Godsdienst en Mythologie
aalmoes (islam)aalmoes (islam) (sadaqa) Spontane liefdadigheid zonder wettelijke verplichting. Soms wel met de verplichte liefdadigheid (zakaat) vereenzelvigd.Aalmoezeniers van de ArbeidAalmoezeniers van de Arbeid (orde) Naam voor priesters in het bedrijfsapostolaat, in het bijzonder voor de leden van een religieuze congregatie vanaannemenaannemen (aanneming) Nog gangbare term voor het gebruik in de Nederlandse Hervormde Kerk om als kerkenraad met degenen die openbare belijdenis AapschoolAapschool (markata nyaya) De vishnuïtische noordelijke, conservatieve school (Vadakalai-sekte). Leerde in tegenstelling tot de katschool de apenweg: aardgeestenaardgeesten (gnomen) Geesten die volgens de Germaanse mythologie in de aarde (dus onder de grond) wonen, dit in tegenstelling tot geesten die zich aardmannetjes
aardmannetjes (kobolden) In de Germaanse sage aardgeesten die in onderaardse smidsen werkten. 's Nachts kwamen ze soms naar boven om mensen Aäron
Aaron ben Elia (ca. 1328-1369) Joods bijbelgeleerde, filosoof en rechtsgeleerde uit Klein-Azië, behorend tot de sekte der karaïeten. In zijn bijbeluitleg aartsbisdom
Aäron Oudere broer van Mozes, eerste hogepriester van Israël. Tijdens Mozes' afwezigheid maakte hij een afgodsbeeld in de vorm van een gouden kalf Aaron ben Elia
aartsbisdom Belangrijkste bisdom van een kerkprovincie in de rooms-katholieke Kerk, geregeerd door een aartsbisschop. Er is ten minste één onderhorig aartsbisschop
aartsbisschop (Ook: metropoliet) Hoge geestelijke in de rooms-katholieke of anglicaanse Kerk, het hoofd van een in een aantal bisdommen onderverdeelde aartsengel
aartsengel Hiërarchisch hooggeplaatste engel, bekend in joodse godsdienst, christendom en islam. De joden telden er meestal 4 (soms 7): Gabriël, Michaël, aartsvaders
aartsvaders Met de term aartsvaders worden de drie stamvaders aangeduid van het volk van Israël: Abraham, de zoon van Abraham: Isaak, en de zoon abaton
abaton (adyton) In de Griekse Oudheid de naam van de aparte ruimte voor het godsbeeld in de tempel, waar alleen de priesters van het heiligdom toegang Abbasiden
Abbasiden Kaliefendynastie (750-1258), heersers over het kalifaat van Bagdad. De Abbasiden dankten hun macht aan de Perzen en stonden sterk onder Abbaye
Abbaye (278-338 na Christus) Joodse Misjna-uitlegger. Abbaye gaf een dialectische analyse van de rabbijnse wetsvoorschriften (Halaka). Beroemd Abd
Abd Arabisch woord voor slaaf (dienaar), meestal gebruikt in samenhang met een van de 99 bijnamen van Allah, bijv. Abd al-Rahman = dienaar van abdij
abdij Klooster met grote zelfstandigheid, geleid door abt of abdis, dat groot grondgebied bezit om in levensbehoeften van kloosterlingen te voorzien. Abdoeh, Mohammed
Abdoeh, Mohammed (1849-1905) Egyptische intellectueel en islamitisch hervormer. Abdoeh was de belangrijkste leerling van Afghani en groeide Abdoel Baha
Abdoel Baha ('dienaar van Baha'; Abbas Effendi; 1844-1921) Oudste zoon van Baha'oe-Ilah, stichter van de Baha'i-religie. Verbreidde de leer van Abdullah ibn Majmun al-Qadda
Abdullah ibn Majmun al-Qadda Na de dood van Ja'far as-Sadiq en diens zoon Ismaïel traden er een aantal leiders op de voorgrond, die overgingen Abdullah ibn Omar
Abdullah ibn Omar Zoon van de tweede kalief Omar (gest. 693), aanhanger van de school van Medina. Als zodanig wordt hij - meer dan anderen - Abdullah ibn Salaam
Abdullah ibn Salaam (gest. 663) Joodse bekeerling, die veel invloed had op het overnemen door de Arabieren van joods bijbels materiaal. Later werd Abel
Abel Tweede zoon van het eerste mensenpaar Adam en Eva. Door zijn broer Kaïn gedood (Gen. 4).
Abia(m)
Abia(m) Tweede koning van het Israëlitische deelrijk Juda (reg. ca. 912-910 v.C.), kleinzoon van Salomo (1 Kon. 15:1-8).
Abjatar
Abjatar Bijbelse (oudtestamentische) figuur, hogepriester tijdens de regering van David. Abjatar steunde David als trouw dienaar tegen de opstandige Abner
Abner Generaal van Saul, de eerste koning van Israël (reg. ca. 1040-1010 v.C.). Na diens dood door Davids generaal Joab vermoord.
Aboab de Fonesca, Isaac
Aboab de Fonesca, Isaac (1605-1693) Rabbijn in Recife (1641-54); tekende in 1656 in Amsterdam de ban tegen Spinoza; gaf hier de stoot tot de
Aboe
Aboe (Mount Abu) Berg in Rajasthan (Radsjasthan, India), ca. 200 km ten zuiden van Jodhpoer, 1722 meter hoog. Bebouwd met veel tempels. De marmerversiering Aboe Abdallah al-Sji'i
Aboe Abdallah al-Sji'i (gest. 912) Propageerde vanaf 893 sjiitische ideeën onder de Berbers in de provincie 'Ifriqiija' (Tunesië). Hij had in 909 zoveel Aboe Bakr
Aboe Bakr (Aboe Bakr as-Siddieq; gest. 634) Opvolger van Mohammed en eerste van de vier rechtgeleide kaliefen, de rasjidoen. Aboe Bakr was een Aboe Hanifa
Aboe Hanifa (Koefa, 699-767) Stichter van een van de vier orthodoxe rechtsscholen van de islam, nl. de Hanafieten. Aboe Hanifa was handelaar in Aboel Kalam Azad
Aboel Kalam Azad Moslimleider in India. Werd in 1915 door de Indische autoriteiten opgepakt, omdat hij protesteerde tegen deelname van moslims Aboe'l-Hoedayl
Aboe'l-Hoedayl (gest. ca. 895) Een der stichters van de moetazila, een richting in de islamitische theologie die sterk beïnvloed werd vanuit Griekenland. Abraham
Abraham Aartsvader, die ca. 2000 v.C. op Gods bevel uit Ur (Oer) in Mesopotamië naar Kanaän trok. De slavin Hagar schonk hem de zoon Ismaël, Abrahams, Israel
Abrahams, Israel (1858-1925) Joods geleerde; van 1902 tot aan zijn dood lector in de rabbijnse en talmoedische literatuur in Cambridge. Redigeerde Absalom
Absalom Derde zoon van de Israëlitische koning David. Pleegde een staatsgreep, die echter leidde tot zijn nederlaag en dood door de hand van Davids Absalon Assersson
Absalon Assersson (1128?-1201) Raadgever van Deense koningen, bisschop van Roskilde en vanaf 1177 tevens aartsbisschop van Lund, dat toen
absolutie
absolutie Vrijspraak van zonden in de christelijke eredienst en de biechtpraktijk. In de rooms-katholieke Kerk ook nog mogelijk na de begrafenis. Gewoonlijk abt
abt (vr.: abdis; Aramees: abba - vader) Overste van kloosters die de regel van Benedictus volgen (cisterciënzers, trappisten). De abt staat onder de bisschop Abulafia, Abraham
Abulafia, Abraham (1240-1292; pseudoniem Raziël) Joods leraar die een profetisch element in de mystiek introduceerde. Door contemplatie van de Academus
Academus (Echedemus) Arcadiër die volgens een Griekse mythe op verzoek van Theseus naar Athene kwam en later aan de Spartanen de plaats verried Acca Larentia
Acca Larentia Figuur uit de Romeinse mythologie. In een van de verhalen is zij de vrouw van de herder Faustulus en zo de opvoedster van Romulus acceptanten en appellanten
acceptanten en appellanten Voorstanders resp. tegenstanders van de bul 'Unigenitus', waarmee paus Clemens XI in 1713 de jansenistische stellingen Achab
Achab Zevende koning van het Israëlitische deelrijk Israël (reg. ca. 874-ca. 852 v.C.), getrouwd met Izebel. Voltooide de bouw en versterking van de acharja
acharja (Sanskriet: (leer)meester) Meestal een ander woord voor guru dat in alle Indische godsdiensten voorkomt. In het hindoeïsme is acharja bij de Achaz
Achaz Twaalfde koning van het Israëlitische deelrijk Juda (reg. 735-727 v.C.). Riep Tiglatpileser III van Assyrië te hulp tegen de Arameeërs en de bewoners Achazja (zoon van Achab)
Achazja (zoon van Achab) (Ahazia) Achtste koning van het Israëlitische deelrijk Israël (reg. ca. 852-851 v.C.; 1 Kon. 22:52 e.v.).
Achazja (zoon van Joram)
Achazja (zoon van Joram) (Ahazia, Joachaz) Zesde koning van het Israëlitische deelrijk Juda (reg. ca. 845 v.C.; 2 Kon. 8:25 e.v.).
Achelous
Achelous (Acheloös) Rivier tussen de Griekse streken Aetolië en Acarnanië; tevens de naam van de god van deze rivier. Tussen de god Achelous en Acheron
Acheron Historische naam van een rivier in Noord-Griekenland, die over grote afstand ondergronds stroomde. In de Griekse mythologie werd zij zodoende Achilles (mythol.)
Achilles (mythol.) Held uit de Griekse sage, zoon van Peleus en Thetis. Thetis dompelde hem in het water van de Styx, waardoor hij onkwetsbaar werd, Achiqar
Achiqar Titel van een Babylonisch of Assyrisch boek (waarschijnlijk 7e eeuw voor Christus), waarvan een Aramese vertaling uit de 5e eeuw voor Christus Achitofel
Achitofel Adviseur van David wiens raad even zwaar woog als een godsspraak. Hij steunde de rebellie van Absalom. Toen zijn goede advies door goddelijke achtvoudig pad
achtvoudig pad Boeddhistische weg naar de verlichting (bodhi), die bestaat uit acht stappen, die alle op juiste of volkomen wijze genomen moeten Acis en Galatea
Acis en Galatea Liefdespaar uit de Griekse sage. De cycloop Polyphemus was verliefd op de zeenimf Galatea, doch zij verkoos Acis, zoon van de b
acoemeten
acoemeten (lett. 'slapelozen') Byzantijnse monnikenbeweging (4e-12e eeuw), gekenmerkt door armoede, missionering en onafgebroken lofprijzing. Acontius, Jacobus
Acontius, Jacobus (Giacomo Aconcio; ca. 1492-ca. 1566) Veelzijdig geleerde (humanist, jurist en theoloog), werkzaam in Zwitserland, Straatsburg Acosta, Uriël
Acosta, Uriël (1585-1640; eig. Gabriël da Costa) Joods denker, type van het slachtoffer van religieuze onverdraagzaamheid. Uit joods-christelijke ouders Acta Pilati
Acta Pilati (Handelingen van Pilatus; Evangelie van Nicodemus) Een apocrief evangelie uit de 5e eeuw, waarin met apologetische bedoelingen uitvoerig Actaeon
Actaeon (Aktaioon) Jager uit de Griekse mythologie die zo dom was Artemis te bespieden toen ze een bad nam. De godin ontdekte hem en veranderde Actie 'Voor God'
Actie 'Voor God' In 1936 begonnen actie van priesters en leken binnen de Nederlandse rooms-katholieke kerk met het doel geloof en kerk te verdedigen Ad (isl)
Ad (isl) Vaak in de Koran genoemde Arabische of met de Arabieren verwante stam, waarvan de woonplaats onzeker is. De profeet Hud riep de stamleden Adam
Adam Adam is de naam voor de eerste mens in het bijbelse scheppingsverhaal. De naam betekent mens of mensheid. Geplaatst in het paradijs, de hof Adapa
Adapa Priester van de Babylonische god Ea te Eridoe. Adapa werd vanwege zijn bovennatuurlijke macht ter verantwoording geroepen door de hemelgod adat
adat (Arab.: adah = gewoonte) Gewoonterecht in de islamitische wereld. De sjaria, de islamitische wetgeving, laat ruimte aan gewoonterecht, zolang adhaan
adhaan In de islam de oproep voor elk van de vijf dagelijkse gebeden, gedaan door de moeadhdhin vanaf de minaret van de moskee. In veel landen adhyatman
adhyatman (Sanskriet: adhi = hoogste; atman = zelf) De hoogste geest en ziel van het heelal. In de Upanisjads samen met adhidaivam (de hoogste godheid) Adi Granth
Adi Granth Heilig boek van de Indiase religie van de sikhs, letterlijk 'eerste boek', ook Granth Saheb, 'het edele boek' genoemd. Bevat teksten in zes adiafora
adiafora (Gr.: onverschilligheden) Zaken van bijkomstig belang voor het juiste gedrag of het rechte geloof. Reeds in de ethiek van de stoa werd besproken Aditi
adi-boeddha (Sanskriet: oer-boeddha) Waarschijnlijk ontstaan uit Vadshrapani, bliksemdrager en beschermer van Boeddha in het oudere boeddhisme, Adonis (mythol.)
Aditi (Sanskriet: aditi = 'vrij, ongebonden') De eindeloze ruimte boven de aarde. In de vedische godsdienst wordt Aditi vooral gezien als moeder der adi-boeddha
Adonis (mythol.) Knappe jongeling van Cyprus, zoon van koning Cinyras. De godin Aphrodite werd verliefd op hem, maar hij kwam om toen een door Adoon olaam
Adoon olaam (Eeuwige Heer) Berijmd gezang in de joodse eredienst, handelend over de eeuwigheid van Jahwe en het vertrouwen van de mens op adoptianisme
adoptianisme Theologische opvatting dat Jezus (althans voor zover hij mens was) door God als zoon is 'geadopteerd' en voorzien van kracht. Vertegenwoordigd Adrastus
Adrastus Koning van Argos, schoonvader van Polynices en Tydeus. Hij leidde de Zeven tegen Thebe en overleefde als enige deze mislukte tocht. Tien Adriani, Nicolaüs
Adriani, Nicolaüs (1865-1926) Nederlands zendeling-bijbelvertaler te Posso op Sulawesi (vanaf 1894). Stelde een woordenboek en een grammatica advent
advent (Lat.: adventus = komst) Christelijke term die betrekking heeft op de komst van Christus. Zijn eerste komst wordt gevierd op het kerstfeest en adventisten
adventisten Het woord adventisten is de verzamelnaam voor groepen gelovigen die, naar het voorbeeld van de in de 19e eeuw ontstane adventistische advocaat van de duivel
advocaat van de duivel (Advocatus diaboli) Geestelijke die tijdens een heiligverklaringsproces in de rooms-katholieke Kerk de deugden en wonder
Aeacus
Aeacus (Aiakos) Zoon van Zeus en de nimf Aegina, vader van Peleus en Telamon. Vanwege zijn rechtvaardigheid werd hij na zijn dood een der drie Aëdon
Aëdon Vrouwenfiguur uit de Griekse sage, die haar schoonzuster Niobe benijdde om haar vele kinderen (zelf had ze maar één zoon). Ze poogde Niobes Aegeus
Aegeus Vader van Griekse held Theseus, gehuwd met Aethra, later met Medea. Bij zijn vertrek vanuit Athene naar Kreta beloofde Theseus witte zeilen Aegir
Aegir (Gymir) Beheerser der zee in de Oudnoorse mythologie; niet behorend tot de goden, maar tot het geslacht der reuzen; zijn vrouw Ran vangt he
Aegis
Aegis Schild van de Griekse oppergod Zeus. In het midden bevond zich het hoofd van Medusa, de randen waren bezet met slangen. Als Zeus het gebruikte, Aegisthus
Aegisthus (Aigisthos) Figuur uit de Griekse sage, zoon van Atreus' broer Thyestes. Hij doodde zijn oom, verkreeg zo de macht over Mycene, maar Aeneas
Aeneas Volgens de sage stamvader der Romeinen, zoon van godin Aphrodite en koning Anchises. Na de val van Troje vluchtte hij met zijn gezin en Aeolus
Aeolus De Griekse heerser over de winden, die hij gevangen hield in een grot op het eiland Aeolia. Hij bepaalde welke wind er moest waaien, en liet Aetes
Aetes (Aietes) Zoon van de Griekse zonnegod Helius, koning van Colchis. Phrixus schonk hem het Gulden Vlies, dat aan een tak van een eikeboom Aether
Aether Griekse god, zoon van Erebus en Nyx. Aether was de vergoddelijking van de hogere luchtlagen die door de goden werden ingeademd (Duister Afghani, Djamaal ad-Dien al-
Afghani, Djamaal ad-Dien al- (1838-1897) In Iran geboren intellectueel en politiek activist, beschouwd als de grondlegger van het islamitisch moderni
afgoderij (islam)
afgoderij (islam) (sjirk) Polytheïsme en het vereren van andere goden naast Allah is de ergste zonde in de islam. De wahhabieten bestrijden ook de aflaat
aflaat Kwijtschelding van kerkelijke straf voor zonden die al vergeven zijn; verleend op grond van de verdiensten van Christus en de heiligen. Door Afrikaanse theologie
Afrikaanse theologie Poging tot een niet-westerse theologie, geworteld in de door vitalisme, gemeenschapszin, voorouderverering en mystiek gekenmerkte Afscheiding (godsd.)
Afscheiding (godsd.) Scheuring in de Nederlands Hervormde Kerk in 1834, begon toen ds. Hendrik de Kok (1801-1842) en zijn gemeente zich afsch
Aga Khan
Aga Khan Titel van de imams van de grootste richting binnen de ismaielija, de nizarijja. De volgelingen van de Aga Khan, waaronder de chodja's, leven Agamemnon
Agamemnon Held uit de Griekse sage, zoon van Atreus. Na zijn vaders dood vluchtte Agamemnon met zijn broer Menelaüs naar Sparta, waar hij Clytaemnestra Agardh, Carl Adolf
Agardh, Carl Adolf (1785-1859) Zweeds bisschop en botanicus, algoloog (algenkundige). Beschreef de systematiek van de algen in zijn 'Icones algarum Agasti
Agasti (Agastya) Auteur van verschillende hymnen in de Rigveda. In het zuiden van India vereerd als eerste leraar van wetenschap en letteren aan dravidische Agatha
Agatha (gest. 252 n.C.) Heilige van de stad Catania op Sicilië. Stierf als martelares vanwege haar kuisheid. Afgebeeld met haar afgesneden borsten Agnes
Agnes (4e eeuw n.C.) Heilige; als dertienjarige tijdens een christenvervolging gedood. Afgebeeld met een lam (Lat.: agnus). Feestdag 21 jan.
Agnus Dei
Agnus Dei Laatste van de vijf vaste zangen van de mis. De tekst luidt: Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis = Lam Gods, dat de zonden agrapha
agrapha (Gr.: 'ongeschreven (woorden)') Theologische term voor uitspraken die aan Jezus worden toegeschreven, met uitzondering van die in de evangeliën Agricola, Johann
Agricola, Johann (eig. Johannes Schneider, later Johannes Schnitter, ook genoemd Magister Islebius; 1494-1566) Duits protestants hervormer, leerling Agricola, Mikael
Agricola, Mikael (ca. 1510-1557) Reformator van Finland en grondlegger van de geschreven vorm van de Finse taal. Studeerde bij Luther in Wittenberg Agrippa I
Agrippa I (Julius Agrippa; Herodes (N.T. 2); 10 v.C.-44 n.C.) Door keizer Caligula benoemd tot koning van het noordelijk deel van Transjordanië, welk Agrippa II
Agrippa II (Marcus Julius Agrippa; Herodes Agrippa II; 28-92 n.C., reg. 50-92 n.C.) Laatste koning uit de dynastie van Herodes I, zoon van Agrippa Aguilon, Franciscus
Aguilon, Franciscus (1567-ca. 1617) Zuidnederlands mathematicus, natuurkundige, architect en theoloog. In 1596 tot priester gewijd. Rector van ahamkara
ahamkara (Sanskr.: zelfbewustzijn (hindoeïsme); veroorzaker van het ik; aham = ik; kara = maken) In de Upanishads gekenmerkt als illusie en bedrog. Ahasveros
Ahasveros Hebreeuwse naam van de Perzische koning Xerxes (reg. 486-464 v.C.), in de Bijbel in Ezra 4:6 en Ester 1:1 genoemd. Bij de Griekse geschiedschrijver ahimsa
ahimsa (Sanskr.: niet-doden) Leerstelling van Aziatische religies: het niet-beschadigen van levende wezens; een in gedachten, woorden en daden geweldloze Ahmad
Ahmad Arabische naam. Komt voor in verschillende vormen: Ahmat, Ahmed, Ahmet, Achmad, enzovoort. Ahmad betekent 'zeer prijzenswaardig'.
ahmadijja
ahmadijja Islamitische beweging gesticht door Mirza Ghoelam Ahmad (1835-1908) in Pakistan. In zijn verkondiging combineerde deze elementen Ahoera Mazda
Ahoera Mazda (Ohrmazd) Hoogste en enige god van de godsdienst van Zaratoestra. Als god van het vuur en van het goede zal hij aan het einde der Ahriman
Ahriman (Ahra Manyoe; Angra Mainyoe) Boze geest in de godsdienst van Zaratoestra. Als leider van het rijk van het kwaad tegenstander van de hoogste Ain Fasjka
Ain Fasjka (Ein Fashka) Oase aan de Dode Zee, drie kilometer ten zuiden van Qumran. De in 1958 blootgelegde werkplaatsen, gelegen rond een binnenhof, Aisja
Aisja (ca. 615-678) Dochter van Mohammeds vriend en opvolger Aboe Bakr, die haar aan hem uithuwelijkte na de dood van Chadiedja. Op zesjarige Aitareya
Aitareya Rishi (Indische wijze) en auteur van vedische hymnen, die geëerd werd als leraar. Aitareya is ook de naam van verschillende geschriften: van aja
aja (lett.: teken) Onderdeel van een soera, een hoofdstuk van de koran, in het Nederlands aangeduid als vers. Aja's worden aangegeven met een nummer. Ajax (mythol.)
Ajax (mythol.) Held uit de Griekse sage, zoon van Telamon. Hij was de dapperste krijger voor Troje en vocht onbeslist tegen Hector, waardoor men Ajjalon
Ajjalon Kanaänitische stad tussen Jeruzalem en Tel Aviv. Volgens Joz. 10:12vv bleef boven het dal van Ajjalon de maan op bevel van Jozua een dag Akali's
Akali's Sekte van de sikhs; lett. 'vereerders van Akali' (de onsterfelijke = God). In tegenstelling tot alle andere sikh-sekten uiterst militant. Werd - naar Akiba ben Jozef
Akiba ben Jozef (50-135) Joods rabbi (leraar), die de ordening en bestudering van de mondelinge voorschriften (misjna) op gang bracht, eerste van akika
akika 1. Arabische naam voor het offer van de moslims bij de naamgeving van een kind, zeven dagen na de geboorte. De akika bestaat uit één of twee akosmisme
akosmisme Aanduiding van de filosofische en religieuze theorie over het niet-bestaan van een uitwendig fysische wereld. Zo noemde Hegel het pantheïsme Ala
Ala In Afrika zeer belangrijke godin van de aarde, speciaal onder de Ibo's van Oost-Nigeria. Wederhelft van Chiuke. Behalve hoedster van de vruchtbaarheid Alawiten
Alawiten 1. Islamitische sjiitische sekte ontstaan in de 19e eeuw, die Ali en niet Aboe Bakr beschouwt als de opvolger van Mohammed. De 'staat der Alberik
al-Badawi (Ahmad al-Badawi; Badawi; 1200- 1276) Populairste moslimheilige (wali) van Egypte. Hij leidde vanaf ca. 1230 een ascetisch, zwijgzaam al-Lat, al-Oezza en Manat
Alberik In het Nibelungenlied de heerser over de Nibelungen en bewaker van de Nibelungenschat. Verslagen door Siegfried, die hem de schat en de Albertus Magnus
Albertus Magnus (Albert de Grote, Albert van Keulen; 1206?-1280) Duits theoloog, leermeester van Thomas van Aquino. Vanwege zijn encyclopedische Albertz, Martin
Albertz, Martin (1883-1956) Duits protestants theoloog; hoogleraar NT te Berlijn. Albertz was vanaf 1933 actief lid van de Berliner Bruderrat der Bekennenden Alcestis en Admetus
Alcestis en Admetus Liefdespaar uit de Griekse sage. Van Alcestis' vader Pelias mocht Admetus haar slechts huwen als hij haar kwam halen in een Alcmaeon
Alcmaeon Held uit de Griekse sage, zoon van Amphiaraus, wiens dood hem ertoe bracht deel te nemen aan de tocht der Epigonen tegen Thebe. Volgens Alcyone en Ceyx (mythol.)
