aan Stanford University. Met behulp va

hogback

hogback (Eng.: varkensrug) Rug in het landschap, gevormd door een steil gesteld, hard gesteente, dat minder snel wordt geërodeerd dan de omringende hoge breedte

hoge breedte Punt op aarde dat gelegen is op grote afstand van de evenaar. Men spreekt van hoge breedte omdat het getal van de breedtecirkel in dit hoge land

hoge land Deel van het noordelijk Nederlands zeekleigebied dat vrij hoog gelegen is (1-2 m boven NAP) omdat het is ontstaan door inpoldering van hogedrukgebied

hogedrukgebied (ook: barometrisch maximum, maximum) Gebied rondom een punt waar de luchtdruk een maximale waarde heeft. Rond een hogedr

hoge-energie- Onderdeel van de natuurkunde waarin men de eigenschappen van kernen en kernbouwstenen tracht te bepalen door de kernen fysica, kernfysica,

hoge-energieastrofysica Deelgebied van de astrofysica waarin men straling uit het heelal waarneemt (in het bijzonder röntgen- en gammastraling)

hoge-energiefysica

hoge-energiefysica Wetenschap waarin men zich bezighoudt met de bestudering van de elementaire bouwstenen van de materie: de elementaire de

hogesnelheidswolk

hogesnelheidswolk Grote wolk van waterstofgas in het Melkwegstelsel die met een hoge snelheid (tot enkele honderden kilometers per uur) in de hoge-energieastrofysica

Hohmann-baan

Hohmann-baan Baan van een interplanetair ruimtevaartuig waarvan het perihelium en het aphelium samenvallen met de posities van de twee planeten Holaster

Holaster Uitgestorven geslacht der zeeëgels. Het skelet is hartvormig met een brede, ondiepe groeve aan de bovenvoorkant; het ondervlak is vrij recht. Hollandse kijker

Hollandse kijker Lenzenkijker met een positieve (bolle) lens als objectief en een negatieve (holle) lens als oculair. Een Hollandse kijker geeft een rechtopstaand Hollandse Scheikundigen, De

Hollandse Scheikundigen, De Groep chemici die leefden eind 18e/begin 19e eeuw. De groep bestond uit Paets van Troostwijk, Deiman, Nieuwland, holle weg

holle weg Natuurlijke weg die door steile wanden verzonken ligt in het landschap. Een holle weg wordt vooral gevormd in gebieden met een lemige Holleman, Arnold Frederik

Holleman, Arnold Frederik (1859-1953) Nederlands chemicus, assistent bij Von Bayer en Van 't Hoff, in 1889 directeur van het landbouwproefstation

holmium

holmium Chemisch element, symbool Ho, atoomnummer 67; behoort tot de zeldzame aardmetalen. Zilverig tot grauw, zacht metaal, smeltpunt: 1461°Holoceen

Holoceen Het Holoceen is het meest recente geologische tijdvak en omvat ongeveer de laatste 10.000 jaar. Het volgt op de laatste pleistocene vergletsjering holografie

holografie Techniek voor het vastleggen en weergeven van driedimensionale beelden met behulp van fotografisch vastgelegde interferentiepatronen

Holsteinien

Holsteinien Interglaciale fase in het Pleistoceen tussen het Elsterien- en Saalien (Elster-Saale-ijstijd en Saale-ijstijd). Naam ontleend aan mariene afzettingen Holtermannklomp

Holtermannklomp (reef gold) Grootste goudklomp ooit gevonden (19 oktober 1872). Genoemd naar de goudmijn van Beyers & Holtermann, Hill E

Holwarda, Jan Fokkes

Holwarda, Jan Fokkes (1618-1651) Fries amateur-astronoom, ontdekte in 1638 een ster in de Walvis (Mira Ceti), die een veranderlijke helderheid Homestake-detector

Homestake-detector Detector voor het registreren van hoog-energetische neutrino's die van de zon afkomstig zijn, gebouwd op 1500 m diepte in de homogeen bos

homogeen bos Bos bestaande uit één boomsoort.

homogenisatie

homogenisatie Voortdurende menging van de grond door de activiteit van wormen en andere bodemdieren. Als de homogenisatie sterk is, komen er, homologe reeks

homologe reeks Reeks koolstofverbindingen met dezelfde functionele groep(en), maar verschillend in lengte en/of structuur van de koolstofketens. homoseiste

homoseiste Denkbeeldige lijn op het aardoppervlak die alle punten verbindt die gelijktijdig door een seismische golf (aardbeving, explosie van kernwapen) Homunculusnevel

Homunculusnevel Kleine nevel rondom de ster Èta Carinae, die de vorm van een mannetje heeft. De nevel werd gevormd bij de explosie van de ster Hondius, Jodocus

Hondius, Jodocus (Joost de Hondt; 1563-1612) Zuid-Nederlands cartograaf en uitgever, werkzaam in Londen (1584-1592) en Amsterdam (na 1593

hondsdagen

hondsdagen In de Oudheid de periode waarin de ster Sirius (Alfa Canis Majoris, ook wel de Hondsster genoemd) voor het eerst weer in de morgenschemering Honingbesluit

Honingbesluit Koninklijk Besluit van 1965, gewijzigd in 1971, onderdeel van de Warenwet. Het bepaalt welke waar mag worden aangeduid als honing Hoofdhaar van Berenice

Hoofdhaar van Berenice Nederlandse naam van het sterrenbeeld Coma Berenices.

hoofdreeks

hoofdreeks Smalle strook in het Hertzsprung-Russell-diagram waarop zich de meeste sterren bevinden. Sterren op de hoofdreeks (hoofdreekssterren) hoofdster

hoofdster De helderste component van een dubbelster. De zwakkere component wordt de begeleider genoemd.

hoofdtraagheidsmoment

hoofdtraagheidsmoment Traagheidsmoment t.o.v. een hoofdtraagheidsas door het zwaartepunt van een star lichaam. Bij een eenparige rotatie om hoofdvalentie

hoofdvalentie Het aantal elektronen dat door een element moet worden afgestaan om de edelgasstructuur te bereiken: de hoogste positieve valentie.

hoofdvlakken

hoofdvlakken Twee vlakken loodrecht op de optische as van een lens of objectief waarvoor geldt dat punten van het ene hoofdvlak met vergroting +hooggebergte

hooggebergte Gebergte waarin het normaal is dat binnen een horizontale afstand van 1 km ook een hoogteverschil van die omvang optreedt. Dit kan hoogland

hoogland Gebied gelegen boven 200 m boven zeeniveau.

hoogte

hoogte Een van de coördinaten van het topocentrische of azimutale coördinatenstelsel. De hoogte van een hemellichaam is de afstand van dat hemellichaam hoogtegordel

hoogtegordel Gebied op een berg met een bepaalde hoogteligging, begrensd door twee aangegeven hoogtelijnen. Elke hoogtegordel wordt gekenmerkt hoogtekaart

hoogtekaart Kaart waarop de hoogte van plaatsen in een gebied wordt weergegeven. Dit kan door middel van kleuren of door middel van isohypsen hoogtelijn

hoogtelijn 1. Loodlijn vanuit een hoekpunt van een meetkundige figuur (in het bijzonder een driehoek) op de overstaande zijde of het verlengde daarvan. hoogtepunt

hoogtepunt Snijpunt van de drie hoogtelijnen in een driehoek.

hoogtezone

hoogtezone Gebied met een bepaalde hoogteligging. Meestal maakt men onderscheid tussen laagland (lager dan 200 m), heuvelland (200-500 m), middelgebergte hoogveen

hoogveen Veen dat gevormd wordt op plaatsen die boven de grondwaterspiegel liggen. De vegetatie wordt gevoed door regenwater, dat door een ondoorlatende hoogveenlandschap

hoogveenlandschap Landschap dat ontstaan is als gevolg van de winning van hoogveen voor turf. Dit gebeurde vanaf 1600, maar vooral tijdens de

hoogvlakte

hoogvlakte (ook: plateau) Hoog gelegen gebied met weinig reliëf, dat als een geomorfologische eenheid beschouwd kan worden. De vlakte moet dus hoogwad

hoogwad Uit zandige platen bestaand, juist onder de gemiddelde hoogwaterlijn gelegen deel van de wadplaat. Is soms in lichte mate begroeid met wieren.

hoogwater

hoogwater Situatie waarin het water in de zee op het hoogste niveau staat als gevolg van de gecombineerde invloed van de aantrekkingskracht van maan Hooker-telescoop

Hooke, Robert (1635-1703) Engels natuur- en scheikundige, hoogleraar aan het Gresham College (1665). Ontdekte door microscopisch onderzoek hoornblende

Hooker-telescoop Spiegeltelescoop met een middellijn van 2,5 m die in 1918 in gebruik werd genomen op de Mount Wilson-sterrenwacht. De bouw Hooke, Robert

hoornblende Verzamelnaam voor een aantal mineralen uit de groep der inosilicaten. Vormen een reeks van aluminium- en ijzerhoudende amfibolen. hoornzilver

hoornzilver (kerargyriet) Mineraal uit de groep der halogeniden, chemische samenstelling AgCl. Hardheid 1½, dichtheid 5500-5600 kg/m3. Kubische, hoos

hoos Hevige wervelwind die bij onweersachtig weer uit de basis van een cumulonimbus kan komen. De diameter varieert van 10 m tot 100 m. In de Hopkins, Frederick Gowland

Hopkins, Frederick Gowland (1861-1947) Brits biochemicus; hoogleraar te Cambridge; president van de Royal Society. Onderzocht stofwisseling; Hoplites

Hoplites Geslacht van de uitgestorven groep der ammonieten, kenmerkend voor het Boven Krijt. De in een plat vlak opgewonden schelp is afgevlakt Hoppe-Seyler, Ernst Felix Immanuel

Hoppe-Seyler, Ernst Felix Immanuel (1825-1895) Frans chemicus, hoogleraar te Straatsburg. Een van de grondleggers van de biochemie, publiceerde horizon

horizon 1. Grenslijn tussen hemel en aarde zoals deze zich bij onbelemmerd uitzicht aan een waarnemer, die niet al te ver van het aardoppervlak verwijderd horizonprobleem

horizonprobleem Probleem uit de moderne kosmologie met betrekking tot de isotropie van de kosmische achtergrondstraling. De temperatuur van de horizontale parallax

horizontale parallax Dagelijkse parallax van een hemellichaam dat zich op de horizon van de waarnemer bevindt. De dagelijkse parallax is de hoek hormonen

hormonen Stoffen die door bepaalde klieren in heel kleine hoeveelheden worden afgescheiden in de bloedbaan om de functie van andere delen van hornito

hornito Schoorsteenvormige uitstulping op een gestolde lavastroom. Ontstaan doordat bij het uitvloeien nog niet gestold lava onder het reeds afgekoelde Horologium

Horologium (afk. Hor, Nederlandse naam: Slingeruurwerk) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 02h12m en 04h18m rechte klimming Horrebow, Peder

Horrebow, Peder (1679-1764) Deens astronoom, medewerker van O. Römer (1703-06), in 1714 professor en directeur van de sterrenwacht (Ronde Horrocks, Jeremiah

Horrocks, Jeremiah (ca. 1619-1641) Engels predikant en amateur-astronoom, nam als eerste een Venusovergang waar (24 november 1639), die hij

horst (geologie)

horst (geologie) Hoger gelegen gedeelte van de aardkorst tussen twee breuken met afschuivingen aan beide zijden. Tussen twee horsten bevindt zich hot spot

hot spot Gebied in de buitenmantel van een aardse planeet waar een sterke opwaartse beweging van heet magma plaatsvindt. Het ontstaan van hot spots hout (natuurk.)

hout (natuurk.) Oude Nederlandse eenheid voor oppervlakte; komt overeen met 1,4193 m2.

houtstof

houtstof (lignine) Natuurlijk polymeer, dat samen met cellulose het hoofdbestanddeel van hout uitmaakt (20-40% van het droge gewicht). Lignine vormt Houzeau de Lahaye, Jean Charles

Houzeau de Lahaye, Jean Charles (1820-1888) Belgisch astronoom, ook actief op politiek en sociaal gebied. Van 1854-1857 leidde hij een graadmeting Hove, Léon van

Hove, Léon van (1924-1990) Belgisch kernfysicus. Van Hove studeerde wiskunde aan de Université Libre de Bruxelles, waar hij in 1946 promoveerde. Howard, Luke

Howard, Luke (1772-1864) Engels meteoroloog. Gaf als eerste een verdeling van de wolken in: cirrus, cumulus en stratus (1803). Vormt de grondslag Howison, George Holmes

Howison, George Holmes (1834-1916) Amerikaans filosoof en wiskundige. Was van mening dat personen bij hun wetenschappelijke, morele en filosofi

Hoyle, Fred

Hoyle, Fred (geb. 1915) Brits astronoom en kosmoloog, hoogleraar te Cambridge (1958-1972) en verbonden aan de Mount Wilson- en Palomar-ste

Hoytink, Gerrit Jan

Hoytink, Gerrit Jan (1925-1978) Nederlands fysisch chemicus, vanaf 1957 hoogleraar te Amsterdam, vanaf 1966 te Sheffield. Hij is vooral bekend Hubble Space Telescope

Hubble Space Telescope (HST) Onbemand observatorium in een baan om de aarde voor het waarnemen van optische en ultraviolette straling uit Hubble-constante

Hubble, Edwin Powell (1889-1953) Amerikaans sterrenkundige. Vooral bekend door zijn studies van zowel galactische als extragalactische nevels. Huber, Robert

Hubble-constante (Hubble-parameter) Evenredigheidsconstante in de door Edwin P. Hubble gevonden relatie tussen de afstand van een sterrenstelsel Hubble-diagram

Hubble-diagram Diagram waarin de vluchtsnelheid van een sterrenstelsel wordt uitgezet tegen de afstand van het stelsel. De sterrenstelsels liggen in Hubble-stroom

Hubble-stroom Het uit elkaar bewegen van de sterrenstelsels als gevolg van de uitdijing van het heelal. Omdat het de ruimte zelf is die uitdijt, worden Hubble-tijd

Hubble-tijd De inversie van de Hubble-constante. De Hubble-tijd is de leeftijd die het heelal zou hebben als de uitdijingssnelheid altijd gelijk geweest Hubble, Edwin Powell

Huber, Robert (geb. 1937) Duits chemicus. Kreeg de Nobelprijs voor chemie van 1988 samen met J. Deisenhofer en H. Michel voor hun onderzoek Huchra's lens

Huchra's lens (Einstein-kruis, Klaverbladquasar) Gravitatielens met catalogusnummer G2237+0305, ontdekt door en genoemd naar John Huchra van Hudde, Johannes

Hudde, Johannes (1628-1704) Nederlands wiskundige, een van de vier burgemeesters van Amsterdam (1672-1703). Gaf methode om maxima en Huggins, William

Huggins, William (1824-1910) Brits astronoom, bouwde zijn eigen sterrenwacht (1856) en begon de spectraalanalyse op hemellichamen toe te passen. huidlava

huidlava Lava met een glad oppervlak dat gevernist aandoet. Dit effect wordt veroorzaakt door een verglazing van de silicaten tot een diepte van enkele Hulse, Russell

Hulse, Russell (geb. 1950) Amerikaans fysicus, verbonden aan Princeton University, New Jersey. Hulse kreeg in 1993 samen met Joseph Taylor de Hulst, Hendrik Christoffel van de

Hulst, Hendrik Christoffel van de (geb. 1918) Nederlands astronoom, hoogleraar in Leiden (1952-1983), president van COSPAR (1958-62), president hum

hum Heuvel in een kalklandschap, ontstaan doordat de kalksteen van het omringende gebied sneller chemisch is verweerd ten gevolge van karstoplossing Human Leucocyt Antigen

Human Leucocyt Antigen (HLA) Bepaalde eiwitten (HLA-A, HLA-B, HLA-C en HLA-D) die zich bevinden aan de buitenkant van de lichaamscellen Humason, Milton La Salle

Humason, Milton La Salle (1891-1972) Amerikaans astronoom, verbonden aan de sterrenwachten Mount Wilson (1919-48) en Hale (1954-57). Verrichtte humide klimaat

humide klimaat Klimaat waarin in elke maand van het jaar de neerslag groter is dan de verdamping. Wisselen natte en droge maanden elkaar min of humificatie

humificatie Het verschijnsel dat organische stof langzaam wordt omgezet in humus. Het bodemleven speelt een allesoverheersende rol bij het humificatieproces. hummock

hummock Tot een wal samengedrukt en opeengehoopt pakijs in de Noordelijke IJszee en in de wateren rond Antarctica.

humus

humus Mengsel van organische verbindingen dat in de bodem achterblijft nadat dode planten en dieren grotendeels door de reducenten zijn afgebroken HUN-lijn

HUN-lijn Denkbeeldige lijn tussen de plaatsen Haarlem, Utrecht en Nijmegen die aangeeft tot waar in het Saale-glaciaal het landijs is gekomen. Noordelijk hurricane

hurricane Lokale naam voor een tropische cycloon. Meest actief boven oceanen in die gebieden waar windstilte plaatselijk een sterke verwarming van Hutton, James

Hutton, James (1726-1797) Brits (Schots) geoloog, een der grondleggers van de moderne geologie. Bestreed de catastrofenleer en introduceerde het Huygens

Huygens Naam van de Europese instrumentencapsule die deel gaat uitmaken van de Amerikaanse planeetverkenner Cassini, genoemd naar de Nederlandse Huygens-oculair

Huygens, Christiaan (1629-1695) Nederlands wis- en natuurkundige en astronoom. Op natuurkundig gebied zijn vooral zijn studies over de slingerbeweging Hyaden

Huygens-oculair Oculairtype dat uit twee platbolle lenselementen bestaat, die verschillende brandpuntsafstanden hebben en met de bolle zijden van Huygens, Christiaan

Hyaden Open sterrenhoop in het sterrenbeeld Taurus (Stier), aan de hemel dichtbij de heldere ster Aldebaran gelegen. De Hyaden bevinden zich op

hyaliet

hyaliet Variëteit van opaal; glashelder en voorkomend in kenmerkende druiventrosachtige vormen.

hybridisatie

hybridisatie (bastaardisatie) Het optreden van hybriden. In de chemie de vorming van nieuwe elektronenbanen met een gelijk energieniveau en een Hydra (sterrenk.)

Hydra (sterrenk.) (afk. Hya, Nederlandse naam: Waterslang) Sterrenbeeld op de hemelequator, gelegen tussen 08h08m en 14h58m rechte klimming en hydraat

hydraat Verbinding tussen water- en andere moleculen. Men spreekt gewoonlijk alleen van hydraten als deze als vaste stoffen bekend zijn en een stoechiometrische hydratatie

Hydra-Centaurus-supercluster Supercluster van sterrenstelsels, die zich aan de hemel in de sterrenbeelden Hydra (Waterslang) en Centaurus (Centaur) hydriden

hydratatie Omhulling van een molecule, atoom of ion in een waterige oplossing door watermoleculen. Hierbij worden chemische bindingen (zowel hydraulica

hydraulica Wetenschap waarin de eigenschappen, het evenwicht en de beweging van vloeistoffen bestudeerd worden; wordt gerekend tot de technische hydrazine

hydrazine Kleurloze, aan de lucht rokende en naar ammoniak ruikende vloeistof, kookpunt: 113,5°C, smeltpunt: 1,4°C; mengbaar met water. Giftig Hydra-Centaurus-supercluster

hydriden Verbindingen tussen waterstof en een ander element. Hydriden met covalente bindingen zijn gasvormig of vluchtige vloeistoffen, bijvoorbeeld hydrochinon

hydrochinon (1,4-dihydroxybenzeen) Koolstofverbinding. Kleurloze vaste stof, smeltpunt: 173°C, kookpunt: 285°C; dichtheid 1330 kg/m3; oplosbaar hydrocortison

hydrocortison (cortisol) Een bijnierschorshormoon. Belangrijkste werking is het remmen van sterke reacties van het lichaam op infecties.

hydrofaan

hydrofaan Variëteit van opaal. Normaal ondoorzichtig en troebel, in water geplaatst wordt het doorzichtig en vertoont kleurenspel. Daarom ook oculus hydrofiele stoffen

hydrofiele stoffen In water oplosbare stoffen, zoals suikers.

hydrofobe stoffen

hydrofobe stoffen Niet in water oplosbare stoffen, zoals lipiden.

hydrografie

hydrografie Wetenschap gericht op de bepaling van dieptes (via echopeiling) van oceanen, zeeën, grote rivieren en andere wateren, die voor de scheepvaart hydrolasen

hydrolasen Enzymen die verbindingen kunnen splitsen en waarbij water opgenomen wordt. Het ene brokstuk krijgt een OH-groep, het andere een H-hydrologie

hydrologie Wetenschap die de verdeling van water op aarde (97% zeewater, 2% landijs, 1% neerslag en grondwater) bestudeert en onderzoekt door hydrolyse

hydrolyse Splitsing van een stof onder opneming van water, waarbij ook het watermolecule gesplitst wordt. Komt veel voor bij biologisch belangrijke hydromechanica

hydromechanica Studie van vloeistoffen. Met name het gedrag van vloeistoffen als medium waarin zich krachten voortplanten. Valt uiteen in hydrodynamica, hydroniumion

hydroniumion Ion; ontstaat uit een watermolecule en een proton (H+-ion) dat bijvoorbeeld door een zuur werd afgesplitst. Vrije H+-ionen komen in hydrosfeer

hydrosfeer Ecologische verzamelnaam voor watermilieu. Een van de drie grote eenheden waarin het abiotisch milieu wordt verdeeld: lithosfeer (aardkorst), hydrostatica, hoofdwet van de

hydrostatica, hoofdwet van de De druk ten gevolge van inwendige krachten is in een zelfde vloeistof op vlakken op gelijke hoogte overal even groot, hydrothermaal

hydrothermaal Proces waarbij mineralen uit warme, waterige oplossingen worden afgezet.

hydroxiden

hydroxiden 1. Verbindingen die functionele OH-groepen bevatten, waaronder ook de alcoholen en fenolen. 2. Basisch reagerende verbindingen die hydroxyapatiet

hydroxy- Hydroxy-apatiet is een belangrijk bestanddeel (circa 60%) van been en tandglazuur. Vormt langwerpige kristalletjes die in ander apertuursynthese

hydroxyapatiet Apatiet, belangrijk bestanddeel van fosformineralen.

hydroxyazijnzuur

hydroxyazijnzuur (glycolzuur, hydroxyethaanzuur) Koolstofverbinding. Witte vaste stof; smeltpunt: 80°C. Oplosbaar in water, sterker zuur dan azijnzuur. hydroxylamine

hydroxylamine Hygroscopische kleurloze vaste stof, smeltpunt: 33,1°C, ontleedt bij verhitting, is bij verlaagde druk te destilleren; dichtheid 1206 kg/Hydrus

Hydrus (afk. Hyi, Nederlandse naam: Kleine Waterslang) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 00h02m en 04h33m rechte klim

hygrometer

hygrometer Instrument om de vochtigheid van lucht te bepalen. De absolute hygrometer, waarmee de hoeveelheid water per volume-eenheid lucht wordt hygroscopische stof

hygroscopische stof Stof die water aantrekt, met name vocht uit de lucht.

hyperbool (sterrenk.)

hyperbool (sterrenk.) Kegelsnede waarvan de excentriciteit groter is dan 1. Hemellichamen die zich tijdelijk in het zwaartekrachtsveld van bijv. een hyperbool (wisk.)

hyperbool (wisk.) Verzameling van de punten waarvoor het verschil van de afstanden tot twee vaste punten F en F' (de brandpunten) constant is. Is hyperfijnstructuur

hyperfijnstructuur Opsplitsing van de lijnen in een atoomspectrum als gevolg van de verandering van de tolbeweging (spin) van de atoomkern.

Hyperion

Hyperion Een van de buitenste manen van de planeet Saturnus, in 1848 ontdekt door W.C. en G.P. Bond. De afstand tot het planeetmiddelpunt bedraagt hyperstheen

hyperstheen Mineraal, behorend tot de pyroxenen. Hardheid 5½, dichtheid 3600 kg/m3. Vormt rombische, groenbruine tot zwarte kristallen. Komt hypocentrum

hypocentrum Het punt in de aardkorst of aardmantel waar bij een aardbeving de verschuiving begint en van waaruit de trillingen in eerste instantie hypochlorieten

hypochlorieten Verbindingen die het hypochlorietion ClO- bevatten. Sterk oxiderende werking; als technisch oxidatiemiddel in gebruik NaOCl (chloorbleekloog) hypolimnion

hypolimnion De onderste waterlaag van diepe meren met een temperatuurgelaagdheid die zich 's zomers onder de spronglaag (metalimnion) bevindt hypotenusa

hypotenusa Zijde in een rechthoekige driehoek die geen been is van de rechte hoek. Met andere woorden de schuine zijde in een rechthoekige driehoek.

hypothese

hypothese Een mogelijke verklaring. 1. Bij experimenten: een voorafgaand aan de proef opgestelde specifieke veronderstelling die daarna aan de hand hysterese

hysterese Het principe dat de toestand van een systeem afhankelijk is van de weg die is afgelegd om deze toestand te bereiken. Vooral gebruikt voor Icarus (sterrenk.)

Icarus (sterrenk.) Planetoïde nr. 1566, ontdekt in 1949 door Walter Baade. Icarus beschrijft een zeer langgerekte baan om de zon, waarvan het perihelium ichnografie

ichnografie Plattegrond van een gebouw of van een stadsdeel, getekend in omtreklijnen, zoals bijv. op het Forma Urbis. Ook de techniek als zodanig Ida (sterrenk.)

Ida (sterrenk.) Planetoïde nr. 243, in 1884 ontdekt door Palisa. Ida werd in de zomer van 1993 op korte afstand gepasseerd door de Amerikaanse ruimtesonde ideale oplossing

ideale oplossing Oplossing die voldoet aan de wet van Raoult. Dit is het geval als de aantrekking tussen moleculen A (oplosmiddel) en B (opgeloste identieke afbeelding

identieke afbeelding Afbeelding in de wiskunde die aan elk element v van een verzameling V het element v toevoegt. Vergelijkbaar met 1 bij vermenigvuldigen, ijs

ijs Vorm waarin watermoleculen zich rangschikken in vaste toestand, dus bij temperaturen onder het vriespunt. Kent een groot aantal verschijningsvormen, ijsafzetting

ijs, gewoon

ijs, gewoon IJs met een hexagonale kristalstructuur, waarbij relatief grote open ruimten in het kristal aanwezig zijn. Bestaat bij drukken beneden de ijs, glasachtig

ijs, glasachtig IJs dat geen regelmatige kristalstructuur bezit; metastabiele vorm van gewoon ijs, gaat daar bij een geringe verstoring in over.

ijs, kubisch

ijs, kubisch Metastabiele vorm van gewoon ijs; gaat daar bij geringe verstoring weer in over.

ijs, zeeijs,

ijs, zwart Vorm van ijs die ontstaat op meren of in zout water; compact en donker van uiterlijk doordat het zeer doorzichtig is.

ijsafzetting Laagje ijs dat ontstaat aan de voorkant van vliegtuigvleugels wanneer het toestel door een wolk onderkoelde waterdruppels vliegt.

ijsberg

ijsberg Los in zee drijvende ijsmassa die ontstaat door afbrokkeling van in zee uitmondende gletsjers in de poolstreken. De ijsbergen, die soms enorme ijsbloem

ijsbloem Kristalstructuur van ijs die zich over grote afstand heeft uitgebreid. Treedt bijv. op bij het langzaam bevriezen van vocht op een vensterruit.

ijsdag

ijsdag Etmaal waarbij de temperatuur 24 uur onder de 0°C blijft.

ijsdwerg

ijsdwerg Klein hemellichaam, qua samenstelling waarschijnlijk vergelijkbaar met een komeetkop, dat zich in de buitendelen van het zonnestelsel bevindt. ijsheiligen

ijsheiligen Drie dagen in de maand mei, waarop volgens de volksweerkunde vaak kou en vorst voorkomen. Genoemd naar de heiligen Pancras, Servaas ijskap

ijskap Een aaneengesloten ijsmassa op het land. Het verschil met landijs is dat met een ijskap vooral ijsbedekkingen in hooggebergten en op hoogvlakten ijslandspaat

ijslandspaat Variëteit van het mineraal calciet. De kristallen zijn vrijwel volledig zuiver, waardoor een fraai doorzichtig beeld ontstaat. Het komt vooral ijslens

ijslens Kleine horizontale ijsmassa in de grond. Ontstaat door bevriezing op koude vochtige plaatsen van het bodemwater. Op eenmaal bevroren ijs

ijspunt

ijspunt De temperatuur waarbij evenwicht bestaat tussen ijs en water bij standaarddruk. Komt overeen met 273,16 K. Vroeger gebruikt bij de definitie ijstijd

ijstijd Koude fase in de geologische geschiedenis, gedurende welke een belangrijk gedeelte van het landoppervlak door ijs bedekt was. Tijdens het Pleistoceen ijsval

ijsval (gletsjerval) Naar analogie met het woord waterval gevormde term om het over een steilte omlaag duiken van een gletsjer aan te duiden. De onregelmatige ijswoestijn

ijswoestijn Gebied boven de noordpoolcirkel, waar vrijwel alleen korstmossen kunnen groeien en wel gedurende een heel korte periode per jaar wegens ijs, drijfijs,

ijzel

ijzel Laagje ijs dat ontstaat doordat onderkoelde regendruppels op aarde vallen of doordat regen valt op grond die nog bevroren is.

ijzer

ijzer Chemisch element, symbool Fe, atoomnummer 26. Door het zeer uitgebreide gebruik van ijzer is het verreweg het belangrijkste metaal. IJzer wordt ijzerboonerts

ijzerboonerts IJzererts dat is opgebouwd uit een mengsel van verscheidene ijzeroxiden en/of ijzerhydroxiden. Komt voor als chemisch afzettingsgesteente, ijzerertsen

ijzerertsen Erts met een dergelijk gehalte aan ijzerhoudende mineralen dat het economisch gezien rendabel is het te winnen. De belangrijkste ijzerhoudende ijzerglans

ijzerglans (hematiet, roodijzererts) Mineraal uit de oxidegroep. Hardheid 6, dichtheid 5200 kg/m3. Vormt trigonale tafelvormige of bladerige kristallen, ijzergroep

ijzergroep Drie verwante overgangsmetalen, te weten: ijzer, kobalt en nikkel. Valentie meestal II+ of III+ metalen, veel verbindingen en legeringen ijzermeteoriet

ijzer-koolstofdiagram Fasediagram dat de stabiliteit van ijzerkoolstofmengsels bij verschillende temperaturen weergeeft als functie van de samenstelling illiet

ijzermeteoriet (sideriet) Meteoriet die voor het grootste deel uit ijzer en nikkel bestaat; er zijn er ruim 700 bekend. De ijzermeteorieten worden op basis ijzeroxide

ijzeroxide Magnetiseerbaar bandmateriaal (Fe2O3) dat bij de eenvoudige audiocassettes (IEC I, Type I, Normal) wordt toegepast. IJzeroxide is in de ijzerroest

ijzerroest Geoxideerd ijzer. Meestal in de vorm van ijzer(III)oxidehydraat (Fe2O3.xH2O) met wisselende samenstelling. Roodbruine massa die een veel ijzerspaat

ijzerspaat (sideriet) Mineraal uit de carbonaatgroep, chemische samenstelling FeCO3. Hardheid 4-4½, dichtheid ca. 3000 kg/m3. Trigonale, meest ijzerverbindingen

ijzerverbindingen Verbindingen van het element ijzer. Valentie normaal II+ (stabiel in reducerende omgeving) of III+ (stabiel in oxiderende omgeving). ijzer-koolstofdiagram

illiet Wit tot gelig glimmerachtig kleimineraal in samenstelling op te vatten als een overgangsproduct tussen kaolien en veldspaat. Speelt een belangrijke image slicer

image slicer Instrument dat in 1938 werd ontwikkeld door Ira S. Bowen, waarmee het beeldje van bijv. een planetaire nevel in segmentjes wordt 'gesneden'. imbibitie

IMB-detector

IMB-detector (Irvine-Michigan-Brookhaven-detector) Grote detector voor het verval van protonen, opgesteld in een verlaten zoutmijn onder Lake Erie imidazol

imbibitie Zwelling door wateropname, bekend van zaden, maar ook van stoffen als cellulose, gelatine en zetmeel.

imbricatie

imbricatie (Lat.: imbrex = dakpan) Dakpansgewijze ligging van afzettingsgesteenten in de geologie.

imidazol Heterocyclische koolstofverbinding. Kleurloze vaste stof, smeltpunt: 90°C, kookpunt: 257°C, dichtheid 1030 kg/m3; goed oplosbaar in wat

iminen

iminen 1. Reeks koolstofverbindingen, gekenmerkt door een =NH-groep. Ontstaan door inwerking van ammoniak op aldehyden en ketonen. Makkelijk immersie

immersie Weinig gebruikte term voor de intreding van een satelliet in de schaduwkegel van de planeet, het verdwijnen van een ster achter de maanrand immunologie

immunologie Tak van wetenschap die zich richt op de bestudering van het vermogen van het lichaam om specifieke afweerreacties te vormen bij contact impedantie

impedantie Weerstand die wisselstroom ondervindt in spoel of condensator tengevolge van het wisselende karakter van de wisselstroom dat remmend implosie

implosie Het met geweld ineenstorten van een ruimte in een vloeistof, vaste stof of een constructie. Door de verspreiding van schokgolven kan ook ernstige impuls (natuurk.)

impuls (natuurk.) Vectoriële grootheid die gelijk is aan het product van de massa en de snelheid van een lichaam. Symbool: p, met p=mv. Eenheid: IM-vervorming

IM-vervorming (intermodulatievervorming) Bij het gelijktijdig versterken van hoge en lage frequenties, zoals dat bij normale muziekweergave het geval inch

inch Eenheid voor lengte, in gebruik in Angelsaksische landen. Komt overeen met 0,0254 meter.

inclinatie

inclinatie (baanhelling) De hoek tussen het vlak waarin een hemellichaam beweegt en een referentievlak; in het geval van de planeten is het referentievlak Index Catalogue

Index Catalogue Catalogus van nevelachtige objecten en sterrenstelsels, die een aanvulling vormt op de New General Catalogue (NGC;1888) van indexcijfer

indexcijfer Verhoudingscijfer waarmee de groei of de vermindering van een bepaalde grootheid in de statistiek wordt aangegeven. Men stelt de waarde indexcijfer, enkelvoudig

indexcijfer, enkelvoudig Indexcijfer dat betrekking heeft op één grootheid. Bijvoorbeeld de jaaromzet van een onderneming. Men kiest de waarde va

indexcijfer, samengesteld

indexcijfer, samengesteld Indexcijfer dat betrekking heeft op het gemiddelde verloop van een aantal verwante grootheden. Bijvoorbeeld het prijsindexcijfer indexmineraal

indexmineraal Mineraal dat karakteristiek is voor een bepaalde graad van metamorfose van het gesteente waarin het voorkomt. Een indexmineraal voor Indiaan (sterrenk.)

Indiaan (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Indus.

indicator (scheik.)

indicator (scheik.) Stoffen die de chemische samenstelling van een mengsel door een kleuring kunnen aangeven. Berust op structuurveranderingen indigo

indigo Donkerblauwe, in vaste vorm roodglanzende kleurstof, die in verschillende planten voorkomt, o.a. de ook in Europa inheemse wede (Isatis tinctoria)

indium

indium Chemisch element, symbool In, atoomnummer 49; behoort tot de nevenreekselementen. Zilverwit, zeer zacht, glanzend metaal; smeltpunt: 156,61°indiumverbindingen

indiumverbindingen Verbindingen van het element indium. Normale valentie III+, soms ook I+, zelden II+. Belangrijk: indiumchloride InCl3, smeltpunt: inductie (natuurk.)

inductie (natuurk.) Door middel van een magneetveld opgewekte elektrische spanning in een geleider (zoals bijvoorbeeld een spoel) zonder dat er inductie, magnetische

inductie- Stroom die wordt opgewekt door een veranderend magnetisch veld dat door een stroomkring wordt omsloten.

inductie, magnetische Vectoriële grootheid die wordt gebruikt om de sterkte van het magnetisch veld aan te geven. Symbool: B. Eenheid: tesla (T).