Alcyone en Ceyx (mythol.) Echtpaar uit de Griekse sage. Alcyone was de dochter van de god Aeolus, Ceyx de zoon van Hesperus en Philonus. Hij Alcyoneus
Alcyoneus Een der Giganten, de reuzen met wie de Griekse goden in de oertijd om de wereldheerschappij streden. Alcyoneus was onkwetsbaar zolang Aleander, Hieronymus
Aleander, Hieronymus (1480-1542) Ital.: Girolamo Aleander. Humanistisch geleerde uit Venetië. Vanaf 1520 pauselijk nuntius bij Karel V, in we
Alenoe le-sjabbeach
Alenoe le-sjabbeach (Het past ons te prijzen) Aanhef van een Joodse hymne op Gods eeuwigheid en Israëls speciale positie, gezongen aan het slot alevieten
alevieten Islamitische sekte uit Anatolië. De alevitische geloofsleer en rituelen zijn sterk verwant aan die van de Alawiten. De naam is afgeleid van Alexander III (paus)
Alexander III (paus) (Orlando Bardinelli, gest. 1181) Paus van 1159-1181. Alexander III was een vurig verdediger van de rechten van de Kerk tegen Alexander Janneus
Alexander Janneus (geb. ca. 126 v.C.; reg. 103-76 v.C.) Makkabeese koning, zoon van Johannes Hyrcanus I (reg. 135-104 v.C.) en opvolger van zijn Alexander VII
Alexander VII (Fabio Chigi, 1599-1667) Paus van 1655-1667. Veelzijdig geleerde; van 1639-1651 nuntius in Keulen. Alexander VII plaatste de 'Le
Alexandra
Alexandra (Salome Alexandra; 139-67 v.C., reg. 76-67 v.C.) Regentes na de dood van haar man, de Makkabeese koning Alexander Janneus (reg. 103-Alexandrië, vuurtoren van
Alexandrië, vuurtoren van Omstreeks 280 v.C. door Sostratus van Knidos gebouwde vuurtoren op het eiland Pharos voor de haven van Alexandrië Alfasi, Isaac Ben Jacob
Alfasi, Isaac Ben Jacob (1013-1103) Belangrijk Talmoed-commentator uit de joodse Middeleeuwen. Vestigde zich als rabbijn te Fez, vandaar zijn Alfrink, Bernardus Johannes
Alfrink, Bernardus Johannes (1900-1987) Nederlands geestelijke. Na zijn priesterwijding in 1924 studeerde Alfrink in Rome en was van 1934 tot Algemene Doopsgezinde Sociëteit
Algemene Doopsgezinde Sociëteit (ADS; Doopsgezinde Broederschap) Orgaan waarin de doopsgezinde gemeenten van Nederland en een aantal Ali ibn Aboe Talib
Ali ibn Aboe Talib (gest. 661) Neef en schoonzoon van de profeet Mohammed, vierde rechtgeleide kalief en eerste imam volgens de sjia. Hij trad in Alkoemisi, Daniel
Alkoemisi, Daniel (Daniel al-Qumisi; geb. 9e/10e eeuw) Joods leider van de stroming der karaïeten, voorman van de Avele Zion (Rouwers om Zion), Allah
Allah Arabische eigennaam voor God, een samentrekking van al-ilaah (de god). De term is verwant aan andere semitische benamingen voor God, zoals allegorische bijbeluitleg
al-Lat, al-Oezza en Manat Godheden die in de omgeving van Mekka elk op een eigen plaats vereerd werden vóór de opkomst van de islam (Koran al-Sjafii
allegorische bijbeluitleg (allegorese (Bijbel) Methode van bijbeluitleg waarbij historische of (al te) realistische details worden opgevat als aanduidingen Alleluja
Alleluja (Halleluja = Loof de Heer) Joodse zegeroep. In de mis behoort het Alleluja tot de zgn. wisselende zangen en komt na het Graduale.
Allerheiligen
Allerheiligen Kerkelijke feestdag, door de oosterse Kerken gevierd op de eerste zondag na Pinksteren, door de rooms-katholieke Kerk op 1 nov. Gegroeid Allerzielen
Allerzielen Kerkelijke feestdag, gevierd op 2 nov. (als dit een zondag is, op 3 nov.), ter herdenking van alle overleden gelovigen. In de 10e eeuw bij Almohaden
Almohaden Berberdynastie die van 1147 tot 1225 over Noord-Afrika en grote delen van Spanje heerste. Hun veroveringen kwamen onder leiding van Almoraviden
Almoraviden Berberdynastie die van ca. 1060 tot 1147 over Noord-Afrika en Spanje heerste. De Almoraviden waren aanhangers van de islamitische Aloysius van Gonzaga
Aloysius van Gonzaga (1568-1591) Italiaans heilige van adellijke afkomst. Brak zijn carrière af en werd jezuïet (1585). Stierf bij de verzorging van altaar (godsd.)
al-Sjafii (Mohammad ibn Idris al-Sjafii; 767-820) Grondlegger van een van de vier orthodoxe rechtsscholen van de islam, nl. de Sjafiieten. Al-Sjafii al-Tidjani
Alt, Albrecht (1883-1956) Duits luthers theoloog; hoogleraar OT te Leipzig; voorzitter van de Deutsche Verein zur Erforschung Palestinas (1925-1945). al-Badawi
altaar (godsd.) Verhoging waarop in vele godsdiensten offergaven aan de godheid worden aangeboden. Van allerlei materialen (aarde, steen, hout, altaardoeken
altaardoeken (dwalen) Drie linnen doeken, die het altaar in de r.-k. Kerk bedekken tijdens de mis. Soms doet een vierde, donker gekleurde doek van altaarwijding (r.-k.)
altaarwijding (r.-k.) (altaarconsecratie) Door bisschoppen en kardinalen verricht ritueel, dat bestaat uit gebeden, afwassing van het altaar met wijwater Althaus, Paul
Althaus, Paul (1888-1966) Duits luthers theoloog; hoogleraar o.a. te Erlangen (1925). Althaus is de belangrijkste grondlegger van de moderne eschatologie Alt, Albrecht
al-Tidjani (Ahmad al-Tidjani; 1737- 1815) Stichter van de islamitische Tidjanijja-orde. Begraven in zijn klooster in Fes. De orde is in de moderne tijd Amalekieten
Amalekieten (Amalek) Nomadenstam die in het tweede millennium voor Christus het Sinaï-schiereiland bewoonde. Genoemd naar Amalek, de kleinzoon Amalthea (mythol.)
Amalthea (mythol.) Geit die op Kreta de Griekse oppergod Zeus zoogde. Zeus maakte uit een van haar hoorns de Hoorn des overvloeds en gebruikte Amar Das
Amar Das (1479-1574) Derde guru van de sikhs. Groot organisator. Amar Das verdeelde het land in 22 'zetels' (regio's). Hij onderhield een openbare Amarna
Amarna (Tell el-Amarna, ook: Achetaten) Religieus centrum in het oude Egypte gesticht door Amenhotep IV (reg. 1365-1349/47 v.C.) als onderdee
Amasja
Amasja (Amazia; negende koning van het Israëlitische deelrijk Juda (reg. ca. 799-ca. 781 v.C.). Bracht de onder zijn grootvader Joram afgevallen Edomieten Amaterasu
Amaterasu (Amaterasuomi-kami = hemelse stralende godheid) Zonnegodin, belangrijkste godheid van het shintoïsme. Volgens de mythe dochter van Amazonen
Amazonen Mythologisch volk van krijgshaftige vrouwen, van wie de Grieken dachten dat ze aan de zuidkust van de Zwarte Zee woonden. Ze werden Ambrosiaster
Ambrosiaster Naam die sinds Erasmus wordt gebruikt voor de onbekende schrijver van een commentaar op 13 brieven van de apostel Paulus (uitgezonderd Ambrosius
Ambrosius (ca. 339-397) Bisschop van Milaan (vanaf 374), beroemd prediker en verdediger van de officiële kerkleer tegen arianen en andersdenkenden. amen
amen Hebreeuws woord, dat 'zekerheid', 'waarheid' betekent; uit de taal van de Bijbel in veel talen overgenomen ter afsluiting van gebeden. Het wordt Amida
Amida De naam Amida is een Japanse verbastering van Amitabha, wat 'onmetelijke schittering' betekent. Amida is een godheid van het noordelijk boeddhisme, Amina
Amina Moeder van Mohammed; zij stierf toen hij zes jaar oud was (576 n.C.). Aan haar zwangerschap zijn allerlei legenden verbonden; zo zou zij gezegd ammonieten
ammonieten 1. (Ammonoidea) Uitgestorven klasse van de Cephalopoda (koppotigen), een klasse van de Mollusca (weekdieren). Typerend zijn de amoraiem
amoraiem (Hebr.: zij die zeggen, uitleggen) Joodse geleerden in Babylonië en Palestina tussen ca. 200 en 500 n.C. Bestudeerden de Misjna van rabbi Amos
Amos Profeet uit het Israëlitische deelrijk Juda, landbouwer te Tekoa, die met zijn boodschap optrad in het noordelijk deelrijk Israël onder koning Jerobeam Amphiaraüs
Amphiaraüs Griekse held en ziener, zoon van Apollo en Hypermestra. Wilde niet mee op de tocht der Zeven tegen Thebe, maar Polynices kocht Amphiaraüs Amphion
Amphion Zoon van Zeus en de nimf Antiope, tweelingbroer van Zethus en gehuwd met Niobe. Bespeelde de lier zo prachtig dat bij het bouwen van Amphitrite
Amphitrite Een der Nereïden, de dochters van de Griekse zeegod Nereus en Doris. Zij vluchtte voor de god Poseidon, maar hij liet haar opsporen door Amphitryon en Alcmene
Amphitryon en Alcmene Liefdespaar in de Griekse mythologie. Amphitryon was een kleinzoon van Perseus, Alcmene was de dochter van Electryon, Amsdorf, Nikolaus von
Amsdorf, Nikolaus von (1483-1565) Duits luthers hervormer; de eerste hoogleraar te Wittenberg die in 1517 de zijde van Luther koos. Amsdorf st
Ananda
ananda (sanskriet) (Sanskriet: vreugde, geluk) In de Upanishads en het brahmanisme: samen met sat (het hoogste zijn) en cit (het hoogste weten) eigenschap Ananta
Ananda Boeddhistisch heilige en een van de voornaamste leerlingen van Boeddha. Ananda was van adellijke kaste en Boeddha's neef. De meeste dialogen ananda (sanskriet)
Ananta (Sanskr.: oneindig) 1. Hindoeïsme: andere naam van Vishnu, omdat deze vaak wordt voorgesteld rustend op de wereldslang: Ananta of Shesha.
anatta
anatta (Pali: niet zelf; Sanskr.: anatman) Boeddhistisch principe, verkondigd door Boeddha zelf, dat stelt dat alle dingen geen eigen zelf hebben. Vaak Andreas (apostel)
Andreas (apostel) Leerling (discipel) van Jezus, een van 'de twaalf', broer van Petrus. Zou in Griekenland het evangelie gepredikt hebben en gekruisigd Andres, Stefan
Andres, Stefan (1906-1970) Duits priester-schrijver. Belangrijk thema in zijn werk is het mysterieuze verband tussen de vrije wil van de mens en de Andromeda (mythol.)
Andromeda (mythol.) Figuur in de Griekse mythologie, dochter van Cepheus en Cassiopeia. Omdat Cassiopeia verkondigde mooier te zijn dan de Angad
Angad (1504-1552) Tweede goeroe van de sikhs. Angad volgde in 1552 de stichter Nanak op. Hij laveerde met veel omzichtigheid tussen de twee grote Angas en Upangas
Angas en Upangas (jaïnistische canon, jaïnistische heilige schriften) Voornaamste heilige schriften van het jaïnisme. De leer van Mahavira werd door angelus
angelus (Engel des Heren) Tot Maria gericht gebed dat begint met de woorden 'Engel des Heren' (Angelus Domini). Het bestaat uit vier nieuwtestamentische anglicaanse gemeenschap
anglicaanse gemeenschap (anglican communion) Gemeenschap van Kerken die het leiderschap erkennen van de aartsbisschop van Canterbury, en anglicaanse Kerk
anglicaanse Kerk Met de term anglicaanse Kerk wordt de Kerk van Engeland (Church of England) aangeduid. Deze Kerk, die zich al in de daaraan
animalisme
animalisme Cultureel-antropologische term voor (elementen van) primitieve godsdiensten waarin dieren een centrale rol spelen. Als dieren gedachte animisme (godsd.)
animisme (godsd.) De term animisme is afkomstig van het Latijnse woord animus (ziel) en wordt in de volkenkunde en in de godsdienstwetenschap ankh-teken
ankh-teken (crux ansata) Symbool van het leven in de Egyptische godsdienst; zeer veel voorkomend in inscripties, in de vorm van de letter T, vaak Anna en Joachim
Anna en Joachim Ouders van Maria, moeder van Jezus, volgens apocriefe evangeliën. Anna wordt vaak afgebeeld met Maria en het kind ('Anna te Annas
Annas (Anan ben Seth) Joods hogepriester van 6-15 n.C., schoonvader van Kajafas, die Jezus veroordeelde, in wiens proces hij ook zelf een rol speelde annaten
annaten In het rooms-katholieke kerkrecht, de gelden die betaald moeten worden aan de paus voor een verleend ambt dat eigen inkomsten met zich anoniem christendom
anoniem christendom Verborgen christendom buiten de Kerken. Volgens de theoloog K. Rahner ook aanwezig in niet-christelijke godsdiensten, om
Anselmus van Canterbury
Anselmus van Canterbury (1033-1109) Aartsbisschop van Canterburry (1093-1109), belangrijk middeleeuws denker die wel als de grondlegger van anthem
anthem Vocale compositie in concerterende stijl, behorend tot de liturgie der anglicaanse Kerk. De a. is voortgekomen uit het Latijnse motet zoals dit antichrist
antichrist (antikrist) Leider van het verzet tegen Christus. Komt in de Bijbel alleen in de brieven van Johannes voor als aanduiding van degenen die Anticlea
Anticlea (Antikleia) De moeder van Odysseus. Zij was getrouwd met Laërtes en stierf tijdens Odysseus' afwezigheid van verdriet.
antifoon
antifoon Liturgisch keervers (refrein), te zingen voor en na een psalm. Vroeger werd na een of meer psalmverzen een korte zang gezongen, het keervers, Antigone
Antigone In de Griekse sage de dochter van Oedipus en Iocaste. Vergezelde haar vader in zijn ballingschap en begroef in Thebe tegen het verbod van Antinous
Antinous De aanvoerder van de vrijers die naar Penelope's hand dongen tijdens de afwezigheid van haar echtgenoot Odysseus. Toen deze in vermomming Antiocheense School
Antiocheense School Theologische richting in de oude Kerk, naast die van Alexandrië en het Westen Vertegenwoordigers: Diodorus van Tarsus (Antiope
Antiope Dochter van de Thebaanse koning Nycteus. Kreeg bij Zeus de mannelijke tweeling Amphion en Zethus. Huwde Epopeus, koning van Sicyon. Antipater (de Idumeeer)
anti-papisme Vijandige gezindheid tegen de rooms-katholieke Kerk en haar leden. Deze afkeer is in het algemeen gebaseerd op vooroordelen van niet-anti-semitisme
Antipater (de Idumeeer) (gest. 43 v.C.) Gouverneur van Idumea (Zuid-Judea, bewoond door Edomieten). Antipater was bondgenoot van de zwakke antisemitisme 1. algemeen
antisemitisme 1. algemeen Antisemitisme is een verzamelnaam voor allerlei negatief gerichte houdingen en gedragingen met betrekking tot joden, antisemitisme 3. Middeleeuwen
antisemitisme 3. Middeleeuwen In de Vroege Middeleeuwen onderhielden joden de schaarse handelsbetrekkingen tussen West-Europa en het Byzantijnse antisemitisme 4. Nieuwe Geschiedenis
antisemitisme 4. Nieuwe Geschiedenis 4. nieuwe geschiedenis In de 16e eeuw luidden de ontdekkingsreizen een handelsexplosie in West-Europa antisemitisme 5. nazi-Duitsland
antisemitisme 5. nazi-Duitsland Een gruwelijke uitwas van het racistische antisemitisme werd bereikt in nazi-Duitsland (1933-1945). Evenals in Frankrijk
antisemitisme 6. na 1945
antisemitisme 6. na 1945 Als gevolg van de massamoord in de Duitse concentratiekampen en de mede daardoor sterk aangemoedigde emigratie naar antitrinitariërs
anti-semitisme Hoewel de term uit de 19e eeuw dateert, is anti-semitisme een verschijnsel van alle tijden. Het heeft vele verschijningsvormen gehad, anti-theïsme
anti-theïsme In het anti-theïsme valt de nadruk op het onuitsprekelijke van datgene, waarnaar het woord 'god' verwijst. Het is een kritiek op het theïsme, Antonia (burcht)
antitrinitariërs Christelijke groepen die het dogma van de drie-eenheid (triniteit) verwerpen. Bijv. joodse christenen in de 1e eeuw (vanwege hun afkeer anti-papisme
Antonia (burcht) Oude tempelburcht in Jeruzalem (Neh. 2:8). Romeinse kazerne voor toezicht op de tempel (Hand. 21:27 vv). Mogelijk identiek met Antonius van Padua
Antonius van Padua (1195-1231) Franciscaan, afkomstig uit Lissabon, vanaf 1230 in Italië rondtrekkend als (boete)prediker. Vereerd als wonderd
antropogonische mythen
antropogonische mythen Mythen over het ontstaan van de mens. Ze zijn nauw verweven met de kosmogonische mythen. In de Noorse en Germaanse antropomorfisme
antropomorfisme Antropomorfisme (van het Griekse anthropos = mens en morphè = vorm) is het toekennen van menselijke eigenschappen, gedachten antroposofie
antroposofie Antroposofie is een levensbeschouwing die het geestelijke in de mens met de geestelijke grondslagen van het heelal wil verbinden. De antroposofische geneeswijze
antroposofische geneeswijze Geneeswijze, gebaseerd op en geïnspireerd door het werk van de Oostenrijkse filosoof Rudolf Steiner (1861-1925). Anuradhapura
Anuradhapura Provinciehoofdstad op Sri Lanka, gesticht in de 6e eeuw voor Christus. Ruim 40.000 inwoners. Anuradhapura was nationale hoofdstad Aphrodite
Aphrodite Griekse godin van liefde en schoonheid, dochter van Zeus en Dione, vrouw van Hephaestus, geliefde van Ares, Adonis en Anchines, bij Apocalyps
Apocalyps (lett.: openbaringsboek) Voorspelling en beschrijving in geheimzinnige beelden van het verloop en vooral het einde van de wereldgeschiedenis. apocalyptische boeken
apocalyptische boeken De twee bijbelse apocalyptische boeken zijn het boek Daniel in het Oude Testament (2e eeuw v. C.) en de Openbaring van apocalyptische literatuur
apocalyptische literatuur De apocalyptische literatuur is in de religieuze literatuur het genre dat het einde beschrijft van de heersende orde in de wereld apocalytische schilderkunst
apocalytische schilderkunst De eerste apocalyptische afbeeldingen vinden we in de vroegchristelijke tijd. De afbeeldingen zijn dan echter nog beperk
apocriefen
apocriefen (Gr.: verborgen, ondergeschoven) Niet als echt erkend, later toegevoegd geschrift: de apocriefe, d.w.z. niet-canonieke bijbelboeken; een Apollinarius van Laodicea
Apollinarius van Laodicea (ca. 310-ca. 390) Bisschop van Laodicea, Klein-Azië. Apollinarius stelde als eerste de vraag hoe Christus tegelijk God Apollo (mythol.)
Apollo (mythol.) Griekse god van muziek en dichtkunst, zoon van Zeus en Leto, tweelingbroer van Artemis. Was leider der Muzen (Apollo Musagetes) apologeten
apologeten Christelijke schrijvers in de 2e eeuw n.C., die het christendom verdedigden. Legden de grondslag van de theologie en beschouwden de apologetiek
apologetiek Apologetiek is dat onderdeel van de theologie dat op basis van de menselijke rede verantwoording aflegt - niet zozeer over bepaalde geloofswaarheden, apostel
apostel Apostelen noemt men de twaalf leerlingen die Jezus bij zijn zwerftocht door Palestina om zich heen verzamelde. Zij - of hun getuigenis - worden apostolaat
apostolaat Apostolaat is het ambt der apostelen; hierop aansluitend duidt het op de blijvende zending van de Kerk om het evangelie van Jezus Christus apostolici
apostolici (apostolische broeders) Naam van diverse sekten. Het bekendste is de groep die in 1260 in Italië werd gesticht door Gerard Segarelli (verbrand Apostolisch Genootschap
Apostolisch Genootschap Het Apostolisch Genootschap is de grootste apostolische Kerk van Nederland. Het heeft zijn centrum in Baarn. In 1951 apostolische geloofsbelijdenis
apostolische geloofsbelijdenis (apostolicum, twaalf artikelen van het geloof) Korte formulering van het christelijk geloof, ontstaan in de oude Kerk apostolische Kerken
apostolische Kerken Apostolische Kerken zijn kerkgenootschappen die zijn voortgekomen uit de Katholiek-Apostolische Kerk, een gemeenschap apostolische successie
apostolische successie De opvolging van bisschoppen. De bisschop wordt beschouwd als aangesteld op gezag van de apostelen en wordt geacht zich
Apostolische Vaders
Apostolische Vaders Christelijke schrijvers die de apostelen nog persoonlijk gekend zouden hebben: Clemens I, Ignatius van Antiochië, Polycarpus apotheose
apotheose (Gr.: vergoddelijking) Oorspronkelijk het verheffen van roemrijke personen (bijv. helden) tot de goddelijke staat. Ook gebruikt voor de apsara's
apsara's Hindoeïsme: wonderschone nimfen, die zich ophouden in water, bos en luchtruim. Toen zij uit het water ontstonden, wilden goden noch demonen Apsoe
Apsoe De 'waterdiepte' van het Mesopotamische wereldbeeld. Apsoe is ook een god, de echtgenoot van Tiamat ('chaos') en de vader van de goden. Toen Aqsa-moskee, al-
Aqsa-moskee, al- Moskee in Jeruzalem. De al-Aqsa-moskee is rond 700 gebouwd op de Tempelberg in Jeruzalem en geldt, samen met de nabijgel
Aquaviva, Claudio
Aquaviva, Claudio (1543-1615) Italiaans jezuïet, vijfde en voor de toekomstige groei van de orde zeer belangrijke ordegeneraal. Aquaviva voltooid
Arachne
Arachne Een meisje uit Lydië, dochter van Idmon, die als waarzegger meeging met de tocht van de Argonauten. Zij daagde de Griekse godin Athene Arafa
Arafa (Arafat) Hoogvlakte 21 km ten oosten van Mekka, tevens naam van een spitse heuvel aldaar met een trap. Hier vindt een belangrijk onderdeel aralloe
aralloe (Babylonië) Dodenrijk van de Oudmesopotamische godsdienst, gelegen onder de grond in de waterdiepte (apsoe). Aralloe is het rijk van de Aram
Aram Zoon van Sem, stamvader van de Arameeërs (Gen. 10:22v). Deze woonden ten tijde van de aartsvaders (ca. 2000 v.C.) in Noord-Mesopotamië Aranyakas
Aranyakas Hindoeïstische (vedische) teksten uit de 10e-6e eeuw v.C. Vanwege de gevaarlijke magische inhoud niet in dorpen toegelaten, vandaar arba kanfot
arba kanfot (talliet katan; kleine gebedsmantel) Joods gebedskleed; rechthoekig, wit kledingstuk van wol, katoen of linnen, gedragen onder de bovenkleding. Ares
Ares Griekse oorlogsgod, zoon van Zeus en Hera. In de strijd werd hij vergezeld door Phobus (Angst) en Deimus (Vrees), Eris en de Keren. Bij Aphrodite Argo
Argo Schip der Argonauten, plaats biedend aan vijftig roeiers. Pallas Athene voegde een stuk eikehout toe uit het heilige woud Dodona, waardoor het Argonauten
Argonauten De vijftig Griekse helden die onder aanvoering van Jason het Gulden Vlies uit Colchis haalden (Argonautentocht), daartoe geholpen door Argus
Argus De reus uit de Griekse mythologie die in opdracht van Hera de door Zeus in een koe veranderde priesteres Io moest bewaken, zodat Zeus haar Arhat
Arhat (Chin.: lohan; Jap.: arakan; Sanskr.: = 'waardige') Boeddhist uit de zuidelijke school (theravada) die het achtvoudig pad heeft afgelopen en bij Ariadne
Ariadne Dochter van Pasiphaë en Minos, koning van Kreta. Gaf Theseus een kluwen touw mee, toen deze in het Labyrint de Minotaurus wilde doden, arianisme
arianisme Arianisme is de leer van de Alexandrijnse priester Arius (ca. 255-336), dat aan Christus slechts een ondergeschikte goddelijkheid kan worden Arion
Arion Gevleugeld en sprekend paard, afstammeling van Demeter en Poseidon. Het redde Adrastus tijdens de tocht der Zeven tegen Thebe.
Aristaeus
Aristaeus (Aristaios) Oude Griekse landgod, beschermer van landbouw en jacht, zoon van Apollo en Cyrene. Hij schonk de mens de bijenteelt en de Arius
Arius (ca. 255-336) Priester in Alexandrië, die leerde dat Christus wel van goddelijke oorsprong was, maar tegelijk een schepsel van God de Vader ark van het verbond
ark van het verbond Heiligste voorwerp van Israël: een kist van acaciahout, van binnen en van buiten met goud bedekt, met een gouden deksel, waarop Arkoun, Mohammed
Arkoun, Mohammed (geb. 1928) Hoogleraar in de geschiedenis van het islamitisch denken aan de Sorbonne te Parijs. Arkoun is bekend om zijn kritische Armageddon
Armageddon (Berg van Megiddo) Plaats in Israël waar Christus volgens Openb. 16:16 de beslissende slag tegen de vijandige machten zal leveren. Arminius, Jacobus
Arminius, Jacobus (eig. Jakob Hermans of Harmens; 1560-1609) Nederlands theoloog, vanaf 1603 in Leiden, waar hij in conflict kwam met F. Gomarus Arnaud, Henri
Arnaud, Henri (1641-1721) Frans protestants predikant. Militante leider van de waldenzen en hugenoten, die eind 17e eeuw door Lodewijk XIV met Arnauld, Antoine
Arnauld, Antoine (1612-1694) Frans theoloog, voorvechter van het jansenisme. Schreef 'l'Art de penser' (1662; samen met Pierre Nicole), dat bekend Arns, Paulo Evaristo
Arns, Paulo Evaristo (geb. 1921) Braziliaans aartsbisschop van Duitse afkomst. Werd in 1970 aartsbisschop van Sao Paulo, het grootste rooms-katholieke Arrupe, Pedro
Arrupe, Pedro (1907-1991) Spaans geestelijke. Arrupe trad in 1927 in de orde der jezuïeten en werd in 1936 tot priester gewijd. Vele jaren bracht hij Artachsasta
Artachsasta (Arthahsasta) Bijbelse naam van de Perzische koning Artaxerxes I (464-425 v.C.). Artachsasta maakte Juda tot zelfstandige provincie van Artemisium
Artemisium Aan de godin Artemis gewijde tempel te Efeze, daterend van 6e eeuw v.C. In 357 door brand verwoest, doch daarna in hellenistische stijl artikel 31
artikel 31 Aanduiding van de Gereformeerde Kerken (Vrijgemaakt), die zich in 1944 afscheidden van de Gereformeerde Kerken, o.a. vanwege een andere Arya Samaj
Arya Samaj Hindoeïstische hervormingsbeweging, gesticht in 1875. Doel: terugkeer tot de Veda's en verwijdering van christelijke en islamitische in
Asa
Asa (reg. ca. 910-ca. 871 v.C.) Zoon van Abia en derde koning van Juda (Zuidrijk). Zuiverde de eredienst. Bedreigd door Basa van Israël (Noordrijk), Asase Ja
Asase Ja 'Aarde Donderdag': bij de Asjanti (Ghana) is de Donderdag gewijd aan Asase Ja, de aardegodin. Op deze dag is arbeid op het land verboden ascese
ascese Het begrip ascese is afgeleid van het Griekse woord 'askèsis' = lichamelijke training. Het omvatte oorspronkelijk uiteenlopende soorten oefening, Asclepius
Asclepius Griekse god van de geneeskunst, zoon van Apollo en Coronis, een Lapithische koningsdochter. Was gehuwd met Epione; zijn kinderen (Asen
Asen (Aesir) De dertien Germaanse goden die in Asgard woonden, nl. Odin (Wodan), Thor (Donar), Balder, Njörd, Frey, Bragi, Tyr (Ziu), Heimdal, Aser
Aser Zoon van de aartsvader Jakob en diens vrouw Zilpa. Een van de stamvaders van Israël.
Asgard
Asgard In de Germaanse sage het woonoord der Asen, gelegen in het midden van het heelal, hoog boven de aarde. Het bestond uit twaalf paleizen en ashram(a)
ashram(a) Oorspronkelijk commune van hindoe-asceten, die hulp bieden aan omwonenden. Later zijn eveneens christelijke en interreligieuze ashram(Asia (mythol.)
Asia (mythol.) Griekse zeenimf, dochter van Oceanus en Tethys. Ze was de vrouw (of moeder) van Prometheus en gaf haar naam aan het werelddeel Asinnen
Asinnen (Asynjur) Term voor groepen godinnen in het Noord-Europees pantheon, die optreden als begeleidsters van de bekende godin Freya.
Asita
Asita Indische wijze; in het hindoeïsme de eerste die de godheid van Krishna erkende. In het boeddhisme is Asita degene die na de geboorte van Boeddha Asjera
Asjera Fenicisch-Kanaänitische vegetatiegodin, in Kanaän vrouw van de vruchtbaarheidsgod Baäl. Symbool: groene boom of paal.
asjoera
asjoera Islamitisch feest op de tiende dag van de maand moeharram. Binnen de sjia heeft asjoera een bijzondere betekenis gekregen als afsluiting van Asjoka
Asjoka Asjoka was een vrome boeddhistische koning die in de 3e eeuw v. C. over een belangrijk deel van het tegenwoordige India regeerde. In de loop Askenaz
Askenaz (Asjkenaz) Land uit de Oudheid, dat grensde aan Armenië en de bovenloop van de Eufraat; mogelijk bewoond door Scythen (Akkadisch: Asjguza Asmodaus
Asmodaus (Asmodi) Volgens de Talmoed de 'koning der demonen', die de troon van Salomo opeiste. In het apocriefe boek Tobit was Asmodaus kwaadaardig, asrava
asrava (asava; Sanskr.: stroom) In het jaïnisme een van de (zeven of negen) grondwaarheden: het instromen (van kwade invloeden) nl.: de vijf zintuigen, Assassijnen
Assassijnen Islamitische sjiietische sekte, ontstaan in de 12e-13e eeuw als afsplitsing van de zgn. 'zeveners', die Ismaiel (gest. 765) als zevende imaam Astarte
Astarte Fenicische vruchtbaarheidsgodin, identiek met de Babylonische Isjtar, maar minder in verband gebracht met de oorlog en de planeet Venus. Astraeüs
Astraeüs Titaan, gehuwd met Eos, de Griekse godin van de dageraad. Hun vier zonen personifieerden de winden, nl. Boreas (noordenwind), Eurus astrale mythologie
astrale mythologie (sterrenmythologie) Wetenschappelijke term voor een complex van mythen, waarmee in primitieve godsdiensten het ontstaan van Aswoensdag
Aswoensdag De woensdag waarop de 'veertigdagentijd' (vroeger: 'vastentijd') begint, 46 dagen voor Pasen. Het Missale Romanum schrijft voor dat Atalanta (mythol.)
Atalanta (mythol.) Een jageres in de Griekse mythologie, dochter van een Arcadische koning, die haar verstootte omdat ze geen jongen was. Ze werd Atalja
Atalja (Athalia) Koningin van het Israëlitische deelrijk Juda (zevende vorst; reg. ca. 844-ca. 838 v.C.). Dochter van koning Omri van het deelrijk Israël. Atargatis
Atargatis (Derketo) Syrisch-Palestijnse vruchtbaarheidsgodin, wier cultus zich vanaf de 2e eeuw voor Christus verbreidde ter vervanging van die van Ate
Ate Griekse godin van de verblinding, dochter van Zeus en Eris, godin van twist en tweedracht. Ate misleidde de goden en stortte de mensen in het verderf.
Athanasius
Athanasius (ca. 295-373) Bisschop van Alexandrië vanaf 328. Athanasius zette zich in om duidelijkheid te scheppen in het conflict over de betrekking Athanasius, geloofsbelijdenis van
Athanasius, geloofsbelijdenis van Formulering van het christelijk geloof, waarschijnlijk ontstaan in Gallië aan het begin van de 5e eeuw. Tot de 1
atheïsme 1. algemeen
atheïsme 1. algemeen (Gr: a = zonder, theos = god). Atheïsme is de ontkenning van het bestaan van God als een eigen werkelijkheid buiten mens
atheïsme 2. geschiedenis
atheïsme 2. geschiedenis Atheïstische (van de Griekse woorden: a = zonder en theos = god) uitlatingen zijn waarschijnlijk zo oud als de religie z
atheïsme 3. in theologie
atheïsme 3. in theologie Het atheïsme (Gr: a = zonder, theos = god) was tot aan de Renaissance niet meer dan een randverschijnsel. Toen pas begon
atheïsme 4. modern
atheïsme 4. modern (Gr: a = zonder, theos = god). In het algemeen vormt de stelling dat de moderne wetenschap 'god' uitsluit slechts een deel van Athenagoras I van Constantinopel
Athenagoras I van Constantinopel (eig. Aristoteles Spyrou; 1886-1972) Patriarch van Constantinopel vanaf 1948; afkomstig uit Griekenland. Streefde Athene (mythol.)
Athene (mythol.) Griekse godin van ambacht, kunst en wetenschappen, schutsgodin van de stad Athene. Werd in volle wapenrusting uit Zeus' hoofd Atlantis
Atlantis Legendarisch 'verdwenen' eilandenrijk met een hoge beschaving. De enige schriftelijke bronnen met betrekking tot Atlantis zijn de Timaeus Atlas (mythol.)
Atlas (mythol.) Een der Titanen, broer van Prometheus en Epimetheus, vader van Hesperiden, Hyaden en Plejaden. Nam deel aan de opstand der Titanen atoea
atoea Algemeen: Polynesische term voor goden, dikwijls vergoddelijkte mensen (zoals de god-koning en god-priester) of beschermgeesten. Het aan Atreus
Atreus In de Griekse sage zoon van Pelops en Hippodamia, vader van Agamemnon en Menelaüs. Met zijn broer Thyestes doodde hij zijn stiefbroer Atriden
Atriden Bijnaam voor Agamemnon en Menelaüs, de zonen van Atreus.
Attis
Attis Frygische god (Klein-Azië), later door de Romeinen overgenomen als zonnegod. Als vegetatiegod de jeugdige minnaar van de Kleinaziatische Augias
Augias Koning van Elis, bezat een veestapel van 3000 runderen. Heracles moest de vervuilde stallen reinigen, waartoe hij er een rivier dwars doorheen Augsburgse Confessie
Augsburgse Confessie (Confessio Augustana, 1530) Belijdenisgeschrift opgesteld door Philip Melanchton (1497-1560) ter verdediging van Maarten
augures
augures Leden van priestercollege in het Romeinse Rijk, dat tot taak had de voortekenen verborgen in de gedragingen van vogels te duiden. Vooral augustijnen (godsd.)
augustijnen (godsd.) Kloostermonniken die de richtlijnen van Augustinus (354-430) volgen. Deze zgn. regel van Augustinus werd in de 11e eeuw
Augustinus, Aurelius 1. algemeen
Augustinus, Aurelius 1. algemeen Augustinus (354-430), stammend uit het Noordafrikaanse geslacht Aurelius, was een bisschop die door zijn veelzijdige Augustinus, Aurelius 2. leven
Augustinus, Aurelius 2. leven Augustinus (354-430) beschrijft in zijn boek 'Belijdenissen' ('Confessiones', 396), dat hij schreef in het jaar nadat hi
Augustinus, Aurelius 3. werken
Augustinus, Aurelius 3. werken Augustinus (354-430) was een van de kerkvaders en bisschop van Hippo. Hij heeft veel geschreven. Zijn verzamelde Augustinus, Aurelius 4. regel van Augustinus
Augustinus, Aurelius 4. regel van Augustinus Augustinus (354-430), een van de kerkvaders en bisschop van Hippo, hield van een teruggetrokken Augustinus, Aurelius 5. augustinisme
Augustinus, Aurelius 5. augustinisme De kerkvader Augustinus (354-430) was een veelzijdig denker. Meestal zette hij zijn gedachten op papier naar Augustinus, Aurelius 6. politieke filosofie
Augustinus, Aurelius 6. politieke filosofie De kerkvader Augustinus (354-430) legde zijn visie op de politiek neer in zijn boek 'De stad Gods' ('De Aussenseele
Aussenseele (buitenziel, externe ziel) Ziel die zich buiten het lichaam bevindt, maar het wel leven geeft. Mensen met een Aussenseele komen in onder autodafe
autodafe Ceremonie rondom de publieke executie van door de Spaanse of Portugese inquisitie veroordeelde groepen ketters. In Spanje en Portugal autonomie (filosofie en theologie)
autonomie (filosofie en theologie) Het woord autonomie (Grieks: autos = zelf en nomos = wet) is vaak beter bekend in de betekenis van zelfstandigheid Avalokitesjvara
Avalokitesjvara Een van de belangrijkste bodhisattva's van het noordelijk boeddhisme, d.w.z. iemand die de verlichting bereikt heeft, maar zijn ingang Avalon (Kelten)
Avalon (Kelten) Een van de vele aanduidingen van het paradijs. Avalon is het eiland der Kelten (goed te onderscheiden van het dodenrijk) en wordt Avicebron
Avicebron (ook: Avencebrol, Salomo Ibn Gabirol; 1020-ca. 1070) Eerste joodse filosoof in Spanje. Maakte door zijn geschrift 'Fons vitae' de aristot
Avondmaal
Avondmaal (=Maaltijd des Heren) Protestantse variant van wat in de rooms-katholieke Kerk eucharistie of misviering heet. In de reformatorische Kerken ayatollah
ayatollah (Arab.: teken van God) Sjiitische benaming voor een vooraanstaand godsdienstgeleerde die een hoge plaats in de hiërarchie inneemt. De term Aymoray
Aymoray (Aymorana) Offerfeest onder Zuid-Amerikaanse Indianenstammen, in de maand mei gevierd rondom het binnenhalen van de maisoogst. Een Ayodhya
Ayodhya Een van de zeven heilige plaatsen van het vroegere hindoeïsme, in Noord-India aan de rivier de Gogra. Hoofdstad van koning Rama. De in Azali's
Azali's Kleine islamitische (babistische) groep in Perzië, volgelingen van Soebh-i-Azal, halfbroer van Baha'oe-Ilha (1817-1892), door wie hij overvleugeld Azariah, Vedanayakam Samuel
Azariah, Vedanayakam Samuel (1874-1945) Indiaas bisschop van de anglicaanse kerk. Azariah vond dat India zelf voor de zending in eigen land Azarja
Azarja (Uzzia) Tiende koning van het Israëlitische deelrijk Juda (reg. ca. 781-ca. 740 v.C.). Veroverde een groot deel van de Negev, ontwikkelde het Azazel
Azazel Gestalte uit de joodse godsdienst, waarbij men zich waarschijnlijk een woestijngeest voorstelde. Ter gelegenheid van het feest van Grote Verzoendag Azhar, al-
Azhar, al- Moskee en universiteit in Caïro. De al-Azhar werd tegen het einde van de 10de eeuw gesticht door de Fatimiden, de bouwers van Caïro, Baäl
Baäl (Semitisch: heer, bezitter) Kanaänitische god van het weer en de plantengroei. Op veel plaatsen vereerd als de god van een stad, een wijngaard, Baäl-Zebub
Baäl-Zebub Kanaänitische god van de stad Filistijnse stad Ekron (2 Kon. 1:2-16). Men veronderstelt dat de merkwaardige naam ('heer der vliegen') Babak
Babak (eig. Babak-e Khoramdini; gest. 838) Leider van de sekte der Choerramieten. Streefde naar invoering van de religie van Mazdak, een leer die babi's
babi's Volgelingen van de Iraniër Sajjid Ali Mohammed (1821-1850). Deze werd beïnvloed door de mystieke sjaichi-beweging in Iran (begin 19de Babylonische spraakverwarring
Babylonische spraakverwarring Aan de Bijbel ontleende beeldspraak voor: een verwarde discussie. In Genesis 11 wordt verteld hoe de mensen, die Badr, slag bij
Badr, slag bij Veldslag tussen de moslims en Mekkanen in de maand ramadan van het jaar 624, die eindigde in een overwinning voor de moslims. Weliswaar Baha'i
Baha'i Het Baha'i-geloof is een in de 19e eeuw in Perzië ontstane godsdienstige beweging. Zij maakt er aanspraak op alle bestaande godsdiensten te Baha'oe-llah
Baha'oe-llah (lett.: Allah's glorie; titel van de stichter van het Baha'i-geloof, de Pers Mierza Hoesein Ali Noeri; 1817-1892). Verklaarde in 1863 dat Baiami
Baiami Naam van een hemelgod of heroïsche figuur, vereerd door bepaalde stammen in Australië. Geloof in een dominerende hemelgod is een veel Balarama
Balarama (Andere namen: Baladeva, Balabhadra) Hindoeïstische godheid, op sommige plaatsen incarnatie genoemd van de slangengod Sesha (of Ananta), Balder
Balder Een der Germaanse Asen, zoon van Odin en Frigga, god van licht, schoonheid en vrede. Zijn paleis heette Breidablik. Zijn onbedoelde dood Balderik II
Balderik II (gest. 1018) Bisschop van Luik (1008-18). Leverde zware strijd tegen graaf Lambrecht van Leuven (leed bij Hoegaarde in 1013 de nederlaag) Balor
Balor In de mythische wereld der Kelten schrikaanjagende reus met één oog, meestal gesloten wegens de vernietigende uitwerking ervan. Vooral bekend Balthasar, Hans Urs von
Balthasar, Hans Urs von (1905-1988) Zwitsers rooms-katholiek theoloog. Schreef uiteenlopende werken over kerkvaders, kloosterleven en apologetie
ban
ban 1. Plechtige afkondiging door de overheid van een gebod of verbod onder dreiging van straf (vogelvrijverklaring, verbanning). Kreeg als rechtsterm banezisme
banezisme Leer over de genade van de Spaanse dominicaan Domingo Bañez (of Barñez, 1528-1604), gericht tegen het molinisme van de jezuïet Luis Banna, Hasan al-
Banna, Hasan al- (1906-1949) Egyptisch onderwijzer, die in 1928 de Moslim Broederschap oprichtte en zou uitgroeien tot de charismatische leider Banning, Willem
Banning, Willem (1888-1971) Nederlands theoloog en socioloog. Was hervormd predikant en voorzitter van de Arbeidersgemeenschap der Woodb
Baptist World Alliance
Baptist World Alliance Wereldalliantie van baptisten, waarbij de meeste regionale of nationale baptistenunies zijn aangesloten (opgericht in 1905).
baptisten
baptisten Het baptisme is een kerkelijke beweging waarbinnen de gemeente van bewuste en daadwerkelijke gelovigen centraal staat. Baptisten stellen Baqillani, al-
Baqillani, al- (gest. 1013) Theoloog en qadi (= rechter) in Irak, dankzij wie de rationele theologie van de school der Asjarieten (genoemd naar de stichter bar mitswa
bar mitswa (lett.: zoon van het gebod) Joodse ceremonie, waarbij jongens van dertien jaar de rechten en plichten van de joodse man op zich nemen. Barabbas
Barabbas Joods opstandeling of rover, die door de Romeinse gouverneur Pilatus werd vrijgelaten, omdat het volk aan hem de voorkeur gaf boven Jezus baraka
baraka Arabisch voor zegenbrengende kracht. Volgens de islam zou deze bij personen in hoogste vorm bij Mohammed worden aangetroffen. De zegenbrengende Barbara (godsdienst)
Barbara (godsdienst) (gest. ca. 306) Heilige, martelares uit Nicomedië (Klein-Azië). Zou in een toren gevlucht zijn; daarom vaak afgebeeld met een bardo
bardo Tibetaans woord, in gebruik in het lamaïsme en in de Bon-religie, voor de tussentoestand na de dood en voor de volgende wedergeboorte (Sanskriet: Baring-Gould, Sabine
Baring-Gould, Sabine (1834-1924) Engelse dominee en prozaschrijver. Schreef naast vele werken op godsdienstig gebied een aantal romans: 'Meha
Barnabas
Barnabas Medewerker van de apostel Paulus bij diens zendingswerk op Cyprus en in Klein-Azië. De 'Brief van Barnabas' is niet door hem geschreven. Barr, James
Barr, James (geb. 1924) Engels theoloog, achtereenvolgens hoogleraar in Montreal, Edinburgh, Princeton en Manchester; sedert 1976 hoogleraar in Barth, Karl
Barth, Karl (1886-1968) Zwitsers theoloog die een zeer grote invloed heeft gehad op het moderne theologische denken. Ook kreeg hij bekendheid eerst Bartimeüs
Bartimeüs Door Jezus genezen blinde die bij Jericho zat te bedelen (Marc. 10:46 vv).
Bartolomeüs
Bartolomeüs Een van de twaalf leerlingen (discipelen) van Jezus. In het Evangelie van Johannes wordt in zijn plaats de naam Natanaël genoemd. Bartolomeüs Baruch
Baruch Medewerker van de oudtestamentische profeet Jeremia (ca. 645-587 v.C.). Het apocriefe boek Baruch, waarin de situatie van de joden in de Basan
Basan (Bazan) Bijbelse naam voor de vruchtbare hoogvlakte ten oosten van de Jordaan, waartoe soms ook de tegenwoordige Golan werd gerekend, basilica
basilica Wetboek uitgevaardigd door de Byzantijnse keizer Leo VI (886-912). Bleef van kracht tot 1453.
basiliek
basiliek Sedert de vierde eeuw in het Westen algemeen gangbaar type kerk, bestaande uit een langwerpig gebouw met een middenschip dat d.m.v. arcades basilisk (lit.)
basilisk (lit.) Fabeldier in de vorm van een gekroonde haan met drakevleugels en slangestaart; slangdraak. Zijn blik was dodelijk, ook voor de basilisk Basilius van Cesarea
Basilius van Cesarea (Basilius de Grote; ca. 330-379) Vooraanstaand leraar van de Kerk. Aanvankelijk heremiet, vanaf 370 bisschop van Cesarea
basisbeweging (Latijns-Amerika)
basisbeweging (Latijns-Amerika) (basisgroepen) Christelijke groepen in Latijns-Amerika, ontstaan in Chili, Panamá en Brazilië tussen 1950 en 1960. basisbeweging (Nederland)
basisbeweging (Nederland) (kritische gemeenten) Groepen en gemeenten van christenen uit verscheidene Kerken die zich aan de kant stellen van Batseba
Batseba Vrouw met wie de Israëlitische koning David overspel pleegde, waarna hij haar man, generaal Uria, in de oorlog zo opstelde dat hij sneuvelde. Baudouin, François
Baudouin, François (1520-1573) Zuid-Nederlands humanist, rechtsgeleerde en theoloog. Was hoogleraar te Bourges, Straatsburg, Heidelberg, Douai, Bauer, Bruno
Bauer, Bruno (1809-1882) Duits theoloog en historicus, jong-hegeliaan uit de kring van Feuerbach en Marx in Berlijn. Schreef uiterst kritisch over Baur, Ferdinand Christian
Baur, Ferdinand Christian (1792-1860) Duits protestants kerkhistoricus, leider van de zgn. Tübinger School. Beïnvloed door Hegel: de Kerk is de Bavinck, Herman
Bavinck, Herman (1854-1921) Toonaangevend gereformeerd dogmaticus, hoogleraar in Kampen en vanaf 1903 aan de Vrije Universiteit te Amste
Bavo
Bavo (Allowinus; gest. ca. 653) Belgisch heilige, monnik in Gent; missie in Vlaanderen. Patroon van de bisdommen Gent en Haarlem. Afgebeeld als Baxter, Richard
Baxter, Richard (1615-1691) Engels presbyteriaans theoloog die tijdens de puriteinse revolutie neutraal bleef maar in 1662 de Staatskerk verliet. Ba
Bazelse zending
Bazelse zending (Basler Mission, Evangelische Missionsgesellschaft in Basel) Zendingsgenootschap, in 1815 opgericht als opleidingsinstituut voor Becket, Thomas
Beck, Johann Tobias (1804-1878) Duits protestants theoloog; hoogleraar systematische theologie te Tübingen. Beck keerde zich als streng biblicist Beda
Becket, Thomas (ca. 1118-1170) Engels theoloog en staatsman, aartsbisschop van Canterbury (1162-1170). Ofschoon hij als kanselier van koning Beck, Johann Tobias
Beda (Venerabilis, 672-735) Engels benedictijn, theoloog; schreef vele belangrijke werken, w.o. een wereldkroniek. Via een leerling van hem is er een bedevaart
bedevaart (pelgrimage) Tocht naar een heilige plaats (meestal in groepsverband) om boete te doen of de hulp van een godheid of heilige in te roepen. bedevaartplaats
bedevaartplaats (pelgrimsoord) Plaats of heiligdom met een bijzondere godsdienstige betekenis; bijvoorbeeld de Heilige Plaatsen in Palestina waar beeldenverbod (islam)
beeldenverbod (islam) Afbeeldingen van bezielde wezens (mensen en dieren) zijn in de islam formeel verboden. Gezaghebbende overleveringen vorm
beeldenverering
beeldenverering Religieuze verering van beelden is een wereldwijd verschijnsel met als achtergrond het geloof dat de godheid, goddelijke macht of begeerlijkheid
begeerlijkheid (Latijn: concupiscentia) In de christelijke theologie: ongeoorloofde begeerte naar aardse goederen. Volgens Augustinus is begeerlijkheid Beiaard, De
Beiaard, De Algemeen-cultureel maandschrift (1916-1926), bedoeld als ontmoetingsplaats van alles wat in rooms-katholiek Nederland en Vlaanderen Bekennende Kirche
Bekennende Kirche (Du: Bekenntnis = belijdenis) Afsplitsing van de protestantse Kerk in Duitsland die zich verzette tegen het nationaal-socialisme. bekering
bekering In godsdienstige zin een bewuste daad van aanvaarding van een (andere) godsdienstige gezindheid. Het kan zich plotseling voltrekken of meer Bekkers, Wilhelmus Marinus
Bekker, Balthasar (1634-1698) Nederlands protestants theoloog. Bestrijder van bijgeloof en onjuiste denkbeelden over kometen. Werk o.a. 'Onderzoek Bektasji-orde
Bekkers, Wilhelmus Marinus (1908-1966) Nederlands rooms-katholieke bisschop te 's-Hertogenbosch (1960-66). Bekend door tv-optredens waarin Bekker, Balthasar
Bektasji-orde Mystieke moslimorde die afwijkt van de officiële leer, bijvoorbeeld van het strikte monotheïsme. De aanhangers nemen bepaalde gebruiken Bel
Bel (lett.: Heer) Naam waaronder de Soemeriërs hun hoofdgod Enlil vereerden; later geïdentificeerd met de stadsgod van Babel, Mardoek. 'Bel en de Belenos
Belenos Godheid van Keltische oorsprong, voornamelijk vereerd in het oostelijk Alpengebied, in Noord-Italië en Zuid-Gallië. Het naamelement 'bel' belijdenis
belijdenis In een belijdenis wordt het geloof in een God onder woorden gebracht en openlijk uitgesproken. In de geschiedenis van veel godsdiensten belijdenis van Nicaea
belijdenis van Nicaea (nicaeno-constantinopolitanum) Korte formulering van het christelijk geloof, vermoedelijk opgesteld op het concilie van Constantinopel belijdenisgeschriften
belijdenisgeschriften De vroeg-christelijke Kerk kende drie belijdenisgeschriften. De eerste, de apostolische geloofsbelijdenis, gaat terug op de doopformule, Bellarminus, Robertus Franciscus Romulus
Bell, George Kennedy Allen (1883-1958) Anglicaans geestelijke en oecumenisch leider; eerste voorzitter van het Centrale en het Uitvoerende Comité Beltane en Samhain
Bellarminus, Robertus Franciscus Romulus (1542-1621) Italiaans jezuïet en theoloog; priester (1570), rector Collegium Romanum (1592) en kardinaal Bellerophon
Bellerophon 1. Held uit de Griekse sage, kleinzoon van Sisyphus. Doodde ongewild zijn broer en vluchtte naar koning Proetus van Argos. Diens vrouw Bellona
Bellona Ouditalische oorlogsgodin. Zij vergezelde Mars wanneer hij ten strijde trok en werd afwisselend als zijn vrouw, zijn zuster of zijn dochter beschouwd. Bell, George Kennedy Allen
Beltane en Samhain Het Keltische jaar was verdeeld in een zomer- en winterhelft. De winter begon met het feest van Samhain, de eerste november benedictijnen
Bène, Amaury de (Amalrik van Bena; overleden ca. 1206) Docent aan de artesfaculteit te Parijs. In 1210 door een concilie te Parijs veroordeeld. Amaury Bengel, Johann Albrecht
benedictijnen Kloosterlingen die leven volgens de regel van Benedictus. Benedictus van Nursia (480-ca. 547) bracht zijn volgelingen samen in een Benedictus
Benedictus Slotfrase van het Sanctus, het vierde der vijf vaste zangen van de mis. De tekst luidt: Benedictus qui venit in nomine Domini = Gezegend Benedictus van Nursia
Benedictus van Nursia (480-ca. 547) Geestelijk vader van de orde der benedictijnen. Trok als kluizenaar te Subiaco (ten oosten van Rome) volgeli
Benedictus XV
Benedictus XV (Giacomo Paolo Giovanni Battista, markies della Chiesa; 1854-1922) Paus van 1914-22. Deed tijdens WO I vredesvoorstellen en protesteerde beneficium ecclesiasticum
beneficium ecclesiasticum (prebende) Rooms-katholiek kerkelijk ambt met recht op opbrengsten uit bijbehorende goederen (gelden, land). Ontstaan Bène, Amaury de
Bengel, Johann Albrecht (1687-1752) Duits protestants theoloog; werkgebied exegese en tekstkritische uitgave van het Griekse Nieuwe Testament Benjamin
Benjamin Jongste zoon van de aartsvader Jakob, zoon van Rachel en broer van Jozef. Israëls eerste koning - Saul - was een Benjaminiet, evenals de Beran, Josef
Beran, Josef (1888-1969) Aartsbisschop van Praag. Van 1949-1963 door de communistische regering geïnterneerd. Na langdurige onderhandelingen Berenice (mythol.)