Indus (sterrenk.)

Indus (sterrenk.) (afk. Ind, Nederlandse naam: Indiaan) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 20h25m en 23h25m rechte klimming inerte stof

inerte stof Stof die geen of nauwelijks chemische reacties ondergaat. Gebruikt voor opslag- en reactievaten, en dergelijke (glas, aluminium- en magnesiumoxide); inertiële besturing

inertiële besturing (inertial guidance, traagheidsbesturing) Besturings- en navigatiesysteem met behulp van drie onderling loodrecht opgestelde gyrokompassen inflatiehypothese

inflatiehypothese Hypothese die in 1979 werd opgesteld door de Amerikaanse natuurkundige Alan Guth als aanvulling op de klassieke oerknaltheorie. influentie (geo.)

influentie (geo.) Proces waarin een waterloop met een (tijdelijk) hoge waterstand water afgeeft aan het grondwater in de dalvlakte. Het wordt daar als influentie (natuurk.)

influentie (natuurk.) Het scheiden van positieve en negatieve ladingsdragers op een lichaam door er een geladen voorwerp in de buurt te houden. Houdt informatiekanaal

informatiekanaal Systeem waardoor informatie kan worden verzonden. De technische kwaliteit van een informatiekanaal kan uitgedrukt worden in

Infrared Space Observatory

Infrared Space Observatory (ISO) Europese kunstmaan voor het waarnemen van infrarode straling uit het heelal. De lancering van de satelliet vond infrarode cirrus

Infra-Red Telescope Facility

Infra-Red Telescope Facility (IRTF) Infraroodtelescoop van de Amerikaanse NASA, geplaatst op de 4200 meter hoge vulkaantop Mauna Kea op Infra-Rood Astronomische Satelliet

infrarode cirrus Zwakke infrarode straling, afkomstig van stof in het Melkwegstelsel. Infrarode cirrus werd ontdekt door de Nederlands-Amerikaanse infraroodsterrenkunde

Infra-Rood Astronomische Satelliet (Infra-Rood Astronomische Satelliet) Kunstmaan voor onderzoek aan de infrarode straling uit het heelal, gebouwd ingangsimpedantie

infraroodsterrenkunde Deelgebied van de sterrenkunde waarin men onderzoek verricht in enkele golflengtegebiedjes tussen 1000 ?m (1 mm) en 0,6

ingangsimpedantie Inwendige weerstand van een versterkeringang. Voor een zo effectief mogelijke signaaloverdracht is het van belang dat de impedantie Ingold, Christopher Kelk

Ingold, Christopher Kelk (1893-1970) Brits chemicus, van 1924-1930 hoogleraar te Leeds, van 1930-1961 te Londen. Zijn belangrijkste werk betrof Ingram, Vernon Martin

Ingram, Vernon Martin (geb. 1924) Duits-Amerikaans biochemicus, onderzocht de vorming van de rode bloedkleurstof (hemoglobine) tijdens de ontw

ingressie

ingressie Het verschijnel dat de zee lage delen van het land binnendringt. Dit gebeurt zowel bij zeespiegelstijging als bij daling van het land.

inhibitor

inhibitor Stof die een chemische reactie kan vertragen; werking tegengesteld aan die van katalysatoren. Werken meestal via wegvangen van reactieve inklinking

inklinking Verdichting van samendrukkende bodemlagen. Veelal is dit het gevolg van de afzetting van nieuwe bodemlagen (klei) of de vorming van inkoling

inkoling Omzetting van organogeen materiaal in koolstof. Planten bestaan uit chemische verbindingen van vooral koolstof, waterstof en zuurstof. Wanneer Innes, Robert Thorburn Ayton

Innes, Robert Thorburn Ayton (1861-1933) Zuid-Afrikaans astronoom van Schotse afkomst, was eerst secretaris van de Engelse sterrenwacht in Kaap inosilicaten

ino's Verzamelnaam voor de hypothetische deeltjes die natuur- en sterrenkundigen hebben bedacht om het probleem van de niet-baryonische donkere Inselberg

inosilicaten Silicaten, waarin de SiO4-tetraëders oneindig lange enkelvoudige of dubbele ketens vormen. Langs deze ketens zijn de kristallen makkelijk ino's

Inselberg Steile berg met afgeronde top, die zich veelal geïsoleerd in het landschap bevindt en uit granietachtig gesteente is opgebouwd. Ontstaan door insertie

insertie Tussenvoeging; mutaties in het DNA van chromosomen kunnen worden veroorzaakt doordat in de bestaande vaste volgorde van nucleotidebasen inslag

inslag Het op het aardoppervlak neerkomen van een meteoriet of een ander relatief klein hemellichaam, zoals een komeet of een planetoïde. Inslagen inslagbekken

inslagbekken Groot, min of meer cirkelvormig bekken op het oppervlak van een planeet of een planeetmaan, ontstaan bij de inslag van een grote planetoïde. insolatie

insolatie (bezonning) Geomorfologische naam voor sterke zonnestraling. In woestijnen worden stenen overdag door insolatie verhit, waardoor ze uitzetten. inspoeling

inspoeling Proces waarbij in dieper gelegen, duidelijk herkenbare lagen van de bodem (bodemhorizont) materiaal wordt afgezet door overtollig water inspoelingshorizont

inspoelingshorizont Duidelijk herkenbare laag in de bodem die gekenmerkt wordt door het overheersen van inspoeling. Materiaal uit de bovenste lagen instraling

instraling De hoeveelheid energie die het aardoppervlak bereikt. Omdat bij de polen de zonnestralen schuin invallen, is de hoeveelheid instraling per insuline

insuline Hormoon uit de bèta-cellen van de eilandjes van Langerhans in de alvleesklier. Verlaagt de bloedsuikerspiegel, o.a. door bevordering van de integreren (wisk.)

integreren (wisk.) Het bepalen van de primitieve functie van een gegeven functie; oorspronkelijk een methode om oppervlakten en inhouden te berekenen. integrerende regelaar

integrerende regelaar Lineaire regelaar die op iedere afwijking van de ingestelde waarde reageert met een bepaalde snelheid waarmee de correctie Intelsat

Intelsat (International Telecommunications Satellite Organization) Beherende instantie van de Intelsat-satellieten. In de 12 GHz Ku-band zijn er verschillende intensiteitsinterferometer

intensiteitsinterferometer Interferometer waarin de intensiteiten van sterlicht, opgevangen door twee ver uit elkaar staande spiegels, met elkaar gec

interacting galaxies

interacting galaxies Engelse term voor sterrenstelsels die blijkens hun merkwaardige vorm een getijdenwerking op elkaar uitoefenen. Zulke stelsels interferentie (sterrenk.)

Inter-Agency Consultative Group (IACG) Samenwerkingsverband van verschillende ruimtevaartagentschappen, in het leven geroepen voor het coördineren intraclustergas

interferentie (sterrenk.) Samenwerken van twee of meer golven, zodat uitdoving en versterking van de golven kan optreden. Interferentie komt voor

interferometer

interferometer Instrument waarmee men twee afzonderlijke lichtbundels van dezelfde bron met elkaar laat interfereren. In de sterrenkunde wordt de interferon

interferon (IFN) Eiwit dat door cellen in het lichaam wordt gemaakt als reactie op het binnendringen van virussen. De belangrijkste directe werking intergalactische materie

intergalactische materie Materie die zich tussen de sterrenstelsels bevindt, soms zichtbaar in de vorm van zwak oplichtende gasslierten tussen de stelsels, intergalactische ruimte

intergalactische ruimte Ruimte die zich tussen de sterrenstelsels bevindt. Naar aardse maatstaven volkomen 'leeg', d.w.z. wij kunnen geen vacuüm

interglaciaal

interglaciaal (tussenijstijd) Fase van een ijstijdvak waarin tijdelijk twee koude periodes (ijstijden of glacialen) van elkaar gescheiden worden door relatief intermediaire vectorbosonen

intermediaire vectorbosonen De krachtdragende deeltjes van de zwakke kernkracht. Er zijn drie intermediaire vectorbosonen, die aangeduid worden Internationaal Geofysisch Jaar

Internationaal Geofysisch Jaar (IGY) Internationaal onderzoek van atmosferische verschijnselen (ionosfeer, poollicht, Van Allen-gordel in de magnetosfe

International Cometary Explorer

International Cometary Explorer (ICE) Amerikaanse ruimtesonde die als eerste van nabij een komeet onderzocht. ICE werd oorspronkelijk als ISEE-International Committee on Space Research

International Committee on Space Research (COSPAR) Internationaal orgaan voor de ontwikkeling en coördinatie van projecten op het gebied International Organization for Standardization

International Organization for Standardization (ISO) Overkoepelend orgaan van nationale normalisatieorganisaties, gevestigd in Genève. Heeft als International Sun-Earth Explorer

International Sun-Earth Explorer (ISEE) Reeks van drie Amerikaans-Europese ruimtesondes voor onderzoek aan de wisselwerking tussen zon en International Ultraviolet Explorer

International Ultraviolet Explorer (IUE) Zeer succesvolle Amerikaans-Europese kunstmaan voor het waarnemen van ultraviolette straling uit het heelal. Internationale Astronautische Federatie

Internationale Astronautische Federatie (IAF) Overkoepelende organisatie, in 1951 opgericht, waarin verenigingen en organisaties op het gebied Internationale Astronomische Unie

Internationale Astronomische Unie (IAU) Internationale sterrenkundige organisatie, in 1919 opgericht te Brussel, met als doel het coördineren en Internationale Meteorologische Organisatie

Internationale Meteorologische Organisatie (IMO; OMI; Organisation Météorologique Internationale) Organisatie opgericht in 1873 te Wenen, interplanetaire materie

interplanetaire materie Materiaal dat zich in de ruimte tussen de planeten bevindt, bestaande uit gas, stof en gruis. De dichtheid van de interplanetaire interpluviaal

interpluviaal Perioden van geringe regenval, zoals die uit de pleistocene ontwikkeling van equatoriaal Afrika en andere tropische gebieden naar voren interpolatie

interpolatie Inlassing.

interstadiaal

interstadiaal Korte periode gedurende een ijstijd die gekenmerkt wordt door een tijdelijke verhoging van de temperatuur.

interstellaire materie

interstellaire materie Materie die zich in de ruimte tussen de sterren bevindt, bestaande uit gas en stof. De dichtheid van het interstellaire gas bedraagt interstellaire moleculen

interstellaire moleculen Moleculen die deel uitmaken van de interstellaire materie. Er zijn inmiddels vele tientallen verschillende moleculen ontdekt, interstitiële verbinding

interstitiële verbinding Verbinding met een binnen zekere grenzen variabele samenstelling doordat kleine atomen opgenomen kunnen worden in de intertropische convergentiezone

intertropische convergentiezone Het gebied waar de noordoostpassaat en de zuidoostpassaat elkaar ontmoeten, globaal gelegen in de buurt van de interval (wisk.)

interval (wisk.) Verzameling van alle reële getallen tussen twee gegeven getallen (de eindpunten van het interval). Een soortgelijke definitie wordt in interval, gesloten

interval- Een meetschaal waarbij de verschillende waarden in verhouding staan tot de verschillen van de afgezette variabelen. Men neemt bijvoorbeeld schaal, metrische

interval, gesloten (segment) Interval dat beide eindpunten bevat. Notatie: [a,b], wat wil zeggen dat daarin alle reële getallen x zitten, waarvoor geldt: interval, halfopen

interval, halfopen Interval dat slechts een van zijn twee eindpunten bevat. Notatie: [a,b>, wat wil zeggen dat daarin alle reële getallen x zitten, waar

interval, open

interval, open Interval dat geen van zijn eindpunten bevat. Notatie: <a,b>, wat wil zeggen dat daarin alle reële getallen x zitten, waarvoor geldt: a<x<Inter-Agency Consultative Group

intraclustergas Heet gas dat zich tussen de sterrenstelsels in een cluster bevindt. De aanwezigheid van dit gas wordt afgeleid uit de röntgenstraling intramontaan bekken

intramontaan bekken Sedimentatiegebied dat door gebergten is omgeven. Komt veel voor tijdens de vorming van plooiingsgebergten. Tussen de op

intreepupil

intreepupil Diameter van de intredende lichtbundel bij optische instrumenten. In de praktijk meestal gelijk aan de diameter van het objectief.

intrinsieke factor

intrinsieke factor (intrinsic factor) In de maag gevormde stof, die nodig is voor de opname van vitamine B-12 in de dunne darm.

intrusie

intrusie Het binnendringen in gesteenten en het aldaar stollen van magmatisch materiaal in de aardkorst. Naar de vorm die het intrusiegesteente daarbij intuïtionisme

intuïtionisme Filosofische stroming in de wiskunde waarin de wiskunde wordt gezien als een construerende activiteit van de menselijke geest. Grondlegger: invalshoek (meteo.)

invalshoek (meteo.) De hoek die de zonnestralen maken met het aardoppervlak. Op hogere breedte (richting polen) is deze hoek kleiner dan op lage invalshoek (techn.)

invalshoek (techn.) (hoek van inval) Hoek tussen de normaal van een oppervlak en de op het oppervlak invallende lichtstraal. Dit oppervlak kan het inversie (meteorologie)

inversie (meteorologie) (ook: temperatuurinversie) Situatie waarin met het toenemen van de hoogte de temperatuur van de lucht stijgt. Normaal ge

invertsuiker

invertsuiker Mengsel van gelijke delen glucose en fructose. Ontstaat bij de inversie van rietsuiker (inwerking van zuren of van het enzym invertase, Io (sterrenk.)

Io (sterrenk.) Binnenste van de vier grote Galileïsche manen van Jupiter, in 1610 ontdekt door de Italiaanse astronoom Galileo Galilei. De afstand van ion

ion Positief of negatief geladen atoom of molecule, ontstaan door verwijdering resp. toevoeging van elektronen aan een deeltje. Dit kan gebeuren via ionenwisselaar

ion, centraal Ion dat het centrale deeltje vormt van een complex ion.

ion, complex

ion, complex (coördinatie-ion) Ion opgebouwd uit een centraal deeltje en twee of meer omringende deeltjes (liganden genaamd). Komt voor in tal van ion, moleculeion,

ion, negatief

ion, negatief (anion) Ion met negatief ladingsoverschot. Beweegt naar een positieve elektrode (anode) toe.

ion, positief

ion, positief (kation) Ion met positief ladingsoverschot. Beweegt naar een negatieve elektrode (kathode) toe.

--ionen). Bijna carboniumion

ionenwisselaar Materiaal dat ionen uit de omgeving kan opnemen en eventueel uitwisselen tegen andere ionen. Meestal op basis van een kunststof ionisatie

ionisatie- Manometer waarin het te meten gas wordt geïoniseerd. De gevormde positieve ionen bewegen dan naar een negatieve kathode

ionisatie Proces waarbij ionen ontstaan uit neutrale deeltjes. Twee typen: 1. Er ontstaan positieve ionen en vrije elektronen, bijv. door de inwerking ionisatiegraad

ionisatie-energie Energie die nodig is om een elektron uit een atoom, molecule of kristal los te maken. Wordt meestal uitgedrukt in elektronvolts.

ionisatiegraad Mate waarin een stof is gesplitst in ionen of in ionen en elektronen. Vooral van belang in oplossingen, waarin sterke elektrolyten, zoals ionisatiekamer

ionisatiekamer Met gas gevulde ruimte voorzien van een anode en een kathode, die na ionisatie door een elementair deeltje of straling de negatief geladen ionisatie-energie

ioniserende straling

ioniserende straling (radioactieve straling) Straling met een ioniserende werking, dat wil zeggen dat de straling voldoende energie in zich draagt om ionosfeer

ionosfeer Laag in de dampkring van de aarde tussen ca. 60 en ca. 500 km hoog, waarin vrijwel alle atomen en moleculen geïoniseerd zijn als gevolg ion, centraal

Ipatjev, Vladimir Nikolajevitsj

Ipatjev, Vladimir Nikolajevitsj (1867-1952) Amerikaans chemicus van Russische afkomst, hoogleraar te Sint-Petersburg (1898-1916), daarna adviseur iridium

iridium Chemisch element, symbool Ir, atoomnummer 77, behoort tot de platinagroep. Zilverwit, zeer hard, maar bros metaal; smeltpunt: 2443°C, ko

Iris (sterrenk.)

Iris (sterrenk.) Planetoïde nr. 7, in 1847 ontdekt door Hind. Iris heeft een omlooptijd van 3,686 jaar en een middellijn van ca. 210 km. Het is een van irradiatie

irradiatie 1. Het verschijnsel dat een helder voorwerp tegen een donkere achtergrond groter lijkt dan een even groot donker voorwerp tegen een heldere Isaac Newton Telescope

Isaac Newton Telescope (INT) Spiegeltelescoop met een spiegelmiddellijn van 2,5 meter op het Roque de los Muchachos-observatorium op La Palma ISF

ISF International Softball Federation, de organisatie die zich wereldwijd bezighoudt met softbal.

Ishtar Terra

Ishtar Terra Grote hoogvlakte op het noordelijk halfrond van de planeet Venus, ongeveer even groot als Australië, met een gemiddelde hoogte van isoamplitude

isoamplitude Lijn die plaatsen met elkaar verbindt die gedurende een bepaalde periode of op een bepaald moment dezelfde amplitude hebben, d.w.isobaar

isobaar 1. Lijn die alle punten van gelijke (atmosferische) druk verbindt. 2. Een van twee of meer atoomkernen met hetzelfde massanummer, maar een isobath

isobath (ook: dieptelijn) Lijn die alle punten van gelijke diepte van de zee met elkaar verbindt.

isochoor

isochoor 1. Lijn die punten met een gelijk volume met elkaar verbindt. Bijv. de lijnen in een pT-diagram. 2. Van gelijk volume.

isochron

isochron Lijn in het Hertzsprung-Russell-diagram die sterren met dezelfde leeftijd verbindt.

isoclinen

isoclinen Lijnen op de wereldkaart die punten met gelijke inclinatie verbinden.

isocyanaten

isocyanaten Verbindingen met algemene formule R-N=C=O, met R als een metaalion of een koolstofketen. Isomeer met cyanaten, waarmee veelal isocyaniden

isocyaniden (carbylaminen, isonitrillen) Verbindingen met formule R-NC, met R als een koolstofgroep. Isomeer met nitrillen, waar de isocyaniden isofoot

iso-elektrisch punt

iso-elektrisch punt Die waarde van de pH waarbij de elektrische geleidbaarheid van een oplossing van een verbinding die zowel zure als basische groepen iso-elektronische verbindingen

iso-elektronische verbindingen Verbindingen die evenveel elektronen bevatten, bijvoorbeeld: CO, N2 en HCN. Soms is er sprake van een vergelijkbare iso-enzymen

iso-enzymen Enzymen met een van het gangbare type afwijkende bouw, die echter wel dezelfde werking vertonen. De verschillen in bouw zijn in dit jaar

isofoot Lijn die punten van gelijke helderheid (of zwarting) op een fotografische plaat verbindt. Met behulp van deze lijnen kan men een helderheidskaart isogonen

isogonen Lijnen op de wereldkaart die punten met gelijke declinatie verbinden.

isohelie

isohelie Lijn die punten met elkaar verbindt waar gedurende een bepaalde periode de zon even langdurig heeft geschenen.

isohyeet

isohyeet Lijn die punten met elkaar verbindt, waar gedurende een bepaalde periode evenveel neerslag is gevallen.

isohypse

isohypse (ook: hoogtelijn) Lijn die punten van gelijke hoogte met elkaar verbindt.

isoiso-

isoleucine

isoleucine essentiële aminozuur, formule HOOC-CHNH2-CHCH3-CH2-CH3. Dagelijkse behoefte ca. 1,4 g.

isomerie

isomerie Het verschillen van de chemische en fysische eigenschappen van stoffen met hetzelfde molecuulgewicht. In de kernfysica een aanduiding van isomerie, axiaal-equatoriaalisomerie,

isomerie, cis-transisomerie,

isomerie, conformatieisomerie,

isomerie, constitutieisomerie,

isomerie, enantiomere

isomerie, enantiomere Stereo-isomerie waarbij de isomere vormen elkaars spiegelbeeld zijn; de isomere vormen heten enantiomeren. Meest bekend

isomerie, plaatsisomerie,

isomerie, structuurisomerie,

isopreen Verbinding die behoort tot de onverzadigde koolwaterstoffen. Kleurloze, reactieve vloeistof, kpt. 34°C, spt. -120°C, dichtheid 681 kg/m3. isostasie

isostasie Toestand van drijvend evenwicht waarin de aardkorst verkeert ten opzichte van de aardmantel. Door de plasticiteit van de buitenste laag van isotherm

isotherm 1. Lijn die punten met een gelijke temperatuur met elkaar verbindt. Bijv. de lijnen in een pV-diagram. 2. Van gelijke temperatuur.

isotopen

isotopen Atomen met hetzelfde atoomnummer (aantal protonen in de atoomkern), maar met verschillende atoommassa, als gevolg van een verschillend isotropie

isotropie Verschijnsel dat materialen in alle richtingen dezelfde eigenschappen bezitten.

jaar (natuurk.)

jaar (natuurk.) Natuurkundige eenheid voor tijd; symbool: a. Komt overeen met 31,5569.106 seconden.

jaar Tijd die verloopt gedurende één omloop van de aarde om de zon. Het tropische jaar (tijd tussen twee opeenvolgende lente-equinoxen) duurt 365

jaarlijkse neerslag

jaarlijkse neerslag De gemiddelde hoeveelheid neerslag die in een jaar in een bepaald gebied valt. Om te weten of deze neerslag al dan niet gelijkmatig jaarlijkse neerslagverdeling

jaarlijkse neerslagverdeling De verdeling van de neerslag over de verschillende maanden van het jaar. Indien elke maand in een gebied evenveel neersl

jaarstijl

jaarstijl Bepaling van het begin van het jaar. In de Middeleeuwen werden verschillende jaarstijlen gehanteerd: onder meer de kerststijl (die op 25 december jaartemperatuur, gemiddelde

jaartemperatuur, gemiddelde Temperatuur berekend door de gemiddelde maandtemperaturen bij elkaar op te tellen en te delen door 12.

Jachthonden (sterrenk.)

Jachthonden (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Canes Venatici.

Jacobi, Carl Gustav Jacob

Jacobi, Carl Gustav Jacob (1804-1851) Duits wiskundige, hoogleraar te Köningsberg (1827) en Berlijn (1843). Ontwikkelde de theorie van de determin

jacobsstaf

jacobsstaf In onbruik geraakt sterrenkundig instrument voor het meten van hoeken aan de hemel, bestaande uit een staaf met schaalverdeling, waarover Jacquin, Nikolaus Josef

Jacquin, Nikolaus Josef (1727-1817) Nederlands natuurwetenschapper, hoogleraar mijnbouw en chemie te Schemnitz (Hongarije, 1763) en chemie jade

jade Compact aggregaat van twee mineralen, de pyroxeen jadeet en de amfibool nefriet. Verschillen in de onderlinge verhouding komen tot uiting in jadeïet

jadeïet Zeldzaam mineraal van de groep der inosilicaten, monocliene pyroxeen, hardheid 6½, dichtheid circa 3250 kg/m3. Komt voor in wit tot groene Jager, Cornelis de

Jager, Cornelis de (geb. 1921) Nederlands astronoom, hoogleraar o.a. te Utrecht (1960) en president van COSPAR (1972-78). Verrichtte onderzoek James Clerk Maxwell Telescope

James Clerk Maxwell Telescope (JCMT) Telescoop voor het waarnemen van straling op millimetergolflengten, in 1987 door Nederland en Groot-jansky

jansky (Jy) Eenheid voor de stralingsintensiteit van radiobronnen, genoemd naar Karl G. Jansky. 1 Jy is gelijk aan 10?26 watt per vierkante meter per Jansky, Karl Guthe

Jansky, Karl Guthe (1905-1950) Amerikaans radiotechnisch ingenieur en ontdekker van de kosmische radiostraling (1931). Aanleiding hiertoe was Janssen, Pierre-Jules César

Janssen, Pierre-Jules César (1824-1907) Frans astronoom, oprichter (1876) en directeur van de sterrenwacht te Meudon. Ontdekte in 1868 een onbekende

januari

januari Eerste maand van het jaar, ook louwmaand genoemd, hetgeen vermoedelijk een verbastering van looimaand is. Hij telt 31 dagen en ontleent

Janus (sterrenk.)

Janus (sterrenk.) Een van de binnenste manen van Saturnus, draait op een gem. afstand van 159.000 km, d.w.z. 20.000 km buiten de ring om de planeet. Japetus

Japetus Een van de buitenste manen van de planeet Saturnus, in 1671 ontdekt door de Italiaans-Franse astronoom Jean-Dominique Cassini. De afstand jaspis

jaspis Roodgekleurde variëteit van chalcedoon (kwarts, SiO2), met een sterk op vuursteen gelijkend uiterlijk. Vaak iets gevlekt en daarom (vooral in Jeans, James Hopwood

Jeans, James Hopwood (1877-1946) Brits wis- en sterrenkundige, hoogleraar te Cambridge (1904), Princeton (1905), Cambridge (1910), verbonden

Jensen, Johannes Hans Daniel

Jensen, Johannes Hans Daniel (1907-1973) Duits natuurkundige, hoogleraar te Hannover (1941) en Heidelberg (1949). Werkterrein: kernonderzoek. JET

JET (Joint European Torus, ook wel Tokamak) Een energieproject van de Europese Gemeenschap, bedoeld om te experimenteren met kernfusie en te jet

Jet Propulsion Laboratory (JPL) Vluchtleidingscentrum van vrijwel alle onbemande Amerikaanse ruimtevluchten, gevestigd in Pasadena (Californië). jodaten

jet Snelle, sterk gebundelde uitstroming van materie, waarneembaar door het uitzenden van radiostraling en/of zichtbaar licht. Op de kern van een komeet Jet Propulsion Laboratory

jodaten Verbindingen. Sterke oxidatiemiddelen, minder effectief dan bromaten en chloraten. Bereiding: door (elektrolytische) oxidatie van jodiden.

jodiden

jodiden Verbindingen die het jodide-ion I- bevatten. De jodiden van de meeste metaalionen zijn goed oplosbaar (uitzonderingen onder andere: PbI2, jodium

jodium (jood, I) Chemisch element dat een essentieel bestanddeel van voedsel vormt, vanwege het feit dat het in de schildklier wordt ingebouwd in jodiumverbindingen

jodiumverbindingen Verbindingen van het element jodium. Valenties: I- (jodiden), III+, V+ (jodaten) en soms ook I+ of VII+. Vormt met halogenen jodometrie

jodometrie Chemische analyse van oxiderende of reducerende stoffen met behulp van jodiden of jodium. Met oxiderende stoffen wordt de hoeveelheid Jodrell Bank

Jodrell Bank Radiosterrenwacht van de universiteit van Manchester, ca. 40 km ten zuiden van deze stad gelegen. De grootste radiotelescoop is de Lovell- Joekawa, Hideki

Joekawa, Hideki (1907-1981) Japans natuurkundige, hoogleraar in Kyoto (1939-1970), met onderbreking voor werkzaamheden in de VS (1948-19

Joliot, Jean Frédéric (1900-1958) Frans chemicus en natuurkundige. Ontdekte de verhoogde werking van gemodereerde neutronen en de vorming jong gebergte

Joliot-Curie, Irène

Joliot-Curie, Irène (1897-1956) Frans chemica, hoogleraar te Parijs. Dochter van echtpaar Curie. Onderzocht radioactieve isotopen en ontdekte samen Joliot, Jean Frédéric

jong gebergte Gebergte dat pas recent is ontstaan, waardoor erosieve processen nog geen kans hebben gehad de toppen aan te tasten. Het heeft daarom jonge duinen

jonge duinen Duinen aan de kust van Nederland die in het Holoceen gedurende de periode 1200-1600 zijn gevormd. Deze periode werd gekenmerkt joodjoodkali

joodjoodkali Oplossing van jodium in kaliumjodide. Tegenwoordig vaak ook in natriumjodide (joodjoodnatron). De oplosbaarheid van jodium in jodiden Jordan, Marie Ennemond Camille (Camille)

Jordan, Marie Ennemond Camille (Camille) (1838-1922) Frans wiskundige, hoogleraar aan de Ecole Polytechnique te Parijs (1876-1912) en docent Josephson, Brian David

Josephson, Brian David (geb. 1940) Brits natuurkundige, sinds 1974 hoogleraar te Cambridge. Kreeg de Nobelprijs voor natuurkunde van 1973 toege

joule

joule 1. Afgeleide eenheid voor energie of arbeid genoemd naar de Franse natuurkundige J.P. Joule. Symbool: J. Een joule is de arbeid die door een Joule, James Prescott

Joule, James Prescott (1818-1889) Brits natuurkundige. Beschreef voor het eerst de magnetostrictie en rekende de snelheid van moleculen in een

Joy, Alfred H.

Joy, Alfred H. (1882-1973) Amerikaans astronoom, werkte op de Yerkes-sterrenwacht (1914) en van 1915 tot 1948 op Mount Wilson, van welke sterrenwacht juli

juli Zevende maand van het jaar, ook hooimaand genoemd. Hij telt 31 dagen en ontleent zijn naam aan Julius Caesar, die in juli geboren werd. Op de Juliaanse dag

Juliaanse dag (JD) Nummer van een dag volgens een in de 16e eeuw door Joseph Justus Scaliger ontwikkeld systeem, waarbij het nummer gelijk is Juliet

Juliet Een van de kleine manen van de planeet Uranus, in januari 1986 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaanse ruimtesonde Voy

juni

juni Zesde maand van het jaar, ook zomermaand genoemd. Hij telt 30 dagen en ontleent zijn naam aan de Romeinse godin Juno.

Juno (sterrenk.)

Juno (sterrenk.) Planetoïde ontdekt in 1804. Omlooptijd 4,36 jaar, grootste afstand tot de zon 3,35 AE, kleinste 1,98 AE, inclinatie 13°, vermoedelijke jupiter

Jupiter (sterrenk.) Vijfde en grootste planeet van het zonnestelsel. Gem. afstand tot de zon 5,2 AE, omlooptijd 11,9 jaar, inclinatie 1,3°, diameter 11,2 Jupiterfamilie

jupiter Term die soms wordt gebruikt als soortnaam voor hypothetische objecten in het heelal die veel op de planeet Jupiter lijken: samenballingen van Jupiter (sterrenk.)

Jupiterfamilie Groep van kortperiodieke kometen waarvan het aphelium in de buurt van de Jupiterbaan ligt. Kometen uit de Jupiterfamilie zijn hoogstwaarschijnlijk Jura (geologie)

Jura (geologie) Middelste periode van het Mesozoïcum, 210-140 miljoen jaar geleden. Aan het begin van het Jura breidde een grote transgressie zich Jura, Boven

Jura, Boven (Malm, Witte Jura) Serie en tijdperk van het Jura, circa 155-136 miljoen jaar oud. De zee trok zich na de grote uitbreiding langzaam terug, Jura, Midden

Jura, Midden (Dogger, Bruine Jura) Serie en tijdperk in het Jura, circa 177-155 miljoen jaar oud. De zich uitbreidende zee bedekte vrijwel geheel Europa Jura, Onder

Jura, Onder (Lias, Zwarte Jura) Serie en tijdperk in het Jura, circa 200-177 miljoen jaar oud. De zee breidde zich geleidelijk uit (onder andere over kaar

kaar (ijsnis; Du.: Kar) Sterk verdiepte amfitheatervormige uitholling die zich steeds verder achterwaarts de bergwand invreet. Ontstaat door de vorstverwering kaart (geo.)

kaart (geo.) Verkleinde en vereenvoudigde weergave van de aarde (of een deel daarvan) in een plat vlak. De mate van verkleining, de schaal van de Kahn, Herman

Kahn, Herman (1922-1983) Amerikaans informatietheoreticus. Werkte als militair analist en senior fysicus bij de Rand Corporation (1948-61). Hield kainiet

kainiet Mineraal uit de sulfaatgroep, behorend tot de waterhoudende sulfaten. Monokliene kristallen. Gevormd door indamping (evaporieten). Komt Kaiser, Friedrich

Kaiser, Friedrich (1808-1872) Nederlands astronoom, directeur van de sterrenwacht te Leiden (1837), hoogleraar (1845). Verving de oude sterrenwacht kalender

kalender Een kalender is een kunstmatige indeling van de tijd in kleinere en grotere eenheden op basis van sterrenkundige verschijnselen. De kleinste kalenderhervorming

kalender, Babylonische Een van de oudste kalenders, de Babylonische kalender, was gebaseerd op de beweging van de maan, al werd ernaar gestreef

kalender, Chinese

kalender, Chinese De indeling van de oude Chinese kalender is niet met zekerheid te achterhalen, omdat in het jaar 213 v. C. op last van de toen heersende kalender, christelijke

kalender, christelijke De christelijke kalender heeft tot doel de regeling van de godsdienstige feestdagen, met name die van de paasdatum. De vroege kalender, eeuwigdurende

kalender, eeuwigdurende Kalender waarop de datum en de dag van de week voor honderden jaren in de toekomst zijn af te lezen. Naast uitvoeringen

kalender, Egyptische

kalender, Egyptische In het begin van de Egyptische beschaving werd een eenvoudige maar onnauwkeurige Egyptische kalender gebruikt. Men kende

kalender, gregoriaanse

kalender, gregoriaanse Kalenderrekening genoemd naar paus Gregorius XIII, die op 4 oktober 1582 werd ingevoerd als correctie op de juliaanse kalender, Griekse

kalender, Griekse De oude Griekse kalender was aanvankelijk een maankalender met afwisselend 29 en 30 dagen. Het etmaal begon bij zonsondergang. kalender, joodse

kalender, joodse De joodse kalender is nauw verwant met de Babylonische: de maand begint wanneer de maansikkel kort na nieuwe maan weer is kalender, juliaanse

kalender, juliaanse Kalender die in het jaar 44 v. C. werd ingevoerd door Julius Caesar op advies van de Alexandrijnse astronoom Sosigenes om een kalender, Romeinse

kalender, Romeinse Aanvankelijk was in het oude Rome een jaar van 10 maanden in gebruik. Er waren vier maanden van 31 dagen: maart, mei, ju

kalenderhervorming De huidige mens is zodanig met zijn kalender opgegroeid dat hij zich niet stoort aan de erin voorkomende onregelmatigheden kalender, Babylonische

kalisalpeter

kalisalpeter Mineraal uit de carbonaatgroep, behorend tot de nitraten; chemische samenstelling KNO3. Dichtheid 2100 kg/m3. Vormt kleurloze rombische kalium

kalium (K) Chemisch element dat bij mens en dier o.a. belangrijk is voor het handhaven van het osmotische evenwicht en betrokken is bij spier- en

kaliumcarbonaat

kaliumcarbonaat (potas; kaliumtrioxocarbonaat) Witte, hygroscopische stof, smeltpunt: 891°C; dichtheid 2428 kg/m3. Vormt met water verschillende kaliumchloride

kaliumchloride (chloorkali) Verbinding met formule KCl. Kleurloze vaste stof; smeltpunt: 776°C; dichtheid 1984 kg/m3. Goed oplosbaar in water. kaliumverbindingen

kaliumverbindingen Verbindingen van het element kalium. Valentie I+, vrijwel uitsluitend ionogene verbindingen die bijna alle goed oplosbaar zijn. kaliveldspaat

kaliveldspaat Verzamelnaam voor enkele tektosilicaten. De soort hangt af van de vormingstemperatuur. Zo ontstaan bij afnemende temperatuur sanidien, kalkspaat

kalkspaat Meest voorkomende variëteit van het mineraal calciet. Kleine, doffe trigonale kristallen. Mineralogisch het belangrijkste bestanddeel der kalksteen

kalksteen Uit calcietkristallen opgebouwd gesteente, vaak gekleurd door bijmenging van ijzerverbindingen (geelbruin) of bitumineuze stoffen (zwart). kalkzandsteen

kalkzandsteen Gesteente met het korrelige karakter van zand, dat echter slechts gedeeltelijk uit kwarts is opgebouwd. Of er liggen talrijke kalkkorrels Kaluza-Klein-theorie

Kaluza-Klein-theorie Theorie waarin men de unificatie van de natuurkrachten tracht te realiseren door uit te gaan van meer dan vier dimensies. In 1919 kamduin

kamduin Duinvorm die bij voortgaande verstuiving onder invloed van wind ontstaat uit een paraboolduin doordat de flanken zeer groot worden. Gaat kame

kame Heuveltje in het landschap ontstaan tijdens het afsmelten van een gletsjer, doordat smeltwater morenemateriaal in spleten onder het ijs ophoopte. Kameleon (sterrenk.)