Berenice (mythol.) Vrouwenfiguur uit de Griekse sage. Smeekte Aphrodite haar man in de strijd te sparen in ruil voor haar prachtige haren. Aphrodite berggoden
berggoden In of op bergen wonende goden, die in primitieve godsdiensten en mythen vaak voorgesteld worden als de veroorzakers van uit of van bergen bergrede
bergrede De term bergrede wordt gebruikt voor een verzameling uitspraken van Jezus, die in het bijbelboek Mattheus, hoofdstuk vijf tot en met zeven, Berkhof, Hendrikus
Berkhof, Hendrikus (1914-1995) Nederlands hervormd theoloog. Berkhof was in 1945 betrokken bij de oprichting van Kerk en Wereld in Drieberg
Berkouwer, Gerrit Cornelis
Berkouwer, Gerrit Cornelis (1903-1996) Berkouwer was van 1927 tot 1940 predikant in achtereenvolgens Oudehorne en de Amsterdamse Watergraafsmeer, Bernardes, (Padre) Manuel
Bernardes, (Padre) Manuel (1644-1710) Portugees geestelijke, schrijver van een groot aantal theologische, moralistische en didactische werken. De
Bernardino van Siena
Bernardino van Siena (1380-1444) Italiaans heilige. Franciscaan, voorstander van observantie (handhaving van de orderegel) en invloedrijk boeteprediker. Bernardus van Clairvaux
Bernardus van Clairvaux (1090-1153) Cisterciënzer monnik, stichter en eerste abt van het klooster te Clairvaux, spoedig het geestelijk centrum van berouw
berouw Het afstand nemen van vroegere daden of overtuigingen, vaak min of meer emotioneel. Meestal religieus van aard en gelijk te stellen met schuldbesef Bes
Bes Egyptische god van de muziek, het plezier en van de geboorte. Voorgesteld als een dwerg met een baard, dikwijls met lang haar en een staart of Besant, Annie
Besant, Annie (1847-1933) Brits theosofe. Sloot zich in 1889 aan bij de theosofische beweging van Helene Blavatsky, die zij als hoofd van de beweging beschermgeest
beschermgeest Geest die bepaalde personen of groepen zou beschermen of zou bemiddelen tussen mens en oppergod. Het geloof in een beschermgeest Bessarion
Bessarion (1395 of 1403-1472) Byzantijns theoloog en kerkvorst, vanaf 1437 aartsbisschop van Nicaea. Betrokken bij de pogingen om de breuk van Bet Alfa
Bet Alfa Plaats in Israël, aan de voet van de berg Gilboa, waar in 1929 resten van een oude synagoge werden blootgelegd (14x28 m). Zeer bekend werden Betanie
Betanië (al-Azarya: 'plaats van Lazarus') Klein dorp aan de weg van Jeruzalem naar Jericho, woonplaats van Jezus' vrienden Maria, Martha en de door Beukelszoon van Leiden, Jan
Betanie (Bethanië; el-Azarije = huis van ellende) In de Bijbel een klein dorp aan de weg van Jeruzalem naar Jericho, woonplaats van Simon de Melaatse Betanië
Beukelszoon van Leiden, Jan (Jan van Leiden; 1509-1536) Leider van de doopsgezinden die Münster bezet hielden, na de dood van Jan Matthijsz. Beuroner Schule
Beuroner Schule Beweging gesticht door de beeldhouwer en benedictijner monnik Peter Lenz (1832-1928), gericht op vernieuwing van de christelijke bevrijdingstheologie
bevrijdingstheologie Beweging binnen de christelijke kerken, die niet alleen theologisch bevrijding uit zonde en schuld wil bewerkstelligen, maar Beyers Naude, Christiaan Frederick
Beyers Naude, Christiaan Frederick (geb. 1915) Zuid-Afrikaans gereformeerd theoloog, na het bloedbad te Sharpeville (1960) criticus van de apartheidspoliti
Bèze, Théodore de
Bèze, Théodore de (Theodorus Beza; 1519-1605) Frans theoloog, hoogleraar aan Calvijns academie in Genève en na diens dood leider van de Zw
bezwering
bezwering Magische handeling om door gebruik van taal (woorden, formules e.d.) een bepaald doel te realiseren (oproepen van heil of uitbannen va
Bhadrabahu
Bhadrabahu (gest. 298 v.C.) Jaïnistisch leider en filosoof. Hij leidde zijn volgelingen, na een twaalf jaar durende hongersnood, van Noordoost-India Bhagavadgita
Bhagavadgita Bhagavadgita betekent letterlijk: het 'Lied van de Verhevene'. Het is een religieus en filosofisch geschrift, dat bestaat uit 700 strofen. Bhagwan Sri Rajneesh
Bhagwan Sri Rajneesh (1931-1990) (eig. Rajneesh Candra Mohan) Indiaas sekteleider. Door zijn onorthodoxe ideeën over godsdienst, seksualiteit
Bhaktivedanta Prabhoepada
Bhaktivedanta Prabhoepada (1896-1977) Indiaas geestelijk leider, stichter van de Hare Krishna-beweging. Trad op gevorderde leeftijd af als directe
bhiksju
bhiksju (Sanskriet; Pali: bhikku; vrouwelijk: bhiksjoeni) Boeddhistisch monnik of priester, lid van de boeddhistische broederschap (sangha), die door bhudan
bhudan (gramdan; Hindi: schenking van landbouwgrond) Vinoba Bhave (geb. 1895), medewerker van Mahatma Gandhi, werd vooral getroffen door bhuta
bhuta (Sanskriet: dodengeesten; wat heengegaan is, nl. de ziel, of wat geworden is, nl. het element) 1. De zielen der afgestorvenen. Dit werd uitgebreid biblicisme
biblicisme Het streven in bepaalde christelijke stromingen om zich in denken en leren rechtstreeks en alleen, buiten de weg van de kerkelijke leer en biblistiek
biblistiek Bijbelkunde, -kennis.
bidprentje
bidprentje (gedachtenisprentje; Vlaams-België: santje) Kaartje dat opwekt om te bidden voor een overleden familielid, relatie of bekendheid (bijvoorbeeld biecht
biecht Belijdenis van zonden met de bedoeling daarvan vergeving te verkrijgen. In de rooms-katholieke Kerk behoort de biecht tot de zeven sacramenten biechtgeheim
biechtgeheim Ambtsplicht van rooms-katholieke geestelijken tot geheimhouding van wat hun in de biechtstoel in vertrouwen werd gezegd, nadrukkelijk biechtstoel
biechtstoel Afgesloten gestoelte in een rooms-katholieke kerk, gebruikt bij het toedienen van het sacrament van de biecht. De plaats ervan is meestal Biedermann, Alois Emanuel
Biedermann, Alois Emanuel (1819-1885) Zwitsers protestants theoloog; hoogleraar dogmatiek te Zürich en de belangrijkste vertegenwoordiger van Biel, Gabriel
Biel, Gabriel (ca. 1410-1495) Duits filosoof en theoloog, hoogleraar in Tübingen. Zocht aansluiting bij de moderne devotie. Geschriften behoren tot Biestkensbijbel
Biestkensbijbel Bijbel van de Nederlandse doopsgezinden van de 16e tot in de 19e eeuw, een vertaling van een Noord-Duitse Lutherbijbel. De Biestkensbijbel Bifröst
Bifröst Heilige regenboog uit de Germaanse sage. Was gemaakt uit vuur, water en lucht en verbond Asgard met Midgard. Bifröst werd bewaakt door Bijbel 1. algemeen
Bijbel 1. algemeen De Bijbel is het heilige boek van joden en christenen. De joodse Bijbel bestaat uit een verzameling grotendeels in het Hebreeuws Bijbel 2. benamingen
Bijbel 2. benamingen De oudste en meest verbreide Hebreeuwse benaming voor de Bijbel was 'Ha-Sefariem' (De boeken). De joden die Grieks sprak
Bijbel 3. tekstvastlegging
Bijbel 3. tekstvastlegging Het Oude Testament Nadat een tekst gecanoniseerd is (eens en voorgoed opgenomen in het geheel van bijbelse geschriften) Bijbel 4. canon
Bijbel 4. canon Onder de term 'canon' verstaat men het geheel van geschriften die als heilig of geopenbaard worden beschouwd. Het woord canon is Bijbel 5. indeling der bijbelboeken
Bijbel 5. indeling der bijbelboeken Hebreeuwse indeling De Hebreeuwse Bijbel zoals hij in het jodendom gelezen wordt, bestaat uit drie gedeelten: Bijbel 6. Bijbel en wetenschap
Bijbel 6. Bijbel en wetenschap De Bijbel kan worden bestudeerd als 'richtlijn voor het leven' (dat is de betekenis van de term Torah), dan wel als 'Bijbel 7. bijbelonderzoek
Bijbel 7. bijbelonderzoek Al in de Oudheid en de Middeleeuwen kwamen geleerden tot de conclusie dat er met name in de eerste vijf bijbelboeken, Bijbel 8. invloed van het Oude Testament
Bijbel 8. invloed van het Oude Testament De invloed van het Oude Testament op het denken en doen van de mensheid kan moeilijk worden overschat. Bijbel 9. invloed van het Nieuwe Testament
Bijbel 9. invloed van het Nieuwe Testament Hoe vreemd het ook klinkt, de invloed van het Nieuwe Testament is in bepaalde opzichten veel minder bijbelgenootschappen
Bijbelgenootschap, Nederlandsch
Bijbelgenootschap, Nederlandsch (NBG) In 1815 gesticht bijbelgenootschap. Zond zgn. zendeling-bijbelvertalers naar Nederlands-Indië, die de bijbelse archeologie
bijbelgenootschappen Bijbelgenootschappen zijn organisaties die zich ten doel stellen de Bijbel of gedeelten ervan te verspreiden tegen een redelijke Bijbelgenootschappen, Wereldbond van
Bijbelgenootschappen, Wereldbond van (United Bible Societies; UBS) In 1947 opgerichte federatie van bijbelgenootschappen, nationale organi
bijbelse archeologie Bijbelse archeologie is een wetenschap die zich bezighoudt met bijbelse oudheden. De meeste belangstelling bestaat voor oudheidkundige Bijbelstichting, Katholieke
Bijbelstichting, Katholieke (KBS) Nederlandse rooms-katholieke organisatie, opgericht in 1961, met als doel de Bijbel dichter bij de rooms-katholiek
bijbelverbod
bijbelverbod 1. Edict van keizer Diocletianus in 303, dat beval de heilige boeken, met name de Bijbel van de christenen, te verbranden. Wie gehoorzaamden, bijbelvertalingen
bijbelvertalingen De Bijbel is een boek dat voor verschillende volken van grote betekenis is geweest. Het begrijpen en bestuderen van dit boek vergde Bileam
Bileam (Balaäm) Noord-Syrisch (?) profeet, die ten tijde van de verovering van Kanaän door Balak, de koning van het buurland Moab, werd ontboden Birgitta van Zweden
Birgitta van Zweden (Brigitta van Zweden; 1303-1373) Zweedse heilige, die al jong visioenen had, die werden opgetekend. Ze trouwde met de edelman biseksuele godheid
biseksuele godheid In sommige primitieve culturen voorkomende voorstelling van een opperwezen dat tegelijk man en vrouw is. De biseksuele godheid Bishr ibn al-Moetamir
Bishr ibn al-Moetamir (gest. 825) Een van de stichters van de Moetazila, een school voor rationele theologie in Baghdad, die grote politieke invloed bisschop
bisschop Hoofd van een vroegchristelijke gemeente, later van een meerdere gemeenten omvattend gebied, een bisdom of diocees. De bisschop geldt Black Muslims
Black Muslims Moslimse sociale beweging van zwarte Amerikanen in de Verenigde Staten. De politisering van de zwarte gemeenschap begon daar Blake, Eugene Carson
Blake, Eugene Carson (1906-1985) Amerikaans presbyteriaans kerkleider. Vanaf 1951 actief in de oecumenische beweging; secretaris-generaal van
Blavatsky, Helena Petrovna
Blavatsky, Helena Petrovna (1831-1891) Uit Rusland afkomstige stichteres van de Theosophical Society (New York, 1875; samen met H.S. Olcott). Bleeker, Claas Jouco
Bleeker, Claas Jouco (1898-1983) Nederlands Hervormd theoloog; hoogleraar godsdienstwetenschap te Amsterdam (1946-68). Bleeker bestudeerde Blondel, Maurice
Blondel, Maurice (1861-1949) Frans filosoof, achtereenvolgens hoogleraar te Montauban, Lille en Aix-en-Provence. Zag alle menselijke activiteit Blumhardt, Christoph
Blumhardt, Christoph (1842-1919) Duits theoloog, opvolger van zijn vader J.C. Blumhardt als directeur van Bad Boll. Aanhanger van het religieus Blumhardt, Johann Christoph
Blumhardt, Johann Christoph (1805-1880) Duits luthers predikant. Een van de grote figuren uit het piëtisme. Nadat hij in 1844 Gottliebin Dittus Bluyssen, Johannes Wilhelmus Maria
Bluyssen, Johannes Wilhelmus Maria (geb. 1926) Bisschop van 's-Hertogenbosch 1966-1986.
Bo Yin Ra
Bo Yin Ra (ps. van Joseph Anton Schneider-Franken; 1876-1943) Duits schilder en schrijver van meer dan veertig boeken op religieus gebied. Antroposoof Boccius, Norbert
Boccius, Norbert (18e eeuw) Prior van het klooster van de barmhartige broeders te Feldsberg bij Wenen. Hij herkende bij de broers Joseph, Franz en Bodelschwingh jr., Friedrich von
Bodelschwingh jr., Friedrich von (1877-1946) Duits luthers theoloog. Bouwde de inrichting van zijn vader, Friedrich sr., in Bethel uit tot centrum Bodelschwingh, Friedrich Christian Carl von
Bodelschwingh, Friedrich Christian Carl von (1831-1910) Duits protestants prediker; belangrijk vertegenwoordiger uit de Innere Mission-beweging. bodhisattva
Bodh-gaya (Boeddha-gaya) Dorp ten zuiden van Gaya in Bihar (India), waar Boeddha onder de bodhi-boom de verlichting bereikte, nadat hij door Boeddha
bodhisattva Iemand wiens wezen verlicht is door wijsheid en medelijden. In het zuidelijke boeddhisme iemand die op weg is een boeddha (kenner van Bodh-gaya
Boeddha Boeddha, wiens naam 'verlichte' betekent, is de stichter van het boeddhisme. Zijn eigenlijke naam was Siddhartha Gautama. Wanneer Boeddha Boeddhaghosja
Boeddhaghosja (5e eeuw n.C.) Beroemde boeddhistische monnik en commentator, van geboorte Noord-Indische brahmaan, die waarschijnlijk in de Boeddha-vamsa
Boeddha-vamsa (lett.: de geschiedenis van Boeddha) Verhaal in versvorm over de 24 boeddha's die voorafgingen aan Boeddha Sjakyamoeni. Een boeddhi
boeddhi (Sanskriet: verstand) 1. Upanisjaden: het hogere kenvermogen van uiterst fijne materie, dat voortkomt uit het grote zelf, bron van alle drom
boeddhisme 1. algemeen
boeddhisme 1. algemeen Het boeddhisme, aanvankelijk door Boeddha opgezet als een monnikenorde, groeide vanuit India over bijna geheel Azië boeddhisme 2. leer
boeddhisme 2. leer De vier edele waarheden In een beroemde preek die Boeddha gehouden heeft in het park van Benares, heeft hij het kernstuk boeddhisme 3. mahajana
boeddhisme 3. mahajana Het boeddhisme dat in India is ontstaan, heeft na de dood van Boeddha in (waarschijnlijk) 486 v. C. naar alle kanten uit
boeddhisme 4. tantrisme
boeddhisme 4. tantrisme Het woord tantrisme komt van het Sanskrietwoord tantra, dat 'gespannen draad' of 'toverformule' betekent. De stichter va
boeddhisme 5. monnikengemeenschap
boeddhisme 5. monnikengemeenschap De leer van Boeddha was in de eerste plaats bestemd voor zijn volgelingen die zich bhikshu (bedelaar) noemden. 6. vertakkingen
boeddhisme 6. vertakkingen De voornaamste zorg van Boeddha was om de eenheid onder zijn volgelingen te bewaren. Tijdens zijn leven was al een boeddhisme 7. boeddhisme en maatschappij
boeddhisme 7. boeddhisme en maatschappij Het boeddhisme, oorspronkelijk een op 'het verlossen van de menselijke ziel uit het aardse lijden' boeddhisme 8. perspectief
boeddhisme 8. perspectief Vooral na de koloniale periode is er binnen het boeddhisme een heroriëntering op gang gekomen, in een poging om de Boeddhistische Wereldfederatie
Boeddhistische Wereldfederatie (World Fellowship of Buddhists) In 1950 op Sri Lanka opgerichte boeddhistische wereldorganisatie, die tracht een Boek van Beloningen en Straffen
Boek van Beloningen en Straffen (T'ai-sjang kan-jing-p'ièn, Taishang ganying pian) Het Boek is sedert de 18e eeuw een van de meest gelezen Chinese Boendahisjn
Boendahisjn Boek in het Middelperzisch (Pahlevi), een soort encyclopedie over de godsdienst van Zaratoestra (9e eeuw n.C.).
boeshido
boeshido (Japans: de weg van de krijgers) Trainingsmethode en ethiek van de samoerai die uitgroeide tot de nationale ideologie. Het vervullen van boete
boete Handeling van de mens ter bevrijding van een tevoren bestaande situatie van schuld. In godsdienstige zin dienend tot herstel van de positieve boetsoedan en kamidana
boetsoedan en kamidana (Japans: altaar voor Boeddha) Japans huisaltaar met boeddhistische motieven, vanwaar de voorouders het doen en laten Bogatzky, Karl Heinrich von
Bogatzky, Karl Heinrich von (1690-1774) Uit Silezië afkomstig predikant, die door August Hermann Francke in contact kwam met het piëtisme. Bogatzky
Bogerman, Johannes
Bogerman, Johannes (1576-1637) Nederlands theoloog, predikant o.a. te Leeuwarden; voorzitter van de synode van Dordrecht (1618-19), waar de
Bohl, Franz Marius Theodor de Liagre
Bohl, Franz Marius Theodor de Liagre (Liagre Böhl, F.M.Th. de; 1882-1976) Nederlands assyrioloog, hoogleraar o.a. te Leiden (1927-53). Bohl Böhme, Jakob
Böhme, Jakob (1575-1624) Duits mysticus, beïnvloed door Paracelsus. Had visioenen over de geboorte van God in het innerlijk van mensen die de Bollandisten
Bollandisten Jezuïeten die zich bezighouden met de hagiografie, de levensbeschrijving van heiligen, genoemd naar de Antwerpse jezuïet en kerkhistoricus Bommel, Cornelius Richardus Antonius van
Bommel, Cornelius Richardus Antonius van (1790-1852) Vooraanstaand geestelijke, bisschop van Luik van 1829 tot zijn dood. Stichtte in 1817 Bona Dea
Bona Dea Romeinse godin, beschermster van de vrouwen. Eens per jaar was er een nachtelijk feest, dat verboden was voor mannen en mannelijke dieren. Bonaventura
Bonaventura Bonaventura (1221-1274) was naast de filosoof en theoloog Thomas van Aquino (1224-1274) een groot denker uit de 13e eeuw. Hij combineerde Bond zonder naam
Bond zonder naam (Mouvement sans nom, Liga sin nombre) In 1938 door de radiospreker pater Henri de Greeve (1892-1974) opgericht verbond.
Bon-godsdienst
Bon-godsdienst (Pön-po) Oorspronkelijke godsdienst van Tibet. Verering van goden en geesten, verwant aan het shamanisme. Vanaf 600 n.C. sterk Book of Common Prayer
Bonhoeffer, Dietrich
Bonhoeffer, Dietrich (1906-1945) Duits theoloog, die in 1945 in het concentratiekamp Flossenbürg ter dood werd gebracht, omdat hij had deelgenomen Bonifatius
Bonifatius (eig. Wynfrith; 680-754) Engels zendeling in Friesland (716) en - met meer succes - in Beieren en Thüringen (vanaf 719). Velde de eik van Bonifatius VIII
Bonifatius VIII (eig. Benedictus Gaetani; ca. 1234-1303) Paus van 1294-1303. Al spoedig in conflict met Filips de Schone van Frankrijk wegens het Bonino, José Miguez
Bonino, José Miguez (geb. 1924) Argentijns theoloog, hoogleraar aan de universiteit van Buenos Aires (1954-70) en daarna aan de protestantse theologische bonze
bonze Japans boeddhistisch monnik. Verbastering van het woord bo-zu, dat oorspronkelijk alleen de leider der monniken aanduidde. Ook in het Ned
Book of Common Prayer Liturgisch dienstboek van de anglicaanse Kerk en belangrijk symbool van eenheid. Bevat de liturgie van morgen- en avondg
Boom, Corrie ten
Boom, Corrie ten (geb. 1892) Nederlands evangeliste, afkomstig uit Haarlem. Tijdens WO II actief in het verzet, o.a. door joden in huis te nemen. Op Boonen, Jacob
Boonen, Jacob (1573-1655) Zuid-Nederlands rooms-katholiek geestelijke, aartsbisschop van Mechelen (1621). Stelde 'Nieuwe Statuten' voor priesters Booth, William
Booth, William (1829-1912) Brits evangelist, stichter van het Leger des Heils. Aanvankelijk methodist, later - samen met zijn vrouw Catherine Mumford Boreas
Boreas Griekse god, verpersoonlijking van de noordenwind. Ontvoerde Orithyia, dochter van Erechtheus. Hun twee zonen, Calaïs en Zetes, worden Borger, Elias Anne
Borger, Elias Anne (1784-1820) Nederlands dichter, theoloog en classicus. Hij studeerde te Leiden, waar hij in 1911 theologisch hoogleraar werd Borgia, Francisco
Borgia, Francisco (1510-1572) Spaans edelman van hoge afkomst, die jezuïet werd (1548) en bij zijn priesterwijding (1551) van al zijn functies afstand Bornkamm, Günther
Bornkamm, Günther (geb. 1905) Duits theoloog, leerling van Rudolf Bultmann. Sinds 1949 hoogleraar in Heidelberg voor het Nieuwe Testament.
Bornkamm, Heinrich
Bornkamm, Heinrich (1901-1977) Duits theoloog, broer van Günther Bornkamm. Hoogleraar in de kerkgeschiedenis in Heidelberg (1948-69). Hoofd
Borobudur
Borobudur (Boroboedoer) Boeddhistisch heiligdom op Jawa Tengah (Midden-Java). In stoepavorm om een heuvel gebouwd. Bestaat uit zes vierkante Börr en Bestla
Börr en Bestla Reuzenechtpaar uit de Germaanse sage en stamouders der Asen. Hun drie zonen Odin, Wili en We versloegen de reus Ymir, die een Borromaeus-encycliek
Borromaeus-encycliek (Editae saepe Dei) Door paus Pius X op 26 mei 1910 uitgevaardigd bij de 300-jarige herdenking van de heiligverklaring va
Bosco, Giovanni
Bosco, Giovanni (1815-1888) Italiaans priester, stichter van de congregatie der salesianen (1854), die zich toelegt op het ambachtsonderricht aan jongens bosgeesten
bosgeesten In veel primitieve godsdiensten voorkomende wezens zonder lichaam, die in bossen wonen. Aan hen worden bovenmenselijke, maar niet bosgoden
bosgoden Goden die als bestuurders of bezitters van het bos of oerwoud worden gezien. Geloof in bosgoden komt vooral voor in godsdiensten van Bourdaloue, Louis
Bourdaloue, Louis (1632-1704) Frans kanselredenaar. Na zijn opleiding op een jezuïetencollege ging hij in 1648 naar Parijs, waar hij theologie en bovennatuurlijk
bovennatuurlijk Een begrip dat voornamelijk in de westerse samenleving gebruikt wordt voor wat niet logisch of wetenschappelijk verklaarbaar en Bovet, Theodor
Bovet, Theodor (1900-1976) Italiaans-Zwitsers godsdienstpsycholoog. Bovet werd beïnvloed door psychoanalyse en Karl Barth; hij legde een theologisch Braga (mythol.)
Braga (mythol.) Een der Germaanse Asen, zoon van Odin en Frigga, god van de wijsheid en beschermer van dichtkunst en welsprekendheid. Hij was Bragi
Bragi In de Oudnoorse mythologie de god van de dichtkunst. Zeer waarschijnlijk echter is Bragi slechts een andere naam voor Odin, de god van de Brahma
Brahma (ook: Brahman) Schepper-god in jongere hindoegeschriften zoals het Mahabharata. Aangezien de idee van schepping in strijd was met die brahman
brahman (Sanskriet: alles doordringende, in zichzelf bestaande macht) In de Indische filosofische systemen een kosmisch principe. Volgens de Upanishads Brahmana's
Brahmana's Heilige boeken van het hindoeïsme. Bevatten voorschriften voor rituelen en beschouwingen over de oudste hindoeïstische boeken, de brahmanen
brahmanen Leden van de hoogste kaste van het hindoeïsme, vnl. priesters, maar ook andere beroepen. Tijdens de initiatieceremonie ontvangen zij een brahmanisme
brahmanisme Het brahmanisme is een fase in de geschiedenis van het hindoeïsme. De naam brahmanisme is ontleend aan brahmanen, de kaste der Brahmnananda Saraswati
Brahmnananda Saraswati (Goeroe Dev; 1868-1953) Indische geestelijke leraar, bekend geworden door zijn leerling Maharishi, leider van de Transce
Bran
Bran Wordt in de Keltische sagen genoemd als zoon, resp. broer van de zeegoden Llyr en Manawydan en als broer van Branwen. Toch is zijn karakt
Brandanus
Brandanus (Brendan, St.-Brandaan; ca. 480-ca. 578) Iers heilige, een van de 'twaalf apostelen van Ierland'. Stichtte het klooster Cluain Ferta in het Brandsma, Anno Sjoerd
Brandsma, Anno Sjoerd (kloosternaam: Titus; 1881-1942) Nederlands karmeliet, hoogleraar filosofie en mystieke theologie te Nijmegen (uitgave Bremond, Henri
Bremond, Henri (1865-1933) Frans filosoof en schrijver. Hij trad in Engeland toe tot de orde der jezuïeten, doceerde in Frankrijk en ging in 1904 over Brès, Guido de
Brès, Guido de (ook: Guy de Bray; ca. 1522-1567) Belgisch calvinistisch predikant, opsteller van de Nederlandse geloofsbelijdenis.
Brethren
Brethren In het Engels taalgebied gebruikte term voor kleine piëtistische gemeenten, bijv. Moravian Brethren (= hernhutters), Swiss Brethren (= doopsgezinden). breve
breve (apostolische breve, litterae apostolicae) Benaming sedert de 15e eeuw voor een eenvoudig en kort pauselijk schrijven. De breve wordt gezegeld brevier
brevier (Lat.: breviarium) Boek met teksten van de diensten (getijden) die op vaste uren van de dag in rooms-katholiek. kerken en kloosters gehouden brief van Aristeas
brief van Aristeas Ten onrechte aan Aristeas, een officier van de lijfwacht van koning Ptolemaeus II van Egypte (284-247 v.C.), toegeschreven brief. brief van Barnabas
brief van Barnabas Barnabas was een medewerker van de apostel Paulus. De kerkvader Clemens Alexandrinus heeft hem ten onrechte de zgn. brie
brief van Jeremia
brief van Jeremia (Epistula Jeremiae) Apocriefe oudtestamentische brief die aan de profeet Jeremia is toegeschreven (Egypte, 2e eeuw v.C.?) De brief brieven (Nieuwe Testamen)
brieven (Nieuwe Testamen) (epistels) Belangrijk onderdeel van het N.T., te weten 21 brieven uit de beginperiode van de Kerk. Van de hand van of Brigid
Brigid (Brigantia, Bride, Bridget, Brigindu) Keltische godin met groot prestige (evenknie van de ook in Gallië vereerde Minerva, en dochter van de Brinckerinck, Johannes
Brinckerinck, Johannes (1359-1419) Sinds 1380 een toegewijd volgeling van Geert Groote en een der vertegenwoordigers van de moderne devotie. Briseïs en Chriseïs
Briseïs en Chriseïs Twee Trojaanse maagden. Zij vielen tijdens het beleg van Troje in Griekse handen. Briseïs werd aan Achilles toegewezen, Chriseïs Broedergemeente, Evangelische
Broedergemeente, Evangelische (Boheemse broeders, Moravische broeders, hernhutters, Unitas Fratrum) Door volgelingen van de Boheemse reformator Broeders van de Christelijke Scholen
Broeders van de Christelijke Scholen (FSC) Congregatie van leken-religieuzen, te Reims gesticht in 1680 door Jean Baptist de La Salle. Zij beoogde Broeders van het Gemene Leven
Broeders van het Gemene Leven Door Geert Grote in 1384 als vrucht van de moderne devotie in Deventer opgerichte congregatie, na zijn dood Broeders van Johannes de Deo
Broeders van Johannes de Deo (hospitaalorde van de H. Johannes de Deo) Religieuze orde voor lichamelijke en geestelijke verzorging van zieken. Broederschap van Taizé
Broederschap van Taizé (Communauté de Taizé) Protestantse kloostergemeenschap voor mannen, door Roger Schutz (geb. 1915) in 1940 in Taizé Brok en Sindri
Brok en Sindri In de Germaanse sage twee dwergen (broers), die het gouden haar van Sif en Odins speer Gungnir en wonderring Draupnir vervaardigden Brorson, Hans Adolph
Brorson, Hans Adolph (1694-1764) Deens dichter. Hij studeerde theologie en werd in 1741 benoemd tot bisschop van Ribe. Hij schreef geestelijk
Brugman, Johannes
Brugman, Johannes (ca. 1400-1473) Nederlands volksprediker, schreef o.a. geestelijke liederen (bijv. 'Ik heb gejaagd mijn leven lang') en een heiligenleven Brully, Pierre
Brully, Pierre (1512-1545) Frans prediker en reformator, volgde Calvijn op als predikant te Straatsburg. Predikte als een van de eersten op verscheidene Brunhilde (mythol.)
Brunhilde (mythol.) (Brünnhilde) In de Germaanse sage een der Walkuren; in het Nibelungenlied koningin van IJsland. Koning Gunther wist haar met Brunner, Emil
Brunner, Emil (1889-1966) Zwitsers theoloog, hoogleraar te Zürich (1924-53) en Tokio (1953-56). Aanhanger van de stroming van de dialectische Bruno de Kartuizer
Bruno de Kartuizer (ca. 1035-1101) Duits heilige, stichter van de orde der kartuizers. O.a. docent in Reims met als leerlingen de latere paus Urbanus Buber, Martin
Buber, Martin (1878-1965) Joods wijsgeer, die vooral bekend werd door zijn publicaties over het chassidisme; een stroming die in de 18e eeuw in Oost-Bucer, Martin
Bucer, Martin (1491-1551) Predikant uit Straatsburg, een belangrijk theoloog, hervormer en staatsman. Hij heeft geijverd voor de eenheid van de K
Buchman, Frank Nathan Daniel
Buchman, Frank Nathan Daniel (1878-1961) Amerikaans luthers predikant, stichter van de beweging der Morele Herbewapening (1938). Reeds vroeg Bugenhagen, Johannes
Bugenhagen, Johannes (doctor Pomeranus; 1485-1558) Duits kerkhervormer; stadsprediker en hoogleraar te Wittenberg. Bugenhagen was in 1509 bul
bul 1. Zegel van metaal, goud, lood e.d. aan een oorkonde, of de oorkonde zelf. 2. Zeer plechtig pauselijk schrijven waaraan het loden zegel (bulla) is Bullinger, Johann Heinrich
Bullinger, Johann Heinrich (1504-1575) Zwitsers reformator, opvolger van Zwingli in Zürich (1531). Kwam met Calvijn tot een overeenkomst over Bultmann, Rudolf
Bultmann, Rudolf (1884-1976) Duits protestants theoloog. Bultmann is vooral bekend geworden door zijn werk aan de 'ontmythologisering' van de Buonaiuti, Ernesto
Buonaiuti, Ernesto (1881-1946) Italiaans r.-k. kerkhistoricus; hoogleraar te Rome, in 1932 ontslagen na zijn weigering de fascisteneed af te leggen. Burnet, Guilbert
Burnet, Guilbert (1643-1715) Schots anglicaans theoloog en historicus; bisschop van Salisbury (1689). Burnet ging in 1685 na de executie van enkele Burton, Robert
Burton, Robert (1577-1640) Engels theoloog, bekend door zijn levenswerk 'The anatomy of melancholy', waarvan de eerste editie verscheen onder Busenbaum, Hermann
Busenbaum, Hermann (1600-1668) Duits jezuïet, legde de door Ignatius van Loyola gefundeerde moraal van de orde vast in zijn boek 'Medulla theologiae Buskes, Johannes Jacobus
Buskes, Johannes Jacobus (1899-1980) Nederlands hervormd predikant. Tijdens WO II verzetswerk, daarna 'doorbraak', gevolgd door verzet tegen Cacus
Cacus Zoon van de Griekse vuurgod Vulcanus. Was rover en woonde op de heuvel Aventinus. Stal enkele runderen van Geryones' kudde, waarmee Cadmus
Cadmus Zoon van de Fenicische koning Agenor en Telephasa. Zeus schaakte zijn zuster Europa en tijdens zijn zoektocht kreeg Cadmus van het orakel caesaropapisme
caesaropapisme Vereniging van het hoogste wereldlijke en geestelijke gezag. Deze situatie, waarin de absolute vorst tevens invloed had op kerkelijk Cairo's document
Cairo's document (Damascusdocument, Cairo Document of Covenanters, CDC) Aan de Dode-Zeerollen verwante handschriften uit de 10e of 11e ee
Cajetanus van Thiene
Cajetanus van Thiene (1480-1547) Italiaans priester en heilige (feestdag 7 aug). Stichtte samen met Pietro Caraffa (paus Paulus IV) in 1524 de congregatie Calliope
Calliope Een der negen muzen uit de Griekse mythologie. Zij was de beschermster van de heroïsche epiek en retoriek. Tot haar attributen behoorden Callisto (mythol.)
Callisto (mythol.) In de Griekse sage een dochter van de Arcadische koning Lycaon. Haar schoonheid wekte Zeus' liefde, waarna Callisto een zoon calvaire
calvaire (calvarieberg) Kruisigingsgroep: een hoge stenen crucifix, omgeven door een variërend aantal figuren. Komt vooral voor in Bretagne. Calvaire Calvijn, Johannes
Calvijn, Johannes (1509-1564) Frans jurist en humanist, bekend geworden is als de hervormer van Genève en als de vader van de derde reformatorische calvinisme
calvinisme De leer van de Franse theoloog en rechtsgeleerde Johannes Calvijn (1509-1564), bekend als de hervormer van Genève. Hij behoort tot de Calydonische jacht
Calydonische jacht Jacht op het Calydonisch everzwijn. Artemis, de godin van de jacht, stuurde het bij wijze van straf naar Calydon, een stad in Aetolië, Calypso (mythol.)
Calypso (mythol.) Griekse zeenimf, dochter van Atlas. Woonde op het eiland Agygia, waar Odysseus tijdens zijn zwerftocht landde en door C. zeven camaldulensen
camaldulensen (kamaldulensers, romualdijnen, witte benedictijnen) Strengere tak van de benedictijnerorde, gesticht door de H. Romualdus en sinds Câmara, Hélder Pessôa
Câmara, Hélder Pessôa (geb. 1909) Braziliaans geestelijke (titel: Dom), aartsbisschop van Olinda en Recife (1964-1984). Câmara verwierf intern
Camblak, Grigorij
Camblak, Grigorij (1362-1420) Monnik van Bulgaarse afkomst. Werd omstreeks 1414 metropoliet van Kiev. Wegens zijn pogingen tot kerkhervorm
Camenae
Camenae Romeinse bronnimfen, begiftigd met de gave der voorspelling. Later werden ze gelijkgesteld met de Griekse Muzen.
Camilla
Camilla Figuur uit de Romeinse mythologie. Dochter van Metabus, die haar meenam op zijn vlucht en bij de rivier de Amasenus aan zijn speer vastbond. camillianen
camillianen Orde van reguliere priesters en broeders, gesticht in 1582 te Rome door de H. Camillus de Lellis (1550-1614) als ziekenverplegend inst
Campanella, Tommaso
Campanella, Tommaso (Gian Domenico C.; 1568-1639) Italiaans filosoof; dominicaner monnik. Werd in 1599 wegens ketterij tot gevangenschap Camphuysen, Dirk Raphaëlsz.
Camphuysen, Dirk Raphaëlsz. (1586-1627) Nederlands dichter, zoon van een Gorkums chirurgijn. Hij kreeg eerst een opleiding tot schilder, maar cancelli
cancelli Lage borstwering of hekwerk van hout, steen, marmer of metaal in een kerk, dat de afscheiding vormt tussen het priesterkoor - waarbij vaak candomblé
candomblé Spiritistische sekte, vooral in het arme noordoosten van Brazilië. De geesten waarmee o.l.v. een hogepriesteres contact wordt gezocht, zijn Canisius, Petrus
Canisius, Petrus (1521-1597) Theoloog, jezuïet, geboren in Nijmegen als zoon van burgemeester Kanis. Opgeleid in Keulen, werkzaam o.a. in München, canon missae
canon (godsd.) (Grieks: lett. riet, richtsnoer) In de grote godsdiensten de reeks heilige geschriften die de richtlijnen voor geloof en leven bevatten. canoniek recht
canon missae Zegengebed in de Roomse mis tussen prefatie en het Onze Vader. De tekst gaat terug op Gregorius de Grote (paus 590-604). Hij begint Canon Muratori
Canon Muratori Oudste thans bekende lijst van nieuwtestamentische boeken, waarschijnlijk rond 200 n.C. in Rome ontstaan. De in 1740 door L. Muratori canon (godsd.)
canoniek recht Kerkelijk recht: de regels (canones), afkomstig van synodes en pausen, die de rooms-katholieke Kerk in de loop der eeuwen voor haar canonisatie
canonisatie Heiligverklaring. Opname van een werk in de canon van erkende meesterwerken.
cantor
cantor (lett.:zanger) In de christelijk-Latijnse liturgie de naam voor degene die solistische passages zong en de melodie intoneerde. Deze betekenis heeft Capadose, Abraham
Capadose, Abraham (1795-1874) Nederlands arts van Portugees-joodse afkomst. In 1822 samen met zijn vriend Da Costa in de hervormde Kerk va
Capaneus
Capaneus Figuur uit de Griekse mythologie; een der Zeven tegen Thebe. Hij riep overmoedig uit dat hij zelfs tegen de wil der goden de muren van Cardijn, Jozef Leo
Cardijn, Jozef Leo (1882-1967) Belgisch rooms-katholiek geestelijke en sociaal leider. Stichtte in 1924 als onderpastoor te Laken de KAJ (Katholieke Carey, William
Carey, William (1761-1834) Brits zendeling in o.a. Brits-Indië. Schreef 'An enquiry into the obligations of christians to use means for the conversion Carmen Arvale
Carmen Arvale Litanie van het Romeinse priestercollege der Fratres Arvales, waarvan enkele fragmenten bewaard zijn gebleven. De fragmenten dateren Caroline divines
Caroline divines Een onder Karel I ontstane groep anglicaanse theologen (divines), met o.a. William Laud (1573-1645) en Henry Hammond (1605-Cartwright, Thomas
Cartwright, Thomas (1535-1603) Engels theoloog; hoogleraar te Cambridge en leider van de puriteinen binnen de anglicaanse Kerk. Cartwright stelde Casaroli, Agostino
Casa, Giovanni della (1503-1556) Italiaans schrijver, in 1534 tot priester gewijd, vanaf 1544 aartsbisschop van Benevento en sinds 1555 geheim staatssecretaris Cassandra
Casaroli, Agostino (1914-1998) Italiaans rooms-katholieke theoloog, pauselijk diplomaat. Onderhield als secretaris van de Congregatie voor buitengewone Casa, Giovanni della
Cassandra Grieks priesteres, dochter van Priamus en Hecabe. Apollo werd verliefd op haar, maar Cassandra wees hem af om haar maagdelijkheid niet Cassiopeia
Cassiopeia (mythol.) Figuur uit de Griekse sage, vrouw van de Ethiopische koning Cepheus, moeder van Andromeda. Beweerde dat ze schoner was Castor (mythol.)
Cassiopeia Figuur in de Griekse mythologie, vrouw van Cepheus, moeder van Andromeda. Haar opmerking dat ze schoner was dan de Nereïden werd Cassiopeia (mythol.)
Castor (mythol.) Zoon van Leda en Zeus, tweelingbroer van Polydeuces (Pollux). Polydeuces was vuistvechter, Castor ruiter. Samen namen ze deel casuïstiek
casuïstiek Casuïstiek is een begrip dat een rol speelt in de moraaltheologie, de ethiek en de rechtspraak. Met behulp van een voorbeeld of door het stellen catechese 1. algemeen
catechese 1. algemeen Catechese is de hulp in de vorm van inwijding en onderwijs die de christelijke Kerk biedt aan wie er lid(maat) van wil worden. catechese 2. geschiedenis en ontwikkeling
catechese 2. geschiedenis en ontwikkeling Vanaf het begin van haar bestaan heeft de christelijke Kerk grote aandacht besteed aan de opvoeding catechese 3. onderwerpen
catechese 3. onderwerpen De stof van de catechese is in het algemeen gesproken de Bijbel; de Bijbel te verstaan als kracht die het leven hier en n
catechisatie
catechisatie Onderricht in de christelijke godsdienst aan toekomstige leden van de Kerk aan de hand van een catechismus. De belijdeniscatechisatie catechismus
catechismus Onder catechismus verstaat men sinds de Reformatie een boek waarin geloofswaarheden zijn opgetekend. Eeuwenlang heeft de catechismus Catechismus Romanus
Catechismus Romanus (Catechismus ex decreto Concilii Tridentini ad parochos) Door het concilie van Trente opgestelde handleiding voor de roo
catechumenen
catechumenen Gelovigen in de vroeg-christelijke gemeenten die mondeling onderricht (catechese) ontvingen ter voorbereiding op hun doop. Soms catena
catena (Lat.: ketting) Soort bijbelverklaring, samengesteld uit citaten van de kerkvaders. Het genre ontstond rond 600 n.C. toen men niet meer bij machte Catharina van Siena
Catharina van Siena (Catharina Benincasa; ca. 1347-1380) Italiaanse dominicaner begijn en mystica. Bekend door haar brieven aan pausen en vorsten Catherina van Siena
Catherina van Siena (Catharina Benincasa; Catharina Senensis; Sint-Catharina; ca. 1347-1380). Italiaanse dominicaner begijn, die als mystica o.a. Caucasus
Caucasus Volgens Griekse mythen een herder die door Kronos, de vader der Olympische goden, werd gedood. Diens zoon en opvolger, Zeus, vernoemde celibaat
celibaat Celibaat in de ruimste zin is de ongehuwde levensstaat van een volwassen man of vrouw. Doorgaans echter wordt celibaat alleen gebruikt voor Celsus
Celsus (ca. 150 n.C.) Platonisch wijsgeer en eerste wetenschappelijke bestrijder van de christelijke leer. Ons bekend uit het geschrift 'Contra Celsum' Centauren (mythol.)
Centauren (mythol.) Mythologische paardachtige wezens met menselijk bovenlijf. Hadden ongunstige naam wegens wellust en drankzucht. Dronkens
Cephalus en Procris
Cephalus en Procris Echtpaar uit de Griekse sage. Cephalus was de zoon van Hermes en Herse, Procris dochter van Erechtheus. Procris schonk haar Cepheus (mythol.)
Cepheus (mythol.) Zoon van Belus, Ethiopische koning, gehuwd met Cassiopeia. Later werd hij een sterrenbeeld aan de hemel (Andromeda).
Cerberus
Cerberus Driekoppige hond. Bewaakte de toegang tot de Griekse onderwereld en hield de schimmen tegen. Uit zijn neerdruppelend speeksel ontstond Ceres (mythol.)
Ceres (mythol.) Ouditalische graangodin, later Romeinse godin van de landbouw en beschermster van de graanhandel. Werd gelijkgesteld aan de Griekse certosa
certosa (Latijn: cartusia; Frans: chartreuse); Italiaans voor kartuizerklooster. De orde der kartuizers werd in 1082 gesticht te La Grande Chartreuse Cerynitische hinde
Cerynitische hinde In Cerynia levend razendsnel hert met gouden hoorns en koperen hoeven. Heracles wist het te vangen.
Chadiedja
Chadiedja (gest. 619) Eerste echtgenote van Mohammed. Zij was vijftien jaar ouder, weduwe en eigenaresse van een handelshuis waar Mohammed Chagas, Frei Antônio das
Chagas, Frei Antônio das (eig. Antônio da Foseca Soares; 1631-1682) Portugees dichter en schrijver. In 1663 trad hij toe tot de orde der franciscanen, Chanoekah-lamp
Chanoekah-lamp Achtarmige kandelaar. Gebruikt op het Joodse Inwijdingsfeest. Op acht achtereenvolgende dagen wordt steeds één licht ontstoken Chanteries
Chanteries Het zingen van protestantse liederen op straat in verschillende steden van de Zuidelijke Nederlanden, m.n. Doornik, als protest tegen het Chaos
Chaos In de Griekse sage lege ruimte of ongeordende massa. Gaea kwam eruit voort.
charaadj
charaadj Belasting op grondbezit voor dhimmi's, niet-islamitische ingezetenen van een islamitisch rijk. De Arabische veroveraars van Perzië en provincies charidjieten
charidjieten (Arab.: afgescheidenen) Groep die zich afscheidde van Ali ibn Aboe Talib na de onbesliste slag bij Siffien tegen Moeawija (657). Volgens charisma
charisma (Grieks: genadegave) In het Nieuwe Testament buitengewone en bovennatuurlijke gaven, zoals het spreken in vreemde tongen, wonderbare charismatische beweging
charismatische beweging Christelijke beweging met als doel binnen de Kerk te komen tot erkenning en beleving van de bijzondere gaven (charisma's
Chariten
Chariten Drie Griekse godinnen van de schoonheid, nl. Euphrosyne (Blijheid), Agaea (Glans) en Thalia (Bloei). Het waren dochters van Zeus en Eurynome Charon (mythol.)