Kameleon (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Chamaeleon.

Kamerlingh Onnes, Heike

Kamerlingh Onnes, Heike (1853-1926) Nederlands natuurkundige. Heeft vooral bekendheid gekregen door zijn onderzoekingen van stoffen bij lage kamfer

kamfer Koolstofverbinding; koolstofskelet met zesringstructuur en één brugatoom; behoort tot de terpenen en de ketonen. Witte, sterk ruikende vaste Kamiokande

Kamiokande (Kamioka Nucleon Decay Experiment) Detector in een verlaten mijn te Kamioka (Japan), oorspronkelijk gebouwd om het verval van Kamp, Peter van de

Kamp, Peter van de (1901-1995) Nederlands-Amerikaans astronoom, verbonden aan de McCormick-en de Lick-sterrenwacht (vanaf 1923) en directeu

kan (natuurk.)

kan (natuurk.) Japanse eenheid voor massa; komt overeen met 3,75 kg.

kanaalstralen

kanaalstralen Stroom positief geladen deeltjes die in een buis, gevuld met gas onder lage druk, naar de kathode bewegen. Doorboort men de kathode kans

kans De waarschijnlijkheid dat iets plaats zal vinden. Een kans wordt meestal aangeduid met de letter P en weergegeven als een getal van nul tot en kansverdeling

kansverdeling Een statistische weergave van de grootte van de waarschijnlijkheid dat een variabele haar mogelijke waarden zal aannemen. De kansverdeling kantelfrequentie

kantelfrequentie Frequentie waarbij een luidspreker in een twee- of meerwegsysteem het werk van een andere luidspreker overneemt. Elke luidspreker kaolien

kaolien (porseleinaarde) Delfstof voornamelijk bestaand uit kaoliniet, een verweringsproduct van veldspaten. Witte vaste stof, die met water tot een Kapitza, Peter Leonidovitsj

Kapitza, Peter Leonidovitsj (1894-1984) Russisch natuurkundige, werkzaam bij Rutherford in Cambridge (1921-1934), sinds 1955 hoogleraar in Kapteyn-stelsel

Kapteyn, Jacobus Cornelius

Kapteyn, Jacobus Cornelius (1851-1922) Nederlands sterrenkundige. Hij werd in 1878 hoogleraar sterrenkunde te Groningen en richtte daar het karaat

Kapteyn-stelsel Model van het Melkwegstelsel, in het begin van de 20e eeuw opgesteld door de Nederlandse astronoom Jacobus Kapteyn. Volgens Kapteyn-telescoop

Kapteyn-telescoop Brits-Nederlandse telescoop op het Roque de los Muchachos Observatorium op La Palma (Canarische Eilanden), met een spieg

karaat Maat voor het goudgehalte van een legering, geeft het aantal delen goud aan op 24 delen van een legering. 18 karaats goud bestaat dus voor kardinaalgetal

kardinaalgetal Aantal elementen van een verzameling. Verzamelingen met hetzelfde aantal elementen bezitten hetzelfde kardinaalgetal. Wordt gebruikt Karle, Jerome

Karle, Jerome (geb. 1918) Amerikaans chemicus. Kreeg samen met H.A. Hauptman de Nobelprijs voor chemie van 1985 toegekend voor de theore

karmijnrood

karmijnrood Rode kleurstof gewonnen uit wijfjes van de schildluis Coccus cacti die op cactussen leeft. Bevat karmijnzuur, dat meestal in de vorm van karren

karren Grillige groeven in kalkhoudende gesteenten die ontstaan door oplossing in regenwater van gedeelten van dit gesteente. In betrekkelijk vlak terrein Karrer, Paul

Karrer, Paul (1889-1971) Zwitsers chemicus, van 1918-59 hoogleraar in de organische chemie te Zürich en vanaf 1919 tevens directeur van het chemisch karst

karst Verschijnselen die berusten op de natuurlijke oplossing van sommige gesteentetypen onder daarvoor gunstige omstandigheden. De gesteenten karstverschijnselen

karstverschijnselen Bodemvormen die een gevolg zijn van het oplossen van kalkhoudende gesteenten door regen-, smelt- en bodemwater. Gaat vaa

kastanjebruine bodem

kastanjebruine bodem Bodem die gekenmerkt wordt door een dunne humuslaag en in een groot deel een kastanjebruine kleur. Deze bodem is vooral

Kastler, Alfred

Kastler, Alfred (1902-1984) Duits-Frans natuurkundige, hoogleraar te Bordeaux (1938-1941) en Parijs (1941-1968). Directeur van het laboratorium katabolisme

katabolisme (dissimilatie) Afbraakreacties bij de stofwisseling waarbij complexe stoffen worden omgezet in eenvoudige producten en waarbij energie katalyse

katalyse Versnelling van een proces door een stof die er alleen tijdelijk bij betrokken is en er niet blijvend door verandert. De betrokken stof noemt katalyse, chemische

katalyse, chemische Katalyse van een chemische reactie (de normale betekenis van katalyse). De katalysator speelt hierbij gewoonlijk een rol bij het katalyse, fysische

katalyse, fysische Katalyse van een faseovergang. Bij verdampen, uitkristalliseren, stollen, enzovoort, worden aanvankelijk zeer kleine hoeveelheden katalyse, heterogene

katalyse, heterogene Katalyse waarbij de katalysator een andere fase heeft dan de stoffen uit de te katalyseren processen. Met name van belang de katalyse, homogene

katalyse, homogene Katalyse waarbij de katalysator zich in dezelfde fase bevindt als ten minste een van de andere stoffen in het proces. Tot deze groep kathetometer

kathetometer Kijker waarmee hoogteverschillen tussen verwijderde punten in alle richtingen kunnen worden gemeten.

kathode

kathode Negatieve elektrode in elektronenbuizen en elektrolysesystemen.

kathodestraal

kathodestraal Door de kathode uitgezonden elektronenstroom in een gasgevulde of vacuümbuis. Wordt deze elektronenstroom speciaal toegepast, katteklei

katteklei Zeer slechte kleigrond ten gevolge van de aanwezigheid van vrij zwavelzuur in de bodem. Vertoont kenmerkende gele vlekken. Wordt gevormd kattenoog

kattenoog Vezelige variëteit van het mineraal kwarts (SiO2). Vaak komen ingesloten naaldjes van asbest voor. Wordt toegepast als relatief goedkope Kaufmann, Walther

Kaufmann, Walther (1871-1947) Duits natuurkundige, hoogleraar te Königsberg (1908). Bepaalde onafhankelijk van J.J. Thomson de verhouding

Keck-telescoop

Keck-telescoop Spiegeltelescoop met een spiegelmiddellijn van 10 m op de 4200 m hoge vulkaantop Mauna Kea op Hawaii, waarvan de bouw eind Keeler, James Edward

Keeler, James Edward (1851-1900) Amerikaans astronoom, directeur van de Allegheny-sterrenwacht (1891), later van de Lick-sterrenwacht (1898).

keerkring

keerkring Breedteparallel op het aardoppervlak waar de zon tijdens het solstitium precies boven staat. Tijdens het zomersolstitium (21 juni) bevindt Keesom, Willem Hendrik

Keesom, Willem Hendrik (1876-1956) Nederlands natuurkundige, hoogleraar te Leiden (1923). Maakte met Kamerlingh Onnes helium vloeibaar bij kegel

kegel- (conisch punt) Dubbelpunt van een oppervlak waar de raaklijnen aan het oppervlak geen vlak vormen maar een kegel.

kegel (strobulus) Verzameling van alle rechte lijnen die een cirkel doorsnijden en door een punt T, de top, gaan. Veelal ligt de top loodrecht boven kegelpunt

kegelpunt (conisch punt) Dubbelpunt van een oppervlak waarbij de raaklijnen aan het oppervlak een kegel vormen.

kegelsnede

kegelsnede Kromme die ontstaat bij doorsnijding van een kegel met een willekeurig vlak. Voorbeelden: cirkel (doorsnijding met een vlak evenwijdig keileem

keileem Mengsel van tot leem vermalen keien en nog heel gebleven stenen dat door ijs is aangevoerd. Keileem is een voorbeeld van morenen. Het is Kekulé von Stradonitz, Friedrich August

Kekulé von Stradonitz, Friedrich August (1829-1896) Duits chemicus, grondlegger van de moderne koolstofchemie; ontwikkelde en bevorderde

Kellner-oculair

Kellner-oculair Oculair van het Ramsden-type (d.w.z. met twee platbolle lenzen waarvan de bolle kanten naar elkaar wijzen), maar dan met een achromatische kelvin

Kelvin- (absolute temperatuurschaal) Temperatuurschaal met als ijkpunten het absolute nulpunt (0 K) en het tripelpunt van water

kelvin Eenheid van temperatuur met symbool K, genoemd naar de Engelse natuurkundige Lord Kelvin (William Thompson). Op de Kelvin-schaal valt Kelvin of Largs, William

Kelvin of Largs, William (Thomson, William; 1824-1907) Engels natuurkundige. In 1892 in de adelstand verheven. Hoogleraar te Glasgow (1846). ken

ken Japanse eenheid voor lengte; komt overeen met 1,81 meter.

Kendall, Edward Calvin

Kendall, Edward Calvin (1866-1972) Amerikaans biochemicus, van 1914-1951 hoofd van de biochemische afdeling van de Mayo-kliniek in Rochester, Kendrew, John Cowdery

Kendrew, John Cowdery (geb. 1917) Engels moleculair bioloog, bepaalde in 1957 de zogenaamde secundaire structuur van het eiwit myoglobine, kengetal

kengetal Getal gebruikt voor de karakterisering en vergelijking van eigenschappen. In de economie gebruikt voor het vergelijken van bedrijven, enz., Kenozoïcum

Kenozoïcum (ook: Neozoïcum) Meest recente tijdperk in de geologie, dat volgt op het Mesozoïcum. Het Kenozoïcum wordt gewoonlijk in twee systemen Keplers supernova

Kepler, Johannes (1571-1630) Duits sterrenkundige, hoogleraar te Graz (vanaf 1594). In Mysterium Cosmographicum (1596) verdedigde hij de leer Kepler, wetten van

Kepler, wetten van Wetten met betrekking tot de beweging van de planeten om de zon, in het begin van de 17e eeuw opgesteld door de Duitse astronoom kerfstok

Kepler-baan

Kepler-baan Baan die een voorwerp beschrijft in het zwaartekrachtsveld van een ander hemellichaam bij afwezigheid van andere krachten. Een Keplerbaan Kepler, Johannes

Keplers supernova Supernova in het sterrenbeeld Slangendrager die in 1604 verscheen en door de Duitse astronoom Johannes Kepler werd waarg

kerfstok Oudtijds middel voor het bewijzen van een schuld, c.q. vordering. Op twee identieke houten latjes werd met kerfjes aangegeven hoeveel de kerkelijke maan

kerkelijke maan Denkbeeldige maan waarvan de beweging volledig wordt bepaald door de klassieke, kerkelijke rekenwijze, die in sommige gevallen kerma

kerma Eenheid in de kernfysica, gedefinieerd als de hoeveelheid energie die bij het bestralen van een materiaal wordt overgedragen op uit het materiaal kern (sterrenk.)

kern (sterrenk.) Binnenste deel van een hemellichaam, bijv. van een planeet, een komeet, een ster of sterrenstelsel.

kern- Energie die vrijkomt bij kernreacties. Zowel bij het splijten van grote atoomkernen (bijv. uraankernen) in kleinere als bij het samenvoegen energie, kinetische

kern- Onderdeel van de natuurkunde waarin men probeert uit de eigenschappen van bekende elementaire deeltjes kernmodellen te construeren fysica, mathematische

kerncentrale

kerncentrale Elektrische centrale waarin de warmte verkregen uit een kernreactie wordt gebruikt voor het aandrijven van de turbine. Deze drijft een kernfusie

kernfusie Het samensmelten van lichte atoomkernen tot zwaardere. Spontane kernfusie treedt op onder zeer hoge druk en bij zeer hoge temperatuur, kernlading, effectieve

kernlading, effectieve Lading van de atoomkern die op een elektron inwerkt; voor de buitenste elektronen wordt de werkelijke kernlading vermind

kernlichaampje

kernlichaampje (nucleolus) Klein organel in de celkern; bevat hoog gehalte RNA en zorgt voor de aanmaak van ribosomen en transport-RNA (t-RNA). kernreacties

kernreacties De veranderingen die de kern van een atoom kan ondergaan wanneer zij wordt beschoten met een elementair deeltje of met een andere kernschaduw

kernschaduw Het binnenste deel van de schaduw van een hemellichaam, waar in het geheel geen zonlicht meer in doordringt. Wie zich in de kernschaduw kernschilmodel

kernschilmodel Model voor atoomkernen waarbij men er vanuit gaat dat deze evenals de elektronenwolken opgebouwd zijn uit schillen die een aantal kernsplijting

kernsplijting Uiteenvallen van grote atoomkernen in brokstukken; hierbij komt relatief veel energie vrij (voor één U-235 atoom ca. 200 MeV). Kan kernversmelting

kernversmelting (karyogamie) Versmelting van de twee haploïde kernen, afkomstig van twee verschillende individuen, bij de bevruchting. Bij schimmels kern, atoomkern,

kerogeen Olieachtige substantie, die kan worden gewonnen uit bitumineuze olieschalies. Complexe koolwaterstofverbinding, die bij verhitting uiteenvalt Kerr-oplossing

Kerr, John

Kerr, John (1824-1907) Schots natuurkundige, hoogleraar te Glasgow (1857). Elektro-optisch Kerr-effect: verschijnsel dat sommige stoffen dubbelbrekend keteen

Kerr-oplossing Oplossing van de veldvergelijkingen uit de algemene relativiteitstheorie van Einstein voor een roterend zwart gat, gevonden door de

keteen Koolstofverbinding. Sterk ruikend gas, kookpunt: -56°C, smeltpunt: -150°C. Zeer reactief; vormt met water azijnzuur; kan makkelijk polymeriseren, ketelsteen

ketelsteen Neerslag van calcium- en magnesiumcarbonaat in apparatuur waarin water is ingedampt. Schadelijk voor zover de warmtegeleiding erdoor ketenlengte

ketenlengte Aantal atomen dat in een molecule tot een keten is aaneengekoppeld. Vooral bij koolstofverbindingen; belangrijk begrip voor polymeren, ketonen

ketonen Koolstofverbindingen. Eenvoudigste keton aceton. Matig reactief; tal van additiereacties zijn mogelijk (onder andere met HCN, NaHSO3 en kettingbreuk

ketting- Breuk waarvan de noemer een breuk is waarvan de noemer wederom een breuk is, enz. Een kettingbreuk kan worden aangegeven door breuk, onechte

kettingbreuk Breuk waarvan de noemer een breuk is waarvan de noemer wederom een breuk is, enz.

kettingreactie

kettingreactie Voortgaande kernreactie doordat bij iedere reactie (bijvoorbeeld kernsplijting) deeltjes vrijkomen die weer één of meer gelijke reacties keukenzout

keukenzout (natriumchloride) Verbinding met formule NaCl. Kleurloze vaste stof, smeltpunt: 801°C, kookpunt: 1440°C, dichtheid 2164 kg/m3. Goed Keuper

Keuper Bovenste deel van de (Germaanse) Trias, komt overeen met het Norien en Raetien van de alpiene Trias. Als bestaande uitdrukking formeel in keV

keV Afkorting voor de energie-eenheid kilo-elektronvolt, 1000 eV.

kevlar

kevlar Hoogwaardige kunststof, aromatisch polyamide. Even sterk als staal, maar vijfmaal zo licht; zeer maatvast en bestand tegen temperaturen tot Khorana, Har Gobind

Khorana, Har Gobind (geb. 1922) Indiaas-Amerikaans biochemicus. Werkzaam op gebied van eiwitsynthese en bereiding van co-enzym A; synthetise

Kiel (sterrenk.)

Kiel (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Carina.

Kienle, Johann Hans Georg

Kienle, Johann Hans Georg (1895-1975) Duits astronoom, van 1918-1924 op de sterrenwacht te München, in 1924 hoogleraar op de universiteitssterrenw

Kieselschiefer

Kieselschiefer Merkwaardig type gesteente met het uiterlijk van schalie, maar met de hardheid van zandsteen. Ontstaat door diagenetische processen, kiezelaarde

kiezelaarde (tripoli) Bijzondere vorm van opaal, ontstaan door (gedeeltelijke) oplossing van de kiezelskeletjes van diatomeeën en vervolgens weer kiezelsinter

kiezelsinter (geiseriet) Kwartshoudend gesteente dat rond de opening van geisers wordt afgezet. Het afgezette kiezelzuur en de soms aanwezige kalk kiezelzuren

kiezelzuren Verbindingen. Eenvoudigste kiezelzuur orthokiezelzuur Si(OH)4. Gaat na enige tijd bij verwarming of bij andere pH-waarden over in di-, (geologie)

kiezen (geologie) Mineralen uit de sulfidengroep, met metaalglans, hoog reflectievermogen, lage hardheid en geen splijting. Voorbeelden: markasiet, kijker, astronomische

kijker, astronomische Kijker met objectief en positief oculair. Geeft spiegelverkeerd, omgekeerd beeld. Vooral gebruikt voor studie van stilstaande kijker, Hollandse

kijker, Hollandse Kijker met een negatief oculair. Geeft bij juiste instelling een rechtopstaand, niet-spiegelverkeerd beeld. Vooral toegepast als toneelkijker kijker, meet- en richtkijker,

kilocalorie Verouderde eenheid voor warmte, gelijk aan 1000 calorie. Niet toegestaan volgens SI, maar ingeburgerd in de voedingsmiddelenleer en kilogram

kilogram Natuurkundige eenheid voor massa; grondeenheid van het SI-stelsel. Symbool: kg. Een kilogram is de massa van de standaardmassa. De standaardmassa kilogramkracht

kilogramkracht (kilogramforce) Oude eenheid voor kracht. Symbool: kgf. Gelijk aan de kracht die de aarde op een massa van 1 kilogram uitoefent. kiloparsec

kilokilo-

kiloparsec Afstandsmaat die vaak wordt gebruikt voor interstellaire afstanden. Eén kiloparsec (kpc) is gelijk aan duizend parsec, ofwel ca. 3262 lichtjaar kilopond

kilopond Oude natuurkundige eenheid voor kracht. Symbool: kp. Komt overeen met 9,806.65 N en daarmee dus gelijk aan een kilogramkracht.

kilowattuur

kilowattuur (kilowatthour) Niet officiële SI-eenheid voor energie. Symbool: kWh. Komt overeen met 3,6.106 J (d.w.z. 1000 x 3600 Ws).

kimberliet Kiezelzuurarm stollingsgesteente bestaande uit olivijn, biotiet en andere mineralen (onder andere granaat). Komt voor in de kraterpijpen Kimmeridgien

Kimmeridgien Etage en tijd van de Boven Jura, tussen Oxfordien en Portlandien. Naam, afgeleid van de kleigrond bij Kimmeridge, ingevoerd in 1842.

kinematica

kinematica Onderdeel van de mechanica dat zich uitsluitend met de beschrijving van bewegingen bezighoudt zonder op de oorzaken in te gaan.

kinine

kinine Alkaloïd uit de bast van de kinaboom. In 1820 voor het eerst geïsoleerd, in 1944 gesynthetiseerd. Toegepast als middel tegen malaria en bij sommige Kirchhoff, Gustav Robert

Kirchhoff, Gustav Robert (1824-1887) Duits natuurkundige, hoogleraar te Breslau (1850), Heidelberg (1854) en Berlijn (1875). Werkterrein: elektri

Kirkwood-kloven

Kirkwood-kloven Betrekkelijk lege zones in de planetoïdengordel, ontstaan als gevolg van de zwaartekrachtsstoringen van de planeet Jupiter. Hun bestaan Kistemaker, Jacob

Kistemaker, Jacob (geb. 1917) Nederlands natuurkundige. Directeur van het FOM-Instituut te Amsterdam (vanaf 1953) en hoogleraar te Leiden (vanaf Kitt Peak National Observatory

Kitt Peak National Observatory (KPNO) Amerikaanse nationale optische sterrenwacht, in 1958 opgericht door een consortium van Amerikaanse universiteiten

klankpotten

klankpotten Potten van grof aardewerk, naar het voorbeeld van klassieke klankurnen, in muren, gewelven en ook onder vloeren van vele middeleeuwse klappersteen

klappersteen (adelaarssteen) Steen die bij het schudden een klapperend geluid geeft, doordat in een holte losse fragmenten rollen. Ontstaat meestal Klaproth, Martin Heinrich

Klaproth, Martin Heinrich (1743-1817) Duits chemicus, van beroep apotheker, vanaf 1791 hoogleraar te Berlijn. Hij introduceerde in Duitsland de klassedeler

klassedeler Statistische grootheid, die het gemiddeld aantal leerlingen per leerkracht in het onderwijs of in een specifieke onderwijsvorm aangeeft. klassieke cepheïde

klassieke cepheïde Veranderlijke ster waarvan de helderheidsvariaties veroorzaakt wordt door het periodiek uitzetten en inkrimpen van de buitenste klastische sedimenten

klastische sedimenten (ook: gruisgesteenten) Gesteenten ontstaan door verwering van oudere gesteenten, waarbij de afgeslepen deeltjes door water, klatergoud

klatergoud Legering van koper (85%) en zink (15%), die geklopt en gewalst werd tot zeer dunne bladen en gebruikt voor decoratieve doeleinden in klei

klei (lutum) Zacht plastisch afzettingsgesteente dat na verhitting hard wordt. Opgebouwd uit deeltjes die gemiddeld kleiner zijn dan 1/256 mm, bestaande kleigrond

kleigrond Een grondsoort die voor een belangrijk deel bestaat uit kleideeltjes, die kleiner zijn dan 0,002 mm. Men kan een onderscheid maken tussen kleimigratie

kleimigratie Proces waarbij klei vanuit de bovenste lagen van de bodem verplaatst wordt naar een laag op grotere diepte. Gunstige omstandigheden kleimineralen

kleimineralen Gehydrateerde (kristalwater bevattende), uit lagen opgebouwde silicaten. Bevinden zich in de kleifractie (kleiner dan twee micron) van Kleine Beer

Klein, Christian Felix

Klein, Christian Felix (1849-1925) Duits wiskundige. Klein is op vele terreinen van de wiskunde en de mathematische fysica werkzaam geweest. Re

Kleine Beer Nederlandse naam van het sterrenbeeld Ursa Minor.

Kleine Hond

Kleine Hond Nederlandse naam van het sterrenbeeld Canis Minor.

Kleine Leeuw

Kleine Leeuw Nederlandse naam voor het sterrenbeeld Leo Minor.

Kleine Magelhaense Wolk

Kleine Magelhaense Wolk Een van de begeleidende sterrenstelsels van ons eigen Melkwegstelsel, op een afstand van ca. 190.000 lichtjaar in het st

Kleine Waterslang

Kleine Waterslang Nederlandse naam van het sterrenbeeld Hydrus.

kleisteen

kleisteen Afzettingsgesteente waarvan de deeltjes een korrelgrootte hebben van gemiddeld minder dan 2 micron. Verharde vorm van klei. Treedt duidelijke kleur

kleur Een van de gewaarwordingen die optreden wanneer licht op het netvlies van het oog valt. Het gaat om de hoeveelheden rood, groen en blauw l

kleur, primaire Een van de kleuren groen, rood of blauw. Vormen bij additieve kleurmenging wit.

kleurencirkel

kleurencirkel Cirkel waarin alle kleuren zo gerangschikt zijn dat complementaire kleuren tegenover elkaar liggen en iedere kleur samengesteld kan worden kleurindex

kleurindex Verschil tussen de fotografische en de visuele helderheid van een hemellichaam, uitgedrukt in magnituden. Voor rode sterren is de fotografische kleurschifting

kleurschifting Het ontrafelen van licht in kleuren, bijv. door middel van een prisma. Een gevolg van dispersie in een materiaal.

kleurtemperatuur

kleurtemperatuur Kleur van het licht. Wanneer een lichaam sterk wordt verhit gaat het, ongeacht het materiaal waaruit het bestaat, een kleur uitstralen kleur, primaire

klieving

klieving Eerste celdelingen van een bevruchte eicel of een deel daarvan; celdeling wordt niet gevolgd door celgroei, zodat de omvang van het ei gelijk klifkust

klifkust (ook: falaisekust) Steile kust, ontstaan door afbrokkeling en afkalving van de onderste gedeelten, ondermijnd door golven. De golven op zeeniveau klimaat

klimaat De gemiddelde toestand van het weer, berekend over een langere periode. Meestal neemt men een periode van dertig jaar om het klimaat vast klimaatdiagram

klimaat, savanneklimaat,

klimaatdiagram Diagram waarin het gemiddelde jaarlijkse temperatuurverloop en de neerslagverdeling gedurende het jaar worden aangegeven. Op klimaatfactoren

klimaatfactoren Omstandigheden die invloed uitoefenen op het ontstaan van een bepaald klimaat. Men onderscheidt meestal de breedteligging, de land-klimaatverandering

klimaatverandering De verandering van het klimaat op de aarde als gevolg van natuurlijke of menselijke oorzaken. De laatste miljoenen jaren wordt klimaat, bergklimaat,

klimatologie

klimatologie Wetenschap die zich bezighoudt met de beschrijving en de verklaring van de klimaatkenmerken. Daarbij richt men zich zowel op het klimaat klimmende knoop

klimmende knoop Snijpunt van de baan van een hemellichaam met een referentievlak, waar het hemellichaam het referentievlak van zuid naar noord klip

klip In algemeen spraakgebruik een steile, geïsoleerde rots oprijzend uit zee en als zodanig een gevaar voor de scheepvaart. In de geologie wordt onder Klitzing, Klaus von

Klitzing, Klaus von (geb. 1943) Duits natuurkundige, sinds 1985 hoofd van de afdeling vaste-stof-fysica van het Max Planck Institut te Stuttgart. Kreeg Kloosterman, Hendrik Douwe

Kloosterman, Hendrik Douwe (1900-1968) Nederlands wiskundige, hoogleraar te Leiden (1946-1968). Werkterrein: getallentheorie en algebra (sc

Kluber, Harold von

Kluber, Harold von (1901-1978) Brits astrofysicus, werkte vanaf 1924 op de sterrenwacht te Potsdam, waar hij zich specialiseerde in het onderzoek Klug, Aaron

Klug, Aaron (geb. 1926) Zuid-Afrikaans-Brits biochemicus, werkzaam bij de Medical Research Council in Cambridge. Ontving in 1982 de Nobelprijs knalgas

knalgas Mengsel van twee delen waterstof en een deel zuurstof. Verkregen door elektrolyse van water; zeer explosiegevaarlijk. Ook andere waterstof/knikspanning

knikspanning Drukbelasting van een staaf in de lengterichting. De maximaal toelaatbare knikspanning hangt sterk af van het staafprofiel, maar lager knipklei

knipklei Zware klei die in een deel van het noordelijk Nederlands zeekleigebied is gesedimenteerd. Het is zeer fijn materiaal, dat achter de kwelderwallen knoop (natuurk.)

knoop (natuurk.) 1. (admiralty knot) Eenheid voor snelheid; komt ongeveer overeen met 0,5 m/s. Officieel gelijk aan 1 zeemijl per uur (= 1852 m/uur).

knoop (sterrenk.)

knoop (sterrenk.) Een van de snijpunten van de baan van een hemellichaam met een referentievlak. Bij planeten is het referentievlak het baanvlak van knopenlijn

knopenlijn De snijlijn van de baan van een hemellichaam met een referentievlak; de verbindingslijn tussen de klimmende knoop en de dalende knoop.

kobalt

kobalt Chemisch element, symbool Co, atoomnummer 27; behoort tot de overgangsmetalen. Glanzend metaal, lijkt op ijzer en nikkel, spt. 1495°C, kpt. kobaltglans

kobaltglans (cobaltiet, kobaltiet) Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de kiezen, chemische samenstelling CoAsS. Hardheid 5½, dichtheid 6200 kobaltverbindingen

kobaltverbindingen Verbindingen van het element kobalt. Normale valenties II+ en III+, soms ook IV+ en I+, terwijl ook 0 voorkomt, bijvoorbeeld Koekarkin, Boris Vasiljevitsj

Koekarkin, Boris Vasiljevitsj (1909-1977) Russisch astronoom, hoogleraar te Moskou (1951). Directeur van het Sternberg Instituut aldaar (1952-56) koepelberg

koepelberg Koepelvormige heuvel op het maanoppervlak, vaak met een kleine centrale krater. De middellijn van koepelbergen ligt in de orde van enkele koepelrefractie

koepelrefractie Storende afbuiging van het licht, die optreedt wanneer men door de nauwe spleet van de koepel waarnemingen aan de hemel verricht, koershoek

koers- Hoek tussen de grote cirkel door twee gegeven punten op de aardbol en de meridiaan ter plaatse.

koershoek Hoek tussen de grote cirkel door twee punten op aarde (de koers) en de meridiaan ter plaatse.

Koertsjatov, Igor Vasiljevitsj

Koertsjatov, Igor Vasiljevitsj Volk uit de grensgebieden van Turkije, Syrië, Iran, Irak en de voormalige Sovjet-Unie. Zij werden overheerst door de kogelbaan

kogelbaan (ballistische baan; paraboolbaan) Afgelegde weg van een lichaam onder invloed van de zwaartekracht, nadat het in een bepaalde richting Köhler, Georges Jean Franz

koh-i-noor Perzisch voor 'berg van licht'. Een beroemde diamant die sedert 1849 deel uitmaakt van de Britse kroonjuwelen. Hij werd gezet in de kroon Koksma, Jurjen Ferdinand

Köhler, Georges Jean Franz (1946-1995) Duits moleculair bioloog en immunoloog. Köhler deelde in 1984 met Niels K. Jerne en César Milstein Kohlrausch, Friedrich Wilhelm Georg

Kohlrausch, Friedrich Wilhelm Georg (1840-1910) Duits natuurkundige, hoogleraar te Göttingen (1866-1870), Zürich, Darmstadt (1871-1875), Würzburg, koh-i-noor

Koksma, Jurjen Ferdinand (1904-1964) Nederlands wiskundige. Leraar te Kampen en Zwolle alvorens tot hoogleraar te worden benoemd in Amsterdam Kolbe, Hermann

Kolbe, Hermann (1818-1884) Duits chemicus. Hoogleraar te Marburg en Leipzig. Onderzocht sulfonzuren, aldehyden en ketonen; ontwikkelde industriële kolendamp

kolendamp Verbrandingsgas van onvolledig verbrande steenkool of andere brandstoffen. Giftig door hoog gehalte aan koolmonoxide.

Kolenzaknevel

Kolenzaknevel Opvallende donkere nevel in het sterrenbeeld Crux (Zuiderkruis), die donker afsteekt tegen de heldere achtergrond van de Melkweg. kolf

kolf Aarvormige bloeiwijze van kleine, ongesteelde bloemen gerangschikt om een dikke, vlezige spil. Komt voor o.a. bij de aronskelkfamilie en bij maïs.

kolkgat

kolkgat Gat in de uit hard gesteente bestaande ondergrond van een rivier. Ontstaat veelal op plaatsen waarin door draaikolken in het water reeds aanwezige Kölliker, Rudolf Albert

Kölliker, Rudolf Albert (1817-1905) Zwitsers-Duits histoloog en embryoloog. Toonde aan dat mannelijke en vrouwelijke geslachtscellen, spier- en

Kolmogorov, Andrej Nikolajevitsj

Kolmogorov, Andrej Nikolajevitsj (1903-1987) Russisch wiskundige. Werkterrein: waarschijnlijkheidsrekening, programmering, systeemtheorie. S

kolom- Chromatografie waarbij de stationaire fase in een buis of kolom verpakt is. De mobiele fase wordt gewoonlijk via een hog

kolomchromatografie

kolomchromatografie Chromatografie waarbij de stationaire fase in een buis of kolom verpakt is.

komeet

komeet Encke Kortperiodieke komeet met een omlooptijd van 3,3 jaar, een periheliumafstand van 0,34 AE en een apheliumafstand van 4,09 AE; de komeet Giacobini-Zinner

komeet Giacobini-Zinner Kortperiodieke komeet met een omlooptijd van 6,5 jaar, een periheliumafstand van 0,99 AE en een apheliumafstand van komeet Grigg-Skjellerup

komeet Grigg-Skjellerup Kortperiodieke komeet met een omlooptijd van 5,1 jaar, een periheliumafstand van 1,00 AE en een apheliumafstand van komeet Hale-Bopp

komeet Hale-Bopp Heldere komeet die herfst 1995 werd ontdekt en die in het vroege voorjaar van 1997 door de binnendelen van het zonnestelsel komeet Halley

komeet Halley Kortperiodieke komeet met een omlooptijd van 76,1 jaar, een periheliumafstand van 0,59 AE en een apheliumafstand van 35,33 AE; komeet Hyakutake

komeet Hemellichaam waarvan de kern (met een afmeting van enkele kilometers tot hooguit enkele tientallen kilometers) bestaat uit een samenklontering komeet Encke

komeet Hyakutake Heldere komeet die de aarde in maart en april 1996 op korte afstand passeerde. Komeet Hyakutake (genoemd naar de Japanse amateur-komeet Ikeya-Seki

komeet Ikeya-Seki Zeer heldere langperiodieke komeet die in 1965 werd waargenomen; een van de helderste kometen van deze eeuw.

komeet Kohoutek

komeet Kohoutek Langperiodieke komeet die in 1973 werd ontdekt en waarvan men een extreem heldere verschijning verwachtte. De werkelijke zichtbaarheid komeet West

komeet West Heldere langperiodieke komeet die in maart 1976 zichtbaar was. Na de periheliumpassage viel de kern van de komeet in verschillende kometenfamilie

kometenfamilie Aantal kometen waarvan het aphelium opmerkelijk dicht bij de baan van een van de reuzenplaneten ligt. Vermoedelijk werden ze door kometengroep

kometengroep Aantal kometen die in opvallend overeenkomstige banen rond de zon bewegen. Vermoedelijk zijn de leden van een kometengroep de kometenzoeker

kometenzoeker Korte, lichtsterke kijker voor het zoeken van kometen aan de hemel. De kijker draait om een punt vlak achter het oculair, zodat de komgrond

komgrond Grond die te vinden is in een komvormig gebied tussen rivieren en ontstaat doordat een rivier, zodra deze overstroomt, aan transporterend Kompas (sterrenk.)