Charon (mythol.) Gebaarde, norse veerman van de Griekse onderwereld. Zette de doden in zijn boot over de Styx of de Acheron. Vroeg hiervoor ov
Charron, Pierre
Charron, Pierre (1541-1603) Frans schrijver. Hij studeerde rechten en was enige tijd advocaat, maar trad later toe tot een geestelijke orde en verwierf Chartreuse, La Grande
Chartreuse, La Grande Klooster bij Grenoble, oudste klooster van de orde der kartuizers, gesticht door de Heilige Bruno (1084). Herbouwd na de
Charybdis
Charybdis Zeemonster (draaikolk) uit de Griekse sage, dochter van Poseidon en Gaea. Driemaal per dag verzwolg het massa's water met schepen en chassidisme
chassidisme Het chassidisme is een joodse religieuze en sociale beweging, ontstaan op basis van de leer van Israël Baäl Sjem Tov in West-Rusland.
chatieb
chatieb Preker die in de moskee werkzaam is naast de imam en de moeadhdhin. In kleine gemeenschappen worden deze drie functies door één persoon cherubijnen
cherubijnen (ook: cherubs) Bijbelse engelfiguren, opgesteld in de tabernakel en het binnenste heiligdom van de tempel van Salomo. Ook de hof van chiliasme
chiliasme De leer dat het einde der tijden, zoals in de bijbel voorspeld, nabij is. Dan zouden de rechtvaardigen verrijzen en met Christus heersen over Chimaera
Chimaera Grieks fabeldier, van voren leeuw, in het midden geit en van achteren slang. Bellerophon versloeg dit vuurspuwende monster.
China Inland Mission
China Inland Mission Methodistische zendingsgemeenschap, in 1865 gesticht door de Britse arts James Hudson Taylor (1832-1905) met als doelgeb
Chinese Buddhist Association
Chinese Buddhist Association (CBA) Sinds de Bevrijding (1949) werden er in de Chinese Volksrepubliek verschillende mislukte pogingen gedaan Chinese staatscultus
Chinese staatscultus Officiële godsdienst van het Chinese keizerrijk vanaf de vroege Han-dynastie (206 v.C.-220 n.C.) tot 1911. Centrale gedachte: Chinese volksgodsdienst
Chinese volksgodsdienst Gebruikelijke aanduiding voor de reeds eeuwenlang in de Chinese samenleving aanwezige vorm van godsdienstigheid. Ontston
Chiron (mythol.)
Chiron (mythol.) Wijze centaur, onderricht door Artemis en Apollo. Zijn kennis betrof vooral muziek en geneeskundige kruiden en hij onderwees o.Chludoff-psalter
Chludoff-psalter Byzantijns handschrift der psalmen, in de 9e eeuw ontstaan in het Nicolaasklooster bij Moskou, door zijn verluchting verwant aan choetba
choetba In de islam de preek tijdens het vrijdagsgebed. De choetba bestaat onder meer uit koranteksten en heilbeden. Geregeld wordt ook ingegaan Chriemhilde
Chriemhilde In het Nibelungenlied de zuster van Gunther en gemalin van Siegfried. Zij onthulde Hagen dat Siegfried een kwetsbare plek had tussen chrisma
chrisma Olijfolie vermengd met balsem, in de rooms-katholieke liturgie bij doopsel en vormsel door de priester gebruikt. Jaarlijks op Witte Donderdag Christelijke Gereformeerde Kerken
Christelijke Gereformeerde Kerken Nederlands kerkgenootschap met ruim 76.200 leden (1987). Ontstaan in 1869 door het samengaan van enige christelijke iconografie
christelijke iconografie Wetenschap die zich bezighoudt met de inhoud van en de ideeën achter voorstellingen met een christelijk karakter. De vroegste christendom 1. algemeen
christendom 1. algemeen Ontstaan Het christendom is de wereldgodsdienst met de meeste aanhangers, nl. ca. 1 miljard, die voornamelijk in de westerse christendom 2. schisma's en scheuringen
christendom 2. schisma's en scheuringen Van het begin af hebben er tegenstellingen in de christelijke Kerk bestaan. In de eerste tijd van de vroege christendom 3. vroege geschiedenis
christendom 3. vroege geschiedenis De geschiedenis van het christendom begint met Jezus Christus. Hij verzamelde een groep mensen om zich christendom 4. vertakkingen
christendom 4. vertakkingen Binnen het christendom zijn vier hoofdgroeperingen te onderscheiden: De rooms-katholieke Kerk, de oosters-orthodoxe christendom 5. streven naar eenheid
christendom 5. streven naar eenheid Voor buitenstaanders is het een ongeloofwaardig schouwspel dat de Kerken onderling verdeeld zijn. De christenen christendom 6. Kerk en maatschappij
christendom 6. Kerk en maatschappij Een grote godsdienst als het christendom kan men niet loszien van de samenleving waarbinnen zij haar aanhangers christendom 7. leer
christendom 7. leer Hoewel het christendom een onvoorstelbare vormenrijkdom kent, was altijd de behoefte aanwezig om normen te vinden die de
christendom 8. godsdienstige beleving
christendom 8. godsdienstige beleving De godsdienstige beleving van mensen is van groot belang geweest voor het onstaan en de verspreiding van Christenen voor het Socialisme
Christenen voor het Socialisme (CvS) Internationale beweging van christenen die het socialisme voorstaan. Moderne variant van het religieus soc
Christengemeenschap, De
Christengemeenschap, De Zeldstandig kerkgenootschap van christelijke groep antroposofen, ontstaan in Duitsland (1922) en verspreid over West-Christian Science
Christian Science Christian Science, in Nederland ook wel de Christelijke Wetenschap genoemd, is een religieuze levensovertuiging, waarvan de Amerikaanse Christianae religionis institutio
Christianae religionis institutio (Institutie van Calvijn: onderwijzing in de christelijke religie) Belangrijkste theologische werk van Calvijn. De eerste
christologie
christologie Leer over de persoon van Jezus Christus, waarbij ook vaak zijn werk betrokken wordt. In de christologie is het mysterie van zijn mens-Christophorus
Christophorus (lett. Christusdrager; ook: Christoffel) Heilige, reeds in de 5e eeuw in het Oosten bekend. Vanaf de 13e eeuw in het Westen vereerd. Christus
Christus Griekse vertaling van het joodse begrip messias (gezalfde). Titel van Jezus, waarmee zijn messiasschap en zijn zalving met de Heilige Geest chtonische goden
chtonische goden (aardgoden; Grieks: chtoon = aarde) Vertegenwoordigers van zowel de goede als de kwade machten van de aarde, die werd gezien ciborie
ciborie Kelk met vergulde binnenkant, waarin in de rooms-katholieke Kerk het geconsacreerde brood (het lichaam van Christus) wordt bewaard. De ciborium
ciborium Op pilaren rustend dak boven het hoofdaltaar in de rooms-katholieke Kerk, soms in de vorm van een hangend baldakijn. Ontstaan in Rome Circe
Circe Grieks tovenares, dochter van Helius en Perseïs, een der Oceaniden. Woonde op het eiland Aea en veranderde de metgezellen van Odysseus in cisterciënzer bouwstijl
cisterciënzer bouwstijl Cisterciënzers zijn de stichters van het klooster Cistercium of Cîteaux en hun volgelingen. De stichters van Cîteaux verlieten cisterciënzers
cisterciënzers Cisterciënzers zijn de stichters van het klooster Cistercium of Cîteaux en hun volgelingen. De stichters van Cîteaux verlieten hun klooster Clairvaux
Clairvaux (Lat.: Claravallis) Voormalig cisterciënzerklooster in het Franse dep. Aube. Gesticht door Bernardus van Clairvaux (derde dochterklooster; clarissen
clarissen Kloosterorde, vrouwelijke tak der franciscanerorde, gesticht rond 1212 door Clara van Assisi (Clara Sciffi: 1194-1253). De clarissen volgden classis (godsd.)
classis (godsd.) Kerkelijk verband van een aantal naburige gemeenten in protestantse Kerken. De N.H. Kerk telt op 1374 gemeenten 54 classes (onderverdeeld clausuur
clausuur Afgesloten gedeelte van een klooster, alleen toegankelijk voor ordeleden. Symboliseert het afgesloten zijn van de wereld.
Clemens I
Clemens I (Clemens Romanus; 1e eeuw n.C.) Waarschijnlijk derde opvolger van Petrus als bisschop van Rome ('paus' van 88-89). Behoort tot de zgn. Clemens van Alexandrië
Clemens van Alexandrië (ca. 150-ca. 214) Vroeg-christelijk theoloog en wijsgeer. Als leider van de Alexandrijnse School speelde hij een belangrijke Clemens XIV
Clemens XIV (Lorenzo Ganganelli; 1705-1774) Paus van 1769-1774, franciscaan. Hief in zijn breve 'Dominus ac Redemptor' van 21 juli 1773 onder Cleobdis en Biton
Cleobdis en Biton Zonen van Cydippe, Grieks priesteres van Hera te Argos. Zij trokken de wagen met hun moeder naar de tempel, toen de ossen niet Clio
Clio (Ook: Kleio) Eerste van de negen muzen in de Griekse mythologie. Zij was de beschermster van de geschiedschrijving en het heldendicht en wordt Clytaemnestra
Clytaemnestra Dochter van de Spartaanse koning Tyndareüs en Leda. Was getrouwd met Agamemnon en moeder van Electra, Iphigenia en Orestes. Coccejus, Johannes
Coccejus, Johannes (1603-1669) Duits-Nederlands theoloog en oriëntalist. Hoogleraar in Bremen (1630), Franeker (1636) en Leiden (1650). Ver
Cock, Hendrik de
Cock, Hendrik de (1801-1842) Nederlands predikant. Vurig voorstander van het oude gereformeerde geloof en daarom geschorst en afgezet. Dit had Codex Jung
Codex Jung Honderd in 1945 te Nag Hammadi gevonden papyrusbladen, die vier tot dan toe onbekende apocriefe geschriften bevatten: een Brief van Codex Sinaïticus
Codex Sinaïticus Grieks bijbelmanuscript, oudste grondtekst voor de gehele bijbel. In 1844 door K. von Tischendorf (1815-1874) in het St.-Catharinaklooster Codex Suprasliensis
Codex Suprasliensis Oudbulgaars handschrift van 285 bladzijden in het cyrillisch alfabet. Het dateert van de 11e eeuw en is genoemd naar de vindplaats Codex Vaticanus
Codex Vaticanus Grieks bijbelmanuscript uit de 4e eeuw, bewaard in de bibliotheek van het Vaticaan in Rome. Een van de oudste grondteksten vo
Codrington, Robert Henry
Codrington, Robert Henry (1830-1922) Brits zendeling en etnoloog, werkzaam onder de Melanesiërs. Noemde de bovennatuurlijke krachten waarin Colchis
Colchis Mythologisch land aan de oostkust van de Zwarte Zee. In Colchis bevond zich het Gulden Vlies, dat door de Argonauten geroofd werd.
collegialiteit van de bisschoppen
collegialiteit van de bisschoppen Saamhorigheid van de bisschoppen in de verantwoordelijkheid voor de herderlijke zorg over de kerkgemeenschap. Colossenzen, Brief aan de
Colossenzen, Brief aan de Brief aan de christelijke gemeente in Colosse, Klein-Azië. Waarschijnlijk geschreven door de apostel Paulus, tussen 50 Columbanus
Columbanus 1. (Columba; ca. 521-597) Iers heilige, edelman uit het koningsgeslacht der O'Neills. Werd monnik en stichtte in Ierland verscheidene Comenius, Johan Amos
Comenius, Johan Amos (eig. Jan Amos Komensky; 1592-1670) Tsjechisch theoloog en pedagoog. Was werkzaam als priester, ging in 1628 naar communie
communie Uitdelen door de priester en nuttigen door de gelovigen van brood en wijn tijdens de rooms-katholieke eucharistieviering. Het brood (de conciliarisme
conciliarisme De opvatting dat een oecumenisch concilie de hoogste autoriteit in de (rooms-katholieke) Kerk is, waaraan ook de paus gehoorzaamheid concilie 1. algemeen
concilie (van Dad-Isjoe)
concilie (van Dad-Isjoe) Concilie, genaamd naar de Oost-Syrische patriarch Dad-Isjoe (424 n.C.). Het nestoriaans schisma werd hierdoor een feit.
concilie 1. algemeen Een concilie is een vergadering van bisschoppen en andere kerkelijke ambtsdragers, meestal bijeengeroepen uit de hele wereld, concilie 2. overzicht
concilie 2. overzicht plaats jaar paus agendapunten Nicaea* 325 Silvester I De wezenlijke eenheid van de Zoon met de Vader. Tegen Arius Constantinopel*
concilie 3. rechtsgeldigheid
concilie 3. rechtsgeldigheid Concilie is in de loop van de eeuwen een uitsluitend rooms-katholiek begrip geworden. Tegenwoordig verstaat het kerkelij
concilie 4. thema's
concilie 4. thema's Bij een overzicht van de hele reeks concilies valt op hoe tijdgebonden elk concilie is. Allereerst wat betreft de vraagstelling. Zo concilie 5. concilie van Nicaea
concilie 5. concilie van Nicaea Keizer Constantijn, die in 324 alleenheerser over het Romeinse Rijk was geworden, wenste vrede en eenheid onder concilie 6. concilie van Chalcedon
concilie 6. concilie van Chalcedon Op het derde oecumenisch concilie (Efese, 431) was beleden dat de goddelijke en de menselijke natuur van Christus concilie 7. concilie van Trente
concilie 7. concilie van Trente Het concilie van Trente kan men beschouwen als een reactie van de rooms-katholieke Kerk op de Reformatie. Het concilie 8. Vaticanum I
concilie 8. Vaticanum I Tijdens het pausschap van Pius IX van 1846-1878 voltrokken zich in de rooms-katholieke Kerk grote veranderingen. Aanvank
concilie 9. Vaticanum II
concilie 9. Vaticanum II Sinds de jaren dertig en vooral na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde zich een progressieve theologie, de zgn. nouvelle
conclaaf
conclaaf (Lat.: cum clave = met een sleutel) Ruimte in het Vaticaan, waarin de kardinalen en hun dienaren (conclavisten) zich terugtrekken om een concordantie (lit.)
concordantie (lit.) 1. Alfabetische lijst van woorden die in een tekst(verzameling) voorkomen, met opgave van het aantal malen dat elk woord voorkomt confucianisme
confucianisme Confucianisme is de westerse benaming van de officiële staatsleer van het Chinese Keizerrijk. Begonnen als een van de vele gedachtenstromingen Congar, Yves-Marie-Joseph
Congar, Yves-Marie-Joseph (1904-1995) Frans theoloog. De oecumenisch gezinde dominicaan Congar was een vertegenwoordiger van de nouvelle congregatie
congregatie Kloostergemeenschap waarvan de leden bij hun intrede een zgn. eenvoudige gelofte afleggen: een gelofte van armoede, kuisheid en gehoorzaamheid, Congregaties, Romeinse
Congregaties, Romeinse Centrale administratieve organen van de rooms-katholieke Kerk, sinds 1967 negen in getal: voor de geloofsleer (vroeger congregationalisme
congregationalisme Organisatiepatroon van een kerkgenootschap waarbij de plaatselijke gemeente (congregatie) de grootst mogelijke zelfstandigheid consecratie
consecratie Wijding, bijv. van een bisschop of altaar. Ook centraal moment in de eucharistieviering, waarbij de priester de woorden van Christus bij consistorie
consistorie 1. Zaal van het paleis waar de Romeinse keizer rechtsprak. 2. Vergadering van paus en kardinalen. 3. In Gerformeerde en Hervormde Kerken Constantijn van Preslav
Constantijn van Preslav (9e eeuw) Bisschop van Preslav, centrum der Oudbulgaarse cultuur. Leerling uit de school van Cyrillus en Methodius, sch
Contrareformatie
Contrareformatie De Contrareformatie is de rooms-katholieke reactie op de Reformatie in de 16e en 17e eeuw en tevens een hervormingsbeweging Coornhert, Dirck Volkertsz
Coornhert, Dirck Volkertsz (1522-1590) Nederlands letterkundige, theoloog, schilder en graveur. Werd in 1561 notaris en in 1562 secretaris van de Cordovero, Mozes ben Jacob
Cordovero, Mozes ben Jacob (1522-1570) Joods mysticus, leerling van Jozef Caro. Als leider van de school van Safed in Palestina leermeester van Corpus Iuris Canonici
Corpus Iuris Canonici Voornaamste verzameling van (rooms-katholieke) kerkelijke rechtsregels (canoniek recht) vanaf de Middeleeuwen tot de Cod
Cosmas en Damianus
Cosmas en Damianus (gest. 303) Heiligen, reeds vereerd vanaf ca. 400. Mogelijk Syrische slachtoffers van de christenvervolging van Diocletianus. Cotin, Charles
Cotin, Charles (1604-1682) Frans dichter en filosoof. Hij werd tot priester gewijd en had als hofprediker van Lodewijk XIII en XIV grote invloed op Coverdale, Miles
Coverdale, Miles (1488-1568) Engels bijbelvertaler, leider van de puriteinen. Als augustijner monnik vanwege zijn sympathie voor de Hervorming Cox, Harvey
Cox, Harvey (geb. 1929) Amerikaans theoloog. Analyseerde de invloed van het stadsleven op de godsdienst ('The secular city', 1965). Ander werk creationisme
creationisme Leer dat de wereld geschapen is; in tegenstelling tot bijv. materialisme en pantheïsme. Sommige creationisten menen dat de bijbelse verhalen Credo
Credo Derde en verreweg uitgebreidste der vijf vaste zangen van de gezongen mis. Het Credo (Lat.: Ik geloof) bevat de geloofsbelijdenis en werd in Creon
Creon Thebaanse koningszoon, broer van Jocaste, vader van Haemon, de verloofde van Antigone. Creon regeerde nadat Oedipus in ballingschap was Creüsa
Creüsa Meermalen gebruikte vrouwennaam in de Griekse sage. Creüsa is de dochter van Priamus en vrouw van Aeneas. Zij verdween spoorloos na Crockaert, Petrus
Crockaert, Petrus (ca. 1470-1514) Zuid-Nederlands filosoof en theoloog, sinds 1503 dominicaan. Vanuit nominalistische opvatting overgegaan naar Cronus
Cronus (Kronos) In de Griekse sage zoon van Uranus en Gaea. Verdreef zijn vader en huwde zuster Rhea. Slokte zijn eerste vijf kinderen (Hestia, Hera, Cudworth, Ralph
Cudworth, Ralph (1617-1688) Engels filosoof. 1645 hoogleraar te Cambridge. Cudworth wordt beschouwd als leider van de platonisten van Cambridge. cuius regio, eius religio
cuius regio, eius religio (Lat: wiens gebied, diens godsdienst) Het principe dat de godsdienst van een gebied bepaald wordt door de landsheer. Dit curialisme
curialisme 1. (Middeleeuwen) Opvatting dat de paus en zijn bestuursorganen (curie) ook de hoogste wereldlijke macht bezaten en dus het recht hadden curie (godsd.)
curie (godsd.) De curie is het geheel van bestuursorganen en personen die de paus bijstaan in zijn bestuur over de rooms-katholieke Kerk. De curie Curtius, Petrus
Curtius, Petrus (eig. de Corte; 1491-1567) Eerste bisschop van Brugge (1561-67). Was hoogleraar theologie in Leuven (1531-40) en speelde vervolgens Cybele
Cybele Oorspronkelijk Frygische vruchtbaarheidsgodin. Haar priesters heetten Corybanten en van de dieren was vooral de leeuw aan haar gewijd (verg. Cyclopen
Cyclopen Eenogige reuzen, volgens Hesiodes zonen van Uranus en Gaea. Werden eerst door Uranus, later weer door Cronus in de Tartarus geworpen. Cygnus (mythol.)
Cygnus (mythol.) Naam van aantal figuren uit de Griekse sage. 1. Zoon van Poseidon. Vocht met de Trojanen tegen de Grieken en werd door Achill
Cyprianus van Carthago
Cyprianus van Carthago (eig. Thascius Caecilius Cyprianus; ca. 200/210-258) In het Romeinse Africa geboren heidens redenaar, die zich in 246/47
Cyrillus en Methodius
Cyrillus en Methodius Twee Griekse broers, bijgenaamd apostelen der Slaven. Cyrillus (825-869) doceerde filosofie aan de universiteit van Constantinopel Dactylen
Dactylen Vijf vrouwelijke en vijf mannelijke demonen, kinderen van Rhea, genoemd naar de vingerafdrukken die Rhea tijdens haar barensweeën in Daedalus en Icarus
Daedalus en Icarus Daedalus was een Atheens bouwmeester, die voor koning Minos op Kreta het Labyrint bouwde. Werd daarin met zijn zoon Icar
Daem, Jules Victor
Daem, Jules Victor (1902-1993) Belgisch geestelijke. Daem werd in 1927 tot priester gewijd en in 1962 benoemd tot negentiende bisschop van Antwerpen, Daens, Adolf
Daens, Adolf (1839-1907) Belgisch (Vlaams) priester en christensocialistisch voorman, richtte in 1893 samen met zijn broer Pieter Daens (1842-19
Damaskinos
Damaskinos (1891-1949) Grieks geestelijke en politicus. In 1937 werd D. aartsbisschop van Athene. De dictator Metaxas belette hem echter het uitoefenen Damasus I
Damasus I (ca. 304-384) Paus van 366-84. Gaf zijn secretaris, Hiëronymus, de opdracht tot revisie van de bijbeltekst, waarvan de Vulgaat-vertaling Danaë
Danaë Dochter van Acrisius, koning van Argos en kleinzoon van Lynceus. Hij sloot Danaë op in een toren, omdat een orakel voorspeld had dat haar Danaïden
Danaïden De vijftig dochters van de Lybische koning Danaus, tweelingbroer van Aegyptus, die vijftig zonen had. Tegen hun wil moesten de dochters Daniël (boek)
Daniël (boek) Bijbelboek, in de christelijke traditie gerekend tot de profeten. De hoofdstukken 1-6 bevatten een cyclus verhalen over de persoon Daniël Danilo I
Danilo I (1826-1860) Vladika (prins-bisschop) van Montenegro, schafte in 1851 dit ambt af en werd de eerste wereldlijke heerser. Zijn pogingen om Danilo II
Danilo II (ca. 1270-1337) Servisch aartsbisschop, biograaf en dichter. De levensbeschrijvingen in zijn 'De levens van de Servische koningen en aartsbisschoppen' Danneels, Godfried
Danneels, Godfried (geb. 1933) Belgisch rooms-katholiek theoloog, sinds 1979 aartsbisschop van Mechelen-Brussel als opvolger van kardinaal Suenens. Daphne
Daphne Dochter van de Griekse riviergod Peneus. Apollo werd verliefd op haar, maar de nimf vluchtte. Apollo joeg haar na en Daphne rende naar Daphnis
Daphnis Zoon van de Griekse god Hermes. Bespeelde de fluit en werd gezien als schepper van het herdersdicht. Wegens ontrouw aan een nimf verloor darbysten
Darby, John Nelson (1800-1882) Engels geestelijk leider, vader van de darbysten. Verliet in 1827, een jaar na zijn priesterwijding, de anglicaanse Dardanus
darbysten Volgelingen van J.N. Darby die zichzelf 'broeders' noemen. In Nederland is ook de naam 'Vergadering van gelovigen' in gebruik; in Engeland Darby, John Nelson
Dardanus Zoon van Zeus en de Plejade Electra. Stichtte in Frygië de stad Dardanis, het latere Troje. Zijn vrouw Chryse kreeg van Pallas Athene het Darwin, Charles Robert
Darwin, Charles Robert (1809-1882) Engels theoloog en natuuronderzoeker. Bekend geworden als de grondlegger van de evolutieleer. Darwin studeer
Dathenus, Petrus
Dathenus, Petrus (ca. 1531-1588) Vlaams predikant, o.a. werkzaam in de Nederlandse vluchtelingengemeente in Frankfurt am Main. Werkte mee David, koning
David, koning (reg. ca. 1000-ca. 960 v. C.) Koning van Israël. Naar karakter en politieke betekenis was hij onbetwist de stralendste figuur uit het Oude da'wa
da'wa In de islam: appel, oproep tot het geloof, bekeringsactiviteiten voor het islamitische geloof. Vanaf eind jaren zestig van de 20ste eeuw is de term De Pascendi dominici gregis
De Pascendi dominici gregis Encycliek van 8 september 1907, waarin Pius X antwoord gaf op 'Dogme et critique', een boek van Edouard Le Roy De profundis
De profundis (Latijn: Uit de diepten) De beginwoorden van psalm 130, een der zeven boetepsalmen, die in de r.-k. Kerk gezongen wordt tijdens de Dechepare, Bernard
Dechepare, Bernard Baskisch priester en schrijver uit de eerste helft van de 16e eeuw, vermoedelijk afkomstig uit de omgeving van Saint-Jean-Pied-Deïanira
Deïanira Dochter van koning Oeneus van Calydon, zuster van Meleager, vrouw van Heracles, die haar op de riviergod Achelous bevocht. De Centaur deïficatie
deïficatie (vergoddelijking) Het tot god verheffen van mensen of mythologische figuren met bijzondere eigenschappen, bijv. koningen en helden. Term deïsme
deïsme Deïsme is een stroming in de theologie en de filosofie die erkent dat God de wereld heeft geschapen, maar meent dat hij sindsdien niet meer deken (godsd.)