Kompas (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Pyxis.

kompas, gyroscopisch

kompas, gyroscopisch Cardanisch (d.w.z. in alle richtingen beweegbaar) opgehangen en elektrisch aangedreven tol, die een eenmaal ingenomen st

koningswater

koningswater Mengsel van zoutzuur en salpeterzuur, gewoonlijk in volumeverhouding 3:1. Werkt sterk oxiderend en chlorerend, vooral op metalen. Koninklijk Meteorologisch Instituut van België

Koninklijk Meteorologisch Instituut van België (KMI) In 1913 opgericht en te Ukkel gevestigd instituut voor het verrichten van meteorologisch onderzoek Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut

Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) Overheidsinstelling met als taak het doen naar onderzoek van de natuurkundige verschijnselen koninklijke el

koninklijke el Bijbelse eenheid voor lengte; komt overeen met 0,55 meter.

kookpunt

kookpunt (kooktemperatuur) Temperatuur waarbij een vloeistof kookt. De verdamping vindt dan door de gehele vloeistof plaats. Hangt af van de druk kookpuntsverhoging

kookpuntsverhoging Verschijnsel dat het normale kookpunt van een vloeistof (oplosmiddel) verhoogd wordt door het toevoegen van een niet-vluchtige kooktraject

kooktraject Temperatuurgrenzen tussen welke een mengsel van verbindingen of van azeotropische mengsels kookt. Begint bij kookpunt van de vluchtigste, kookvertraging

kookvertraging Verschijnsel dat een vloeistof niet tot koken komt terwijl zijn kooktemperatuur al is bereikt. Voor het kookproces is vorming van dampbellen koolbooglamp

koolbooglamp (koolspitslamp) Lamp die bestaat uit twee staven grafiet waarvan de uiteinden op korte afstand van elkaar staan. Tussen deze staven kooldioxide

kooldioxide (koolzuur, koolstofdioxide) Verbinding met formule CO2. Oxidatieproduct van koolstofverbindingen; komt o.a. voor in door mens en dier

kooldioxidekringloop

kooldioxidekringloop Kringloop van kooldioxide (koolzuur of CO2). Kooldioxide wordt via vulkanische activiteit in de dampkring van een planeet

koolhydraatchemie

koolhydraatchemie Het gebruik van planten (dat wil zeggen koolhydraten) als grondstof voor de industrie (bijvoorbeeld vlas of hennep als grondstof koolmonoxide

koolmonoxide (CO) Het gas dat ontstaat bij onvolledige verbranding van allerlei organische stoffen. De giftigheid van koolmonoxide berust op het koolstof

koolstof (C) Chemisch element, komt in de natuur wijd verbreid voor in levende organismen. Alle levensprocessen zijn het gevolg van reacties die zich koolstofalkaliverbindingen

koolstof- (organische chemie) Chemische wetenschap waarin samenstelling, reacties en eigenschappen worden bestudeerd van verbindingen chemisch laboratorium

koolstof, amorfe

koolstof, amorfe Koolstof in amorfe toestand, in tegenstelling tot grafiet en diamant. Zwart, afgevend poeder, vaak vettig. Komt in tal van vormen voor, koolwaterstoffen

koolstofalkaliverbindingen Koolstofmetaalverbindingen met alkalimetalen. Ontstaan door halogeenverbindingen in te laten werken op de geëtste metale

koolstofatoom

koolstofatoom Koolstofatoom dat deel uitmaakt van een koolstofverbinding. Gewoonlijk met andere koolstofatomen gekoppeld tot koolstofketens en koolstofatoom, aromatisch

koolstofatoom, aromatisch Koolstofatoom dat deel uitmaakt van een aromatische koolstofring, waarbij de elektronen uit de dubbele bindingen zijn koolstofatoom, asymmetrisch

koolstofatoom, asymmetrisch Verzadigd koolstofatoom dat aan vier verschillende atomen of atoomgroepen is gehecht. Een asymmetrisch koolstofatoom koolstofatoom, onverzadigd

koolstofatoom, onverzadigd Koolstofatoom dat met ten minste één ander atoom via een meervoudige (dubbele of drievoudige) chemische binding koolstofatoom, primair

koolstofatoom, primair Verzadigd koolstofatoom dat slechts aan één koolstofatoom is gebonden, bijvoorbeeld in een -CH3-groep. Altijd aan het eind koolstofatoom, secundair

koolstofatoom, secundair Verzadigd koolstofatoom dat aan twee koolstofatomen is verbonden, bijvoorbeeld in een -CH2-groep. De niet-koolstof-atomen koolstofatoom, tertiair

koolstofatoom, tertiair Verzadigd koolstofatoom dat aan drie koolstofatomen is verbonden. Het atoom dat via de vierde bindingsmogelijkheid is ge

koolstofatoom, verzadigd

koolstofatoom, verzadigd Koolstofatoom dat alleen via enkelvoudige chemische bindingen met andere atomen (altijd vier) is gebonden.

koolstofchemie

koolstofchemie (organische chemie) Tak van de chemie waarin men zich bezighoudt met het onderzoek en de bereiding van koolstofverbindingen, koolstofcyclus (bio.)

koolstofcyclus (bio.) De kringloop van het element koolstof is fundamenteel voor alle levende wezens. Het principe berust op de vastlegging van atmosferische koolstofgroep

koolstofgroep Deel van een molecule met één of meer koolstofatomen en de daaraan gehechte atomen. Kan opgevat worden als substituent in een groot koolstofhalogeenverbindingen

koolstofhalogeenverbindingen Koolstofverbindingen met een of meer halogeenatomen: fluor, chloor, broom, jodium of astaat. Komen vrijwel niet koolstofhoudende chondriet

koolstofhoudende chondriet Steenmeteoriet waarin kleine korrelachtige structuren voorkomen (chondrulen), en die relatief veel koolstofverbindingen

koolstofketen

koolstofketen Keten van koolstofatomen in een molecule.

koolstofkringloop

koolstofkringloop Opslag, omzetting en recirculatie van koolstofverbindingen in het milieu. Een belangrijke schakel vormen de levende organismen, koolstofkwikverbindingen

koolstofkwikverbindingen Koolstofmetaalverbindingen met kwik. Bereiding veelal via Grignard-verbindingen. Niet erg reactief. Enkele koolstofkwikv

koolstofloodverbindingen

koolstofloodverbindingen Koolstofmetaalverbindingen met lood. Van belang zijn vooral tetramethyllood en tetraëthyllood, in gebruik als anti-klopm

koolstofmetaalverbindingen

koolstofmetaalverbindingen (organometaalverbindingen) Verbindingen waarbij een koolstofskelet is gekoppeld aan een metaalatoom. Staan qua karakter

koolstofring

koolstofring Ringvormige keten van koolstofatomen in een molecule.

koolstofring, alifatische

koolstofring, alifatische Koolstofring waarin alle of ten minste een aantal C-atomen via enkelvoudige bindingen aan andere C-atomen zijn gehecht.

koolstofring, aromatische

koolstofring, aromatische Koolstofring met zes C-atomen waartussen dubbele bindingen voorkomen. Vlakke structuur en bijzondere stabiliteit, waardo

koolstofskelet

koolstofskelet Twee of meer aaneengehechte C-atomen in een molecule. Kan bestaan uit koolstofketens en/of koolstofringen.

koolstofster

koolstofster (C-ster) Koele ster van spectraalklasse R of N, die een relatief grote hoeveelheid koolstof bevat in de vorm van koolmonoxide (CO). Een koolstofverbindingen

koolstofverbindingen Verbindingen van het element koolstof. In engere zin verstaat men onder koolstofverbindingen alleen die waarin covalente bi

koolwaterstoffen Moleculen die bestaan uit verbindingen van koolstof en waterstof. Eenvoudige voorbeelden zijn methaan (CH4), acetyleen (C2H2) koolwaterstoffen, aromatische

koolwaterstoffen, aromatische Koolwaterstoffen met een of meer aromaatringen. Niet erg reactief; door chlorering, bromering, sulfonering en nitrering

koolwaterstoffen, onverzadigde

koolwaterstoffen, onverzadigde Koolwaterstoffen met een of meer dubbele of drievoudige bindingen tussen C-atomen. Tamelijk reactief; belangrijke koolwaterstoffen, verzadigde

koolwaterstoffen, verzadigde Koolwaterstoffen die geen dubbele bindingen tussen C-atomen bevatten. Weinig reactief (chlorering, oxidatie en verbrandi

koorden- Veelhoek waarvan de hoekpunten op een cirkel liggen. Met andere woorden een veelhoek met een omgeschreven cirkel (o.a. a

koorden- Vierhoek waarvan de hoekpunten op een cirkel liggen. M.a.w. een vierhoek met een omgeschreven cirkel. De som van twee tegenover vierhoek, raaklijnenvierhoek,

koordenveelhoek

koordenveelhoek Veelhoek waarvan de hoekpunten op een cirkel liggen.

koordenvierhoek

koordenvierhoek Vierhoek waarvan de hoekpunten op een cirkel liggen.

Kopal, Zdenek

Kopal, Zdenek (1914-1973) Amerikaans-Tsjechisch astronoom. Verbonden aan Harvard University (1938) en aan het Massachusetts Institute of Technology koper (scheik.)

koper (scheik.) Chemisch element, symbool Cu, atoomnummer 29, behoort tot de edelmetalen. Roodbruin, makkelijk vervormbaar metaal; spt. 1083°koperglans

koper(II)sulfaat Verbinding met formule CuSO4. Wit tot lichtgroen poeder in watervrije vorm, soms kopervitriool genoemd, blauwe kristallen, dichtheid koppel

koperglans (chalcosiet) Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de glanzen. Hardheid 2½-3, dichtheid 5700 kg/m3. Loodgrijs (soms iets blauwig) kopergroen

kopergroen Verbinding zonder vaste samenstelling, bevat CuCO3 en Cu(OH)2 en veelal kristalwater. Ontstaat bij toevoegen van carbonaten aan oplossingen koperkies

koperkies (chalcopyriet) Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de kiezen, chemische samenstelling CuFeS2. Hardheid 3½-4, dichtheid 4200 kg/koperoxide

koperoxide Oxiden van koper. Koper(II)oxide (cuprioxide) met formule CuO. Zwarte vaste stof; smeltpunt: 1326°C, dichtheid circa 6300 kg/m3. Onoplosbaar koperverbindingen

koperverbindingen Verbindingen van het element koper. Normale valentie II+, daarnaast ook I+, zelden III+, 0 en wellicht ook IV+. Koper(II)verbindingen, koper(II)sulfaat

Kopp, Hermann Franz Moritz (1817-1892) Duits fysisch chemicus, van 1843-1863 hoogleraar te Giessen, daarna te Heidelberg. Zijn onderzoek betrof kop-staartstelsel

koppel (draaimoment, krachtenkoppel) Stelsel van twee even grote, tegengesteld gerichte krachten die niet in elkaars verlengde liggen. Onder de grootte koppeling (biol.)

koppeling (biol.) Het op eenzelfde chromosoom liggen van genen, die daardoor gezamenlijk overerven. Uit overkruisings percentages kan worden afgeleid koppel, motorkoppel,

Köppen, klimaatclassificatiesysteem van Empirisch systeem om te komen tot een beschrijving van de verschillende wereldklimaten. De klimaatsgrenzen Köppen, Vladimir

Köppen, Vladimir (1846-1940) Russisch-Duits klimatoloog. Deelde de klimaten in gebaseerd op vegetatietypen. Werk onder andere 'Die Klimate der Kopp, Hermann Franz Moritz

kop-staartstelsel Radiosterrenstelsel met een duidelijke kop-staartstructuur. De structuur is hoogstwaarschijnlijk het gevolg van de beweging van het koraal (geol.)

koraal (geol.) Organogeen gesteente ontstaan uit aan elkaar gekitte kalkskeletten van koraaldiertjes. Roze, wit of rood (bloedkoraal), hardheid 3½-4, koraalrif

koraalrif Organisch gesteente opgebouwd in water van 20-29°C tot een diepte van 40 m door kleine, kolonievormende holtedieren; kern bestaat voornamelijk Kordylewski, wolken van

Kordylewski, wolken van Wolken van interplanetaire stofdeeltjes die zich in de libratiepunten van het aarde-maanstelsel zouden bevinden, genoemd

Korner, Wilhelm

Korner, Wilhelm (Körner, Guglielmo; 1839-1925) Italiaans chemicus van Duitse afkomst, doceerde te Bonn (1867-1870) en daarna (tot 1922) te Milaan. korrelsneeuw

korrelsneeuw Onregelmatige samenklontering van vele naaldvormige sneeuwkristallen. Kan, als ze door warme luchtlagen valt, overgaan in regen. korrelstructuur

korrelstructuur Typerende verdeling van de bestanddelen van een bodem, waarbij veel grove bestanddelen, veel lucht en weinig water aanwezig zijn

kortegolf

kortegolf (KG) Radio-omroepband tussen 30.000 en 1500 kHz of, in golflengten uitgedrukt, tussen 10 en 200 m, voor AM-uitzendingen over grote kortperiodieke komeet

kortperiodieke komeet Komeet met een omlooptijd kleiner dan 200 jaar.

kortperiodieke veranderlijke ster

kortperiodieke veranderlijke ster Veranderlijke ster waarvan de helderheidsschommelingen het gevolg zijn van pulsaties in de buitenste lagen van korund

korund Mineraal uit de oxidengroep. Hardheid 9, dichtheid 3970 kg/m3. Trigonaal kristalstelsel. Als edelstenen zijn de robijn, een roodkleurige en d

kosmion

kosmion Verzamelnaam voor hypothetische deeltjes waaruit de koude donkere materie in het heelal zou kunnen bestaan.

kosmische achtergrondstraling

kosmische achtergrondstraling (microgolfachtergrondstraling) Straling die vooral op radio- en microgolflengten waarneembaar is (de stralingsintensitei

kosmische snaar

kosmische snaar Hypothetische één-dimensionale structuur in het heelal, die uit geconcentreerde vacuümenergie bestaat. Volgens sommige grote-kosmische straling

kosmische straling Deeltjesstraling uit het heelal, in 1912 met behulp van instrumenten aan boord van een ballon ontdekt door de Oostenrijkse natuurkundige kosmogonie

kosmogonie Deelgebied van de astronomie dat zich bezighoudt met het onderzoek naar het ontstaan en de ontwikkeling van het heelal en de objecten kosmografie

kosmografie Wetenschap die de aarde als kosmisch lichaam (vorm, grootte bewegingen) onderzoekt. Ook wordt de plaatsbepaling op aarde aan de kosmologie

kosmologie Deelgebied van de astronomie dat zich bezighoudt met het onderzoek naar de bouw en de evolutie van het heelal; tegenwoordig rekent kosmologisch principe

kosmologisch principe De veronderstelling dat het heelal op grote schaal homogeen en isotroop is. Homogeen wil zeggen dat het heelal er op elke kosmologische constante

kosmologische constante (lambda-term) Constante die door Albert Einstein werd ingevoerd bij het opstellen van een heelalmodel met behulp van kosmos

kosmos (Gr.: sieraad, ordening) Uitdrukking voor de wereld of het heelal als een harmonisch geordend geheel.

kosmotron

kosmotron Toestel waarin protonen (waterstofkernen) door elektromagnetische inductie zodanig worden versneld, dat zij een kinetische energie van Kossel, Albrecht

Kossel, Albrecht (1853-1927) Duits biochemicus, hoogleraar te Berlijn (1887-95); hoogleraar-directeur van het fysiologisch instituut te Marburg (1895-koude donkere materie

koude donkere materie (cold dark matter, CDM) Niet-baryonische donkere materie die uit zware, relatief langzaam bewegende deeltjes bestaat, zo

koude luchtstreek

koude luchtstreek Het gebied op aarde begrensd door de 10°C isotherm van de warmste maand. De gemiddelde temperatuur in dit gebied komt dus koude zeestroom

koude zeestroom Zeestroom die begint op hoge breedte en stroomt naar lage breedte, met als gevolg dat deze stroming relatief kou met zich meebrengt.

koudepool

koudepool De plaats op aarde waar de laagste temperatuur is gemeten. Deze plaats ligt in het noordoosten van Antarctica, waar een temperauur van koudmakend mengsel

koudmakend mengsel Twee stoffen die bij menging een sterke verlaging van de temperatuur geven. Gebruikt voor koeling, het uitvoeren van reacties koufront

koufront Front dat zich zodanig verplaatst dat warme lucht vervangen wordt door koudere.

Kovalevskaja, Sonja Vasilevna

Kovalevskaja, Sonja Vasilevna (1850-1891) Russisch wiskundige en schrijfster. Leerlinge van Weierstrass, promoveerde in 1874 op drie eerder gepublicee

Kowal, Charles Thomas

Kowal, Charles Thomas (geb. 1941) Amerikaans astronoom, verbonden aan Hale Observatories (1962). Ontdekte de 13e en 14e maan van Jupiter, Kraanvogel (sterrenk.)

Kraanvogel (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Grus.

Krabnevel

Krabnevel (M 1) Supernovarest in het sterrenbeeld Taurus (Stier). De Krabnevel is het overblijfsel van een sterexplosie die in het jaar 1054 heeft plaatsgevonden. Krabpulsar

Krabpulsar Pulsar die zich in het centrum van de Krabnevel bevindt, in het sterrenbeeld Taurus (Stier). De Krabpulsar is het overblijfsel van de ster kracht

kracht Invloed waardoor een lichaam van snelheid verandert (versnelt). Vectoriële grootheid; symbool: F, eenheid: N. Er geldt dat de op een lichaam

kracht, centrale

kracht, centrale Kracht waarvan de werklijn altijd naar een vast punt is gericht. Voorbeelden: zwaartekracht, elektrische kracht rond een geladen bolletje.

kracht, centrifugale

kracht, centrifugale (Denkbeeldige) kracht die men met behulp van middelpuntzoekende kracht teniet moet doen om een lichaam in zijn cirkelbaan kracht, centripetale

kracht, centripetale (middelpuntzoekende kracht) Kracht die nodig is om een lichaam een cirkelbaan (of gedeelte daarvan) te laten doorlopen. Moet kracht, Corioliskracht,

kracht, elektrostatische Kracht tussen twee elektrisch geladen lichamen. De grootte ervan wordt gegeven door de wet van Coulomb.

kracht, gravitatiekracht,

kracht, hydrostatische Kracht die door een vloeistof op een vlak in de vloeistof (bijv. de bodem) wordt uitgeoefend.

kracht, intermoleculaire

kracht, intermoleculaire (Van der Waals-kracht) Kracht tussen twee moleculen; voor het eerst door J.D. van der Waals in rekening gebracht om niet

kracht, magnetische

kracht, magnetische Kracht tussen twee magneten of tussen een magneet en een stuk ijzer. Tussen twee gelijknamige magneetpolen is deze afstotend; kracht, normaalkracht,

kracht, opwaartse Omhooggerichte kracht die een voorwerp ondervindt wanneer het in een vloeistof (of gas) is ondergedompeld. Volgens de wet van kracht, reactiekracht,

kracht, veerkracht,

krachtlijn

krachtlijn Onzichtbare lijnen die de richting aangeven waarin een kracht, als bijvoorbeeld magnetisme, werkt.

kraken (scheik.) Verhitting van koolwaterstoffen in aanwezigheid van geschikte katalysatoren, waardoor lange ketenvormige moleculen in kleinere krater (geologie)

krater (geologie) Trechter- of komvormige depressie op het oppervlak van een planeet of een planeetmaan, ontstaan als gevolg van vulkanisme (vulkaankrater) kratermeer

kratermeer (ook: maar) Krater die gevuld is met water. In de Eiffel worden deze meertjes maaren genoemd.

kraton (geologie)

kraton (geologie) (continentaal blok, vastelandsblok) Groot stabiel gedeelte van de aardkorst. Grotendeels bestaand uit eventueel voor het Cambrium Krayenhoff, Cornelis Rudolphus Theodorus

Krayenhoff, Cornelis Rudolphus Theodorus (1758-1840) Nederlands genieofficier en cartograaf. Promoveerde behalve in de natuurwetenschappen Krebs, Edwin Gerhard

Krebs, Edwin Gerhard (geb. 1918) Amerikaans biochemicus, als hoogleraar verbonden aan de University of Washington te Seattle (1957-66 en 1977

Krebs, Hans Adolf

Krebs, Hans Adolf (1900-1981) Duits-Brits biochemicus, hoogleraar te Oxford (1954-1967). Onderzocht de moleculaire stofwisseling en stelde de Kreeft

Kreeft Nederlandse naam van het sterrenbeeld Cancer.

kreeftskeerkring

kreeftskeerkring Breedteparallel op het aardoppervlak waarboven de zon zich bevindt tijdens het zomersolstitium (21 juni). De kreeftskeerkring lig

kreek

kreek Insnijding in een kwelder die onder invloed staat van eb en vloed. De kreken vormen een meanderend, één tot anderhalve meter diep geulenstelsel, kreekrug

kreekrug Hoger gelegen zandige wal in het zeekleilandschap die ontstaan is doordat materiaal dat in de bedding van de kreek wordt afgezet weinig KREEP

KREEP Engels acronym van kalium, zeldzame-aarde-elementen (rare earth elements) en fosfor. Met KREEP wordt een bepaald type basaltische maansteen Kribbe

Kribbe (Praesepe, M 44) Open sterrenhoop in het sterrenbeeld Cancer (Kreeft), op een afstand van ca. 500 lichtjaar. Na de Plejaden is het een van de Krieger, Johann Nepomuk

Krieger, Johann Nepomuk (1865-1902) Duits amateur-astronoom, publiceerde in 1898 een maanatlas met 28 door hemzelf gemaakte tekeningen. Krijt

Krijt Jongste periode van het Mesozoïcum, 140-65 miljoen jaar geleden. Het beeld dat in het Jura ontstond, van een grote transgressie in de vorm van krijtrotsen

krijtrotsen Rotsen van witte krijtkalk, ontstaan door afzetting in een ondiepe zee, die zich in het begin van de Krijt-periode over grote delen van Europa kringloop van het water

kringloop van het water (ook: hydrologische kringloop) Proces waarbij water bij de oppervlakte van de aarde een nooit eindigende cyclus van verd

kringloop, biogeochemische

kringloop, biogeochemische (stofkringloop) Cyclisch proces waarbij minerale elementen worden uitgewisseld tussen organismen en hun milieu. Van kringproces

kringproces Proces waarbij de toestand van een systeem wordt veranderd en vervolgens weer hersteld.

kristal

kristal Losse kristalliet begrensd door platte vlakken. Kan flinke afmetingen bereiken. De zijvlakken van een kristal komen overeen met de kristalvlakken kristalkiem

kristalkiem Instabiele kristalliet van submicroscopische afmetingen. Kan ontstaan in een vloeistof die tot onder het smeltpunt wordt afgekoeld of in kristalliet

kristalliet Gebied in een vaste stof met een ononderbroken kristalrooster. Kristallen bestaan uit één kristalliet, polykristallijne materialen uit een conglomeraat kristallisatie

kristallisatie Vorming van kristallieten in een vaste stof. Treedt op rondom kristalkiemen of op kunstmatig toegevoegde kristallen. In de halfgeleidertechniek kristallografie

kristallografie Beschrijving van en onderzoek naar kristalvormen, kristalstelsels en kristalstructuur. Bij dit laatste is het onderzoek naar de rangschikking kristalsoda

kristalsoda Verbinding. Witte kristallen, smeltpunt: circa 33°C, dichtheid 1440 kg/m3. Vooral in het huishouden gebruikt voor schoonmaakdoeleinden; kristalstelsel, hexagonaal

kristalstelsel, hexagonaal Groep kristalvormen, heeft als basisvorm een rechtstandig veelvlak met als grond- en bovenvlak een zeshoek met drie symm

kristalstelsel, monoclien

kristalstelsel, monoclien Groep kristalvormen met als basisvorm een schuin parallellepipedum, dat wil zeggen met een symmetrievlak en -as. Van kristalstelsel, orthorombisch

kristalstelsel, orthorombisch Groep kristalvormen met als basisvorm een rechthoekig parallellepipedum met drie verschillende afmetingen, dat wil kristalstelsel, tetragonaal

kristalstelsel, tetragonaal Groep kristalvormen met als basisvorm een rechthoekig prisma met vierkant grondvlak, dat wil zeggen met vijf symmetrievl

kristalstelsel, trigonaal

kristalstelsel, trigonaal Groep kristalvormen met als basisvorm een parallellepipedum met zes ruitvormige vlakken, dat wil zeggen dat er drie symm

kristalstelsel, triklien

kristalstelsel, triklien Groep kristalvormen die te karakteriseren zijn als willekeurige parallellepipedums, dat wil zeggen zonder symmetrievlakken of kristalstructuur

kristalstructuur De wijze waarop de (verschillende soorten) atomen elkaar in een kristalrooster afwisselen. Kan beschreven worden met eenheidscellen kristalvlak

kristalvlak Vlak door een kristalrooster dat roosterpunten bevat. Langs een kristalvlak zal een kristal veelal makkelijk splijtbaar zijn of kunnen aangroeien.

kristalwater

kristalwater Water opgenomen in de kristallen van een verbinding; gewoonlijk via de vorming van complexe ionen. Van veel verbindingen zijn varianten kritisch punt

kritisch punt Punt met vaste temperatuur (kritische temperatuur) en druk (kritische druk) waarbij het onderscheid tussen de gas- en de vloeistoffase kritische dichtheid

kritische dichtheid Gemiddelde materiedichtheid van het heelal die nodig is om de uitdijing zo sterk af te remmen dat de uitdijingssnelheid uiteindelijk kritische massa

kritische massa Minimale massa waarbij een bepaald effect kan optreden, gewoonlijk afhankelijk van de verhouding tussen inhoud en oppervlak. I

kritische score

kritische score Ook kritieke grenswaarde. Een van tevoren bepaalde waarde die een rol speelt bij het al dan niet aanvaarden van een hypothese aan kromme

kromme Gebogen lijn in een tekenprogramma op de computer. Krommen kunnen open of gesloten zijn en bestaan uit een of meer lijn- en/of krommesegmenten. Kronecker, Leopold

Kronecker, Leopold (1823-1891) Duits wiskundige, hoogleraar te Berlijn (1883). Werkterrein: algebra, analyse, tensorrekening (deltafunctie). Streefde kronkelberg

kronkelberg (omloopberg) Heuvel die ontstaan is ten gevolge van de doorbraak van een riviermeander. De rivier stroomde eerst om de berg heen, maar kronkelwaard

kronkelwaard Gebied omsloten door een lus van een meanderende rivier. Doordat de binnenbochten van de rivier periodiek aangroeien, ontstaan kronkelwaardbanken: Kroto, Harold W.

Kroto, Harold W. (geb. 1939) Brits chemicus, verbonden aan de University of Sussex. Kroto kreeg in 1996 samen met Robert Curl en Richard Smalley Krüger 60

Krüger 60 Dubbelster met een schijnbare helderheid van magnitude 12 op een afstand van 12,8 lichtjaar in het sterrenbeeld Cepheus. De omlooptijd Kruger, Karl Nikolaus Adalbert

Kruger, Karl Nikolaus Adalbert (1832-1896) Duits astronoom, vanaf 1853 op de sterrenwacht van Bonn, werd in 1860 privaatdocent en in 1862 hoogleraar kruimelstructuur

kruimelstructuur Typerende structuur van een bodem met een redelijk gelijke verdeling tussen vaste stoffen, lucht en water.

kruipsporen

kruipsporen Fossiele indrukken in geologische lagen, achtergelaten door (kruipende) organismen die zelf volledig verdwenen kunnen zijn.

kruisdraadoculair

kruisdraadoculair Oculair van een telescoop waarin een dradenkruis is aangebracht in het brandvlak voor nauwkeurige positiemetingen.

kruisproef

kruisproef Proef waarbij rode bloedcellen van een bloedgever worden gevoegd bij serum van degene die het bloed zal krijgen om na te gaan of er geen kruissnelheid

kruissnelheid Snelheid die een voertuig gedurende lange tijd kan volhouden zonder dat de motor overbelast raakt of er extreem veel energie benodigd kryohydraat

kryohydraat Eutecticum waarvan een der componenten water is. Bekend met tal van stoffen, zelfs koolwaterstoffen. Vormen een probleem in bijvoorbeeld kryoliet

kryoliet Verbinding. Kleurloze vaste stof; smeltpunt: circa 1030°C, dichtheid 2950 kg/m3. In gesmolten toestand goed oplosmiddel voor tal van zouten. kryoturbatie

kryoturbatie Verschijnsel, dat vooral onder periglaciale omstandigheden optreedt, waarbij door dooi de oorspronkelijke structuur van de bodem sterk krypton

krypton Chemisch element, symbool Kr, atoomnummer 36, behoort tot de edelgassen. Kleurloos gas; kookpunt: -152,3°C, smeltpunt: -156,6°C. Atoomgewicht kubus

krypton- Gasionenlaser waarbij de gasontladingsruimte gevuld is met krypton. Levert de kortste golflengte (1950 Å) die men tot nu toe met een laser, vaste-stoflaser,

K-schil Binnenste elektronenschil in atomen. Bevat maximaal twee elektronen.

K-ster

K-ster Ster van spectraalklasse K. K-sterren worden gekarakteriseerd door een groot aantal absorptielijnen in hun spectra, alsmede moleculaire absorptiebanden laagfrequent

kubus (hexaëder) Regelmatig veelvlak dat bestaat uit zes zijvlakken (alle vierkanten), waarvan er in elk der acht hoekpunten drie samenkomen.

kubus, verdubbeling van de

kubus, verdubbeling van de (Delisch probleem) Het construeren met passer en liniaal van een kubus waarvan de inhoud het dubbele is van een gegeven

Kuenen, Philip Henry

Kuenen, Philip Henry (1902-1976) Nederlands geoloog, hoogleraar te Groningen (1946). Onderzocht de plooiing van de aardkorst, vulkanische ver

Kuhn, Richard

Kuhn, Richard (1900-1967) Duits biochemicus, hoogleraar te Heidelberg. Isoleerde, helderde de structuur op en synthetiseerde tal van natuurstoffen, Kuiper Airborne Observatory

Kuiper Airborne Observatory (KAO) Tot sterrenwacht omgebouwd vliegtuig van de Amerikaanse NASA, genoemd naar de Nederlands-Amerikaanse Kuiper-gordel

Kuiper, Gerard Peter (1905-1973) Nederlands-Amerikaans astronoom, van 1933-1935 verbonden aan de Lick-sterrenwacht, van 1935-1936 lector Kummer, Ernst Eduard

Kuiper-gordel Brede, afgeplatte wolk van komeetkoppen die zich buiten de baan van de planeet Neptunus moet bevinden. De Kuiper-gordel, genoemd Kuiper, Gerard Peter

Kummer, Ernst Eduard (1810-1893) Duits wiskundige, hoogleraar te Breslau (1842-1855) en Berlijn (1855-1883). Werkterrein: getallentheorie, di

Kundt, August Adolph Eduard

Kundt, August Adolph Eduard (1839-1894) Duits natuurkundige. Achtereenvolgens hoogleraar te Zürich (1868), Würzburg (1870), Straatsburg (1872) kunstlicht

kunstlicht Licht dat met een lamp wordt opgewekt. Afhankelijk van het type (daglichtlamp, flitslicht, TL-licht, gloeilamp, halogeenlamp of jodiumlamp) kunstmaan

kunstmaan Door de mens vervaardigd toestel dat in een baan om een hemellichaam wordt gebracht. De eerste kunstmaan, de Spoetnik 1, werd op 4

kunstmatige horizon

kunstmatige horizon Instrument dat de stand van een schip, vliegtuig of raket t.o.v. het horizontale vlak aangeeft. Veelal uitgerust met een horizontaal kunststof (scheik.)

kunststof (scheik.) 1. Ieder materiaal dat niet in de natuur voorkomt. 2. Materiaal verkregen door polymerisatie van kleine moleculen (monomeer) kunststofschuim

kunststof, amorfe Kunststof in amorfe toestand. Kenmerkt zich door lage sterkte, doorzichtigheid en gevoeligheid voor kruip. De meeste technische kunziet

kunststofschuim Polymere kunststof die relatief veel ingesloten gasbelletjes bevat. Op te vatten als composietmateriaal van kunststof en gas; paart kunststof, amorfe

kunziet Violet tot roze variëteit van het mineraal spodumeen. Hardheid circa 6½, dichtheid 3200 kg/m3. Geldt als een siersteen met glasglans.

kurchatovium

kurchatovium Chemisch element, symbool Ku, atoomnummer 104, behoort tot de transuranen. Voor het eerst verkregen in 1964 uit Pu-242 en versnelde kurkentrekkerregel

kurkentrekkerregel Regel waarmee de richting van het uitwendig product (vectorproduct) van twee vectoren kan worden bepaald. Is het bekendst door Kusch, Polykarp

Kusch, Polykarp (1911-1993) Duits-Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan Columbia University te New York (1949-1972) en de universiteit kussenlava

kussenlava Door elkaar heendringende lobben (kussens) van gestolde lava. Onstaat bij de uitvloeiing van onderzeese lavastromen als gevolg van de kust

kust De grens tussen land en zee. Op een willekeurig moment bestaat die grens uit een waterlijn, die echter snel van ligging kan veranderen. Er bestaan kustafslag

kustafslag Het landinwaarts verplaatsen van de kust als gevolg van de erosieve kracht van de branding. Vooral bij de klifkust speelt dit verschijnsel kustduin

kustduin Duin die ontstaat aan de kust waar de plantengroei de zandkorrels vasthoudt. De plantengroei is mogelijk door de overvloedige regen en de Küstner, Carl Friedrich

Küstner, Carl Friedrich (1856-1936) Duits astronoom, in 1883 verbonden aan de sterrenwacht te Hamburg, vanaf 1884 aan die te Berlijn en van 1891

kustverkorting

kustverkorting Het verkleinen van de lengte van de kustlijn door de aanleg van dammen. Voordeel hiervan is dat de lengte van de dijken die een gebied kustwacht

kustwacht Dienst die de kustlijn controleert. Vroeger vooral in verband met scheepsrampen, tegenwoordig ook met het oog op de verplaatsing van kustzone

kustzone (ook: litorale zone) Het gebied in de buurt van de kust dat zich voor een deel onder water bevindt, voor een deel onder invloed staat van de Kutter-telescoop

Kutter-telescoop Spiegeltelescoop, genoemd naar de ontwerper Anton Kutter, met een iets schuin staande hoofdspiegel. Deze werpt het invallende kwadraatafsplitsen

kwadraatafsplitsen Methode om een kwadratische vergelijking ax2+bx+c=0 in de vorm a(x+p)2-q=0 te schrijven. Voorbeeld: x2+6x+1=0 x2+6x+9 kwadraatmetergewicht

kwadraatmetergewicht Grootheid voor het gewicht per oppervlakte-eenheid papier. Gewoonlijk in gram per vierkante meter; het kwadraatmetergewi

kwadraats- (vierkantsgetal) Getal dat het kwadraat is van een geheel getal, zoals 1, 4, 9, 16, 25, enz. Is te verkrijgen als de som van een aantal getal, natuurlijk

kwadraatsgetal

kwadraatsgetal Getal dat het kwadraat is van een geheel getal, zoals 1, 4, 9, 16, 25, enz.

kwadrant (sterrenk.)

kwadrant (sterrenk.) Instrument uit vroeger dagen voor het bepalen van de hoogte der hemellichamen. Bestond uit een kwart cirkelboog voorzien van kwadrant (wisk.)

kwadrant (wisk.) Gedeelte van het platte vlak dat begrensd wordt door twee coördinaatassen. Bij een rechthoekig coördinatenstelsel in het platte vlak kwadrateren

kwadrateren Het vermenigvuldigen van een getal met zichzelf. Met andere woorden machtsverheffen van een getal met exponent 2. Bijv. 52=5 x 5=kwadratuur

kwadratuur Weinig gebruikte term om aan te geven dat de maan of een planeet (of planetoïde) zich aan de hemel op 90° afstand van de zon bevindt. kwantitatieve opbrengst

kwantitatieve opbrengst Terugwinbare hoeveelheid stof die gelijk is aan wat men theoretisch zou mogen verwachten. Bij chemische reacties gelijk

kwantumelektrodynamica

kwantumelektrodynamica (QED) Theorie van de elektromagnetische kracht, die de wisselwerking tussen elektrisch geladen deeltjes beschrijft. In kwantummechanica

kwantummechanica Theorie die in het begin van deze eeuw werd opgesteld om schijnbaar tegenstrijdige waarnemingen m.b.t. het gedrag van straling kwantumtheorie

kwantumtheorie Natuurkundige theorie waarmee men de bewegingen en het gedrag van (systemen van) deeltjes kan beschrijven. Ontstaan in het be

Kwartair

Kwartair Gebruikelijke naam voor het bovenste systeem en de laatste periode van het Kenozoïcum. Het Kwartair is aan de basis 2,5 miljoen jaar oud. kwartiel

kwartiel Een statistische eenheid die een vierde deel van een verzameling scores representeert. Wanneer een proefpersoon bij een psychologische test kwarts

kwarts Mineraal, chemische samenstelling Si02, dichtheid 2650 kg/m3, hardheid 7. Kwartskristallen die onder 573°C zijn gestold, behoren tot het tri

kwartsiet

kwartsiet Bijna geheel uit siliciumoxyde (SiO2) bestaand gesteente, dat meestal wordt gevormd door metamorfose van zuivere kwartszandsteen (metakwartsiet). kwel

kwel Het weglopen van water door een waterdoorlatende grondlaag naar plaatsen met een lagere grondwaterstand. Treedt vooral op bij kanalen in heuvelachtige kwelder

kwelder (schor) Begroeid deel van het land buiten de dijk langs de zeekust of langs de grote zee-armen. Een kwelder ontstaat door aanslibbing vanuit kwelsloot

kwelsloot Sloot achter een dijk waarin het kwelwater opgevangen kan worden. Dit water biedt tegendruk, zodat een verder gaande kwelstroom niet kwelwater

kwelwater (ook: kwel) Ondergrondse aanvoer van water, dat via doorlatende lagen van hoger gelegen gronden toevloeit. Bekende voorbeelden zijn kwik

kwik Chemisch element, symbool Hg, atoomnummer 80, behoort tot de overgangsmetalen. Verwant met zink en cadmium. Zilverwitte vloeistof, spt. kwikcontactmanometer

kwik- Vloeistofthermometer gevuld met kwik. Kwik is een ideale vloeistof voor een thermometer daar de uitzetting van kwik een goed thermometer, maximumthermometer,

kwikcontact- Manometer waarbij twee elektrische contacten door een stijgende kwikkolom geleidend kunnen worden verbonden. Door manometer, membraanmanometer,

kwikcontactmanometer Manometer waarbij twee elektrische contacten door een stijgende kwikkolom geleidend kunnen worden verbonden.

kwikthermometer

kwikthermometer Vloeistofthermometer gevuld met kwik.

kwikverbindingen

kwikverbindingen Verbindingen van het element kwik. Normale valenties II+ en I+. Hg(II)-(mercuri)verbindingen soms oplosbaar in water. Tal van K-schil

laagfrequent (LF) Het hoorbare frequentie- ofwel audiogebied. De hogere frequenties zijn hoogfrequent, HF.

laagland

laagland Gebied gelegen lager dan 200 m boven zeeniveau.

laagterras

laagterras Rivierafzettingen, gevormd tijdens de laatste pleistocene ijstijd (in Nederland de Würm-ijstijd). De naam laagterras duidt erop dat in gebergtedalen laagveen

laagveen Veen dat gevormd wordt in kommen die beneden de grondwaterspiegel liggen; ook verlanding van kleine plassen levert laagveen. Afhankelijk laagveenlandschap

laagveenlandschap Landschap dat ontstaan is als gevolg van de winning van laagveen voor turf. Vanaf een ontginningsbasis, zoals een weg, een dijk, laagvlakte

laagvlakte Laag gelegen gebied met weinig reliëf, dat als een geomorfologische eenheid beschouwd kan worden. Het moet dus begrensd worden door laagvoeg

laagvoeg Een dun laagje (minder dan 1 cm dik) van afwijkende samenstelling, dat twee dikkere (onderling gelijke) banken in een pakket van afzettingsgesteenten laagwad

laagwad Het juist boven de gemiddelde laagwaterlijn gelegen deel van de wadplaat; veel kleiiger dan het hoogwad en onbegroeid.

laagwater

laagwater Situatie waarin het water in de zee op het laagste niveau staat als gevolg van de gecombineerde invloed van de aantrekkingskracht van maan Laatste Kwartier

Laatste Kwartier Maanfase waarbij alleen de oostelijke helft van de maan (vanaf het noordelijk halfrond gezien is dat de linker helft) door de zon wordt laat-type sterren

laat-type sterren Verouderde term voor sterren van spectraalklasse K, M, R, N of S. De term voert terug op het inmiddels achterhaalde idee dat de label

label Een radioactief merkteken, bijvoorbeeld een isotoop van waterstof, dat kan worden aangebracht in een stof die wordt opgenomen en ingebouwd laboratorium

laboratorium (Latijn: labor = werk) Inrichting voor het verrichten van praktisch wetenschappelijk onderzoek. Was aanvankelijk de benaming voor de laboratorium, bacteriologisch

laboratorium, bacteriologisch Laboratorium voor onderzoek op het gebied van de bacteriologie. In het laboratorium van een ziekenhuis spoort me

laboratorium, cytologisch

laboratorium, cytologisch Laboratorium voor onderzoek op het gebied van de cytologie. In het laboratorium van een ziekenhuis onderzoekt men cellen

laboratorium, serologisch

laboratorium, serologisch Laboratorium voor het onderzoek van o.i.v. ziekteverwekkers (bijv. bacteriën) gevormde antistoffen. Aantonen van (stijgi

labradoriet

labradoriet Mineraal, behorend tot de mengreeks (plagioklazen) tussen albiet en anorthiet, bevat 50-70% anorthiet. Wordt mineralogisch gerekend tot laccoliet

laccoliet Intrusielichaam van stollingsgesteenten dat zich koepelvormig tussen een aantal aardlagen heeft ingedrongen. Het landschap erboven neemt Lacerta

Lacerta (afk. Lac, Nederlandse naam: Hagedis) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 21h55m en 22h56m rechte klimming en lachgas

lachgas (stikstofoxyduul; distikstofoxide) Kleurloos gas, kookpunt: -88,5°C. Veroorzaakt bij sommige mensen bij inademing lachbuien, werkt pijnstillend lactase

lactase (bèta-galactosidase) Enzym uit het darmepitheel, dat lactose afbreekt tot glucose en galactose. Bij kinderen gewoonlijk rijkelijk aanwezig, bij lactonen

lactonen Koolstofverbindingen met eenringstructuur, waarin een estergroep voorkomt. Ontstaan uit hydroxycarbonzuren door inwendige verestering. lactose

lactose (melksuiker) Disaccharide opgebouwd uit een molecule glucose en een molecule galactose, met ?-1-4-glucosidische binding. Komt voor in lacustriene faciës

lacustriene faciës Samenhangend geheel van geologische verschijnselen en gebeurtenissen (faciës), zoals deze veroorzaakt wordt door de aanwezigheid Ladenburg, Albert

Ladenburg, Albert (1842-1911) Duits chemicus, van 1874-1889 hoogleraar te Kiel, daarna te Breslau. Ladenburg deed vooral onderzoek op het gebied lading

lading (elektrische lading) Eigenschap van elementaire deeltjes of materie die leidt tot elektromagnetische wisselwerking. Tevens grootheid; symbool: ladingsdichtheid

lading, elementaire

lading, elementaire Kleinste eenheid van elektrische lading; gelijk aan de lading van een elektron. Symbool: e.

lading, eme van

lading, eme van Eenheid voor elektrische lading in het klein dynamisch (eenheden)stelsel (em CGS-stelsel). Eén eme van lading komt overeen met lading, ese van

lading, ese van Eenheid voor elektrische lading in het klein statisch (eenheden)stelsel (es CGS-stelsel).

ladingsdichtheid Lading per eenheid van oppervlakte of lading per eenheid van volume.

Ladinien

Ladinien Bovenste etage en tijd van de Midden Trias. Naam afgeleid van een streek in Oost-Zwitserland, ingevoerd in 1892.

lage breedte

lage breedte Punt op aarde dat gelegen is op geringe afstand van de evenaar. Men spreekt van lage breedte omdat het getal van de breedtecirkel in lage land

lage land Deel van het noordelijk Nederlands zeekleigebied dat vrij laag gelegen is (1 m onder NAP) door inklinking van klei en veen en door inpoldering lagedrukgebied

lagedrukgebied (ook: barometrisch mimimum, depressie, minimum) Gebied rondom een punt waar de luchtdruk een minimale waarde heeft. Bij een lagedrukgebied, equatoriaal

lagedrukgebied, equatoriaal (doldrum, stiltegordel) Gordel van lage druk rond de evenaar. Daar waaien in het algemeen zwakke en veranderlijke lage-temperatuurfysica

lage-temperatuurfysica Natuurkundig onderzoek bij extreem lage temperaturen (temperaturen in de buurt van het absolute nulpunt). Hierbij richt men Lagrange, Joseph Louis

Lagrange, Joseph Louis (1736-1813) Een van de grootste en veelzijdigste wiskundigen van de 18e eeuw. Niet alleen in de wiskunde, maar ook in Laguerre, Edmond Nicolas

Laguerre, Edmond Nicolas (1834-1886) Frans wiskundige. Werkterrein: meetkunde (theorie van de conforme afbeeldingen) en differentiaalvergelijking

lagune

lagune (ook: haf) Door riffen of schoorwallen vrijwel geheel van zee afgesloten water of strandmeer. Het zijn watervlaktes die zich binnen de eigenlijke lagunekust

lagunekust (ook: hafkust, schoorwalkust) Kust waarbij sprake is van een open of gesloten barrière, waarachter zich strandmeren bevinden. Men kent Lagunenevel

Lagunenevel (M 8) Heldere emissienevel in het sterrenbeeld Sagittarius (Boogschutter), in 1747 ontdekt door Le Gentil. De nevel staat op een afstand lahar

lahar (zandbandjir) Door water voortgestuwde modder- en puinstroom. Vaak een gevolg van overvloedige regen, het smelten van grote ijs- of sneeu

lakmoes

lakmoes Natuurlijke kleurstof in tal van planten (rode kool o.a.), die in zuur milieu rood, in basisch milieu blauw kleurt. O.a. gebruikt als zuur/base-lakprofiel

lakprofiel Hulpmiddel dat in de aardwetenschappen gebruikt wordt om niet-verharde pakketten in een laboratorium te onderzoeken. Daartoe wordt een Lakshmi Planum (astronomie)

Lakshmi Planum (astronomie) Hoogvlakte op het noordelijk halfrond van de planeet Venus, onderdeel van Ishtar Terra. Lakshmi Planum is een vulkanisch

Lalande, Joseph Jérôme Le François de

Lalande, Joseph Jérôme Le François de (1732-1807) Frans wis- en sterrenkundige, hoogleraar aan het Collège de France (1762), directeur sterrenwacht lambert (natuurk.)

Lamb, Willis Eugene (geb. 1913) Amerikaans natuurkundige. Achtereenvolgens hoogleraar te Stanford (1951-1956), Oxford (1956-1962), New Haven

lambert (natuurk.) Natuurkundige eenheid voor luminantie; symbool L. komt overeen met 1/ candela per vierkante centimeter.

Lambert, Johann Heinrich

Lambert, Johann Heinrich (1728-1777) Duits wis- en natuurkundige. Toonde aan dat het getal onmeetbaar is (1768). Voerde de hyperbolische functies

Lamb-verschuiving

Lamb-verschuiving Zeer kleine golflengteverschuiving in het spectrum van neutraal waterstof als gevolg van het voortdurend verschijnen en verdwijnen Lamb, Willis Eugene

laminatie

laminatie Gelaagdheid in geologische gesteenten. Komt vooral voor bij sedimentgesteenten. Onderzoek van de structuur verschaft meestal belangrijke Lamont, Johann von

Lamont, Johann von (1805-1879) Duits fysicus en astronoom, werkte vanaf 1827 op de sterrenwacht te Bogenhausen (na 1835 als directeur). Van

lamprofier

lamprofier Midden- tot fijnkorrelig, donker ganggesteente met weinig kwarts.

lanceervenster

lanceervenster Periode waarin een ruimtevaartuig gelanceerd kan worden. De `breedte' van het lanceervenster wordt voornamelijk bepaald door de Landau, Edmund

land- (statute mile) Eenheid voor lengte; komt overeen met 1609,3 meter.

Landau, Edmund (1877-1938) Duits wiskundige, hoogleraar te Göttingen (1909-1933). Werkterrein: getallentheorie, met name de theorie van de priemgetallen.

Landau, Ljev Davidovitsj

Landau, Ljev Davidovitsj (1908-1968) Russisch natuurkundige. Landau leverde onder meer bijdragen aan de lage-temperatuurfysica, vaste-stoffysica,

landbouwmeteorologie

landbouwmeteorologie (agrometeorologie) Onderdeel van de meteorologie, waarin de invloed van de weersomstandigheden op de ontwikkeling van landbrug

landbrug Relatief smalle landstrook die twee continenten verbindt. Vroeger meende men, dat ze er moesten zijn om daarmee de verspreiding van organismen landduin

landduin Duin dat landinwaarts gelegen is en geen directe ontstaanswijze heeft die verbonden is met het strand. Komen vooral voor in vegetatiearme landengte

landengte Smalle strook land die twee veel bredere landgebieden verbindt, zoals bijvoorbeeld de landengte van Corinthe. Betreft het een verbinding Landenien

Landenien Bovenste etage en tijd van het Paleoceen. Naam afgeleid van Landen (provincie Brabant, België), ingevoerd in 1839.

landijs

landijs Een aaneengesloten ijsbedekking op een groot landoppervlak. Het verschil met een ijskap is dat met dit laatste aaneengesloten ijsbedekkingen landmeetkunde

landmeetkunde Techniek van het opmeten van afstanden en hoogteverschillen van delen van het aardoppervlak. Betreft meestal gebieden van enkele landmijl

landmijl Eenheid voor lengte; komt overeen met 1609,3 meter.

Landsat

Landsat Reeks van vijf Amerikaanse satellieten voor het waarnemen van de aarde in verschillende golflengtebanden. Het belangrijkste waarnemingsinstrument landwind

landwind (ook: aflandige wind) Wind die van land naar zee waait. In het algemeen brengt deze wind in de zomer warmte en in de winter kou met zich Lane, Jonathan Homer

Lane, Jonathan Homer (1819-1880) Amerikaans fysicus en astronoom, vanaf 1848 verbonden aan het US Patent Office. Hij is vooral bekend door langegolf

langegolf (LG, Long Wave, LW) Radio-omroepband tussen 300 en 150 kHz of, in golflengten uitgedrukt, tussen 1000 en 2000 m. Deze golven planten Langenstein, Heinrich von

Langenstein, Heinrich von (Heinrich Heinbuche, 1325-1397) Duits theoloog en astronoom, van 1375-1382 vice-kanselier van de universiteit van Langevin, Paul

Langevin, Paul (1872-1946) Frans natuurkundige, hoogleraar aan de Sorbonne te Parijs (1909). Werkterrein: moleculaire structuur van gassen, rönt

Langley, Samuel Pierpont

Langley, Samuel Pierpont (1834-1906) Amerikaans astronoom en luchtvaartpionier, directeur Allegheny-sterrenwacht (1867) en Smithsonian Institutio

Langmuir, Irving

Langmuir, Irving (1881-1957) Amerikaans fysisch chemicus. Leverde bijdragen op het gebied der theorie der chemische bindingen en oppervlakteprocessen langperiodieke komeet

langperiodieke komeet Komeet met een omlooptijd van meer dan 200 jaar.

langperiodieke veranderlijke ster

langperiodieke veranderlijke ster (Mira-ster) Veranderlijke ster waarvan de helderheidsschommelingen het gevolg zijn van pulsaties in de buitenste Lansbergen, Philippus van

Lansbergen, Philippus van (1561-1632) Zuid-Nederlands theoloog en amateur-astronoom, werd in 1580 predikant te Antwerpen en in 1586 te Goes. lanthaan

lanthaan Chemisch element, symbool La, atoomnummer 57, behoort tot de overgangsmetalen. Snel oxiderend metaal, bekend in drie kristalvormen; lapilli

lapilli Kleine steentjes en andere vaste bestanddelen met afmetingen tussen 2 en 64 mm, die bij een vulkanische uitbarsting de lucht in kunnen worden lapis lazuli

lapis lazuli Mineraal behorend tot de tektosilicaten, variëteit van lazuriet. Hardheid 5½, dichtheid 2700-2900 kg/m3. Ultramarijnblauwe edelsteen met Laplace, Pierre Simon de

Laplace, Pierre Simon de (1749-1827) Frans wiskundige, maar heeft ook belangrijke bijdragen geleverd tot de ontwikkeling van de natuurwetenschapp

Lapparent, Albert Cochon de

Lapparent, Albert Cochon de (1839-1908) Frans geoloog, vanaf 1875 hoogleraar te Parijs, medesamensteller van de eerste geologische kaart van Large Binocular Telescope

Large Binocular Telescope (LBT) Grote dubbele spiegeltelescoop die gebouwd moet worden als onderdeel van het Mount Graham International Observator

Large Electron Positron collider

Large Electron Positron collider (LEP) Grote deeltjesversneller van het CERN in Genève, waarin hoogenergetische elektronen en positronen met Large Hadron Collider

Large Hadron Collider (LHC) Toekomstige deeltjesversneller van het CERN in Genève, waarin hoogenergetische hadronen (deeltjes die uit quarks Larissa

Larissa (1989 N2) Een van de kleine manen van de planeet Neptunus, in augustus 1989 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaanse Larmor, Joseph

Larmor, Joseph (1857-1942) Engels wis- en natuurkundige, hoogleraar te Cambridge (1903). Werkterrein: atoomtheorie en relativiteitstheorie. Larmor-Las Campanas-sterrenwacht

Las Campanas-sterrenwacht Sterrenwacht in het Chileense Andesgebergte, beheerd door het Carnegie Instituut in Washington. De grootste telescoop lasergyroscoop

laser, chemische Type laser waarbij de bezettingsinversie die leidt tot de gestimuleerde stralingsemissie, door processen van chemische aard wordt laser, gaslaser,

laser, verstembare Laser waarvan de frequentie van de uitgezonden straling gevarieerd kan worden. Dit kan met name bij de vloeistoflaser door verschillende laser, vloeistoflaser,

lasergyroscoop In de jaren zeventig ontwikkeld navigatie-instrument, dat geen bewegende delen bevat. De werking berust op het meten van frequentieverschillen laser, chemische

Lassell, William (1799-1880) Engels bierbrouwer en amateur-astronoom. In 1844 bouwde hij een 60-cm reflector, waarmee hij een maan van Neptunus lateraal kanaal

lateraal kanaal Kanaal dat evenwijdig loopt aan een rivier. Dit wordt aangelegd in situaties waarin de rivier niet (goed) bevaarbaar is.

laterietgronden

laterietgronden (latosolen) Rode, sterk verweerde bodems met een dikte van 10 tot 20 meter, die vooral in regenrijke tropische gebieden boven 100

Laue, Max Felix Theodor von

Laue, Max Felix Theodor von (1879-1960) Duits natuurkundige, hoogleraar te München, Zürich (1912), Frankfurt am Main (1914) en Berlijn (1919-Laurazië

Laurazië Verondersteld oercontinent op het noordelijk halfrond, waaruit als gevolg van de continentverschuiving Noord-Amerika, Groenland, Europa Laurent, Auguste

Laurent, Auguste (1807-1853) Frans chemicus, hoogleraar te Bordeaux. Bereidde verschillende aromatische verbindingen; ontwikkelde samen met Lauwerier, Hans

Lauwerier, Hans (1923-1997) Nederlands wiskundige. Lauwerier studeerde in Utrecht en Leiden en promoveerde in 1948 op een proefschrift over lava

lava Magma uit de aardkorst die vrijkomt bij een vulkaanuitbarsting. Hoe zuurder de lava is, des te stroperiger (visceuzer) en onregelmatiger ze uitstroomt Lavoisier, Antoine Laurent

Lavoisier, Antoine Laurent (1743-1794) Frans chemicus. Grondlegger van de moderne inzichten over verbranding. Zijn theorieën bewees hij door lawine

lawine In het hooggebergte onder invloed van de zwaartekracht hellingafwaarts stortend en glijdend materiaal. Naar het materiaal onderscheidt men Lawrence, Ernest Orlanda

Lawrence, Ernest Orlanda (1901-1958) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan de universiteit van Californië te Berkeley (1928). Nobelprijs 1939

lawrencium

lawrencium Chemisch element, symbool Lr (vroeger Lw), atoomnummer 103, behoort tot de transuranen. Voor het eerst verkregen (1961) door beschieting lazuriet

lazuriet Mineraal behorend tot de tektosilicaten, deel uitmakend van de veldspaatvervangers. Kubisch meestal voorkomend in compacte massa's van Le Chatelier, Henry

Le Chatelier, Henry (1850-1936) Frans chemicus, hoogleraar te Parijs. Onderzoek van silicaten en metalen. Ontwikkelde het platina-platina/rodium-Le Roy, Édouard

Le Roy, Édouard (1870-1954) Frans wiskundige en filosoof. Zag als zijn eerste taak het christelijk geloof te verzoenen met wetenschap en filosofie. Le Verrier, Urbain Jean Joseph

Le Verrier, Urbain Jean Joseph (1811-1877) Frans sterrenkundige. Le Verrier heeft zich vooral beziggehouden met de storingstheorie der planeten. Leavitt, Henrietta Swan

Leavitt, Henrietta Swan (1868-1921) Amerikaanse astronome, vanaf 1902 verbonden aan de Harvard-sterrenwacht. Leavitt ontdekte ca. 2400 veranderl

Lebedev, Peter Nikolajevitsj

Lebedev, Peter Nikolajevitsj (1866-1912) Russisch natuurkundige, hoogleraar te Moskou (1892). Bewees dat licht een bepaalde druk uitoefent (stralings

Lebesgue, Henri Léon

Lebesgue, Henri Léon (1875-1941) Frans wiskundige. Achtereenvolgens hoogleraar te Rennes, Poitiers en Parijs. Ontwikkelde de maat- en integra

lebferment

lebferment (rennine) Enzym in de maag van zoogdieren, dat ongezuurde melk stremt doordat onoplosbaar caseïne neerslaat. Wordt gebruikt bij kaasbereiding lecithine

lecithine (fosfatidylcholine) Belangrijk fosfolipide dat wordt gevormd in aleuronkorrels bij kiemplanten en in dierlijke weefsels. Het is betrokken bij Lecoq de Boisbaudran, Paul Emile

Lecoq de Boisbaudran, Paul Emile (1838-1912) Frans chemicus, werkte vanaf 1858 in het wijnbedrijf van zijn familie en deed in zijn privé-laboratorium Leda

Leda Een van de kleine manen van de planeet Jupiter, in 1974 ontdekt door Charles T. Kowal. De afstand tot het planeetmiddelpunt bedraagt 11,094 Lederberg, Joshua

Lederberg, Joshua (geb. 1925) Amerikaans geneticus, hoogleraar aan de Stanford-universiteit in Californië (1959-1978), daarna verbonden aan de Lederman, Leon M.

Lederman, Leon M. (geb. 1922) Amerikaans natuurkundige, sinds 1958 hoogleraar aan de Columbia University in New York. Kreeg de Nobelprijs

Lee, David M.

Lee, David M. (geb. 1931) Amerikaans fysicus, verbonden aan Cornell University, Ithaca, New York. Lee kreeg in 1996 samen met Douglas Osheroff Lee, Tsung-Dao

Lee, Tsung-Dao (geb. 1926) Chinees-Amerikaans natuurkundige, sinds 1956 hoogleraar aan Columbia University in New York (1956-1960). Kreeg Lee, Yuan Tseh

Lee, Yuan Tseh (geb. 1936) Chinees-Amerikaans chemicus, sinds 1974 hoogleraar aan de universiteit van Californië te Berkeley. Kreeg samen met legenda

leem

leem Grondsoort die gekenmerkt wordt door de aanwezigheid van veel silt, dat wil zeggen gronddeeltjes die in grootte variren van 0,002 tot 0,05 mm. Leeuw (sterrenk.)

Leeuw (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Leo.

legenda Verklaring van de kleuren en symbolen op een kaart. Een kaart is een verkleinde weergave van de werkelijkheid, waarbij voor verschillend

Legendre, Adrien Marie

Legendre, Adrien Marie (1752-1833) Frans wiskundige. Docent aan de militaire school te Parijs (1775-1780) en aan de École Normale. Bekleedde legering

legering (alliage) Mengsel van een metaal met andere elementen, vaak ook metalen. L. hebben zelden een combinatie van de eigenschappen van de Lehn, Jean-Marie

Lehn, Jean-Marie (geb. 1939) Frans chemicus, sinds 1979 hoogleraar aan het Collège de France in Parijs. Kreeg samen met D.J. Cram en C.J. Pedersen Leidse fles

Leidse fles Fles die aan de binnen- en buitenkant is voorzien van een dun laagje tin om elektrische lading op te slaan. Voorloper van de condensator. Leidse Sterrewacht

Leidse Sterrewacht Oudste universiteitssterrenwacht ter wereld, in 1633 opgericht door Jacob Gool in de vorm van een waarnemingsplatform op het leisteen

leisteen Fijnkorrelig grijs of zwart gesteente dat ontstaan is onder invloed van druk in gebergten uit schalie (gespleten verharde klei). Het is een metamorf Leloir, Luis Frederico

Leloir, Luis Frederico (1906-1987) Argentijns biochemicus, hoogleraar te Buenos Aires. Onderzocht de werking van adrenaline en de stofwisseling

Lemaître, Abbé Georges Edouard

Lemaître, Abbé Georges Edouard (1894-1966) Belgisch wis- en sterrenkundige, die aanvankelijk ingenieur, legerofficier en priester was (1923). Lemery, Nicolas

Lemery, Nicolas (1645-1715) Frans farmaceut en chemicus, werkte als apotheker in Montpellier en Parijs (vanaf 1672). Van 1681-1683 verbleef hij lemma

lemma (hulpstelling) Stelling die in de wiskunde alleen maar dienst doet om in het bewijs van een andere stelling te kunnen worden toegepast.

lemma van...

lemma van... Voor lemma van... kijke men onder de eigennaam of het zelfstandig naamwoord.

Lemonnier, Pierre Charles

Lemonnier, Pierre Charles (1715-1799) Frans astronoom, in 1838 hoogleraar in de fysica aan het Collège de France. Lemonnier verbeterde de methoden

Lenard, Philipp Eduard Anton

Lenard, Philipp Eduard Anton (1862-1947) Duits natuurkundige, hoogleraar te Breslau (1894), Aken (1895), Heidelberg (1896), Kiel (1898) en Heidelberg

lengtedal

lengtedal Dal dat evenwijdig aan twee bergketens loopt.

lengteduin

lengteduin (ook: seif) Lange, rechte zandrug in een woestijn evenwijdig aan de overheersende windrichting. In de woestijn kan zich een evenwichtssituatie Lennard-Jones, John Edward

Lennard-Jones, John Edward (1894-1954) Engels natuurkundige, hoogleraar te Bristol en Cambridge (1932). Werkterrein: oppervlakteverschijnselen, lensvormig sterrenstelsel

lens, asferische Lens waarvan ten minste één oppervlak niet bolvormig gekromd is. Kan minder sferische aberratie vertonen dan een normale lens lens, bifocale

lens, bifocale Lens met twee verschillende brandpunten. Gebruikelijke toepassing hiervan is de dubbelgeslepen bril, die als leesbril en als bril om in lens, bolle

lens, bolle (biconvexe lens, convexe lens, positieve lens) Lens die in het midden dikker is dan aan de randen. Breekt stralen die evenwijdig aan de optische lens, dubbelbolle

lens, dubbelbolle Bolle lens met twee bolle oppervlakken.

lens, dubbelholle

lens, dubbelholle Holle lens met twee holle oppervlakken.

lens, holle

lens, holle (biconcave lens, concave lens, negatieve lens) Lens die aan de rand dikker is dan in het midden. Breekt stralen die evenwijdig aan de optische lente

lensvormig sterrenstelsel (S0-stelsel) Sterrenstelsel dat beschouwd wordt als tussenvorm tussen elliptische sterrenstelsels en spiraalstelsels. Hun vorm lens, asferische

lente Periode waarin de zon zich van het lentepunt naar het zomerpunt begeeft; de lente begint op 20 of 21 maart en duurt tot 21 of 22 juli.

lente-equinox Moment waarop de zon zich in het lentepunt bevindt, en dag en nacht overal op aarde even lang duren. De lente-equinox valt op 20 of lenzenformule

lentepunt

lentepunt Een van de twee snijpunten van de hemelequator en de ecliptica; de zon bevindt zich in het lentepunt wanneer hij de hemelequator van zuid Lentetrapezium

Lentetrapezium Populaire benaming voor de vier sterren die het centrale deel van het sterrenbeeld Leo (Leeuw) vormen: Regulus (Alfa Leonis), Denebola lente-equinox

Lenz, Heinrich Friedrich Emil (1804-1865) Duits natuurkundige, hoogleraar te St.-Petersburg (1834). Onderzocht de elektrische geleidbaarheid van Leo Minor (sterrenk.)

lenzenformule Formule die het verband aangeeft tussen de brandpuntsafstand van een lens, de beeldafstand en de voorwerpsafstand. Gebruikelijke

lenzentelescoop

lenzentelescoop (refractor) Telescoop waarvan het objectief gevormd wordt door een (bolle) lens. De eerste telescopen waren allemaal lenzentelescopen; Lenz, Heinrich Friedrich Emil

Leo (sterrenk.)

Leo (sterrenk.) (Nederlandse naam: Leeuw) Sterrenbeeld op de hemelequator, gelegen tussen 09h18m en 11h56m rechte klimming en ?6° en +33° declinatie. Leoniden

Leo Minor (sterrenk.) (afk. LMi, Nederlandse naam: Kleine Leeuw) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 09h19m en 11h04

Leoniden Meteoorzwerm waarvan de radiant zich in het sterrenbeeld Leo (Leeuw) bevindt, zichtbaar van 15 tot 19 november, met het maximum op lepidoliet

lepidoliet Mineraal uit de groep der fyllosilicaten. Hardheid 3, dichtheid 2850 kg/m3. Monokliene, witte tot roze kristallen met perfecte splijting. Wegens lepton

lepton Materiedeeltje dat niet gevoelig is voor de sterke kernkracht; in tegenstelling tot hadronen, bestaan leptonen niet uit quarks, maar zijn het elementaire Lepus

Lepus (afk. Lep, Nederlandse naam: Haas) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 04h54m en 06h09m rechte klimming en ?11° Lequier, Joseph Louis Jules

Lequier, Joseph Louis Jules (eig. Jules Léquyer; 1814-1862) Frans filosoof en natuurkundige. Het probleem van vrijheid en morele verantwoordelijkhei

Leslie, John

Leslie, John (1766-1832) Schots natuur- en wiskundige, hoogleraar te Edinburgh (1819). Deed warmte-experimenten. Maakte als een der eersten kunstmatig letale factor

letale factor Erfelijke factor die de dood van het organisme tot gevolg heeft (meestal vlak na kieming of geboorte). Soms is de factor alleen letaal wanneer leucine

leucine Essentieel aminozuur, formule HOOC-CHNH2-CH2-CH-(CH3)2. Witte vaste stof, spt. 293°C, dichtheid 1293 kg/m3. Dagelijkse behoefte bij leukoplast

leukoplast Pigmentloze plastide, die voorkomt in alle kleurloze delen van planten; zet de tijdens de fotosynthese gevormde suikers om in eiwit, vet Lewis, Edward

Lewis, Edward (geb. 1918) Amerikaans bioloog, van 1956 tot 1988 hoogleraar aan het California Institute of Technology. Lewis kreeg in 1995 samen Lewis, Gilbert Newton

Lewis, Gilbert Newton (1875-1946) Amerikaans chemicus, hoogleraar te Berkeley. Leverde bijdragen aan de theorie der chemische binding (oktetre

Lexell, Andreas Johan

Lexell, Andreas Johan (1740-1784) Fins-Russisch wis- en sterrenkundige, hoogleraar te Petersburg (1771). Observeerde kometen en toonde aan dat

li (natuurk.)

li (natuurk.) Chinese eenheid voor lengte; komt overeen met 500 meter.

Libby, Willard Frank

Libby, Willard Frank (1908-1980) Amerikaans chemicus, hoogleraar te Los Angeles. Onderzocht (radioactieve) isotopen en geochemische en kosmoc

Libra

Libra (afk. Lib, Nederlandse naam: Weegschaal) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 14h18m en 15h59m rechte klimming en libratie

libratie (Schijnbare) schommeling van de maan. Omdat de rotatieperiode van de maan gelijk is aan de omlooptijd, keert zij altijd dezelfde zijde naar libratiepunten

libratiepunten (Lagrange-punten) Punten in een tweelichamensysteem waarin een veel kleiner derde (hemel)lichaam zich in een stabiele toestand bevindt. licht

licht- Snelheid waarmee licht zich voortplant; in vacuüm gelijk aan 3.108 m/s. Wordt vaak aangegeven met c.

licht tropisch woud Vegetatiezone die in vergelijking met het tropisch regenwoud uit minder soorten bomen bestaat, terwijl de `bomendichtheid' ook lichtbaken

licht Vorm van elektromagnetische straling waarvoor het menselijk oog gevoelig is. Heeft een golflengte van ca. 4000-7700 Å. Kan worden opgevat licht tropisch woud

licht, diffuus Licht dat zich na terugkaatsing door een ruw oppervlak of doorgang door een verstrooiende plaat in alle richtingen voortplant.

licht, gepolariseerd

licht, gepolariseerd Licht waarbij de elektromagnetische trillingen uitsluitend in één vlak plaatsvinden, het polarisatievlak. Laat men dit door een polarisator licht, monochromatisch

licht, monochromatisch Licht waarin slechts golven van één frequentie (en golflengte) voorkomen. Geeft het oog een uitgesproken kleurindruk: bijv. Lick-sterrenwacht

lichtbaken Vast opgestelde lichtinstallatie voor markering van belangrijke punten voor de scheepvaart. Schijnt vanaf de wal gezien rood, vanaf het water lichtboei

lichtboei Drijvende, verankerde lichtinstallatie voor markering van scheepvaartroutes. Geeft onderbroken licht: wit aan stuurboordzijde, rood aan bakboordzijde.

lichtboog

lichtboog Kleine en zwakke boogvormige structuur die in sommige clusters van sterrenstelsels wordt waargenomen; inmiddels zijn er vele tientallen lichte klei

lichte klei Kleigrond die voor 25-35% bestaat uit kleideeltjes (200,002 mm). Men spreekt van lichte klei omdat deze verhoudingsgewijs iets makkelijker lichtende nachtwolken

lichtende nachtwolken Zeer ijle, paarlemoerkleurige wolken op grote hoogte in de aardse dampkring (ca. 80 km), die geruime tijd nadat de zon is o

lichtjaar

lichtjaar Sterrenkundige afstandsmaat; de afstand die het licht, met een snelheid van ca. 300.000 km/s, in één jaar aflegt. Een lichtjaar is gelijk aan 9,46 lichtkracht

lichtkracht De per seconde door een ster uitgezonden stralingsenergie. Op grond van hun lichtkracht kunnen sterren in vijf lichtkracht- of helderheidsklassen lichtkrachtindicator

lichtkrachtindicator Lijn in het spectrum van een ster waarvan de intensiteit in verhouding met andere lijnen een aanwijzing geeft over de relatie tussen lichtkromme

lichtkromme Grafiek waarin de helderheid van een hemellichaam (in het bijzonder een veranderlijke ster) is uitgezet tegen de tijd. De aard van de veranderlijke lichtreactie

lichtreactie Onderdeel van de fotosynthese waarbij in de dubbelmembranen van bladgroenkorrels met behulp van lichtenergie water wordt gesplitst lichtschip

lichtschip Verankerd vaartuig bestemd voor markering van belangrijke punten voor de scheepvaart. Bevat een sterke lichtinstallatie, vergelijkbaar met lichtsnelheid

lichtsnelheid De snelheid waarmee elektromagnetische straling zich in een vacuüm voortplant. De lichtsnelheid werd voor het eerst vrij nauwkeurig lichtsterkte

lichtsterkte 1. Maat voor de hoeveelheid zichtbare-lichtenergie die per seconde en per eenheid van ruimtehoek in een gegeven richting wordt uitgezonden. lichtstroom

lichtstroom Product van de lichtsterkte I van een lichtbron en de ruimtehoek van een lichtkegel. Eenheid: lumen (lm = cd.sr).

lichtvervuiling

lichtvervuiling Kunstmatige verlichting van de nachthemel door straatverlichting e.d. De lichtvervuiling is vooral in dichtbevolkte gebieden zeer ernstig, licht, diffuus

Lick, James (1796-1876) Amerikaans zakenman, kwam in 1848 naar San Francisco, waar hij snel fortuin maakte. Hij vermaakte zijn bezit aan filantropische lido

Lick-sterrenwacht Sterrenwacht op Mount Hamilton, een 1284 m hoge berg bij San José in Californië. De bouw van de sterrenwacht werd mogelijk Lick, James

lido Vrijliggend, voor de kust op een schoorwal of strandwal afgezet strand. Bekend is de lidokust bij Venetië (Lido di Venezia).