deken (godsd.) (aartspriester) Priester aan het hoofd van een dekenaat, een aantal parochies. Houdt namens de bisschop toezicht op de geestelijken Delos
Delos (Gr.: Dhílos) Grieks eiland in de Egeïsche Zee, behorend tot de Cycladen; ca. 3,5 km2, vrijwel onbewoond. In de Oudheid was Delos een centrum Delphi
Delphi (Gr.: Dhelfoí) Plaats in Griekenland aan de voet van het Parnassósgebergte. In de Oudheid verwierf Delphi zich als orakelplaats grote roem en Demeter
Demeter Griekse godin van de landbouw, de veldvruchten en het graan. Haar dochter Persephone werd door Hades geschaakt. Ter ere van Demeter Demetrius Cydones
Demetrius Cydones (ca. 1320-ca. 1400) Byzantijns schrijver, theoloog en politicus. Hij was hofsecretaris onder verscheidene keizers, voor wie hij
demiurg
demiurg (Grieks: dèmiourgos) In de tijd van Homerus iemand die een beroep uitoefende ten behoeve van anderen, zoals dokters en zangers, later beperkt demon
demon Bovennatuurlijke, persoonlijke macht met een voor de mens bedreigend karakter (in tegenstelling tot de 'geest'). Te onderscheiden van zielegeesten Deo Optimo Maximo
Deo Optimo Maximo (Latijn: aan de zeer goede en zeer grote God) Het christelijk equivalent van Iovi Optimo Maximo: aan de zeer goede en zeer derde orde
derde orde Rooms-katholieke lekenorganisatie die verbonden is met een kloosterorde van mannen (eerste orde) of vrouwen (tweede orde). De leden derwisj
derwisj (fakir) Islamitisch mysticus. De aanduiding derwisj duidt meestal op een lid van een tarieqa, islamitische mystieke orde, maar kan ook meer Deucalion en Pyrrha
Deucalion en Pyrrha Echtpaar uit de Griekse sage. Bleven als enigen gespaard nadat Zeus het mensdom door een zondvloed verdelgd had. Op aanr
Deutsche Christen
Deutsche Christen In 1932 opgerichte vereniging van Duitse nationaal-socialisten die zich voor de positie van de Kerk in het Derde Rijk interesseerden. deva (godsd.)
deva (godsd.) (Sanskriet) Algemene aanduiding voor godheid in India (verwant met het Latijnse 'deus'); soms: hoogste wezen, Varna, Vishnu of Shiva.
devi
devi (Sanskriet) Naam van verschillende hindoe-godinnen: Vach (het scheppende woord), de Grote Moeder, of Parvati, de vrouw van Sjiva, ook wel dharma
dharma (Sanskriet; Pali-vorm: dhamma) Basisconcept van het Indiase denken en een van de drie dingen waartoe iedere boeddhist 'toevlucht neemt' dhikr
dhikr Religieus islamitisch ritueel dat zowel individueel als gezamenlijk wordt verricht. Het is veruit de belangrijkste vorm van meditatie binnen de islam. dhimma
dhimma Beschermde maar ondergeschikte positie van voornamelijk joden en christenen in een islamitisch rijk. De Mensen van het Boek, aanhangers diacones
diacones (vrouwelijke diaken) In de vroege Kerk weduwe of ongehuwde vrouw belast met de zorg voor armen en zieken. Vanaf de 4e eeuw werd deze diaken
diaken Kerkelijk ambtsdrager, in het N.T. belast met de assistentie van opziener en oudsten (de latere bisschop en priesters) en de zorg voor het verdelen Diana
Diana Ouditalische maangodin, later bij de Romeinen gelijkgesteld aan de Griekse godin Artemis, waarna ze godin van de jacht werd. Vrouwen vereerden Dias, Manuel
Dias, Manuel (1574-1659) Portugese jezuïet en missionaris, arriveerde omstreeks 1605 in China, waar hij tot aan zijn dood zou blijven. Naast zijn dichtermede
dichtermede Wonderdrank uit de Germaanse sage, schonk wijsheid en de gave der dichtkunst. Werd uit honing en het bloed van Kvasir gebrouwen Dido
Dido 1. Zuster van Pygmalion, koning van Tyrus. Deze doodde Dido's man, waarop zij naar Noord-Afrika vluchtte en Carthago stichtte. Volgens Vergilius Diederik van Bern
Diederik van Bern (Dietrich von Bern) Naam waaronder Theodorik de Grote, koning der Visigoten, in een aantal Germaanse sagen en Oudduitse epen Dies irae
Dies irae (Lat.: dag van toorn) Beginwoorden van de door Thomas van Celano (ca. 1200) gedichte sequens voor de dodenmis (Messa da Requiem). Dimitrios I
Dimitrios I (1914-1991) (eig. Dimitrios Papadopoulos) Aartsbisschop van Constantinopel. Dimitrios volgde in 1972 Athenagoras op als aartsbisschop Dina
Dina Enige in de Bijbel met name genoemde dochter van de aartsvader Jakob en zijn vrouw Lea (Gen. 30 en 34).
diocees
diocees (bisdom) Bestuursgebied van een rooms-katholiek bisschop. Alle inwoners vallen onder zijn zorg, gedoopten onder zijn gezag. Onderdeel Diomedes
Diomedes 1. Wreed koning van Thracië, die mensenetende paarden bezat. Heracles ontnam ze hem en liet Diomedes door zijn eigen paarden verslinden. Dionysiën
Dionysiën Festiviteiten die in het oude Griekenland tweemaal per jaar plaatsvonden ter ere van de god Dionysus. De kleine of landelijke Dionysiën Dionysische mysteriën
Dionysische mysteriën Religieuze cultus uit de Oudheid, gewijd aan de Griekse wijn- en vruchtbaarheidsgod Dionysus. De riten waren geheim en Dionysus (mythol.)
Dionysus (mythol.) Dionysus is een Griekse god; naast zijn naam Dionysus is de naam Bacchus het meest bekend. Hij is de god van wijn en orgie. Dioscuren
Dioscuren In de Griekse sage de naam van de tweeling Castor en Polydeuces (bij de Romeinen Pollux), zonen van Leda en Zeus, die Leda als zwaan
discipel
discipel (Lat.: leerling) In het N.T. gebruikte benaming van 'leerlingen' van Johannes de Doper en van Jezus, vaak letterlijk volgelingen. Tot de engere Disciples of Christ
Disciples of Christ Protestants kerkgenootschap, in 1832 in de VS gesticht door de ex-presbyteriaanse predikanten Th. en A. Campbell en B.W. Stone. Disir
Disir De negen vrouwelijke machten van het noodlot in de Germaanse sage. Bij veldslagen beschermden zij hun gunstelingen, door dromen konden dispensatie
dispensatie Ontheffing van wettelijke en kerkelijke, algemeen geldende bepalingen voor één bijzonder geval. Zo kunnen jonge mensen die willen trouwen, Distler, Hugo
Distler, Hugo (1908-1942) Duits componist en organist. Studeerde te Leipzig en was van 1931-37 cantor van de Jacobikirche te Lübeck. Tot 1940 was divinatie
divinatie Gebruiken waarmee mensen op bovennatuurlijke wijze bepaalde informatie proberen te krijgen, bijv. het raadplegen van orakels of sterren Djama'aat al-Islamijja, al-
Djama'aat al-Islamijja, al- Egyptische islamistische oppositiegroepering. Aanhangers van de Djama'aat streven ernaar Egypte om te vormen tot een djami
djami Veelal grote moskee waarin meestal het vrijdagsgebed gezamenlijk wordt verricht.
djihaad
djihaad Inspanning voor het geloof, vroeger door sommigen wel als de zesde zuil van de islam beschouwd. Het woord djihaad betekent letterlijk `moeite Djimmoe Tenno
Djimmoe Tenno (Jimmu) In de Japanse mythologie de eerste keizer van heel Japan (660 v.C.). Stamde af van de zonnegodin Amaterasoe. De titel Tenno djinn
djinn Geesten (enkv.: djinni). Oorspronkelijk waren de djinn Arabische woestijngeesten die inspiratie verschaften aan dichters en orakelpriesters. De djizja
djizja Hoofdelijke belasting voor dhimmi's, niet-islamitische, monotheïstische minderheden (joden en christenen), in de islamitische wetgeving. Iedere docetisme
docetisme Opvatting dat de Zoon van God slechts schijnbaar (Gr.: dokeo = ik schijn) de menselijke gestalte van Jezus heeft aangenomen en geleden. dodenboek
dodenboek Spreukenverzamelingen die in het oude Egypte (ca. 1500 v.C.) aan de doden werden meegegeven om hen te beschermen tegen de gevaren dodenlantaarn
dodenlantaarn Monument op een kerkhof, in de vorm van een hoge zuil of pijler, die een lantaarnvormige, dus opengewerkte bekroning droeg, waarin dogma
dogma Het woord dogma wordt sinds de 18e eeuw gebruikt voor fundamentele uitspraken die de Kerk doet over geloofszaken. Een dogma wordt of Dokio
Dokio (8e eeuw) Japans boeddhistisch monnik, minnaar van keizerin Koken. Dokio wist, door haar tot grootkanselier benoemd (764), grote invloed Doleantie
Doleantie Scheuring in de Nederlandse Hervormde Kerk in 1886, toen een aantal kerkenraadsleden in Amsterdam onder leiding van Abraham Kuyper dolmen
dolmen (Keltisch: dol = tafel; men = steen) Grafkamer bestaande uit in een kring geplaatste stenen met één of meer dekstenen. Dolmens komen voor dom
dom (Lat.: dominus = heer) Titel van benedictijnen, cisterciënzers, kartuizers en sommige reguliere kanunniken. De titel wordt in de vorm 'don' in Italië dominee
dominee (Ds.; Lat.: domine = aanspreekvorm van dominus = heer) Predikant, ook wel 'Dienaar van het (goddelijk) Woord' genoemd (Lat.: Verbi Divini dominicanen
dominicanen (Ook: Orde der predikers) Kloosterorde gesticht door de Spanjaard Dominicus de Guzmàn (ca. 1170-1221) ter bestrijding van de ketterij. donatisten
donatisten Groep christenen in Noord-Afrika, in de 4e eeuw geleid door Donatus (270-360). Zij weigerden te accepteren dat priesters die tijdens de doodsengel
doodsengel Engel die de mensen het leven ontneemt. In de joodse Talmoed geïdentificeerd met Satan; soms voorgesteld als vluchteling of zwerver, doodzonde
doodzonde Belangrijke overtreding van Gods wet, met volle kennis en in volle vrijheid. Betekent de verbreking van de band met God en het voorbestemd doop
doop De doop of het doopsel is een christelijk sacrament. Door de doop wordt de dopeling leerling van Jezus van Nazareth en lid van zijn Kerk. Men doopnaam
doopnaam Voornaam of -namen die men bij de doop ontvangt. Sinds de Hoge Middeleeuwen was het in rooms-katholieke kring regel de naam van doopsgezinden
doopsgezinden De doopsgezinden (buiten Nederland meestal mennonieten genaamd) ontlenen hun naam aan hun opvatting over de doop. Bovendi
Dooyeweerd, Herman
Dooyeweerd, Herman (1894-1977) Nederlands wijsgeer en jurist. Van 1926-65 hoogleraar aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Zijn bekendhei
Dordrecht, synode van
Dordrecht, synode van Nationale synode van de Nederlandse Gereformeerde Kerk, gehouden in 1618 en 1619. De kerkvergadering werd bijeengeroepen
Dotan
Dotan (Dothan) Plaats in Israël, ten noorden van Samaria. Bekend uit Vondels toneelstuk 'Jozef in Dothan' als de plaats waar Jozef door zijn broers doxologie
doxologie (lofverheffing) Lofprijzing van God, vaak met de woorden: U zij de heerlijkheid tot in eeuwigheid. In de bijbel soms aan het slot van een draak (lit.)
draak (lit.) Reusachtig mythologisch monster, vaak met geschubd lichaam en vuurspuwend. Het komt dikwijls voor als bewaker van jonkvrouwen of drakenbootfestival
drakenbootfestival Het drakenbootfestival is een van de meest populaire en spectaculaire feesten in Zuid-China en de Chinese gemeenschappen van Draupnir
Draupnir Odins wonderring, vervaardigd door de dwergen Brok en Sindir. Gold als symbool van de vruchtbaarheid.
dream dance-religie
dream dance-religie (drumcultus, droomdansreligie) Culturele oplevingsbeweging bij verschillende Noord-Amerikaanse Indianenstammen (o.a. Chi
drie beambten
drie beambten (san-kwan; sanguan) Een drietal taoïstische godheden, die een belangrijke plaats innemen in de godenbureaucratie van het religieuze drie godsdiensten, beweging van de
drie godsdiensten, beweging van de (san-tjiau; sanjiao) Een syncretistische religieuze beweging (syncretisme = religieuze vermenging), die zich drie reinen
drie reinen (san-tj'ing; sanqing; rein, zuiver = tj'ing/qing) De drie belangrijkste godheden van het religieuze taoïsme. Zij bewonen de drie hoogste taoïstische Driekoningen
Driekoningen (Epifanie) Kerkelijke feestag op 6 jan; al in de 3e eeuw gevierd ter herdenking van de 'verschijningen' (epifanieën) van Christus: zijn Druden
Druden In de Germaanse sage kwaadaardige geesten die in de Walpurgisnacht op bezemstelen door de lucht reden en zich op de Brocken in het Harzgebergte druïden
druïden (Keltisch: dru-vid = hij die de eik kent) Keltische priesters, leermeesters en rechters. Onderhielden een cultus rond heilige plaatsen (bossen, Druzen
Druzen Islamitische sekte. De Druzen vormen een afsplitsing van de ismaielija. De beweging ontstond in het begin van de 11de eeuw in Caïro rond Dryaden
Dryaden Griekse boomnimfen. Wanneer hun leven onverbrekelijk verbonden was met de boom waarin zij woonden, heetten zij Hamadryaden.
dubbelklooster
dubbelklooster Klooster waar monniken en nonnen in één gebouw of in twee dicht bijeen staande gebouwen leefden. Kwam vanaf het begin van het duivel 1. algemeen
duivel 1. algemeen De duivel geldt algemeen als de personificatie van het slechte. Meestal wordt hij voorgesteld als een afschuwelijk monster. In de duivel 2. in beeldende kunst
duivel 2. in beeldende kunst In de beeldende kunst wordt de duivel meestal voorgesteld in de gedaante van een afzichtelijk monster, zoals bijvoorbeel
duivel 3. in literatuur
duivel 3. in literatuur Literatuur Vooral in de Middeleeuwen is het thema van de duivel in de literatuur vaak aanwezig. Bekende werken zijn o.a. de duivelsverzen
duivelsverzen In de islamitische overlevering zijn de duivelsverzen (Arab.: ajaat sjaitanijja) een valse openbaring aan Mohammed over enkele godinnen Duizend-en-een-nacht, de vertellingen van
Duizend-en-een-nacht, de vertellingen van (Arab.: alf laila wa-laila) Titel van de beroemdste Arabische verzameling sprookjes, in de vorm van Dunstan I
Dunstan I (909-988) Angelsaksisch kerkhervormer, in 960 aartsbisschop van Canterbury. Stichtte verscheidene kloosters en voerde een verzoenende Durga
Durga Moedergodin in het Indiase hindoeïsme en tantrisme, een van de gestalten van devi of shakti, het vrouwelijke principe, echtgenote van Shiva. dwergen
dwergen In de Germaanse sage aardgeesten die in vele verhalen een grote rol spelen. Zo meenden de Germanen dat het hemelgewelf door vier dwergen Ebal en Gerizim
Ebal en Gerizim Twee bergen in Palestina, resp. 940 en 881 m hoog. De bergpas ertussen heeft vanouds strategische betekenis. Ebal, ten noorden van Ebeling, Eduard Gerhard
Ebeling, Eduard Gerhard (geb. 1912) Duits luthers theoloog, hoogleraar in Tübingen en Zürich. Verwerkte in zijn theologie ideeën van Luther, Sch
ecce homo
ecce homo (Lat.: zie de mens) Woorden van Pilatus terwijl hij Jezus met de doornenkroon toont aan het volk (Joh. 19:5).
ecclesia
ecclesia 1. Volksvergadering in de Griekse stadstaten. In Athene regelde de ecclesia vanaf de 6e eeuw v.C. de buitenlandse politiek, besliste zij over ecclesiologie
ecclesiologie Leer over de Kerk (ecclesia). Sinds de Reformatie bestaan er uitgewerkte ecclesiologieën naast elkaar. De rooms-katholieke ecclesiologie Echidna
Echidna Monster uit de Griekse sage, half vrouw, half slang. Bij Typhoëus bracht ze een groot aantal andere monsters voort: Cerberus, Chimaera, Ladon, Echo (mythol.)
Echo (mythol.) Griekse bosnimf, wier liefde voor Narcissus onbeantwoord bleef, waardoor zij op een rots wegkwijnde tot alleen haar stem overbleef. echtscheiding, islamitische
echtscheiding, islamitische Het verbreken van de echtelijke verbintenis in de islam. Volgens de islamitische wetgeving kan een man zijn vrouw versto
Eckart
Eckart (Eckhardt, Eckehardt) Figuur uit de Oudduitse sage: de trouwe. Hij komt ook bij latere schrijvers voor, o.a bij L. Tieck (1773-1853).
Eddy, Mary Baker
Eddy, Mary Baker (eig. Mary Baker; 1821-1910) Amerikaanse stichteres van de religieuze leer en organisatie Christian Science. Huwde in 1877 (voor Edwards, Jonathan
Edwards, Jonathan (1703-1758) Amerikaans calvinistisch theoloog en filosoof. Stimuleerde de herleving van de Kerk in Nieuw-Engeland ('Great eenhoorn
eenhoorn Fabeldier in de gedaante van een paard met gespleten hoeven, een geitebaard, de staart van een leeuw en een rechte, lange, schroefvormige eerstelingenoffer
eerstelingenoffer Offer aan voorouders of goden, bestaande uit de eerste opbrengst van jacht, landbouw of veeteelt. Israël offerde bij het paasfeest Efeziërs, brief aan de
Efeziërs, brief aan de Brief aan de christelijke gemeente in Efeze (Klein-Azië). Waarschijnlijk geschreven door de apostel Paulus tussen 50 en 62 effatha
effatha (Aramees: word(t) geopend) Woord dat Jezus sprak bij de genezing van een dove (Marcus 7:34). In de oudchristelijke Kerk uitgesproken bij effracties
effracties (uitbrekingen) Het bevrijden van gevangenen in de Nederlanden (ca. 1550) die om godsdienstige redenen gearresteerd waren. De overheid Efraïm
Efraïm (Hebr: vruchtbaarheid) Zoon van de aartsvader Jozef, jongere broer van Manasse. Vader van de Israëlitische stam Efraïm, die woonde op het Egeria
Egeria (Aetheria) Een uit Zuid-Frankrijk of Noord-Spanje afkomstige non die omstreeks het begin van de 5e eeuw een pelgrimstocht ondernam naar Églises Wallonnes
Églises Wallonnes (Waalse gemeenten) Nederlandse Kerken, gevormd door uitgeweken Walen, vooral na de Unie van Atrecht (1579). Opvangcentra
ego-ziel
ego-ziel Godsdienstwetenschappelijke term voor het in sommige godsdiensten voorkomende beeld van de ziel als de kern van de menselijke persoonlijkheid. eigenkerken
eigenkerken (Eigenkirche) Kerken door leken op het platteland gesticht. Deze kerken waren hun eigendom, zij stelden de geestelijken aan en incasseerden eindtijd
eindtijd (einde der tijden, wereldeinde) Laatste tijdperk van de wereldgeschiedenis. Het geloof aan een eindtijd komt vooral in profetische godsdiensten Eira
Eira Een der Germaanse vrouwelijke Asen, godin van de geneeskunde. Ze kende de kracht der kruiden en kon gesneuvelden weer tot leven wekken.
El Dorado
El Dorado (Sp: de vergulde) Legendarisch oord rijk aan goud en andere kostbaarheden, dat ergens in het binnenland van Zuid-Amerika zou liggen. Electra
Electra Dochter van de Griekse held Agamemnon en Clytaemnestra. Verborg haar jonge broer Orestes tijdens de moord op Agamemnon en Cassandra Eleusinische mysteriën
Eleusinische mysteriën Cultus uit de Oudheid, gevierd te Eleusis (bij Athene) ter ere van de Griekse graangodin Demeter. De geheime riten, alleen Eleusis
Eleusis (Nieuw-Grieks: Elevsís) Stad in Griekenland ten noordwesten van Athene aan de baai van Eleusis; ca. 16.000 inw. Gelegen in een industriegebied. elf
elf Sprookjesfiguur, een goede natuurgeest; tussenwezen tussen goden en mensen, klein van gestalte, verwant aan de dwerg. Evenals de laatste vaak elfen
elfen In de Germaanse sage goede luchtgeesten, woonachtig in Alfaheim, van waaruit zij op aarde neerdaalden. Oberon was hun koning. In de Midzomernacht Eli
Eli Laatste richter van Israël (11e eeuw v.C.). Priester te Silo en opvoeder van de profeet Samuël.
Eliade, Mircea
Eliade, Mircea (1907-1986) Roemeens godsdienstwetenschapper en romanschrijver. Na een verblijf in Calcutta en de Himalaya docent in Boekarest
Eligius
Eligius (Sint-Eloy; ca. 588-660) Heilige, oorspronkelijk goudsmid, bisschop van Doornik-Noyon (ca. 640). Patroon van de goudsmeden. Populair volksheilige Elisa
Elisa ('God helpt'; 9e eeuw v.C.) Israëlitische profeet, leerling en opvolger van Elia, werkzaam in diens geest. Bewerkte de val van de dynastie van Omri.
Elohim
Elohim (Hebr.: goden) Naast Jahweh tevens de meest voorkomende naam van de God van Israël in het Oude Testament. Passages in de Pentateuch, Elyseïsche velden
Elyseïsche velden (Elysium) Verblijfplaats van de stervelingen die na hun dood door de Griekse goden werden uitverkoren. Hier leefden ze vrij van emanatie (fil.en rel.)
emanatie (fil.en rel.) De leer van de uitvloeïing der dingen uit een hoogste beginsel, de godheid.
emir
emir (lett: heerser, bevelhebber) Titel van Arabische vorsten en legeraanvoerders. Het woord emir komt behalve als zelfstandig begrip voor in de titels encycliek
encycliek Pauselijke rondzendbrief voor de rooms-katholieke Kerk, met een oordeel over religieuze en/of maatschappelijke kwesties. Het woord encycliek Endor
Endor Oud-Israëlitische plaats, ten zuiden van de berg Tabor. Koning Saul (10e eeuw v.C.) bracht daar een bezoek aan een spiritistisch medium, dat Endymion
Endymion Prins uit Elis, die door de Griekse maangodin Selene werd bemind. Zij dompelde hem in een eeuwige slaap en liet hem naar een grot op Engelbrecht van der Marck
Engelbrecht van der Marck (gest. 1369) Bisschop van Luik en aartsbisschop van Keulen. Als wereldlijk heerser (prinsbisschop) van Luik volgde engelen
engelen Engelen zijn geestelijke wezens die met name in de Bijbel voorkomen als boodschappers van God naar de mensen. Hun naam betekent dan Enlil
Enlil (Ellil) God bij de Soemeriërs en later bij de Assyriërs en Babyloniërs. Bij de Soemeriërs was Enlil het hoofd van het Pantheon; hij werd vereerd Eos
Eos Griekse godin van de dageraad, door de Romeinen overgenomen als Aurora. Ze bezat een tweespan, de paarden Phaeton en Lampus, en kondigde Epigonen
Epigonen De zonen van de Zeven tegen Thebe, die naar Thebe voeren om de dood van hun vaders te wreken. Zij namen de stad in en verwoestten haar. Epimetheus (mythol.)
Epimetheus (mythol.) Een der Titanen, broer van Prometheus en Atlas, gehuwd met Pandora.
episcopalisme
episcopalisme Opvatting in het r.-k. kerkrecht die het pausschap als erefunctie beschouwt en het hoogste gezag in de Kerk toekent aan de bisschoppen epistel
epistel (Apostel)brief.
Erato
Erato Een der negen Griekse muzen, beschermster van de liefdespoëzie. Haar attribuut was de lier, het instrument waarop de zangers zichzelf begeleidden.
Erda
Erda Germaanse godin van de aarde, werd beschouwd als de moeder van Thor (Donar).
Erebus
Erebus In de Griekse sage de verpersoonlijking van de duisternis, ook wel van de onderwereld.
Erechtheus
Erechtheus Zoon van de Griekse goden Hephaestus en Gaea, die Pallas Athene vroeg hem te willen opvoeden. Omdat Erectheus een slangegedaante erfrecht, islamitisch
erfrecht, islamitisch Het islamitische erfrecht, dat wil zeggen de verdeling van de erfenis, is in belangrijke mate gebaseerd op openbaringen (de koran) erfzonde
erfzonde Zondige toestand van de mensheid sinds de zondeval van Adam. Volgens de rooms-katholieke leer gebrek aan rechtvaardigheid en heiligheid Erichthonius
Erichthonius In de Griekse sage zoon van Dardanus, de stichter van het latere Troje en vader van Tros, naar wie de stad genoemd werd. Erichthonius Erinyen
Erinyen De drie Griekse wraakgodinnen, nl. Alecto (de nooit aflatende), Megaera (de afkeurende) en Tisiphone (de moord wrekende). Achtervolgden Eris
Eris Griekse godin van de twist, dochter van Nyx. Zij vergezelde Ares in de strijd. Bij de bruiloft van Peleus en Thetis wierp ze een gouden appel (twistappel) Ernst, Hubertus Cornelis Antonius
Ernst, Hubertus Cornelis Antonius (geb. 1917) Bisschop van Breda van 1967-1992, voordien o.a. hoogleraar in de moraalwetenschappen aan het Eros (mythol.)