Liebig, Justus von

Liebig, Justus von (1803-1873) Duits chemicus, hoogleraar te Giessen en München. Ontwikkelde technieken voor elementair-analyse; onderzocht ligand

ligand Omringend deeltje in een complex ion. Kan zelf een ion zijn, dan wel een klein molecule of een deel van een groter molecule zoals bij meertandige ligand, meertandig

ligand, meertandig Ligand dat uit een groter molecule bestaat en een centraal ion aan twee of meer zijden omringt. Vier- en vooral zestandige liganden lijnenbundel

lijnen- Spectrum dat bestaat uit een beperkt aantal lijnen (spectraallijnen). Wordt o.a. uitgezonden door atomen van een verhit gas. Ontstaat spectrum, sterspectrum,

lijnenbundel Verzameling van alle rechten door een gegeven punt.

lijnprofiel

lijnprofiel De gedetailleerde vorm van een spectraallijn in het spectrum van een hemellichaam. Uit het lijnprofiel kan informatie worden afgeleid met lijnsegment

lijnsegment (lijnstuk) Lijn met twee eindpunten. Deze hoeven niet noodzakelijk tot het lijnstuk te behoren.

lijnstraling

lijnstraling Elektromagnetische straling die op slechts enkele specifieke golflengten wordt uitgezonden, resulterend in een spectrum met enkele discrete limaçon

limaçon (slaklijn van Pascal) Kromme, ontstaat door op een gegeven cirkel een vast punt O en een veranderlijk punt P te nemen; vanuit P twee gelijke liman

liman Verdronken rivierdal in een laaglandkust, van zee gescheiden door strandwaleilanden. Meestal ontstaan na de laatste ijstijd als een gevolg van limiet

limiet Grenswaarde. Speelt met name in de wiskunde een belangrijke rol. Is daar in de 19e eeuw nauwkeurig gedefinieerd.

limoniet

limoniet (naaldijzererts) Verzamelnaam voor diverse vaak als mengsel optredende massa's van ijzeroxiden en/of ijzerhydroxiden. Vormt een belangrijk Lindblad, Bertil

Lindblad, Bertil (1895-1965) Zweeds astronoom, hoogleraar, directeur van de sterrenwacht te Stockholm (1927-65). Hield zich bezig met de bouw

Linde, Carl von

Linde, Carl von (1842-1934) Duits scheikundige. Construeerde een apparaat waarmee lucht vloeibaar gemaakt kon worden. Het proces nam vijftien lineament

lineament Over een grote afstand uitgestrekte geologische structuur. Vaak niet direct waarneembaar, doordat het verschijnsel als zodanig niet geheel linolzuur

linolzuur (9,12-octadecadieenzuur) Onverzadigd vetzuur met evenveel C-atomen als stearinezuur en twee dubbele bindingen. Vooral aanwezig in plantaardige Liouville, Joseph

Liouville, Joseph (1809-1882) Frans wiskundige, hoogleraar te Parijs. Oprichter van het 'Journal de Mathématiques Pures et Appliquées' (Journal de lipase

lipase Vetsplitsend enzym; splitst oliën en vetten in glycerine en vetzuren. O.a. aanwezig in darm- en alvleeskliersap en bepaalde planten.

lipiden

lipiden Verzamelnaam voor vetten en vetachtige stoffen; in de praktijk worden er bijna altijd stoffen uit levende organismen mee bedoeld. Tot de lipiden Lipmann, Fritz Albert

Lipmann, Fritz Albert (1899-1986) Russisch-Amerikaans biochemicus, hoogleraar aan Harvard University (1949-1957), daarna aan de Rockefeller Lippmann, Gabriel

Lippmann, Gabriel (1845-1921) Frans natuurkundige, hoogleraar aan de Sorbonne te Parijs (1883). Nobelprijs 1908 voor de ontwikkeling van een Lipscomb, William Nunn

Lipscomb, William Nunn (geb. 1919) Amerikaans chemicus, hoogleraar aan Harvard University (sinds 1959). Onderzocht de structuur van moleculen Lissajous, Jules Antoine

Lissajous, Jules Antoine (1822-1880) Frans natuurkundige, hoogleraar te Parijs, St. Louis, Chambéry en Besançon. Ontdekker van de optische telegr

liter

liter Inhoudsmaat; symbool: l.

lithium

lithium Chemisch element, symbool Li, atoomnummer 3; behoort tot de alkalimetalen. Reactief, zacht maar taai metaal; spt. 181°C, kpt. 1336°C, dichtheid lithiumdeuteride

lithiumdeuteride Verbinding met formule LiD (of LiH-2). Chemisch en fysisch vrijwel gelijk aan lithiumhydride. Toepassing: als uitgangsmateriaal lithiumhydride

lithiumhydride Verbinding met formule LiH. Witte, harde massa, smeltpunt: 680°C; dichtheid 820 kg/m3. Bereiding uit de elementen bij 400 à 500°lithiumverbindingen

lithiumverbindingen Verbindingen van het element lithium. Steeds met valentie I+ in oplossing kleurloos, weinig neiging tot complexvorming; kleuren lithosfeer

lithosfeer Buitenste harde laag van de aardkorst, bestaande uit de oppervlaktegebergten, de sial-laag en het bovenste gedeelte van de sima-laag. De litoraal

litoraal (litorale zone) Oeverzone, het ondiepe water en het door waterbeweging beïnvloede oevergedeelte. Bij meren is het litoraal de zone waarin waterplanten little green men

little green men (LGM) Engelse term (letterlijk vertaald: kleine groene mannetjes) die in 1967 enige tijd in zwang was om de zojuist ontdekte zeer Llandeilo

Llandeilo (ook: Llandeilian) Serie en tijdvak van het Ordovicium, tussen Llanvirn en Caradoc. Genoemd naar een plaatsje in Wales. Ingevoerd door Llandovery

Llandovery (Llandoverian) Onderste serie en tijdvak van het Siluur. Genoemd naar een district in Wales, ingevoerd door R.I. Murchison (1859).

Llanvirn

Llanvirn (Llanvirnian) Serie en tijdvak uit het Ordovicium tussen het Arenig en Llandeilo. Genoemd naar een plaatsje in Wales.

LMC

LMC (Large Magellanic Cloud) Grote Magelhaense Wolk.

LMC X-3

LMC X-3 Röntgenbron in de Grote Magelhaense Wolk. De röntgenstraling is afkomstig van heet gas dat van een gewone ster overstroomt naar een zeer Lobatsjevski, Nikolaj Ivanovitsj

Lobatsjevski, Nikolaj Ivanovitsj (1793-1856) Russisch wiskundige, hoogleraar te Kazan. Een der eersten die een niet-euclidische meetkunde (hyperbolische

Lockyer, Joseph Norman

Lockyer, Joseph Norman (1836-1920) Engels astronoom (aanvankelijk amateur), pionier op het gebied van de spectroscopie. Vond onafhankelijk Lodge, Oliver Joseph

Lodge, Oliver Joseph (1851-1940) Engels natuurkundige, hoogleraar te Londen (1879) en Liverpool (1881). Vervolmaakte de coherer, een radiogol

Loena

Loena (Luna) Naam van een reeks Russische onbemande ruimtevaartuigen voor het onderzoek aan de maan, waarmee een groot aantal primeurs werd Loenik

Loenik Andere naam voor de Loena, Sovjetrussisch ruimtevaartuig voor maanonderzoek.

Loenochod

Loenochod Naam van twee Russische onbemande maanwagentjes. Loenochod 1 werd op de maan afgeleverd door Loena 17 en maakte gedurende bijna loep

loep Subjectief optisch instrument dat gebruikt wordt om een voorwerp dichterbij te kunnen bekijken dan met het ongewapende oog mogelijk is. Bestaat log

log Drijflichaam voor het meten van de snelheid van een schip. Werd vroeger bij de voorsteven uitgeworpen, waarna men mat hoeveel tijd verstreek logaritme

log, elektromagnetische

log, elektromagnetische Geleider die achter een schip wordt gesleept en waarin het aardmagneetveld een spanning opwekt die evenredig is met de lokaal rustsysteem

logaritme Van een positief getal y voor het grondtal a is het getal x, dat aangeeft tot welke macht men a moet verheffen om y te krijgen. Notatie: alog logaritmetafel

logaritme, briggse (gewone logaritme) Logaritme waarbij het grondtal 10 is. Bijv. 10log 28=1,44716 (veelal ook log 28=1,44716).

logaritme, cologaritme,

logaritme, inverse

logaritme, inverse (antilogaritme) Tegengestelde van de logaritme van een getal. Bijv. 10log 100=2, de inverse logaritme van 2 is dan 100.

logaritme, natuurlijke

logaritme, natuurlijke Logaritme met grondtal e (e=2,7182818284...). Bijv.: elog 10=2,302,585; wordt veelal ook genoteerd als ln 10=2,302585.

logaritmetafel Tabel die voor een aantal getallen de logaritme (meestal met grondtal 10) of althans de mantisse van dat getal geeft. De eerste logaritmetafels logaritme, briggse

lokaal rustsysteem Stelsel ten opzichte waarvan sterbewegingen worden gedefinieerd. Metingen aan de ruimtelijke bewegingen van sterren worden Lokale Groep

Lokale Groep Groep van bijna veertig sterrenstelsels die zich binnen een straal van ca. 3 miljoen lichtjaar van het Melkwegstelsel bevindt. Het Melkwegstelsel, Lokale Supercluster

Lokale Supercluster Supercluster waartoe o.a. de Lokale Groep, de Virgo-cluster en de Coma-cluster behoren. De Lokale Supercluster heeft een langgerekte, Longomontanus

Longomontanus (eig. Christian Severin; 1562-1647) Deens astronoom, assistent van Tycho Brahe (1589-1600), hoogleraar Kopenhagen (1605). Publiceerde lood

lood (Pb) Chemisch element (metaal) dat veel wordt toegepast in accu's, benzine en verven. Via de uitlaat van auto's verspreidt lood zich sterk in het loodglans

loodglans (galena) Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de glanzen, chemische samenstelling PbS. Hardheid 2½, dichtheid 7500 kg/m3. Loodgrijze, loodlijn

loodlijn Lijn door een gegeven punt P die loodrecht op een gegeven lijn l staat.

loodverbindingen

loodverbindingen Verbindingen van het element lood. Valentie II+ en IV+, in koolstofloodverbindingen meestal IV+ en dan minder sterk oxiderend loodzand

loodzand Lood- tot zilverkleurig zand dat als een duidelijke band voorkomt in podsolbodems. Ten gevolge van uitloging zijn de meeste stoffen weggespoeld loofbos

loofbos Bos dat overwegend bestaat uit loofbomen: bomen die behoren tot de klasse van de tweezaadlobbigen. In de gematigde luchtstreken treft men looistoffen

looistoffen Stoffen die eiwitten doen neerslaan en daardoor o.a. dierlijke huid tot 'leer' kunnen omvormen (looien). Plantaardige looistoffen (bijv. tannine looizuren

looizuren Esters van glucose met galluszuur of di- en trimeren van galluszuur. Plantaardige looistoffen (tannine) bevatten mengsels van talloze looizuren loopzand

loopzand Waterrijk, weinig consistent zand waarin het gewicht van de korrels voornamelijk door het water wordt gedragen. Is op te vatten als een vorm lopoliet

lopoliet Groot schotelvormig intrusielichaam van magmatische gesteenten. De bovenzijde van deze vaak enorme massa's stollingsgesteenten is concaaf Loran

Loran (LOng RAnge Navigation) Navigatiesysteem met een hoofdzender die radiosignalen uitzendt, en een net van (ten minste twee) hulpzenders, die Lorentz-kracht

Lorentz, Hendrik Antoon (1853-1928) Nederlands natuurkundige, hoogleraar te Leiden (1877-1912); daarna curator van het Teylers-instituut te Ha

Lorentz-kracht Kracht die een stroomdraad (eig.: een bewegende elektrische lading) ondervindt in een magnetisch veld. Voor de grootte ervan (FL) Lorentz-transformaties

Lorentz-transformaties Vergelijkingen die werden opgesteld door de Nederlandse natuurkundige Hendrik Antoon Lorentz (1853-1928) en die een Lorentz, Hendrik Antoon

Loschmidt, Joseph

Loschmidt, Joseph (1821-1895) Oostenrijks natuurkundige. Getal van Loschmidt: het aantal moleculen in 1 cm3 gas bij 0°C en 76 cm kwikdruk. Verwant löss

löss Zeer verbreid voorkomend, door de wind gesedimenteerd homogeen en ongelaagd gelig stofsediment, bestaande uit siltdeeltjes van ongeveer gelijke lotingssteekproef

lotingssteekproef Steekproef, waarbij de elementen die erin worden opgenomen, willekeurig uit de te onderzoeken verzameling worden getrokken.

Lovell, Sir Alfred Charles Bernard (geb. 1913) Brits radioastronoom, hoogleraar te Manchester (1951-81) en directeur van het Jodrell Bank Experimental Lowell-sterrenwacht

Lovell-telescoop

Lovell-telescoop Radiotelescoop te Jodrell Bank (Groot-Brittannië) met een schotelmiddellijn van 76 meter van de universiteit van Manchester, in Lovell, Sir Alfred Charles Bernard

Lowell, Percival (1855-1916) Amerikaans astronoom, hoogleraar aan het Massachusetts Institute of Technology (1902). In 1894 stichtte hij de Lowell-LSD

Lowell-sterrenwacht Sterrenwacht die in 1894 door Percival Lowell werd gesticht in Flagstaff, Arizona, speciaal voor het waarnemen van de planeet Lowell, Percival

L-schil De op een na binnenste schil van elektronen in een atoom. Bevat 8 elektronen en omhult de K-schil. Het edelgas neon en alle neonachtige ionen Maagd

LSD (lyserginezuur-diëthylamide) In 1938 voor het eerst bereide, halfsynthetische verbinding van het moederkorenalkaloïd lyserginezuur en een diëthylamidegroep; lucht

lucht Gasmengsel waaruit de atmosfeer rond het aardoppervlak bestaat. Bevat op niet al te grote hoogte ca. 78% stikstof, ca. 21% zuurstof, ca. 1% argon luchtcirculatie

lucht, arctische Luchtsoort afkomstig uit de poolstreken, tussen 65 en 90° NB of ZB. Notatie AL.

lucht, equatoriale

lucht, equatoriale Luchtsoort afkomstig uit de equatoriale stiltegordel, tussen 20° NB en 20° ZB. Notatie EL.

lucht, polaire

lucht, polaire Luchtsoort afkomstig uit de subpolaire lagedrukgordel op gematigde breedten, tussen 45 en 65° NB of ZB. Notatie PL.

lucht, tropische

lucht, tropische Luchtsoort afkomstig uit de subtropische hogedrukgordels, tussen 20 en 45° NB of ZB. Notatie TL.

luchtcirculatie (ook: windsysteem) De kringloop van de luchtmassa's in het onderste gedeelte van de atmosfeer, de troposfeer, boven de gehele aarde, luchtdruk

luchtdruk De druk van de atmosfeer. De atmosfeer oefent door haar gewicht een druk uit op het aardoppervlak. Deze luchtdruk is gelijk aan het gewicht luchtdrukgradiënt

luchtdrukgradiënt Verval van de luchtdruk loodrecht op de isobaren. Langs een isobaar is het drukverschil per definitie nul, terwijl loodrecht op de luchtfoto

luchtfoto Foto van het aardoppervlak en wat zich daarboven bevindt, genomen vanuit de lucht (vliegtuig, ballon). Hierbij kan men met de overboordcamera Luchtpomp

Luchtpomp Nederlandse naam van het sterrenbeeld Antlia.

luchtsoort

luchtsoort Hoeveelheid lucht met karakteristieke eigenschappen, vooral wat betreft temperatuur en luchtvochtigheid. Deze eigenschappen ontwikkelen luchtspiegeling

luchtspiegeling (fata morgana) Spiegeling of kromming van lichtstralen, veroorzaakt door luchtlagen van verschillende temperatuur. Door warmteverschillen luchtstreek

luchtstreek (ook: temperatuurzone) Een gebied op aarde afgegrensd op basis van een bepaalde gemiddelde temperatuur. Men onderscheidt de koude luchtverontreiniging

luchtverontreiniging (luchtvervuiling) De aanwezigheid van vreemde stoffen in de lucht die schadelijk zijn voor mensen, planten, dieren of goederen. luchtverontreiniging, fotochemische

luchtverontreiniging, fotochemische (fotochemische smog) Luchtverontreiniging die ontstaat bij helder, zonnig weer, door de inwerking van zonlicht luchtweerstand

luchtweerstand Weerstand die een voorwerp ondervindt als het t.o.v. de lucht beweegt. Hangt af van het oppervlak loodrecht op de bewegingsrichting lucht, arctische

luciferine

luciferine Een substantie die voorkomt bij veel diepzeevissen en vuurvliegjes. Luciferine kan door het enzym luciferase worden geoxideerd, waarbij lumen (natuurk.)

lumen (natuurk.) Eenheid voor lichtstroom, gedefinieerd als de lichtstroom door een kegel met een ruimtehoek van één steradiaal (sr) uitgezonden luminantie

luminantie 1.(gestandariseerde helderheid, kleurhelderheid) Lichtsterkte per eenheid van oppervlak. Eenheid: candela per vierkante meter. 2.Videosignaal-luminescentie

luminescentie Uitzenden van elektromagnetische straling (veelal licht) door een materiaal als gevolg van niet-thermische processen. Treedt op wann

Lummer, Otto Richard

Lummer, Otto Richard (1860-1925) Duits natuurkundige, hoogleraar te Berlijn (1887-1904) en Breslau. Onderzocht interferentieverschijnselen en

Lunar Module

Lunar Module Maanlander, waarmee in het kader van het Apolloproject twee astronauten vanuit een baan om de maan naar het maanoppervlak daalden Lunar Orbiter

Lunar Orbiter Missions Serie van vijf onbemande Amerikaanse ruimtevluchten naar de maan, met als doel de geschiktste landingsplaats voor bemand

Lunar Orbiter Reeks van vijf Amerikaanse onbemande ruimtesondes die in 1966 en 1967 in een baan om de maan werden gebracht en vrijwel het gehele Lunar Orbiter Missions

Lunar Prospector

Lunar Prospector Amerikaanse ruimtesonde voor geologisch onderzoek aan de maan, gelanceerd in januari 1998. Lunar Prospector is gekozen als lunarium

lunarium Instrument voor het weergeven van de beweging van de maan ten opzichte van de aarde. Vroeger gebruikt bij het lesgeven.

lunatie

lunatie Synodische maand; het tijdsverloop tussen twee opeenvolgende momenten van Nieuwe (of Volle) Maan. De gemiddelde duur van een lunatie Lupus

Lupus (afk. Lup, Nederlandse naam: Wolf) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 14h13m en 16h05m rechte klimming en ?30° Luria, Salvador Edward

Luria, Salvador Edward (1912-1991) Italiaans-Amerikaans microbioloog. Toonde spontane mutaties aan in bacteriën (1943) en bacteriofagen (1945).

lutetium

lutetium Chemisch element, symbool Lu, atoomnummer 71, behoort tot de zeldzame aardmetalen. Metaal; smeltpunt: 1652°C; kookpunt: 3327°C; dichtheid lux

lux Natuurkundige eenheid voor verlichtingssterkte. Symbool: lx. Een lux is de lichtintensiteit die overeenkomt met een lichtstroom van één lumen door Luyten, Willem Jacob

Luyten, Willem Jacob (1899-1994) Nederlands-Amerikaans astronoom, verbonden aan de Harvard-sterrenwacht (1923-1930), hoogleraar Universiteit

lydiet

lydiet Zwart gesteente dat in Nederland veel voorkomt in de vorm van glimmende kubusvormige of afgeronde zwerfstenen. Ontstaan door diagenese Lyell, Charles

Lyell, Charles (1797-1875) Brits geoloog, Hoogleraar King's College te Londen (1830).grondlegger van de moderne geologie met zijn werk 'Principles Lyman ?-bos

Lyman ?-bos Naam voor een groep absorptielijnen in het spectrum van sommige quasars. Het licht van de ver verwijderde quasar passeert op zijn weg Lyman-reeks

Lyman-reeks Reeks van emissie- of absorptielijnen in het spectrum van waterstof, die veroorzaakt worden door elektronovergangen van of naar het lymfokinen

lymfokinen Bepaalde signaalstoffen die worden afgegeven door cellen die zijn betrokken bij de afweerreactie van het lichaam tegen een vreemde indringer. Lynx

Lynx (afk. Lyn, Nederlandse naam: Lynx) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 06h13m en 09h40m rechte klimming en +33° Lyot-filter

Lyot, Bernard Ferdinand (1897-1952) Frans astronoom, verbonden aan de sterrenwacht te Meudon (1920); veronderstelde aanwezigheid van vulkaanas Lyra (sterrenk.)

Lyot-filter Filter, ontworpen door de Franse astrofysicus Bernard Lyot (1897- 1952), bestaande uit verschillende lagen dubbelbrekende kristallen, steeds Lyot, Bernard Ferdinand

Lyra (sterrenk.) (afk. Lyr, Nederlandse naam: Lier) Sterrenbeeld aan de noordelijke sterrenhemel, gelegen tussen 18h12m en 19h26m rechte klimming Lyriden

Lyriden Meteoorzwerm waarvan de radiant zich bevindt in het sterrenbeeld Lyra (Lier), zichtbaar van 19 tot 24 april, met een maximum rond 22 april. lysine

lysine Essentieel aminozuur, formule HOOC-CHNH2-CH2-CH2-CH2-CH2NH2. Kleurloze stof, spt. 224°C. Goed oplosbaar in water. Dagelijkse behoefte lysis

lysis (cytolysis) Openbarsten en/of oplossen van cellen. Kan het gevolg zijn van bijv. de inwerking van chemicaliën, van een sterke vermenigvuldiging Lysithea

Lysithea Een van de kleine manen van de planeet Jupiter, in 1938 ontdekt door Seth B. Nicholson. De afstand tot het planeetmiddelpunt bedraagt 11,72 L-schil

Maagd Nederlandse naam van het sterrenbeeld Virgo.

Maagdenburger halve bollen

Maagdenburger halve bollen Metalen halve bollen met goed vlak geslepen randen, zodat ze luchtdicht tegen elkaar afsluiten. In 1654 liet Otto van

maagzuur

maagzuur Zoutzuur in het maagsap. Functies: doodt vrijwel alle met het voedsel meegekomen bacteriën, denatureert eiwitten, zodat de eiwitsplitsende maaiveld

maaiveld Grondterrein dat als vergelijkingsvlak fungeert voor dijken, waterstanden, bouwwerken en andere objecten, waarvan men de hoogte wil aangeven. maalpeil

maalpeil Maximale waterhoogte ten opzichte van het NAP in polders en boezemwateren. Zodra dit peil wordt bereikt, komen de molens of gemalen maalstroom

maalstroom Ronddraaiende stroming op zee, meestal gepaard gaande met sterke draaikolken. Ontstaat door naar omlaag stromend water op plaatsen maan

maan 1. Hemellichaam dat in een baan rond een planeet beweegt. 2. De enige natuurlijke satelliet van de aarde. De maan staat op een gemiddelde afstand maand

maand Een van de twaalf tijdvakken waarin de kalender is verdeeld. Oorspronkelijk was een maand de periode tussen twee opeenvolgende tijdstippen maandag

maandag Eerste dag van de week. De naam gaat terug op de Oudheid, waarin deze dag gewijd was aan Luna (dies lunae), de godin van de maan.

maandtemperatuur, gemiddelde

maandtemperatuur, gemiddelde Temperatuur berekend door de gemiddelde dagtemperatuur van alle dagen van de maand op te tellen en te delen maanjaar

maanjaar Periode die gebaseerd is op de beweging van de maan (maankalender). Duurt meestal 354 dagen en is dan opgebouwd uit 12 maanden van maankalender

maankalender Kalender gebaseerd op de beweging van de maan.

maanmeteoriet

maanmeteoriet Meteoriet die op aarde wordt gevonden, maar waarvan het op basis van de minerale samenstelling vrijwel vaststaat dat hij van de maan maansgetij

maansgetij Getij dat ontstaat als gevolg van de aantrekkingskracht van de maan op het water van de aarde.

maansteen

maansteen Licht troebele, melkkleurige variëteit van het mineraal adulaar of sanidien. Hoewel tamelijk zacht (hardheid 6) en daardoor sterk aan slijtage maansverduistering

maansverduistering Verschijnsel dat optreedt wanneer de maan door de schaduw van de aarde beweegt. Een maansverduistering vindt plaats wann

maar

maar (ranoe) Met water gevulde (meestentijds) vulkanische explosiekrater. Komen voor bij uitgedoofde vulkanen in onder andere de Eifel, Auvergne maart

maart Derde maand van het jaar, ook lentemaand genoemd. Telt 31 dagen en ontleent zijn naam aan de Romeinse oorlogsgod Mars.

Maastrichtien

Maastrichtien Bovenste etage en tijd van het Boven Krijt. Naam gebaseerd op de kalkafzettingen van de Sint-Pietersberg bij Maastricht, ingevoerd macht (wisk.)

macht (wisk.) De uitkomst van machtsverheffen. Bijv. in 72=49 is 49 de macht.

machten, gelijknamige

machten, gelijknamige Machten waarvan de grondtallen gelijk zijn.

machtreeks

machtreeks Reeks van het type P(x)=a0+a1x+a2x2+...

machts- Verzameling die bestaat uit alle deelverzamelingen van een gegeven verzameling. Bij de verzameling V= is de machtsverzam

machtsverheffen

machtsverheffen Bewerking uit de rekenkunde waarbij een getal meerdere keren met zichzelf wordt vermenigvuldigd. Bijv. 7x7=49. Er zijn hier dus machtsverzameling

machtsverzameling Verzameling die bestaat uit alle deelverzamelingen van een gegeven verzameling.

macigno

macigno Belgische naam voor kalkachtige, vaak kleirijke zandsteen. Geologisch interessant gesteente, daar het een overgangsfaciës voorstelt tussen MacLaurin, Colin

MacLaurin, Colin (1698-1746) Schots wiskundige, hoogleraar te Aberdeen (1717-1725). Liep met zijn 'Geometrica organica' (1720) vooruit op de Macleod, Colin Munro

Macleod, Colin Munro (1909-1972) Canadees microbioloog. Hoogleraar te New York (1941-56 en 1960-63) en te Pennsylvania (1956-60). Bestudeerde

Macquer, Pierre Joseph

Macquer, Pierre Joseph (1718-1784) Frans chemicus en medicus, vanaf 1772 hoogleraar in de medicijnen te Parijs. Hij deed vooral onderzoek op macroklimaat

macro-elementen Elementen die in grote hoeveelheden in levende organismen aanwezig zijn. Hiertoe behoren: koolstof, zuurstof, waterstof, stikstof, Madelung-constante

macroklimaat Klimaat dat zich uitstrekt over een groot gebied.

macromolecule

macromolecule Groot molecule met molecuulgewicht boven circa 10.000 (geen scherpe grens). Bestaat uit aaneenschakeling van gelijke bouwstene

macroscopisch

macroscopisch Waarneembaar via min of meer directe metingen. Temperatuur bijvoorbeeld is een macroscopische grootheid, die wordt toegekend macro-elementen

Madelung-constante Grootheid evenredig met de totale elektrostatische aantrekking tussen ionen in kristallen. Constant voor ieder kristaltype.

MAD-waarde

MAD-waarde Maximaal aanvaardbare dosis van ioniserende straling die niet schadelijk is voor de mens.

Maffei-stelsels

Maffei-stelsels Twee nabijgelegen sterrenstelsels die zich aan de sterrenhemel zeer dicht bij het Melkwegvlak bevinden, waardoor ze nauwelijks waarneembaar mafische mineralen

mafische mineralen Gewoonlijk donker gekleurde silicamineralen die rijk zijn aan ijzer en magnesium. Onder de mafische mineralen vallen de amfibolen, Magalhães, Fernão de

Magalhães, Fernão de (ca. 1470-1521) Portugees ontdekkingsreiziger. Stak op zijn wereldreis (1519-21) als eerste de Grote Oceaan over, landde Magelhaense Stroom

Magelhaense Stroom Complex van wolken neutraal waterstofgas, zich uitstrekkend van de zuidpool van het Melkwegstelsel in de richting van de Magelhaense Wolken

Magelhaense Wolken Twee begeleidende sterrenstelsels van ons eigen Melkwegstelsel, genoemd naar de Portugese ontdekkingsreiziger Fernando Magellan

Magellan Amerikaans ruimtevaartuig voor onderzoek van de planeet Venus met behulp van radar. Magellan (oorspronkelijk Venus Orbiter Imaging magerkool

magerkool Steenkoolsoort met een koolstofgehalte van 91%.

magma

magma Gloeiend gesmolten gesteente in de aardkorst; bevindt zich gewoonlijk in grote hoeveelheden in de magmahaard, waaruit het via breuken en magneet

magneet Stuk materie dat, permanent of geïnduceerd, door een uitwendig (elektro)magnetisch veld magnetisatie vertoont. De krachten die een magneet magneetijzersteen

magneet, geïnduceerde Stuk materie dat alleen magnetisatie vertoont onder invloed van een uitwendig magnetisch veld.

magneet, permanente

magneet, permanente Stuk materie dat gedurende zeer lange tijd magnetisatie vertoont zonder hulp van een uitwendig magnetisch veld.

magneetijzersteen (magnetiet) Mineraal uit de oxidengroep. Dichtheid 5200 kg/m3, hardheid 6. Bruinachtige kubische kristallen met metaalglans en magneetkies

magneetkies (pyrrotien) Mineraal uit de sulfidengroep behorend tot de kiezen, chemische samenstelling FeS. Hardheid 4, dichtheid 4600 kg/m3. Komt magneetnaald

magneetnaald Naaldvormige permanente magneet. Wordt gebruikt voor het onderzoek van de sterkte of de richting van een magnetisch veld, o.a. in magneetveld

magneetveld Onzichtbaar krachtlijnenveld rond een permanente magneet of elektromagneet. Een magneetveld kent twee aan elkaar tegengestelde polen: magneet, geïnduceerde

magnesia alba

magnesia alba Verbinding, verkregen door behandeling van magnesiumzouten met soda. Wit, licht, in water onoplosbaar poeder, dat vlot oplost in magnesiet

magnesiet Mineraal uit de carbonaatgroep, chemische samenstelling MgCO3. Dichtheid 3000 kg/m3, hardheid 4, trigonale, wit tot geelbruine kristallen magnesium

magnesium Chemisch element, symbool Mg, atoomnummer 12; behoort tot de aardalkalimetalen. Smeltpunt: 651°C; kookpunt: 1107°C; dichtheid magnesiumoxide

magnesiumoxide Verbinding met formule MgO. Wit poeder, smeltpunt: 2800°C; kookpunt: 3600°C; dichtheid 3580 kg/m3. Ontstaat bij de verbranding magnesiumverbindingen

magnesiumverbindingen Verbindingen van het element magnesium. Steeds met valentie II+ in oplossing met neiging tot complexvorming. Kleurloos,

magnetisatie

magnetisatie Grootheid die als maat gebruikt kan worden voor de hoeveelheid magnetische energie die in een magneet is opgeslagen. Symbool M. magnetisch domein

magnetisch domein (Weiss-gebiedje) Gebiedje ter grootte van 10-6 cm tot enkele centimeters, waarin de magnetische momenten van de atomen zo'n magnetische monopool

magnetische monopool Hypothetisch deeltje waarvan het bestaan wordt voorspeld door sommige grote-unificatietheorieën. Magnetische monopolen magnetische permeabiliteit

magnetische permeabiliteit (magnetische velddoorlatendheid) Materiaalconstante die de verhouding aangeeft tussen de magnetische veldsterkte (H

magnetische permeabiliteit, relatieve

magnetische permeabiliteit, relatieve Verhouding tussen de magnetische permeabiliteit van een stof, ?, en de magnetische permeabiliteit van het magnetische ster

magnetische ster Ster met in het spectrum abnormaal sterke lijnen van silicium, chroom, mangaan, strontium en zeldzame aarden. Uit het spectrum magnetische storm

magnetische storm Plotselinge toename van de intensiteit van het magnetisch veld van de aarde op het moment dat plasmawolken afkomstig van zonnevlammen magnetische suspectibiliteit

magnetische suspectibiliteit Materiaalconstante die de verhouding aangeeft tussen de magnetische veldsterkte H en de daardoor veroorzaakte magnetisat

magnetisme

magnetisme Kracht die ijzer doet aantrekken en die verwant is aan elektriciteit: een stroom door een draad veroorzaakt magnetisme rond de draad. magnetisme, antiferromagnetisme,

magnetisme, diamagnetisme,

magnetisme, ferromagnetisme,

magnetisme, paramagnetisme,

magnetogram Kaart van het zonsoppervlak waarop voor elk punt de magnetische veldsterkte en polariteit is aangegeven, vaak in een bepaalde kleurcode.

magnetohydrodynamica

magnetohydrodynamica Wetenschap die zich bezighoudt met het stromingsgedrag van geladen stoffen in elektrische en/of magnetische velden. Van

magnetopauze

magnetopauze Het grensgebied tussen de magnetosfeer van een planeet en de zonnewind. Onderzoek met satellieten gaf als afstand van de magnetopauze magnetosfeer

magnetosfeer Gebied rondom een planeet met een magnetisch veld, waarin de bewegingen van elektrisch geladen deeltjes geregeerd worden door het magnitude

magnitude Eenheid waarin de helderheid van hemellichamen wordt uitgedrukt. De magnitude-schaal (magnitudo betekent 'grootte') werd al in de Oudheid magnitude, fotografische

magnitude, fotografische Helderheid van een ster of ander hemellichaam zoals deze vastgelegd wordt met behulp van een fotografische plaat in een

magnitude, schijnbare

magnitude, schijnbare De helderheid van een ster of ander hemellichaam zoals deze vanaf aarde wordt bepaald.

magnitude, visuele

magnitude, visuele Helderheid van een ster of ander hemellichaam zoals men die met het oog (al dan niet met hulp van een kijker) schat of met een Maiman, Theodore Harold

Maiman, Theodore Harold (geb. 1927) Amerikaans natuurkundige. Construeerde de optische maser (laser; 1960), die in 1962 in productie genomen Maksoetov-telescoop

Maksoetov, Dmitrij Dmitrievitsj

Maksoetov, Dmitrij Dmitrievitsj (1896-1964) Russisch opticus en astronoom, o.a. verbonden aan de Poelkova-sterrenwacht te Leningrad. Ontwikkelde malachiet

Maksoetov-telescoop Catadioptrische telescoop, genoemd naar de ontwerper Dmitrij Maksoetov (1896-1964), bestaande uit een holle hoofdspiegel

malachiet Mineraal uit de carbonaatgroep, chemische samenstelling Cu(OH)2.CuCO3. Hardheid 3½-4, dichtheid 4000 kg/m3. Monoklien en voorkomend maleïnezuur

maleïnezuur (cis-1,4-buteendizuur) Koolstofverbinding met formule HOOCHC=CHCOOH. Kleurloze vaste stof; smeltpunt: circa 130°C; dichtheid Malmquist-bias

Malmquist-bias Term uit de statistiek, genoemd naar de Zweedse astronoom Gunnar Malmquist (1893-1982), waarmee gedoeld wordt op het feit dat maltase

maltase Enzym dat maltose kan splitsen in twee glucosen; maltase treedt op in de eindfase van de zetmeelsplitsing.

maltose

maltose (moutsuiker) Disaccharide opgebouwd uit twee glucose-eenheden met een alfa-1,4-binding. Heeft een licht zoete smaak. Komt voor in verschillende mangaan

mangaan Chemisch element, symbool Mn, atoomnummer 25; behoort tot de overgangsmetalen. Staalkleurig metaal; smeltpunt: 1244°C; kookpunt: mangaandioxide

mangaandioxide Verbinding met formule MnO2. Bruin tot zwart poeder, komt voor in verschillende modificaties. Dichtheid 5026 kg/m3 (synthetisc

mangaanknollen

mangaanknollen Afzettingsgesteente in de vorm van concreties (knollen) met een doorsnede van gemiddeld 10 cm, opgebouwd uit concentrische lagen mangaanspaat

mangaanspaat (rodochrosiet) Mineraal uit de carbonaatgroep, chemische samenstelling MnCO3. Hardheid 4, dichtheid 3700 kg/m3. Komt voor in mangaanverbindingen

mangaanverbindingen Verbindingen van het element mangaan. Valenties van I+ tot VII+, soms ook I-, II- en III-. Meest voorkomend II+ (met ion

manganiet

manganiet Mineraal uit de oxidengroep, behorend tot de limonieten; chemische samenstelling MnO(OH). Hardheid 4, dichtheid 4400 kg/m3. Rombisch mangrove

mangrove (ook: vloedbos) Bos langs modderige tropische en subtropische kusten, in zoutmoerassen en slibrijke rivierdelta's. De mangrovevegetatie mangrovekust

mangrovekust Sedimentiekust, waarbij sprake is van het invangen van sediment door de mangrove. Deze mangrovebossen zorgen op zichzelf ook al Manhattan Project

Manhattan Project Codenaam van de werkzaamheden aan de atoombom, die in WO II in Los Alamos, N.M., werd vervaardigd.

manometer

manometer (drukmeter) Instrument voor het meten van gas- en vloeistofdrukken. Te onderscheiden zijn de volgende hoofdtypen: vloeistofmanometer, manometer van McLeod

manometer van McLeod Manometer voor het meten van lage drukken (tot 0,01 mm kwikdruk); genoemd naar de Britse natuurkundige H. McLeod manometer, bourdonmanometer,

manometer, compressiemanometer,

manometer, deformatiemanometer,

manometer, gesloten Vloeistofmanometer waarvan één been gesloten is en het andere is aangesloten op de met gas gevulde ruimte waarvan de dru

manometer, ionisatiemanometer,

manometer, kwikcontactmanometer,

manometer, open

manometer, open Vloeistofmanometer waarvan een been in contact is met de buitenlucht; het andere is aangesloten op de ruimte waarvan de druk manometer, piëzo-elektrische

manometer, piëzo-elektrische Manometer waarbij (snelle) drukveranderingen via een piëzo-elektrisch kristal worden omgezet in elektrische spanningsver

manometer, Piranimanometer,

Mansion, Paul (1844-1919) Belgisch wiskundige. Werkterrein: waarschijnlijkheidsrekening, differentiaalvergelijkingen, meetkunde. Publiceerde over mantisse

mantisse Het gedeelte achter de komma in de uitkomst van een logaritme. In een logaritmetafel kan men volstaan met het geven van de mantisse om marbre rouge

marbre rouge (Fr.: rood marmer) In België gebruikelijke naam voor bepaalde kalkstenen (geen marmer), vooral uit het Devoon, waarin rode klei en Marcus, Rudolph Arthur

Marcus, Rudolph Arthur (geb. 1923) Canadees-Amerikaans chemicus, hoogleraar aan de University of Illinois (1964-78) en aan het California Insti

mare

mare (maanzee, meervoud: maria) Grote basaltische vlakte op de maan met een albedo van gemiddeld 0,06. Men veronderstelt dat de maria gestolde marebasalt

marebasalt Maangesteente dat in de maanzeeën (maria) wordt aangetroffen. Ze bevatten meer titaan dan aardse basalten; de Apollo 11-monsters bevatten Maréchal, Joseph

Maréchal, Joseph (1878-1944) Belgisch jezuïet, filosoof en natuurkundige. Wilde het neothomisme een levende filosofie blijven, dan moest volgens marginale gronden

marginale gronden Gronden die wat betreft kwaliteit (bijv. vruchtbaarheid, vochtigheid) aan de grens van de bruikbaarheid liggen. Marginale gron

maria

maria meervoud van mare. Spreek uit als mária.

mariene afzetting

mariene afzetting Sediment dat in zee is afgezet.

mariene erosie

mariene erosie De uitschurende werking van met materiaal beladen zeewater. Erosie door de zee vindt vrijwel uitsluitend plaats langs klifkusten. Weliswaar mariene sedimentatie

mariene sedimentatie Het verschijnsel dat los materiaal na transport door zeewater op het aardoppervlak terechtkomt. De meeste afzettingen worden Mariner 10

Mariner 10 Amerikaanse ruimtesonde die onderzoek heeft verricht aan de planeten Venus en Mercurius. Mariner 10 werd gelanceerd op 3 november Mariner 9

Mariner 9 Amerikaanse ruimtesonde die onderzoek heeft verricht aan de planeet Mars. Mariner 9 werd op 30 mei 1971 gelanceerd (samen met de tweelingsonde Marinerproject

Marinerproject Amerikaans programma voor het onderzoek met ruimtevaartuigen van Venus en Mars. In totaal vonden 10 vluchten plaats, waarvan Mariotte, Edmé

Mariotte, Edmé (1620-1684) Frans natuurkundige. Aanvankelijk prior van een klooster te Dijon; na 1666 natuurkundige te Parijs. Onderzocht eigenschappen maritieme lucht

maritieme lucht (m) Luchtsoort waarvan het brongebied boven de oceaan ligt.

Marius, Simon

Marius, Simon (Simon Mayer; 1573-1624) Duits astronoom, werd in 1605 astronoom aan het hof van Ansbach. Hij nam onafhankelijk van Galilei Markarian-stelsels

Markarian-stelsels Sterrenstelsels met een extreem blauwe kleur, bestudeerd en gecatalogiseerd door de Armeense astronoom Markarian. De stelsels markasiet

markasiet Mineraal behorend tot de sulfiden, chemische samenstelling FeS2. Hardheid 5-6, dichtheid 4890 kg/m3. Geel tot vaalwit van kleur. Aangetroff

Markov, Andrej Andrejevitsj (1856-1922) Russisch wiskundige. Werkterrein: waarschijnlijkheidsrekening. Markov-proces: statisch proces waarvan marmer

Markov-keten

Markov-keten Genoemd naar de Russische wiskundige Andrej Andrejevitsj Markov (1856-1922), die met name werkzaam was in de waarschijnlijkheidsrekening. Markov, Andrej Andrejevitsj

marmer Fijn- tot grofkorrelig gesteente met een kristallijne structuur, ontstaan door metamorfose en rekristallisatie van kalksteen. Dichtheid 2600-2800 Mars Observer

Mars (sterrenk.) Vierde planeet van het zonnestelsel (vanaf de zon). Gegevens: gem. afstand tot de zon 1,52 AE, omlooptijd 1,88 jaar, inclinatie 1,9°, Marskanalen

Mars Observer Amerikaanse ruimtesonde voor onderzoek aan de planeet Mars, die in oktober 1992 gelanceerd werd. Mars Observer moest vooral Mars (sterrenk.)

Marskanalen Lange, rechte, donkere oppervlaktestructuren op het oppervlak van de planeet Mars, die aan het eind van de negentiende eeuw werden Martin, Archer John Porter

Martin, Archer John Porter (geb. 1910) Brits chemicus, van 1952-1959 hoofd van de afdeling fysische chemie van het instituut voor medische research

mascon

mascon Gebied op de maan (of een ander hemellichaam) waar de zwaartekracht iets sterker is dan in het omringende gebied. Zo'n massacondensatie maser

maser (letterwoord voor Microwave Amplification by Stimulated Emission of Radiation) Toestel waarin met gestimuleerde stralingsemissie een geconcentreerde Maskelyne, Nevil

Maskelyne, Nevil (1732-1811) Brits astronoom, vanaf 1765 directeur van de sterrenwacht te Greenwich. Hij ontwikkelde de methode van het waarnemen massa

massa (natuurk.) De verhouding van de kracht die op een voorwerp werkt en de versnelling die het daardoor krijgt. Symbool: m; eenheid: kilogram massa (scheik.)

massa (scheik.) Maat voor de hoeveelheid materie van een object, uitgedrukt in kilogram (kg). De massa van een voorwerp wordt in wezen bepaald massadefect

massa Maat voor de hoeveelheid materie van een object, uitgedrukt in kilogram (kg). De massa van een voorwerp wordt in wezen bepaald door het massa (natuurk.)

massa, effectieve

massa, effectieve Denkbeeldige massa die men aan een deeltje (in het bijzonder aan een elektron) toekent om zijn bewegingen te kunnen beschrijven massa, elektromagnetische

massa, elektromagnetische Massa die aan elektrische en magnetische velden kan worden toegekend ten gevolge van de energie die deze velden bevatten

massa, relativistische

massa, relativistische Massa die aan een bewegend lichaam moet worden toegekend. Gelijk aan m/(1-v2/c2), met m de massa van het deeltje in rus

massa, rustmassa,

massa, trage

massa, trage (inertiële massa) Massa gedefinieerd als de evenredigheidsconstante tussen de kracht (F) die op een voorwerp werkt, en de versnelling massa, zware

massa, zware Grootheid die de kracht (volgens de gravitatiewet van Newton) bepaalt waarmee twee lichamen elkaar aantrekken. Deze kracht F is gelijk massief

massadefect (massatekort) Verschil tussen de massa van een atoomkern en de massa van zijn afzonderlijke bestanddelen (protonen en neutronen). massagetal

massa-eenheid, atomaire

massa-eenheid, atomaire (ame) Eenheid voor massa; komt overeen met 1,661.10-27 kg; wordt aangegeven met het symbool u. Wordt gebruikt op massa-energiewet

massa-energiewet Energie is gelijk aan de massa maal het kwadraat van de lichtsnelheid. In formule: E=mc2. Belangrijkste resultaat uit de special

massagetal Het aantal nucleonen (kerndeeltjes, dus protonen en neutronen) waaruit een atoom is opgebouwd. Verschillende isotopen van eenzelfde massaoverdracht

massa-lichtkrachtsverhouding

massa-lichtkrachtsverhouding Verhouding tussen de massa en de lichtkracht van een bepaald systeem, zoals bijv. een sterrenstelsel. Zowel massa massa-lichtkrachtwet

massa-lichtkrachtwet Relatie tussen de massa en de lichtkracht van sterren. Voor sterren zwaarder dan ca. 1,2 zonsmassa's blijkt de hoeveelheid uitgestraalde massa-veersysteem

massaoverdracht Overdracht van materie van het ene hemellichaam naar het andere, zoals bijv. in zeer nauwe dubbelstersystemen en röntgendubb

massapunt

massapunt (puntmassa) Deeltje of lichaam zonder afmetingen; wordt gekarakteriseerd door zijn massa. Dient ter vereenvoudiging en idealisering van massaspectroscopie

massaspectroscopie Meetmethode voor de bepaling van de massa's van elementaire deeltjes, atoomkernen en moleculen, door deze (eventueel na

massa-veersysteem Massa, verend verbonden met een onbeweeglijke ondergrond. Klassiek voorbeeld van een systeem dat in trilling kan geraken

massief Uitgestrekt, uit kristallijne gesteenten opgebouwd gedeelte van de aardkorst, waarvan de sedimenten door erosie zijn weggevoerd. Een massief Mastlin, Michael

Mastlin, Michael (1550-1631) Duits wis- en sterrenkundige, vanaf 1580 hoogleraar te Heidelberg, vanaf 1583 te Tübingen. Hier maakte hij onder andere materie

materie Alles wat in rust massa bezit. Opgebouwd uit elementaire deeltjes, gewoonlijk verenigd tot atomen, ionen of moleculen. In vaste, vloeibare, materiedichtheid Quotiënt van de hoeveelheid massa in een bepaald gebied en het volume van datzelfde gebied, meestal uitgedrukt in gram per kubieke mathesis

mathesis Ouderwetse naam voor wiskunde.

matrix (geol.)

matrix (geol.) Fijnkorrelig materiaal van een gesteente waarin de grovere elementen zijn ingebed. In afzettingsgesteenten is de matrix meestal het bindende matrix (wisk.)

matrix (wisk.) Rechthoekig getallenschema. Wordt meestal tussen haken geschreven.

Mauna Kea-sterrenwacht

Mauna Kea-sterrenwacht Grote internationale sterrenwacht op de 4200 m hoge vulkaantop Mauna Kea op Hawaii. In 1970 werd de eerste grote telesco

Maunder-minimum

Maunder-minimum De periode van 1645-1715 waarin er vrijwel geen zonnevlekken werden waargenomen en de gemiddelde temperatuur op het noor

maximaal aanvaardbare concentratie

maximaal aanvaardbare concentratie (MAC-waarde) Concentratie van gevaarlijke stoffen in de lucht die geen schade aan de gezondheid geacht maximum (sterrenk.)

maximum (sterrenk.) Tijdstip waarop een veranderlijke ster of een ander in helderheid variërend hemellichaam de maximale helderheid bereikt.

maximum (wisk.)

maximum (wisk.) Grootste waarde die een functie aanneemt.

maximum- Thermometer die over het gemeten tijdsinterval de maximum temperatuur aangeeft. Bekend voorbeeld: koortsthermometer.

maximum, absoluut

maximum, absoluut Grootste waarde die een functie op haar definitiegebied aan kan nemen.

maximum, lokaal

maximum, lokaal Grootste waarde van een functie op een deelverzameling van de verzameling waarop zij is gedefinieerd. Te onderscheiden in rela

maximum, relatief

maximum, relatief Elk maximum van een functie dat niet absoluut is.

maximum-minimum- Thermometer die over het gemeten tijdsinterval de maximum en de minimum temperatuur aangeeft. Meestal wordt thermometer, pentaanthermometer,

maximum-minimumthermometer

maximum-minimumthermometer Thermometer die over een tijdsinterval de maximum en de minimum temperatuur aangeeft.

maxwell

maxwell Eenheid voor magnetische flux; symbool: Mx. Komt overeen met 10-8 Weber.

Maxwell Montes

Maxwell Montes Hooggebergte op het noordelijk halfrond van Venus, aan de oostzijde van de hoogvlakte Ishtar Terra, met toppen tot 11 km boven Maxwell, James Clerk

Maxwell, James Clerk (1831-1879) Brits natuurkundige. Achtereenvolgens hoogleraar te Aberdeen (1856-60), Londen (1860-65) en Cambridge (1871)

Mayall-telescoop

Mayall-telescoop Grootste spiegeltelescoop van het KPNO (Kitt Peak National Observatory), met een spiegelmiddellijn van 4 m, genoemd naar de Mayer, Johann Tobias

Mayer, Johann Tobias (1723-1762) Duits astronoom en wiskundige, werd in 1751 hoogleraar te Göttingen en in 1754 hoofd van de daar in 1734 opg

Mayer, Julius Robert von

Mayer, Julius Robert von (1814-1878) Duits natuurkundige. Ontdekker van de eerste hoofdwet van de thermodynamica. Bepaalde een waarde voor Mayow, John

Mayow, John (1640-1679) Engels chemicus en fysioloog, vanaf 1670 werkzaam als geneeskundige te Londen en Bath. Mayow wordt wel eens de Engelse McClintock, Barbara

McClintock, Barbara (1902-1992) Amerikaans biologe. Barbara McClintock doceerde aan vele universiteiten, waaronder Cornell University in Ithaca McMillan, Edwin Mattison

McMillan, Edwin Mattison (1907-1991) Amerikaans natuurkundige. McMillan was hoogleraar aan de universiteit van Californië te Berkeley (1946-meander (geologie)

meander (geologie) Rivierkronkels in de loop van een rivier door vlak gebied. Zodra zich een bocht in de loop voordoet, breidt deze zich uit door meanderende rivier

meanderende rivier Rivier die als gevolg van de uitschurende werking van het stromende water een groot aantal bochten (meanders) heeft. In de buitenbocht mechanica

mechanica Onderdeel van de natuurkunde dat zich bezighoudt met kracht, beweging en evenwicht van lichamen in een gekozen coördinatenstelsel. mechanica, golfmechanica,

mechanica, quantummechanica,

mechanica, relativistische Uitbreiding van de klassieke mechanica met de beschrijving van de beweging van deeltjes die zeer hoge snelheden bezitten

mechanica, statistische

mechanica, statistische Onderdeel van de natuurkunde waarin men de macroscopische eigenschappen en het gedrag van een veel-deeltjes-systeem mechanische verwering

mechanische verwering (ook: fysische verwering) Het uiteenvallen van hard gesteente onder invloed van de werking van het weer en planten, waar

mediaan

mediaan De middelste waarneming in een serie waarnemingen die in volgorde van grootte zijn gerangschikt. Bij een even aantal waarnemingen is de mediant

mediant Van twee breuken a/b en c/d de waarde (a+c)/(b+d). Indien a, b, c en d positief zijn, ligt de waarde van de mediant tussen die van de breuken Medicine Wheel

Medicine Wheel Cirkelvormige structuur van stenen op een hoogvlakte in de Amerikaanse staat Wyoming, opgericht door Indianen. Sommige stenen mediterrane vegetatie

mediterrane vegetatie Oorspronkelijke plantengroei van het Middellandse-Zeegebied. Deze vegetatie wordt gekenmerkt door altijd groene soorten,

meer

meer Flinke oppervlakte min of meer stilstaand water dat zó diep is dat het zonlicht de bodem niet kan bereiken. Komt voor in gebieden waar gletsjers meermolm

meer, dystroof Meer met een hoog gehalte aan opgeloste humusstoffen en weinig beschikbare voedingszouten; het water is bruinachtig van kleur en

Meer, Simon van der

Meer, Simon van der (geb. 1925) Nederlands natuurkundige. Sinds 1956 verbonden aan het Europese Laboratorium voor Deeltjesfysica (CERN) in Meesters, Pieter Gerardus

meermolm Gedeeltelijk organisch, gedeeltelijk klastisch afzettingsgesteente op de bodem van plassen die door veenwinning zijn ontstaan. Mengsel meerschuim

meerschuim (sepioliet) Mineraal, behorend tot de silicaten. Hardheid 2-2½, variërende dichtheid. Komt voor in de vorm van amorfe geelwitte knollen, meervoudige ster

meervoudige ster Ster die uit twee of meer componenten bestaat. Zijn er twee componenten die om een gemeenschappelijk zwaartepunt bewegen, Meerwein-Ponndorf-Verley-reductie

Meerwein-Ponndorf-Verley-reductie Methode om een carbonylgroep te reduceren tot een alcoholgroep. Hierbij reageert het aldehyde/keton met een meer, dystroof

Meesters, Pieter Gerardus (1887-1964) Nederlands amateur-astronoom, bouwde in 1922 een privé-sterrenwacht te Halfweg. Bekend om zijn goed meetbrug

meet- en richt- Kijker voorzien van kruisdraden in het brandvlak van het oculair (zodat kruisdraden en beeld van het objectief gelijktijdig scherp kilocalorie

meet- en richtkijker Kijker voorzien van kruisdraden in het brandvlak van het oculair voor het vastleggen van de richting waarin voorwerpen worden megaparsec

meetbrug Schakeling waarin de impedantie van weerstanden, spoelen en condensatoren kan worden gemeten door vergelijking met andere impedanties. meetkunde

meetkunde (geometrie) Oorspronkelijk het onderdeel van de wiskunde waarin de afmetingen en eigenschappen van fysische figuren werden bestudeerd. meetkunde, absolute

meetkunde, absolute Meetkunde die men kan ontwikkelen zonder een beroep te doen op het parallellenaxioma (vijfde axioma van Euclides). Naam

meetkunde, affiene

meetkunde, affiene Meetkunde waarbij men eigenschappen van figuren bestudeert die behouden blijven bij parallelle projecties. Dit zijn o.a. eigenschappen meetkunde, algebraïsche

meetkunde, algebraïsche Meetkunde waarbij men deelverzamelingen van een projectieve ruimte bestudeert, die gegeven kunnen worden als oplossingsv

meetkunde, analytische

meetkunde, analytische Meetkunde waarbij gebruik gemaakt wordt van algebraïsche middelen om meetkundige figuren en hun eigenschappen te meetkunde, beschrijvende

meetkunde, beschrijvende Meetkunde waarbij methoden worden ontwikkeld om uit een (tweedimensionale) tekening de vorm van ruimtelijke objecten meetkunde, bolmeetkunde,

meetkunde, conforme Meetkunde waarbij afbeeldingen van het platte vlak in zichzelf worden bekeken. Deze afbeeldingen hebben als belangrijkst

meetkunde, differentiaalmeetkunde,

meetkunde, euclidische

meetkunde, euclidische Meetkunde gebaseerd op de vijf axioma's van Euclides. Zeer veel begrippen en stellingen werden reeds door Euclides in zi

meetkunde, hyperbolische

meetkunde, hyperbolische Niet-euclidische meetkunde waarbij het vijfde axioma wordt vervangen door de veronderstelling dat er door een punt buite

meetkunde, niet-euclidische

meetkunde, niet-euclidische Elke meetkunde die niet is gebaseerd op de axioma's van Euclides. Meestal laat men bij een dergelijke meetkunde het meetkunde, projectieve

meetkunde, projectieve Meetkunde waarbij men zich bezighoudt met de eigenschappen van figuren die invariant zijn onder centrale projecties (ver

meetkunde, vlakke

meetkunde, vlakke (planimetrie) Onderdeel van de meetkunde waarin de eigenschappen van figuren in het platte vlak worden bestudeerd. Oudste vorm meetschalen

meetschalen Schalen waarop de uitkomsten van onderzoek uitgezet kunnen worden. Er kunnen vier soorten onderscheiden worden. In opklimmende meetschot

meetschot Schot in een open bak waarin vloeistof stroomt, voorzien van een geijkte inkeping. De hoeveelheid vloeistof die door de inkeping stroomt, meettechniek

meettechniek Techniek van het ontwerpen van meetapparaten en meetmethoden. Zeer belangrijk in de techniek en natuurwetenschappen. Veel metingen meet- en richtkijker

megaparsec (Mpc) Afstandsmaat in de astronomie, gelijk aan één miljoen parsec ofwel 3,26 miljoen lichtjaar. De afstanden tussen sterrenstelsels worden megaton

megaton (megaton TNT) Term gebruikt in de nucleaire techniek om de explosieve kracht van atoom- en vooral waterstofbommen aan te geven. Een megamega-

mei (bloeimaand) Vijfde maand van het jaar. Telt 31 dagen en ontleent zijn naam of wel aan Maja, een Ouditalische godin, vergelijkbaar met Ops, of Meitner, Lise

Meitner, Lise (1878-1968) Oostenrijks-Zweeds natuurkundige, hoogleraar te Berlijn (1917-1938). Bestudeerde samen met Otto Hahn kernisomerie melamine

melamine Koolstofverbinding, zesringstructuur met afwisselend C- en N- atomen en de NH2-groepen aan de C-atomen. Vaste stof, ontleedt boven 354°melanine

melanine Zwart tot bruin pigment, dat bij gewervelde dieren en de mens gevormd wordt in speciale cellen (melanocyten, melanoforen) in de opperh

melanotropine

melanotropine (indermedine, melatonine, melanocyten- of melanoforenstimulerend hormoon, MSH) Hormoon uit de tussenkwab van de hypofyse. melatonine

melatonine Hormoon uit de pijnappelklier (epifyse) dat bij o.a. amfibieën invloed heeft op de kleur van de huid (namelijk door het melanine in de melanoforen Melde, Franz

Melde, Franz (1832-1901) Duits natuurkundige, hoogleraar te Marburg (vanaf 1866). Werkterrein: geluid en licht. Proef van Melde: Bepaling van de Melkweg

Melkweg Lichtende band die men bij een heldere, maanloze nacht aan de hemel kan zien en die daarbij dezelfde plaats ten opzichte van de sterren behoudt. Melkwegcentrum

Melkwegcentrum Centrum van het Melkwegstelsel.

Melkwegstelsel

Melkwegstelsel Spiraalvormig sterrenstelsel waarvan de zon deel uitmaakt. De middellijn van het Melkwegstelsel is ca. 100.000 lichtjaar; de afstand melkzuur

melkzuur (2-hydroxypropionzuur) Koolstofverbinding. Kleurloze, stroperige vloeistof; kookpunt 122°C; dichtheid 1206 kg/m3. Komt voor in twee melkzuurdehydrogenase

melkzuurdehydrogenase (LDH) Enzym dat de omzetting van melkzuur in pyrodruivenzuur katalyseert. Komt voor in vele organen; komt bij beschadigi

melkzuurgisting

melkzuurgisting Anaërobe afbraak van koolhydraten door melkzuurbacterin. Er worden twee moleculen melkzuur gevormd uit een hexosemolecule. membraanmanometer

membraan- Deformatiemanometer bestaande uit een luchtledig gezogen metalen trommel, waarvan het gegolfde bovenvlak (enkele membraa

membraanmanometer Deformatie-manometer bestaande uit een luchtledig gezogen metalen trommel waarvan het gegolfde bovenvlak of het boven- membraanpotentiaal

membraanpotentiaal Het ladingsverschil dat altijd bestat tussen de binnen- en buitenkant van een cel.

membraantransport

membraantransport Transport van stoffen door membranen in plantaardige en dierlijke cellen. Is o.a. van belang voor de opname van voedingsstoffen Menard, Louis Nicolas

Menard, Louis Nicolas (1822-1901) Frans schrijver, chemicus, schilder en filosoof. Als chemicus heeft M. de ontdekking van collodium en schietkatoen Mendelejev, Dmitri Ivanovitsj

Mendel, wetten van Vijf erfelijkheidswetten, opgesteld in 1865 door Gregor Johann Mendel; behoren nog steeds tot de grondbeginselen van de erfelijkheidsleer. mengreeks

Mendelejev, Dmitri Ivanovitsj (1834-1907) Russisch chemicus, hoogleraar te St.-Petersburg. Mat kritische temperaturen en molecule- en atoomgewichten.

mendelevium

mendelevium Chemisch element, symbool Md (vroeger Mv), atoomnummer 101; behoort tot de transuranen. Voor het eerst verkregen in 1955 door Mendel, wetten van

mengreeks Reeks mineralen waarvan de chemische samenstelling varieert tussen die van twee of meer homogene eindleden. Voorbeeld: plagioklaas mengsel

mengsel Materie samengesteld uit verschillende chemische stoffen.

mengsel, azeotropisch

mengsel, azeotropisch Mengsel dat zich ten opzichte van koken en condenseren gedraagt als een zuivere verbinding. Heeft een vast kookpunt en d

mengsel, binair

mengsel, binair Mengsel bestaande uit twee chemische stoffen. Veelal wordt onderzocht in hoeverre deze een homogeen mengsel vormen en wat de mengsel, eutectisch

mengsel, eutectisch Mengsel dat zich ten opzichte van stollen en smelten gedraagt als een zuivere verbinding. Heeft een vast smeltpunt en de vloeistof mengsel, heterogeen

mengsel, heterogeen Mengsel waarin meer dan een fase voorkomt. De fasen verschillen hierbij van samenstelling. Kan ontstaan door mechanische

mengsel, homogeen

mengsel, homogeen Mengsel dat maar uit één fase bestaat. Hiertoe behoren alle gasmengsels en oplossingen. De verschillende soorten atomen en mengsel, racemisch

mengsel, racemisch Mengsel van twee (of meer) stereo-isomeren van een zelfde molecuulsoort in gelijke delen. Vertoont schijnbaar geen optische menie

menie (loodmenie) Grondverf; geeft ijzer een grote bescherming tegen corrosie. Kan reageren met SO2 en oxiderende stoffen; kan gevormd Fe(II) reduceren meniscus (natuurk.)

meniscus (natuurk.) Oppervlak van een vloeistof in een (smalle) buis of vat. Bij het aflezen van de hoogte van het vloeistofoppervlak moet men rekening meniscus, bolle

meniscus, bolle Vloeistofoppervlak dat bolvormig is. Bijv. kwik in glas. Ontstaat wanneer de aantrekkende kracht (cohesie) van de vloeistofmoleculen meniscus, holle

meniscus, holle Vloeistofoppervlak dat hol staat. Bijv. water in glas: de vloeistof kruipt tegen de wand omhoog. Ontstaat doordat de cohesiekracht

Mensa

Mensa (afk. Men, Nederlandse naam: Tafelberg) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 03h20m en 07h37m rechte klimming en

menthol

menthol Koolstofverbinding; behoort tot de alcoholen en de terpenen. Kleurloze, pepermuntachtig ruikende vaste stof; smeltpunt 31-44°C (afhankelijk Menzel, Donald Howard

Menzel, Donald Howard (1901-1976) Amerikaans astronoom, vanaf 1938 hoogleraar te Cambridge, van 1954-1966 directeur van de Harvard-sterrenwach

Mercalli, Giuseppe

Mercalli, Giuseppe (1850-1914) Italiaans vulkanoloog en seismoloog, directeur waarnemingsstation op de Vesuvius. Vervaardigde de eerste schaal Mercator, Gerardus

Mercalli-Richter-schaal

Mercalli-Richter-schaal Schaal waarin de kracht van aardbevingen op een schaal van 1 tot 12 wordt aangegeven. Zo heeft op de schaal een lichte b

Mercator, Gerardus (eig. Gerhard Kremer, 1512-1594) Vlaams instrumentmaker, cartograaf en zeevaartkundige, hoogleraar te Duisburg (1559). V

Mercer, John

Mercer, John (1781-1866) Brits chemicus, ontdekker (1844) van een chemisch proces waardoor katoen beter kleurstoffen opneemt (ook wel merceriseren Mercurius (sterrenk.)

Mercurius (sterrenk.) Eerste (vanaf de zon) in het zonnestelsel. Gegevens: gem. afstand tot de zon 0,39 AE, omlooptijd 0,24 jaar, baaninclinatie 7°, Mercuriusovergang

Mercuriusovergang Beweging van de planeet Mercurius voor de zonneschijf langs. Een Mercuriusovergang treedt op wanneer het tijdstip van benedenconjunctie Mercury-project

Mercury-project Amerikaans ruimtevaartproject, waarbij de eerste ervaring met bemande ruimtevaart werd opgedaan. De eerste twee Mercury-vluchten, mergel

mergel Klei of leisteen met een hoog gehalte aan fijnkorrelige kalk. Mergel wordt veel gebruikt om de kwaliteit van kalkarme gronden te verbeteren. meridiaan

meridiaan (ook: lengtecirkel) Denkbeeldige halve cirkel lopend van noordpool naar zuidpool, om plaatsbepaling op aarde mogelijk te maken. Er zijn meridiaancirkel

meridiaancirkel Telescoop die draaibaar is om een horizontale, oost-west gerichte as. Bij elke stand van de telescoop ligt de optische as dan in het meridiaanvlak. meridiaankijker

meridiaankijker Telescoop die draaibaar is om een horizontale, oost-west gerichte as. De optische as ligt dan bij iedere stand van de telescoop in het MERLIN

MERLIN (Multi-Element Radio-Linked Interferometer) Radio-interferometer in Groot-Brittannië, bestaande uit de 76 m Lovell-telescoop te Jodrell Merrifield, Robert Bruce

Merrifield, Robert Bruce (geb. 1921) Amerikaans biochemicus. Kreeg de Nobelprijs voor chemie van 1984 toegekend voor het ontwikkelen van een Mersenne, Marin

Mersenne, Marin (1588-1648) Frans natuurkundige. Verrichtte als eerste metingen aan de geluidssnelheid. Droeg bij tot de natuurkundige theorieën mescaline

mescaline Alkaloïd uit de peyotecactus, een van de oudst bekende tripmiddelen. Werd o.a. door de Azteken gebruikt bij religieuze handelingen. Lijkt mesolabium

mesolabium Door Eratosthenes gebruikt wiskundig instrument dat uit drie congruente parallellogrammen bestond. Met dit instrument gaf Eratosthenes mesomere grensstructuur

mesomere grensstructuur (resonantiestructuur) Een van de structuurformules die opgesteld kan worden voor een verbinding die mesomerie vertoont.

mesomerie

mesomerie Verlaging van de energie van een verbinding door de samenwerking van elektronen in dubbele bindingen en vrije elektronenparen. Bekendste meson

meson Deeltje dat uit twee quarks bestaat. Mesonen behoren tot de grotere groep van de hadronen (deeltjes die gevoelig zijn voor de sterke kernkracht); mesopauze

mesopauze Bovengrens van de mesosfeer, gelegen op 80-90 km hoogte, met een temperatuur van 90°C.

mesosfeer

mesosfeer Deel van de atmosfeer op 50-90 km hoogte. Soms wordt de mesosfeer beschouwd als onderdeel van de stratosfeer, soms als een apart onderdeel Mesozoïcum

Mesozoïcum Geologisch tijdperk dat loopt van 240 miljoen tot 65 miljoen jaar geleden. Het is onderverdeeld van oud naar jong in Trias, Jura en Krijt. Messier-catalogus

Messier, Charles (1730-1817) Frans astronoom, die als een van de eersten in Frankrijk komeet Halley waarnam (1759); daarna ontdekte hij nog mi

Messier-catalogus Catalogus van 103 nevelachtige objecten, opgesteld door de Franse astronoom Charles Messier en voor het eerst gepubliceerd in Messier-nummer

Messier-nummer Nummer van een nevelachtig object uit de catalogus van Charles Messier. De Messier-catalogus bevat ruim honderd objecten, waaronder Messier, Charles

metaal- Binding die onder andere voorkomt tussen de atomen in metalen en die gekenmerkt wordt door een grote mate van beweeglijkheid binding, polair covalente

metaalbinding

metaalbinding Chemische binding die gekenmerkt wordt door een grote beweeglijkheid van de elektronen (onder andere bij metalen).

metaalsterren

metaalsterren Sterren met een atmosfeer waarin meer dan de normale hoeveelheid metalen voorkomt, vooral zirkoon, maar ook zeldzame aardmetalen.

metalen

metalen 1. Materie die gekenmerkt wordt door een hoog geleidingsvermogen voor warmte en elektriciteit, een hoog reflectievermogen voor straling metalimnion

metalimnion (spronglaag, thermocline) Een relatief smalle laag in het water van diepe meren dat zich 's zomers verdeelt in een oppervlakkige laag (epilimnion, metamorf gesteente

metamorf gesteente Gesteente dat onder invloed van verhoogde temperatuur en/of druk in de aardkorst ontstaan is uit een ouder gesteente. Een verhoging metamorfose (geologie)

metamorfose (geologie) Verandering in het gesteente van de aardkorst onder invloed van hitte, druk en chemische processen. De omgevormde gestee

metamorfose, contactmetamorfose,

metamorfose, retrograde

metamorfose, retrograde Het opnieuw optreden van metamorfose in reeds metamorf gesteente, waardoor dit gedeeltelijk weer zijn oude eigenschappen

metathese (scheik.)

metathese (scheik.) Speciaal soort disproportioneringsreactie van onverzadigde koolstofmoleculen, waarbij alkylgroepen worden uitgewisseld. Het meten (natuurk.)

meten (natuurk.) Het in een experiment bepalen van groottegetallen bij een bepaalde eenheid die een aspect van een (natuurkundig) verschijnsel kenmerkt. meten (psychol.)

meten (psychol.) Het verrichten van handelingen waarbij veelal met behulp van een meetinstrument kwantitatieve gegevens over één of meer grootheden meteoor

meteoor Lichtend spoor van een brokje materie (meteoroïde) dat vanuit de ruimte de atmosfeer van de aarde binnendringt; vroeger ook wel `vallende meteoorzwerm

meteoorzwerm Groot aantal meteoren dat binnen relatief korte tijd aan de sterrenhemel verschijnt. Een meteoorzwerm ontstaat wanneer de aarde in meteoriet

meteoriet Brok steen of ijzer, of combinatie daarvan, dat op aarde wordt gevonden, maar van buitenaardse oorsprong blijkt te zijn. Het betreft dan een meteorietkrater

meteorietkrater Krater die gevormd wordt bij de inslag van een grote meteoriet. De bekendste meteorietkrater op aarde is de Arizonakrater, die ca. meteoroïde

meteoroïde Algemene aanduiding voor de stof- en gruisdeeltjes die in banen om de zon bewegen en daarbij soms in de atmosfeer van de aarde terechtkomen.

meteorologie

meteorologie Wetenschap die de verschijnselen in de atmosfeer bestudeert. De belangrijkste onderzoeksterreinen vormen de factoren die het weer bepalen, meter

meter SI-eenheid voor lengte; symbool: m. Vroeger gelijk aan de standaardmeter, een platina staaf die bewaard wordt te Parijs.

meter, kubieke

meter, kubieke SI-eenheid voor volume; symbool: m3. Is gelijk aan het volume van een kubus met ribben van 1 meter.

meter, vierkante

meter, vierkante SI-eenheid voor oppervlakte; symbool: m2. Is gelijk aan de oppervlakte van een vierkant met zijden van 1 meter.

methaan

methaan (CH4) Gas waarvan de moleculen uit één koolstof- en vier waterstofatomen zijn opgebouwd. Methaan is een van de eenvoudigste koolwaterstoffen, methaangisting

methaangisting De anaërobe omzetting van organische stoffen tot de eindproducten kooldioxide en methaan (CH4). Toegepast bij de zuivering van methadon

methadon Synthetische stof met vrijwel dezelfde werking als morfine. Wordt, hoewel het zelf verslavend werkt, veel gebruikt als vervangingsmiddel methanol

methanol (methylalcohol) Koolstofverbinding; behoort tot de alcoholen. Kleurloze, sterk ruikende vloeistof; kookpunt: 64,7°C; smeltpunt: -98°C; dichtheid methionine

methionine Aminozuur, formule HOOC-CH(NH2)-CH2-CH2-S-CH3. Kleurloze vaste stof; ontleedt bij 280°C; dichtheid 1340 kg/m3. Oplosbaar in w

Metis (sterrenk.)

Metis (sterrenk.) Binnenste kleine maan van de planeet Jupiter, in 1979 ontdekt op foto's die gemaakt werden door de Amerikaanse ruimtesondes Voyager Meton

Meton (tweede helft 5e eeuw v.C.) Grieks astronoom werkzaam in Athene, bekend door de naar hem genoemde kalenderperiode (Meton-cyclus), die Meton, cyclus van

Meton, cyclus van Periode van 19 jaar, waarna de maanfasen weer op dezelfde dagen van het jaar vallen, genoemd naar de Griekse astronoom Meto

Meyer, Julius Lothar (1830-1895) Duits chemicus, hoogleraar te Breslau, Karlsruhe en Tübbingen. Onderzocht de eigenschappen van chemische eve

Meyer, Viktor

Meyer, Viktor (1848-1897) Duits chemicus, hoogleraar te Zürich (1872-1885), Göttingen (1885-1889) en Heidelberg (vanaf 1889). Hij deed onder MHz

Meyerhof, Otto Fritz

Meyerhof, Otto Fritz (1884-1951) Duits-Amerikaans biochemicus, directeur van het Kaiser Wilhelm-Institut für Physiologie in Heidelberg (1929-1938), Meyer, Julius Lothar

MHz (megahertz) 1 MHz = 1.000.000 Hz.

mica's

mica's (glimmers) Verzamelnaam voor diverse mineralen van de groep der fyllosilicaten. Ze zijn monoclien (pseudo-hexagonaal) en vormen vaak grote Michelson-interferometer

Michel, Hartmut (geb. 1948) Duits chemicus. Kreeg de Nobelprijs voor chemie van 1988, samen met J. Deisenhofer en R. Huber, voor hun onderzoek micriniet

Michelson, Albert Abraham

Michelson, Albert Abraham (1852-1931) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar aan de Clark University te Worcester (1889) en te Chicago (1892). Michel, Hartmut

Michelson-interferometer Optische interferometer, zoals die werd uitgevonden door A.A. Michelson. Michelson gebruikte het instrument in de jaren

micriniet Een der belangrijkste maceralen (microscopisch homogene bestanddelen) van steenkool. Ontstaat tijdens het inkolingsproces uit modder met microbodies

micro- Elektromagnetische golf met een golflengte tussen ongeveer een honderdste en één millimeter.

microbodies (cytosomen) Een verzamelnaam voor celorganellen in het cytoplasma van zeer kleine omvang met een enkele membraan als omhulsel. microfagen

microfagen 1. Kleine cellen die kunnen fagocyteren, bijv. neutrofiele granylocyten. 2. Dieren die relatief kleine prooien eten, bijv. baardwalvissen, microfotometer

microfotometer Instrument voor het nauwkeurig meten van de zwarting op een fotografisch negatief. Door dit negatief laat men een scherpe licht- of microgolf

microgolf Elektromagnetische golf met een golflengte tussen ongeveer 0,01 en 1 mm.

microklimaat

microklimaat Klimaatomstandigheden zoals deze heersen in de begroeiing, onder bomen en in bladerendekken, enz. Verschilt van het gewone klimaat microlens

microlens Gravitatielens waarbij de afbuiging van lichtstralen niet veroorzaakt wordt door een compleet sterrenstelsel of een cluster van sterrenstelsels, micrometeoriet

micrometeoriet Meteoriet die zo klein is dat zijn val naar het aardoppervlak al op grote hoogte in de atmosfeer wordt afgeremd door de wrijving met micrometer

micrometer 1. Instrument voor het nauwkeurig meten van de hoekafstand tussen twee hemellichamen of de schijnbare middellijn van een hemellichaam. micropaleontologie

micropaleontologie Onderdeel van de paleontologie dat microscopisch kleine fossielen, zowel plantaardige als dierlijke, bestudeert. Dit kunnen zowel Microscoop (sterrenk.)

Microscoop (sterrenk.) Nederlandse naam van het sterrenbeeld Microscopium.

Microscopium

Microscopium (afk. Mic, Nederlandse naam: Microscoop) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 20h25m en 21h25m rechte klimming microwave

microwave Elektromagnetische golf met een lengte van 0,1 tot 1 cm. De technologie wordt gebruikt voor kookapparatuur (magnetron), maar ook in micromicro-

middaghoogte

middaghoogte Grootste hoogte die de zon tijdens haar dagelijkse beweging aan de hemel bereikt. De middaghoogte is afhankelijk van de geografische middelbare zon

middelbare zon Denkbeeldige zon die zich in de loop van een jaar met eenparige snelheid over de hemelequator verplaatst. De ware zon beweegt over middelbare zonnetijd

middelbare zonnetijd Tijd die wordt aangegeven door de middelbare zon. De middelbare zonnetijd verstrijkt in een constant tempo. De ware zonnetijd middelevenredigheid

middelevenredigheid De verhouding b:a=a:c. Hieruit volgt dat a2=b.c, waarbij a de middelevenredige of het meetkundig gemiddelde van b en c is.

middelgebergte

middelgebergte Gebergte waarin het hoogteverschil op een horizontale afstand van 1 km niet meer is dan 1 km. Kan ontstaan door een relatief geringe middelloodlijn

Middellandse-Zee- Zeeklimaat met hete, droge zomer en natte, zachte winter. Komt voor rond de Middellandse Zee, in Californië, Centraal-klimaat, Noordwest-Europaklimaat,

middelloodlijn Lijn die loodrecht op een gegeven lijnstuk staat en dit middendoor deelt. In een driehoek gaan de drie middelloodlijnen door één pun

middelloodvlak

middelloodvlak Vlak dat de verbindingslijn tussen twee punten P1 en P2 loodrecht middendoor deelt. Ieder punt uit het middelloodvlak heeft een gelijke

middelpunt

middelpunt Punt M dat ten opzichte van een kromme of een oppervlak zodanig is gelegen dat alle koorden van de kromme of het oppervlak die door middelpuntsdriehoek

middelpunts- Gelijkbenige driehoek die de zijde van een regelmatige veelhoek tot basis en het middelpunt daarvan tot top heeft.

middelpunts- Hoek waarvan de benen de stralen van een cirkel zijn. Is in radialen gemeten gelijk aan de lengte van de boog waarop hij staat.

middelpuntsdriehoek Gelijkbenige driehoek die de zijde van een regelmatige veelhoek tot basis en het middelpunt daarvan tot top heeft.

middelpuntshoek

middelpuntshoek Hoek waarvan de benen de stralen van een cirkel zijn.

Midden-Europese Tijd (MET) Tijdrekening zoals die gehanteerd wordt in Midden- en West-Europa (uitgezonderd Groot-Brittannië, Ierland en Portu

middengolf

middengolf Elektromagnetische golf (radiogolf) met een golflengte tussen 100 en 1000 m. Weerkaatst gemakkelijk tegen geïoniseerde lagen in de ionosfeer middenloop

middenloop Dat deel van een rivier dat gelegen is tussen de bovenloop (dicht bij de bron) en de benedenloop (dicht bij de monding). In de middenloop Midden-Europese Tijd

middernachtzon

middernachtzon Niet ondergaan van de zon ten noorden van de noordpoolcirkel en ten zuiden van de zuidpoolcirkel (poolcirkel). Dit verschijnsel doet mid-oceanische rug

mid-oceanische rug Centraal gelegen, onderzeese bergrug. Zowel deze ruggen, als de diepe troggen, zijn seismisch en vulkanisch actief, d.w.z. er mierenzuur

mierenzuur (methaanzuur) Koolstofverbinding met de eenvoudige chemische structuur HCOOH. Het is een bijtend organisch zuur dat onder andere migma

migma Mengsel van gedeeltelijk vast, gedeeltelijk opgesmolten gesteente. Bij stolling ontstaat een migmatiet: een gesteente waarin metamorfe en stollingsgesteenten mijl, geografische

mijl, geografische Eenheid van lengte; komt overeen met 7407,4 meter. Gelijk aan 1/15 geografische lengtegraad.

mijl, Hollandse

mijl, Hollandse Eenheid van lengte; komt overeen met 5555,6 meter. Gelijk aan 1/20 geografische lengtegraad.

mijl, landmijl,

mijl, Noorse

mijl, Noorse Eenheid van lengte; komt overeen met 10.000 meter.

mijl, Romeinse

mijl, Romeinse Eenheid van lengte; komt overeen met 1478 meter.

mijl, zeemijl,

Milankovic-theorie

Milankovic-theorie Theorie voor het verklaren van de ijstijden, opgesteld door de Joegoslavische astronoom en klimatoloog Milutin Milankovic (1879-milieuchemie

milieuchemie Multidisciplinaire tak van de wetenschap, die zich bezighoudt met het bestuderen van fysische, chemische en biologische processen, Miller, Dayton Clarence

Miller, Dayton Clarence (1866-1941) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar te Cleveland (1893). Mat met Morley de snelheid van het licht (o.a. om

Miller, Stanley Lloyd

Miller, Stanley Lloyd (geb. 1930) Amerikaans scheikundige. Miller deed een eenvoudige proef waarbij hij aantoonde dat aminozuren, de bouwstene

millibar

millibar (mbar) Eenheid van luchtdruk. 120 mbar = 100 N&middot; m;2. De gemiddelde luchtdruk op aarde op zeeniveau is 1013 mbar.

Millikan, Robert Andrews

Millikan, Robert Andrews (1868-1953) Amerikaans natuurkundige, hoogleraar te Chicago (1910) en aan het Californian Institute of Technology te millimeterastronomie

millimeterastronomie Deelgebied van de sterrenkunde dat zich bezighoudt met het waarnemen van elektromagnetische straling uit het heelal op millimetergolflengten; millisecondepulsar

millisecondepulsar Pulsar die meer dan ca. vijftig pulsen per seconde uitzendt. Pulsars zijn snel roterende neutronensterren die bundels radiostraling millimilli-

Milne, Edward Arthur

Milne, Edward Arthur (1896-1950) Brits wiskundige en astrofysicus, in 1920 assistent-directeur van het Solar Physics Observatory te Cambridge, van Mimas

Mimas Een van de binnenste manen van de planeet Saturnus, in 1789 ontdekt door William Herschel. De afstand tot het planeetmiddelpunt bedraagt

Mindel-glaciaal

Mindel-glaciaal IJstijd die overeenkomt met de tweede van de vier door F.K.A. Penck in 1905 herkende vergletsjeringen van de Alpen. Hij onderscheidde mineraalhuishouding

mineraalhuishouding Systeem van processen in planten, dieren en de mens dat de concentratie van de in het organisme aanwezige anorganische stoffen mineralen

mineralen Vast (behalve gedegen kwik) en naar chemische samenstelling homogeen bestanddeel van de aarde of een ander hemellichaam, meestal anorganisch mineralisatie

mineralisatie Proces waarbij ingewikkelde organische stoffen door bacteriën worden afgebroken tot eenvoudige anorganische, die zo opnieuw voor mineralocorticosteroïden

mineralocorticosteroïden Hormonen uit de bijnierschors, met als belangrijkste werking het reguleren van de uitscheiding van water en zouten in de

mini-maantjes

mini-maantjes Verzamelnaam voor planeetmaantjes met afmetingen van hooguit enkele kilometers, die ingebed kunnen liggen in de ringenstelsels Minkowski, Hermann

minimum (sterrenk.)

minimum (sterrenk.) Tijdstip waarop een veranderlijke ster of een ander in helderheid variërend hemellichaam de minimale helderheid bereikt.

minimum (wisk.)

minimum (wisk.) Laagste waarde die een functie kan aannemen.

minimum, absoluut

minimum, absoluut Kleinste waarde die een functie op haar definitiegebied aan kan nemen.

minimum, lokaal

minimum, lokaal Laagste waarde van een functie op een deelverzameling van de verzameling waarop zij gedefinieerd is. Te onderscheiden in een relatief minimum, relatief

minimum, relatief Elk minimum van een functie dat niet absoluut is.

Minkowski, Hermann (1864-1909) Duits wiskundige. Achtereenvolgens hoogleraar te Bonn, Königsberg, Zürich en Göttingen. Introduceerde een me

Minkowski, Rudolph Leo

Minkowski, Rudolph Leo (1895-1976) Amerikaans astronoom, van 1930-1935 hoogleraar te Hamburg, van 1935-1961 verbonden aan de Mount Wilson-Minnaert, Marcel Gilles Jozef

Minnaert, Marcel Gilles Jozef (1893-1970) Nederlands astronoom, in 1919 observator aan het Fysisch Laboratorium te Utrecht, in 1929 tevens privaat-minuut (natuurk.)

minuut (natuurk.) 1. Afgeleide SI-eenheid voor tijd. Symbool: min. Gelijk aan zestig seconden. 2. Eenheid voor het meten van hoeken. Gelijk aan het Mioceen

Mioceen Onderste serie en tijdvak van het Neogeen, radiometrische ouderdom circa 7-23 miljoen jaar. Term werd in 1833 door Ch. Lyell ingevoerd.

Mir (sterrenk.)

Mir (sterrenk.) Permanent bemand Russisch ruimtestation, op 19 februari 1986 in een baan om de aarde gebracht. In de loop van de jaren is Mir uitgebreid Mira

Mira (Omicron Ceti) Langperiodieke veranderlijke ster in het sterrenbeeld Cetus (Walvis), in 1596 ontdekt door de Nederlandse amateursterrenkundige Mira Ceti sterren

Mira Ceti sterren Reuzensterren met vrij regelmatig veranderende helderheid en een periode die gewoonlijk groter is dan 100 dagen.

Miranda

Miranda Binnenste grote maan van de planeet Uranus, in 1948 ontdekt door Gerard P. Kuiper. De afstand tot het planeetmiddelpunt bedraagt 129.390 Mira-ster

Mira-ster langperiodieke veranderlijke ster.

mist

mist Laaghangende wolken, die het zicht tot minder dan 1000 meter beperken. Mist ontstaat door afkoeling van de lucht. Stralingsmist komt 's nachts mistboog

mistboog Witte boog aan de hemel, ongeveer tweemaal zo breed als de gekleurde regenboog met een zwak geel bovenrandje en een blauw benedenrandje. mistral

mistral Krachtige, droge, koude valwind in Frankrijk, die komt van het Centraal-Massief, en door de Rhône-vallei naar de Middellandse Zee waait. Mitchell, John (natuurk.)

Mitchell, John (natuurk.) (1724-1793) Brits geoloog. Grondlegger van de seismologie. Construeerde de torsieslinger, die later in verbeterde vorm d

Mitchell, Peter

Mitchell, Peter (geb. 1920) Brits biochemicus. Onderzocht de energieoverdracht in cellen; helderde de samenhang van de oxidatie- en fosforyleringsreacties Mittag-Leffler, Magnus Gustav (Gösta)

Mittag-Leffler, Magnus Gustav (Gösta) (1846-1927) Zweeds wiskundige, hoogleraar te Uppsala, Helsingfors en Stockholm. Oprichter van het tijdschrift Mizar

Mizar (Zèta Ursae Majoris) Een van de zeven heldere sterren in het sterrenbeeld Ursa Major (Grote Beer); samen met de ster Alcor vormt Mizar de b

MKK-systeem

MKK-systeem (Morgan-Keenan-Kellman-classificatie) Systeem voor de lichtkrachtclassificatie van sterren, in de jaren veertig opgesteld door W.W. Möbius, August Ferdinand

MKSA- Eenhedenstelsel met als grondeenheden de meter, de kilogram, de seconde en de ampère. Werd in 1948 ingevoerd. Voorloper

MKSAKC- Eenhedenstelsel met als grondeenheden de meter, de kilogram, de seconde, de ampère, de kelvin en de candela. In 1954 eenhedenstelsel, MKSAeenhedenstelsel,

Möbius, August Ferdinand (1790-1868) Duits wis- en sterrenkundige, hoogleraar te Leipzig (1815). Schreef over de beweging van planeten en hemelme

modale klasse

modale klasse Klasse van waarnemingen die de grootste frequentie bezit. Bij een frequentieverdeling is dit de klasse met maximum in de kromme.

modder

modder Donker afzettingsgesteente, gevormd door bezinking van zeer fijne deeltjes die in water (in suspensie) worden aangevoerd. Bezinking vindt model

model 1. Voorbeeld waarnaar een kunstenaar werkt. 2. Iemand die voor een kunstenaar poseert. De mate van natuurgetrouwheid, idealisering of bewuste moderator

moderator Stof die bij een kernsplijtingsreactie vrijkomende neutronen voldoende afremt om nieuwe splijtingsreacties teweeg te brengen. Hiervoor modificaties (scheik.)

modificaties (scheik.) (allotrope modificaties) Verschillende vaste of amorfe fasen van een element of verbinding; chemisch niet, fysisch wel onderscheidbaar. modulus

modulus In het complexe vlak de afstand van een complex getal z(=a+bi) tot de oorsprong 0. Notatie: /z/. Gelijk aan (a2+b2)0.5.

modus

modus In een reeks waarnemingsgetallen het meest voorkomende getal.

moedergesteente

moedergesteente Het vaste gesteente waaruit de bodem is ontstaan. Via de korrelgrootte heeft het moedermateriaal invloed op de bodemvorming. moeras

moeras Drassig gebied, gelegen in hoog- en laagvlakten, waar het water om een of andere reden stagneert. In het hoge noorden is de waterstagnatie moeraskalk

moeraskalk Zuivere gele kalk, die is afgezet in zoetwatermoerassen, onder andere in de kustvlakte van Noord-Frankrijk (Holoceen) en in het Cantabrisch moesson

moesson Een in keerkringlanden voorkomende halfjaarlijkse landwind of zeewind, die lange tijd een constante richting aanhoudt. Na afloop van het mofette

mofette Koolzuurrijke bron in vulkanisch gebied. Het vrijkomende zware kooldioxidegas kan de zuurstof in de lucht verdringen, zodat ademhalingsmoeilijkheden Moholeproject

Moholeproject In 1960 door de Amerikanen opgezet project om een gat (Engels: hole) te boren door het grensvlak tussen de aardkorst en de aardmantel. Mohr, Karl Friedrich

Mohr, Karl Friedrich (1806-1879) Duits chemicus en apotheker, vanaf 1867 hoogleraar te Bonn. Mohr werkte vooral op het gebied van de analytische Mohs, Friedrich

Mohs, Friedrich (1773-1839) Duits mineraloog, hoogleraar te Graz (1811), Freiburg (1818) en Wenen (1826). Gaf een classificatie van mineralen op Mohs, hardheidsschaal van

Mohs, hardheidsschaal van Schaal waarmee de hardheid van mineralen wordt uitgedrukt. Het is een empirische schaal, gebaseerd op de relatieve Moissan, Ferdinand Frédéric Henri

Moissan, Ferdinand Frédéric Henri (1852-1907) Frans chemicus en farmaceut, hoogleraar in de toxicologie (1886) en anorganische chemie (1889) Moivre, Abraham de

Moivre, Abraham de (1667-1754) Frans-Engels wiskundige. Vluchtte als hugenoot naar Londen (1685). Publiceerde een benaderingsformule voor mol (natuurk.)

mol (natuurk.) Grondeenheid van het SI-stelsel voor hoeveelheid stof. Symbool: mol. Een mol is de hoeveelheid stof die evenveel deeltjes bevat als molasse

molasse Afzettingsgesteente, veelal ontstaan door snelle afzetting van erosiemateriaal in intramontane bekkens, vlak na een periode van gebergtevorming moleculaire verklaring

moleculaire verklaring De materie is opgebouwd uit deeltjes, die elkaar min of meer aantrekken en voortdurend in beweging zijn. Warmtetoevoer aan moleculaire wolk

moleculaire wolk Grote wolk van interstellaire materie die grotendeels uit moleculair waterstof (H2) bestaat. De moleculaire wolken komen voornamelijk moleculaire zeef

moleculaire zeef Kunstmatig vervaardigde zeolieten met een groot actief oppervlak, waarin veel holten voorkomen die groot genoeg zijn om niet al molecule

molecule Deeltje opgebouwd uit twee of meer atomen. De samenhang tussen de atomen wordt de chemische binding genoemd. Goed gedefinieerde moleculefysica

molecule- Ion dat meerdere tot een molecule gebonden atomen bevat.

moleculefysica Onderdeel van de natuurkunde waarin verschijnselen worden bestudeerd die voortvloeien uit en verklaard kunnen worden met de moleculaire moleculegewicht

moleculegewicht Verhouding tussen de massa van een molecule en 1/12 deel van de massa van het C-12 isotoop. (Praktisch) gelijk aan de som van

molecule-ion

molecule-ion Ion dat meerdere tot een molecule gebonden atomen bevat.

molfractie

molfractie Aantal mol van een stof uit een mengsel gedeeld door het totaal aantal mol in het mengsel. Geeft hiermee aan welk gedeelte van het totaal Molina, Mario

Molina, Mario (geb. 1943) Mexicaans-Amerikaans chemicus, verbonden aan het Massachusetts Institute of Technology te Cambridge. Molina kreeg Mollweide, Karl Brandan

Mollweide, Karl Brandan (1774-1825) Duits wiskundige. Werkterrein: vlakke meetkunde en boldriehoeksmeting.

molybdeen (scheik.)

molybdeen (scheik.) Chemisch element, symbool Mo, atoomnummer 42; behoort tot de overgangsmetalen. Hard, bros, op tin lijkend metaal; stolpu

molybdeenglans

molybdeenglans (molybdeniet) Mineraal uit de sulfidengroep, behorend tot de glanzen, chemische samenstelling MOS2, hardheid 1, dichtheid 4700 molybdeenverbindingen

molybdeenverbindingen Verbindingen van het element molybdeen. Valentie VI+, daarnaast ook V+, IV+, III+, II+ en O. Veelal gekleurd. Tal van moment

moment (statisch moment, krachtmoment) Natuurkundige grootheid die gedefinieerd wordt als het product van de grootte van een kracht (F) en de momentwet

momentwet (momentstelling) De som van de momenten van een aantal krachten t.o.v. een punt P is gelijk aan het moment van de resultante van die monadnock

monadnock (hardkop) Landschapsvorm genoemd naar de berg Monadnock in Massachusetts. Top die boven een door erosie en denudatie afgevlakt monaziet

monaziet Mineraal behorend tot de fosfaatgroep, chemische samenstelling (Ce, La, Y, Th)(PO4). Hardheid 5-5, dichtheid circa 5200 kg/m3. Geel tot Mond, Ludwig

Mond, Ludwig (1839-1909) Engels chemicus van Duitse afkomst, werkzaam op het gebied van de toegepaste chemie. Hij ontwikkelde het Solvay-sodaproces Monoceros

Monoceros (afk. Mon, Nederlandse naam: Eenhoorn) Sterrenbeeld op de hemelequator, gelegen tussen 05h48m en 08h08m rechte klimming en +12° monochromatisch

monochromatisch Betrekking hebbend op slechts één specifieke kleur of golflengte.

Monod, Jacques Lucien

Monod, Jacques Lucien (1910-1976) Frans biochemicus, hoogleraar te Parijs. Onderzocht stofwisselingsprocessen en de werking van enzymen en monoklonale antistoffen

monoklonale antistoffen Identieke antistoffen die zijn geproduceerd door een groep identieke cellen, voortgekomen uit één cel (een zgn. kloon). Kunnen monomeer

monomeer Verbinding die kan dienen als grondstof voor een polymeer; bevat ten minste twee reactieve groepen of een dubbele binding, die bij additie monosacchariden

monosacchariden (enkelvoudige suikers) Suikermoleculen die niet verder op te splitsen zijn in kleinere suikereenheden. Algemene formule CnH2n

Montanari, Geminiano

Montanari, Geminiano (1633-1687) Italiaans astronoom, ontdekte in 1667 de veranderlijke helderheid van Algol en in 1672 een veranderlijke ster Montien

Montien Onderste etage en tijd van het Paleoceen. Naam afgeleid van Mons (Bergen, België), ingevoerd in 1886. Soms wordt als benaderend synoniem montmorilloniet

montmorilloniet Groep van kleimineralen ontstaan door verwering van aluminiumsilicaten. Groot vermogen om water op te nemen. Genoemd naar Moore, Stanford

Moore, Stanford (1913-1982) Amerikaans biochemicus, hoogleraar aan het Rockefeller Institute te New York. Onderzocht de samenstelling van suikers mor

mor Ruwe humus, die ontstaat door de trage inwerking van voornamelijk schimmels op afgevallen plantaardige resten in naaldbossen of heide. Bodemdieren mordent

mordent Beitsmiddel gebruikt bij het verven van textiel. Activeert chemisch actieve plekken op de textielvezels en vormt veelal een tussenschakel tussen morene

morene (ook: gletsjerpuin) Materiaal dat door een gletsjer wordt meegevoerd. Naar de positie van het materiaal onderscheidt men oppervlaktemorenen morenewal

morenewal (ook: moreneboog) Lange rug of rij min of meer geïsoleerde heuvels die zijn gevormd door de opeenhoping aan het front van een gletsjer morfine

morfine Een opium-achtige stof die in de geneeskunde als sterke pijnstiller wordt gebruikt. Daaraan zijn echter veel nadelen verbonden. Bijwerkingen morgen

morgen Oude oppervlaktemaat die, afhankelijk van de streek, varieerde van 7500 tot 16.500 m2.

Morley, Edward Williams

Morley, Edward Williams (1838-1920) Amerikaans schei- en natuurkundige. Deed met Michelson experimenten die aantoonden dat de lichtsnelheid Morley, Frank

Morley, Frank (1860-1937) Engels wiskundige, hoogleraar te Baltimore (1900). Stelling van Morley: in een driehoek vormen de drie snijpunten van mosagaat

mosagaat Variëteit van agaat met een kenmerkende tak- of mosachtige structuur. Wordt evenals agaat tot siersteen verwerkt.

Mosander, Carl Gustav

Mosander, Carl Gustav (1797-1858) Zweeds chemicus, vanaf 1832 hoogleraar te Stockholm. Hij deed onder andere onderzoek naar mineralen en Moscicki, Ignacy

Moscicki, Ignacy (1867-1946) Pools-Zwitsers chemicus, industrieel en politicus. Verliet wegens zijn socialistische sympathieën zijn land en werd bekend Moseley, Henry Gwyn-Jeffreys

Moseley, Henry Gwyn-Jeffreys (1887-1915) Engels natuurkundige, doceerde aan de universiteit van Manchester (vanaf 1910). Werkterrein röntgenspectra mosoor

mosoor Heuvel of bergtop, die zich verheft in een door erosie en denudatie afgevlakt gebied (peneplain). Ontstaan doordat de erosie aldaar minder is Mössbauer, Rudolf Ludwig

Mössbauer, Rudolf Ludwig (geb. 1929) Duits natuurkundige, hoogleraar aan het California Institute of Technology (1961) en aan de technische hoges

motor- (trekkracht) Koppel dat een motor kan leveren aan de motoras. Wordt opgegeven in Nm en kan berekend worden uit het vermogen, Köppen, klimaatclassificatiesysteem van

motorkoppel

motorkoppel Koppel dat een motor kan leveren.

motregen

motregen Neerslag waarbij de waterdruppeltjes ongeveer 0,1 mm van afmeting zijn. Meestal ontstaat motregen doordat kleinere mistdeeltjes zich samenvoegen Mottelson, Benjamin Roy

Mott, Nevill Francis

Mott, Nevill Francis (geb. 1905) Brits natuurkundige, hoogleraar te Bristol (1933-1954) en Cambridge (1954-1971). Kreeg de Nobelprijs voor natuurkunde Mount Graham International Observatory

Mottelson, Benjamin Roy (geb. 1926) Amerikaans-Deens natuurkundige, sinds 1957 hoogleraar aan het Noords Instituut voor Theoretische Atoomfysica

Mount Graham International Observatory Sterrenwacht op de bergtop Mount Graham in de Amerikaanse staat Arizona, waar inmiddels twee telescopen Mount Palomar-sterrenwacht

Mount Palomar-sterrenwacht Sterrenwacht op 1850 meter hoogte ten noordoosten van San Diego in Californië (VS). De beroemdste telescopen op Mount Stromlo-sterrenwacht

Mount Stromlo-sterrenwacht Sterrenwacht op 760 meter hoogte nabij Canberra, Australië, opgericht in 1924. De grootste telescoop op de sterrenwacht

Mount Wilson-sterrenwacht

Mount Wilson-sterrenwacht Sterrenwacht in het San Gabriel-gebergte nabij Pasadena (Californië, VS), opgericht in 1904. De beroemdste telescoop MSW-theorie

M-schil Elektronenschil die in atomen volgt op de K- en L-schil; bevat maximaal 8 elektronen en is geheel gevuld bij het edelgas argon en alle andere M-ster

M-ster Ster van spectraalklasse M. M-sterren worden gekarakteriseerd door absorptiebanden van titaanoxide in hun spectrum. De oppervlaktetemperatuur naakte singulariteit

MSW-theorie Theorie ter verklaring van het probleem van de zonneneutrino's, opgesteld door de natuurkundigen Mikhejev, Smirnov en Wolfenstein. mud

mud Oude inhoudsmaat voor droge stof; komt overeen met 111 liter.

mui

mui Smalle openingszone in een strandbank. Via deze muien kan het water uit een zwin bij eb wegstromen. Dit water veroorzaakt daar oppervlaktestromen, Mulder, Gerardus Johannes

Mulder, Gerardus Johannes (1802-1880) Nederlands chemicus, van 1840-1868 hoogleraar te Utrecht. Zijn onderzoek lag vooral op het gebied van Müller, Erwin Wilhelm

Müller, Erwin Wilhelm (1911-1977) Duits-Amerikaans natuurkundige. Werkte te Berlijn (1935-1952) en was hoogleraar aan de Pennsylvania State Muller, Hermann Joseph

Muller, Hermann Joseph (1890-1967) Amerikaans bioloog. Formuleerde als eerste de gen-hypothese, die ervan uitgaat dat bij het ontstaan van het

Müller, Karl Alexander

Müller, Karl Alexander (1927) Zwitsers natuurkundige. Kreeg samen met J.G. Bednorz de Nobelprijs voor natuurkunde van 1987 toegekend voor hun Müller, Paul Hermann

Müller, Paul Hermann (1899-1965) Zwitsers chemicus, directeur van het laboratorium van Geigy AG, Basel. Hij verrichtte veel onderzoek naar we

Mulliken, Robert Sanderson

Mulliken, Robert Sanderson (1896-1986) Amerikaans fysisch chemicus, hoogleraar aan de universiteit van Chicago (1931-1961). Kreeg de Nobelprijs Mullis, Kary

Mullis, Kary (geb. 1944) Amerikaans biochemicus. Mullis kreeg in 1993 samen met Michael Smith de Nobelprijs voor scheikunde toegekend voor het Multiple Mirror Telescope

Multiple Mirror Telescope (MMT) Telescoop op het Whipple Observatory op Mount Hopkins in Arizona (VS), bestaande uit zes afzonderlijke spiegels, multiplet

multiplet Verzameling van relatief dicht bij elkaar gelegen spectraallijnen, die corresponderen met overgangen van of naar dicht bij elkaar gelegen e

muon

muon Instabiel elementair deeltje dat in elk opzicht lijkt op het elektron, maar ongeveer 200 maal zo zwaar is. Het muon werd in 1936 ontdekt in de muonneutrino

muonneutrino Instabiel elementair deeltje zonder elektrische lading en waarschijnlijk zonder massa, dat geassocieerd is met het muon: muonneutrino's Murchison, Roderick Impey

Murchison, Roderick Impey (1792-1871) Brits geoloog. Stelde met A. Sedgwick een geologische indeling op voor het Paleozoïcum in Wales en West-Musca

Musca (afk. Mus, Nederlandse naam: Vlieg) Sterrenbeeld aan de zuidelijke sterrenhemel, gelegen tussen 11h17m en 13h46m rechte klimming en ?64° muscarine

muscarine Alkaloïde dat voorkomt in sommige paddestoelen (o.a. de vliegenzwam). Gebruikt als geneesmiddel; veroorzaakt effecten gelijkend op de muscoviet

muscoviet (kaliglimmer) Mineraal uit de groep der fyllosilicaten, behorend tot de glimmers (mica's). Hardheid 2-3, dichtheid 2700-3100 kg/m3. Monoklien Musschenbroek, Pieter van

Musschenbroek, Pieter van (1692-1761) Nederlands natuurkundige, hoogleraar te Duisburg, Utrecht (1732) en Leiden (1740). Werkterrein: elektricitei

mutageniteit

mutageniteit Het vermogen van een stof om veranderingen in het erfelijk materiaal aan te brengen.

mutarotatie

mutarotatie Verandering van de draaiing van het polarisatievlak van gepolariseerd licht in oplossingen van optisch actieve stoffen. In 1846 ontdekt mutatie

mutatie Verandering van het erfelijkheidsmateriaal DNA. De verandering is erfelijk overdraagbaar en blijvend wanneer zij optreedt in geslachtscellen. mutsje

mutsje Oude Nederlandse inhoudsmaat; komt overeen met 0,15 liter.

myoglobine

myoglobine Een zuurstofbindende stof met een vergelijkbare maar eenvoudiger chemische structuur dan hemoglobine. Myoglobine komt voor in spiercellen myosine

myosine Een contractiel eiwit, waaruit een dwarsgestreepte spiervezel is opgebouwd. Het heeft een lengte van 1,5 nm en een gemiddelde diameter van M-schil