Eros (mythol.) Griekse god van de liefde, zoon van Aphrodite en Ares. Zijn pijlen veroorzaakten bij goden en mensen onmiddellijke verliefdheid. D
Erymanthisch everzwijn
Erymanthisch everzwijn Dier uit de Griekse sage, dat in het Arcadisch gebergte Erymanthus de akkers verwoestte. Heracles maakte het onschadelij
Esau
Esau (Ezau) Bijbels figuur, zoon van Isaäk, stamvader van de Edomieten. Leefde lang in onmin met zijn jongere broer Jakob, die hem het eerstgeboorterecht eschatologie 1. algemeen
eschatologie 1. algemeen Eschatologie is de leer over de laatste dingen die mens of wereld te wachten staan. Bij de mens gaat het dan over voorst
eschatologie 2. eschatologie en godsdients
eschatologie 2. eschatologie en godsdients Eschatologie, de leer over de eschata of de laatste dingen die mens en wereld te wachten staan, is een eschatologie 3. het Koninkrijk Gods
eschatologie 3. het Koninkrijk Gods In het christendom komt de eschatologie voor als geloof in het komende Koninkrijk Gods, waaronder men een eschatologie 4. eschatologie en maatschappij
eschatologie 4. eschatologie en maatschappij Door bepaalde maatschappelijke ontwikkelingen kan er bij groepen een groot verlangen naar verlossing eschatologische mythen
eschatologische mythen (Gr.: eschatos = einde) Het tegendeel van kosmogonische mythen. In eschatologische mythen wordt zowel de dood als het Esjmoen
Esjmoen Genezend god, vereerd in Fenicië. Zijn eredienst werd later overgebracht naar Carthago. Nog weer later werd hij gelijkgesteld met de Griekse Essenen
Essen, Jan van (gest. 1523) Augustijner monnik in Antwerpen. Met Hendrik Voes in Brussel verbrand vanwege evangelische gezindheid: de eerste Ester
Essenen Aanhangers van een streng wettische joodse stroming in Palestina tussen 140 v.C. en 70 n.C. De naam is afgeleid van chassidiem = vromen. Essen, Jan van
Ester (Esther; Hadassa) Heldin uit het gelijknamige bijbelboek, vanwege haar schoonheid door koning Ahasverus van Perzië tot vrouw genomen. Samen Etchegaray, Roger Marie Elle
Etchegaray, Roger Marie Elle (geb. 1922) Frans kardinaal (1979) van Baskische afkomst. Van 1970-85 aartsbisschop van Marseille en van 1971-Eteocles
Eteocles Zoon van Oedipus en Jocaste. Na het vertrek van Oedipus uit Thebe besloten Eteocles en zijn tweelingbroer Polynices beurtelings te regeren. ethiek (godsd.)
ethiek (godsd.) Leer van goed en kwaad, gebaseerd op de heilige boeken van de grote godsdiensten. De rooms-katholieke ethiek of moraaltheologie etiologische mythen
etiologische mythen (verklarende mythen; etiologie = leer van de oorzaken) Volgens sommige geleerden zijn dit geen mythen in de oorspronkelijke eucharistie
eucharistie Sacrament: viering en herdenking van lijden, dood en opstanding van Jezus Christus. Bij het laatste avondmaal van Jezus en zijn leerlingen Europa (mythol.)
Europa (mythol.) Dochter van Agenor, zoon van de Griekse zeegod Poseidon. Tijdens een wandeling langs het Fenicische strand verscheen Zeus haar Europese Gemeenschap
Europese Gemeenschap (EG) 1. Sinds 1993 benaming voor de voormalige Europese Economische Gemeenschap (EEG), opgericht in 1957 door Eurus
Eurus Griekse god, verpersoonlijking van de oostenwind. Men zag hem als een onstuimige jongeman.
Eurydice
Eurydice In de Griekse sage de vrouw van de zanger Orpheus. Zij vluchtte voor de op haar verliefde Aristaeüs, trapte daarbij op een slang en werd gebeten. Eurystheus
Eurystheus Zoon van Sthenelus, koning van Argos en Mycene. Door tussenkomst van de godin Hera werd Eurystheus eerder geboren dan Heracles, Eusebius van Caesarea
Eusebius van Caesarea (ca. 260-ca. 340) Bisschop van Caesarea in Palestina vanaf ca. 315, 'vader van de kerkgeschiedenis' vanwege zijn beschri
Euterpe
Euterpe Een der negen Griekse muzen, beschermster van het fluitspel en de lyrische poëzie. Haar attribuut was de fluit.
Eva
Eva Eerste vrouw, echtgenote van Adam (Gen. 3:20); door hem zo genoemd vanwege het verband met het Hebreeuwse woord voor leven: Eva werd evangelie
evangelie (Gr.: lett.: goede boodschap) In de klassieke wereld het goede nieuws van een heraut. In de vroeg-christelijke Kerk: de eerste vier boeken evangelisatie
evangelisatie Benaming voor zending of missionering onder groepen mensen die vervreemd zijn van de Kerk. Begonnen in de 19e eeuw door de Duitse evangelische Kerken
evangelische Kerken Aanduiding van verschillende protestantse kerkgenootschappen. De Nederlandse Evangelische Kerken, zoals de Evangelische
evangelischen
evangelischen (Eng. evangelicals; Du.: Evangelikale) Protestanten, in het bijzonder christenen met een persoonlijk geloof in Christus, die de nadru
Evangelisch-Lutherse Kerk
Evangelisch-Lutherse Kerk Nederlands kerkgenootschap met ruim 10.000 leden in 1987 (in 1971 waren dat er nog 50.000). Lid van de Raad van ex voto
ex voto (wijgeschenk; Lat.: lett. op grond van gelofte) Meestal op grond van een gelofte aan God, goden of heiligen geschonken voorwerp, ter opluistering exarch
exarch Gouverneur van een afgelegen provincie van het Byzantijnse Rijk. De Exarch van Ravenna heerste van 584 tot 751 vanuit Ravenna over Byzantijns excommunicatie
excommunicatie (kerkban) Strafmiddel van de Kerk: ontneming van bepaalde rechten, bijv. deelneming aan de eucharistie (met behoud van lidmaatschap). exegese
exegese (Gr.: exègèsis = uiteenzetting) (Bijbel)tekstverklaring. Uitleg van een geschrift, bijv. van het werk van Homerus, maar ook van een modern exodus
exodus In het verhaal van de exodus, de uittocht van het joodse volk uit Egypte, vinden wij de neerslag van een historisch gebeuren dat waarschijnlijk extase
extase Ervaring van uiteindelijk niet in woorden uit te drukken innerlijke vrijheid en eenheid met God, de kosmos, enz. In veel religies op allerlei manieren extremisme, islamitisch
extremisme, islamitisch Term om die islamitische groepen te omschrijven die geweld gebruiken om hun politieke doel - een islamitische staat - te Ezechiël
Ezechiël (ca 6e eeuw v. C.) Samen met Jesaja en Jeremia wordt Ezechiël gerekend tot de grootste profeten van Israël. Het bijbelboek Ezechiël is vooral fabeldier
fabeldier Gefantaseerd dier, soms samengesteld uit onderdelen van verschillende dieren, soms gedeeltelijk dier, gedeeltelijk mens. Komt voor in mythen Fafnir
Fafnir In de Völsungensage een figuur die in de gedaante van een draak een goudschat bewaakte. Zijn broer Regin smeedde voor Siegfried een zwaard, Fama
Fama Gevleugelde Romeinse godin van het gerucht, dochter van Tellus. Bezat evenveel monden, oren en ogen als veren.
Family of Love
Family of Love (vroeger: Children of God) Religieuze beweging, voortgekomen uit de golf van Jezus-bewegingen in de VS. Gesticht in 1969 door David Farabi, al-
Farabi, al- (ca. 872-950) Islamitisch filosoof, introduceerde de aristotelische logica in de wereld van de islam. Hoewel bekend als de 'tweede Aristoteles' farizeeën
farizeeën Leden van een joodse sekte rond het begin van onze jaartelling die de mondelinge overlevering even belangrijk achtte als de geschreven wetten. Fatimah
Fa-sje
Fa-sje (Fashi, magiërs) Vervullen de rol van priesters van de Chinese volksgodsdienst; op Tai-wan worden ze ook wel 'roodhoofdpriesters' genoemd, febronianisme
Fatimah Dochter van Mohammed en Chadiedja, die trouwde met Mohammeds neef Ali ibn Aboe Talib, de vierde rechtgeleide kalief. Ze was de moeder Fatimiden
Fatimiden Islamitische sjiietische dynastie in Noord-Afrika (909-1171). De Fatimiden beschouwden zich als afstammelingen van Fatimah en Ali, respectievelijk Fatum
Fatum Bij de Romeinen een onherroepelijke beslissing van de goden. Ook de godheden van het noodlot werden wel Fatum genoemd.
fatwa
fatwa Juridische opinie in de islam. Een fatwa is de gezaghebbende uitspraak van een moefti op basis van zijn kennis van de sjaria, de islamitische wetgeving. faunen
faunen Bij de Romeinen ruige bosdemonen, zo genoemd naar de bosgod Faunus. Zij bezaten kleine hoorns, bokkepoten en een staartje. Een beroemde Faunus
Faunus In de mythologie der Romeinen een Ouditalische veld- en bosgod, beschermer van landbouw en veeteelt. Hij was verwant aan de bosgod Silvanus, Faustulus
Faustulus Legendarisch herder die volgens de Romeinen met zijn vrouw Acca Larentia de tweeling Romulus en Remus grootbracht.
febronianisme Beweging in de rooms-katholieke Kerk in het Duitse Rijk in de 18e eeuw, die de invloed van paus en curie wilde terugdringen en het feeën
feeën In de Germaanse en Keltische sage voorkomende vrouwenfiguren die de gave der voorspelling bezaten en over wonderkracht beschikten. Werden feestdagen 2. religieuze
feestdagen 2. religieuze Oorsprong De oorsprong van veel feesten moet men zoeken in de verhouding van de religieuze mens tot de natuur. De mens Feller, François-Xavier de
Feller, François-Xavier de (1735-1802) Zuid-Nederlands r.-k. geestelijke en apologeet. F. streed tegen de godsdienstige onverschilligheid. Daarbij
Fénelon, François de Salignac de la Mothe
Fénelon, François de Salignac de la Mothe (1651-1715) Frans schrijver. In 1675 werd hij tot priester gewijd, in 1689 werd hij belast met de opv
Feng- en Sjan-offers
Feng- en Sjan-offers (Feng/Shan) Plechtige Chinese staatsoffers met grote politieke betekenis, die alleen door een deugdzame keizer (een 'Vredevorst') Fen-siang
Fen-siang (Fenxiang, het verdelen van wierook) Een van de basisbegrippen van de Chinese volksgodsdienst. Het houdt het volgende in: de gelovige Fen-teng
Fen-teng (Fendeng, het verdelen of distribueren van de lampen) Een zeer belangrijk ritueel van het religieus taoïsme; het maakt gebruik van teksten Fidayan-I-Islam
Fidayan-I-Islam (Fadayan-I-Islam) Ultrarechtse islamitische organisatie in Iran die zich tegen de te ver gaande westerse invloeden keert. Aanhangers Fidelis van Sigmaringen
Fidelis van Sigmaringen (eig. Markus Roy; 1577/78-1622) Duits heilige; jurist, kapucijn. Eerste missionaris van de, ter wille van de Contrareformatie Filemon
Filemon Een van de eerste christenen in Klein-Azië (Colosse?), bekend door de kortste brief van de apostel Paulus, de 'brief aan Filemon' (61 n.C.?). filioque
filioque (Lat.: en de zoon) Theologische formulering die inhoudt dat de Heilige Geest niet alleen van de Vader, maar ook van de Zoon is uitgegaan. Filippenzen, Brief aan de
Filippenzen, Brief aan de Brief van de apostel Paulus aan de gemeente in Filippi (Macedonië; 61 n.C.?). Dit was de eerste stad in Europa waar Paul
Filippus
Filippus Een van de twaalf leerlingen van Jezus, mogelijk van niet-joodse afkomst. De 'Handelingen der apostelen' berichten over zijn missionaire werkzaamheid filosofie, Indiase
filosofie, Indiase Op de traditioneel godsdienstige teksten (Veda's, Brahmana's) en oude Indische dichterlijke speculaties (Upanisjads; 800 v.C.) gebaseerde FIS (pol.)
FIS (pol.) Het Front Islamique du Salut of Islamitisch Heilsfront (FIS) is de belangrijkste vertegenwoordiger van de Algerijnse fundamentalistische fitna
fitna Chaos of twist. In islam gaat het in de theologische betekenis om een verzoeking of verleiding afkomstig van God, die de kracht van de gelovige Fjalar en Galar
Fjalar en Galar In de Germaanse sage twee dwergen die de wijze Kvasir doodden en uit een mengsel van diens bloed en honing de dichtermede brouwden. Flacius (Illyricus), Matthias
Flacius (Illyricus), Matthias (eig. Matthias Vlasic; 1520-1575) Luthers theoloog, afkomstig uit Illyrië. Strikt verdediger van Luthers rechtvaardiging
flagellanten
flagellanten (Geselaars) Personen die psalmen biddend, liederen zingend en zichzelf geselend door het land trokken om de straffen van het naderend Fléchier, Valentin Esprit
Fléchier, Valentin Esprit (1632-1710) Frans geestelijke en redenaar. Na enige jaren retorica gedoceerd te hebben, werd hij hofprediker, in welke h
Flodoardus van Reims
Flodoardus van Reims (ca. 893-966) Frans (Latijns) historicus en dichter, studeerde te Reims, werd tot priester gewijd en was als kanunnik verbonden Flora (mythol.)
Flora (mythol.) Romeinse godin van de lente en de bloemen. Op 28 april vierde men de Floralia, een uitgelaten volksfeest. Oude Romeinse munten Fludd, Robert
Fludd, Robert (Flud, Robertus de Fluctibus; 1574-1637) Engels arts en filosoof, voornaamste occultist van de 17e eeuw. In tegenstelling tot de opkomende fluistergalerij
fluistergalerij Galerij in enkele grote kathedralen waar men, door bijzondere weerkaatsing van de geluidsgolven, een fluisterstem op grote afstand hoort, Focolarini
Focolarini Communebeweging van rooms-katholieke, Italiaanse oorsprong (It.: focolare = haardvuur, tehuis). Gesticht door Chiara Lubich in 1943, Foe-teng
Foe-teng (Fudeng, 1540-1613) F., 'Boeddha-lamp' (religieuze naam), was een boeddhistische monnik en architect uit de Chinese Ming-dynastie (1368-Folquet de Marseille
Folquet de Marseille (ook Foulques de Toulouse; 1160-1231) Middeleeuws Provençaals dichter en geestelijke. Hij verkeerde aan de hoven van vel
Fontenay
Fontenay Gehucht in het Franse dep. Côte d'Or met de voormalige cisterciënzerabdij, in 1119 gesticht door Bernardus van Clairvaux. Begin 20e eeuw formgeschichtliche Methode
formgeschichtliche Methode (vormhistorische methode) Methode van bijbelonderzoek waarbij men in de tekst literaire genres (vormen) onderscheidt, Forsete
Forsete Een der Germaanse Asen, god van vrede en eendracht, zoon van Balder. Was beschermer van het recht en wees vonnis in zijn burcht Glitnor.
Forsythe, William
Forsythe, William (geboren te New York 30-12-1949): Amerikaans choreograaf, die o.a. bij het Nederlands Danstheater bekend werd door zijn brutale, Fortmann, Henricus Martin Maria (Han)
Fortmann, Henricus Martin Maria (Han) (1912-1970) Nederlands cultuur- en godsdienstpsycholoog, hoogleraar in Nijmegen. Werk o.a. 'Als ziend
Fortuna
Fortuna Romeinse godin van het toeval en het geluk, in oorsprong vermoedelijk een vruchtbaarheidsgodin. Werd in later tijden gelijkgesteld aan de Foucauld, Charles Eugène de
Fo-t'oe-teng (Fotudeng; gest. 348 n.C.) Fo-t'oe-teng was een boeddhistische monnik uit Centraal-Azië, die ca. 310 n.C. in de Chinese hoofdstad Lojang Francisca Romana
Foucauld, Charles Eugène de (1858-1916) Frans kluizenaar. Behoorde aanvankelijk tot de trappistenorde (1886-96), trok zich als kluizenaar terug Fox, George Drayton
Fox, George Drayton (1624-1691) Engels stichter van de protestantse stroming der quakers. Vond in 1646 religieuze zekerheid in het 'inwendig licht' Fo-t'oe-teng
Francisca Romana (eig. Francesca Bussa de Lion; 1384-1440) Italiaans heilige. Aanzienlijke vrouw in Rome, gehuwd met Lorenzo de Ponziani (gest. Franciscus van Assisi
Franciscus van Assisi (1181-1226) Italiaans heilige. Beroemd geworden om het ideaal van armoede dat hij predikte en de grote liefde voor de natuur Franciscus van Sales
Franciscus van Sales (1567-1622) Rooms-katholiek heilige, afkomstig uit Sales in Savoie. Bevorderde als bisschop van Genève vanuit Annecy de
Franciscus Xaverius
Franciscus Xaverius (Francisco de Jassu y Javier; 1506-1552) Spaans jezuïet, 'apostel van Indië en Japan'. Vanaf 1542 missionaris in India, Malakka, Franck, Sebastian
Franck, Sebastian (ca. 1499-ca. 1542) Duits humanist; rooms-katholiek priester, vanaf 1525 lutheraan. Als schrijver en boekdrukker propageerde Frazer, James George
Frazer, James George (1854-1941) Brits (Schots) etnoloog en godsdiensthistoricus te Cambridge. Leerling van W. Robertson Smith. Beroemd door
Frey
Frey Een der Germaanse Asen, oorspronkelijk een Wane, zoon van Njörd en Skadi. Was licht- en zonnegod en schonk de seizoenen. Woonde in het Freya
Freya Een der Germaanse Asen, oorspronkelijk een Wane, dochter van Njörd en Skadi. Gold als Odins vrouw en was de godin van liefde, huwelijk Frigga
Frigga (Fricka) Een der Germaanse vrouwelijke Asen, nauw verwant met Freya en misschien wel identiek aan haar. Gold als vrouw van Odin en was Fulbert van Chartres
Fulbert van Chartres (ook: Fulbertus Carnotensis; ca. 960-1028) Italiaans (Latijns) theoloog en schrijver, te Reims leerling van Gerbert van Aurillac Fulgentius Ruspensis
Fulgentius Ruspensis (ook: Fulgentius van Ruspe; 467-532) Afrikaans kerkvader en (Latijns) schrijver. Hij trad toe tot de orde der augustijnen en fundamentalisme (godsd.)
fundamentalisme (godsd.) Stroming binnen diverse godsdiensten die vasthoudt aan de 'fundamentele waarheden'. Oorspronkelijk een protestantse Fürstenberg, Maximiliaan de
Fürstenberg, Maximiliaan de (1904-1988) Belgisch geestelijke. Na zijn priesterwijding in 1931 was Fürstenberg een tijdlang leraar en legeraalmoezeni
Fyne, Paschier de
Fyne, Paschier de (1588-1667) Nederlands predikant te Jaarsveld, die in 1619 wegens zijn remonstrantse sympathieën afgezet werd. Daarna predikte Gabriël
Gabriël Aartsengel die de geboorte van Johannes de Doper en van Jezus aankondigde. Ook bekend uit het boek 'Daniël'. In de islam als Djibril, brenger Gaea
Gaea (Gaia) In de Griekse sage de aarde als godin, voortgekomen uit Chaos. Uit haar huwelijk met Uranus ontstonden de Cyclopen, de Giganten, de Galaten, Brief aan de
Galaten, Brief aan de Brief van de apostel Paulus, waarschijnlijk gericht aan de christenen in Galatië, Klein-Azië (ca. 50 n.C.). Hij had in dit gebied Galinski, Heinz
Galinski, Heinz (1912-1992) Voorman joodse gemeenschap Duitsland. Galinski was sinds 1949 hoofd van de joodse gemeenschap in Berlijn en werd Gamaliël
Gamaliël Naam van drie joodse rabbijnen (tannaiem) in de eerste drie eeuwen. Het bekendst is Gamaliël de Oude (1e eeuw), de leermeester van de apostel Gambrinus
Gambrinus Legendarische figuur, patroon der brouwers. Naam komt voor het eerst in de Nederlanden voor in 1574. Is willekeurig in verband gebracht Ganymedes (mythol.)
Ganymedes (mythol.) In de Griekse sage de zoon van Tros en kleinzoon van Dardanus. Zeus beminde de schone jongeling en liet hem door een ade
gaon
gaon Hoofd van joodse academie in Babylonië tussen 600 en 1050 (de zgn. gaonitische periode, volgend op die van de saboraiem). In later tijd werden gaoniem
gaoniem Joodse geleerden die optraden tussen 600 en 1000, opvolgers van de saboraiem. Hun antwoorden op allerlei godsdienstige vragen werden Garmir
Garmir In de Germaanse sage een monsterlijke hond met twee paar ogen. Hij bewaakte de weg naar Helheim (verg. Cerberus). Bij de godenschemer
Garuda
Garuda Wezen uit de hindoemythologie, met een menselijk lichaam en de snavel en poten van een roofvogel; vorst der vogels en vijand der slangen. Gasca, Pedro de la
Gasca, Pedro de la (1485-1567) Spaans geestelijke en politicus, werd door Karel V aangewezen om de situatie in Perú tot bedaren te brengen, nadat gebed
gebed Gebed is een vorm van het heilige woord. Naast rituele handelingen, zoals het offer, is het voor de religieuze mens de aangewezen weg om contact gebedsgenezing
gebedsgenezing Genezing van ziekte tijdens of na gebed. In veel godsdiensten beoefend. Bekend uit de Bijbel (o.a. Jezus en de apostelen) en voortgezet gebedskleed, islamitisch
gebedskleed, islamitisch Kleed waarop het islamitisch gebed, de salaat, wordt verricht wanneer men niet over een speciale (schone) ruimte beschik
gebedsmantel
gebedsmantel (tallieth) Door joodse mannen gedragen kledingstuk. De kleine gebedsmantel (arba kanfot) wordt altijd gedragen, de grote thuis bij gebedsmolen
gebedsmolen In het Tibetaanse boeddhisme gebruikte metalen, houten of ivoren cilinders, gedragen door een as en gevuld met papiertjes waarop gebeden gebedsriemen
gebedsriemen (tefilliem) Leren riemen, door joodse mannen tijdens het gebed gedragen om de linkerarm en het hoofd. Er zijn doosjes aan bevestigd gebedstijden, islamitische
gebedstijden, islamitische Er zijn vijf vastgestelde tijden waarop de salaat, het rituele gebed, moet worden verricht. Het eerste gebed vindt plaats voor Geelkerken, Johannes Gerardus
Geelkerken, Johannes Gerardus (1879-1960) Nederlands gereformeerd theoloog. Door de synode van Assen in 1926 als predikant afgezet, omdat geestkinderen
geestkinderen Zielen van nog ongeboren kinderen, die op heilige plaatsen of in de hemel wachten op opname in een lichaam. Geloof in geestkinderen Gefjon
Gefjon Een der Germaanse vrouwelijke Asen, godin van de vruchtbaarheid, de reinheid en de onschuld. De Deense koningen zouden van haar afstammen.
Gelasius I (paus)
Gelasius I (paus) Paus van 492-496. Bestreed arianen, pelagianen en manicheeërs en hield vast aan het primaat van Rome boven Constantinopel. Formuleerde gelofte
gelofte Plechtige belofte aan de godheid, vaak met een eed bekrachtigd. Soms op voorwaarde dat de godheid een genezing of een andere daad verricht. geloof
geloof Geloof is een begrip dat een vertrouwensrelatie uitdrukt tussen personen ('ik geloof je'), maar meestal gebruikt men het woord in het christendom geloofsafval (islam)
geloofsafval (islam) Geloofsafval geldt binnen de islam als één van de ergste misdrijven. Op basis van de traditie van Mohammed veroordeelt de islamitische genade
genade Genade is een term die in de theologie gebruikt wordt om de goede gezindheid van God aan te duiden en de kwijtschelding van straf die hij generaal (godsd.)
generaal (godsd.) Overste van veel orden en congregaties in de rooms-katholieke Kerk. Bij de jezuïeten gekozen voor het leven, bij de meeste andere genius
genius Levensgeest van het hoofd van de familie in de Romeinse godsdienst (lett. voortbrenger). Dank zij de genius, die van goddelijke oorsprong was, Gerardus van Brogne
Gerardus van Brogne (ca. 880-959) Heilige, abt en kloosterhervormer. Stichtte in 919 op zijn landgoed Brogne bij Namen een benedictijnenklooster Gerda
Gerda In de Germaanse sage de godin van de schoonheid, vrouw van Frey.
gereformeerde Kerken 1. algemeen
gereformeerde Kerken 1. algemeen Onder gereformeerde Kerken verstaat men een aantal protestantse Kerken in Nederland die zijn voortgekomen gereformeerde Kerken 2. Afscheiding en Doleantie
gereformeerde Kerken 2. Afscheiding en Doleantie In 1816 was door koning Willem I het Algemeen Reglement voor het bestuur der Nederlandse gereformeerde Kerken 3. conflicten en afsplitsingen
gereformeerde Kerken 3. conflicten en afsplitsingen Na een periode van consolidatie (1905-1920) werden de gereformeerde Kerken in het tweede gereformeerde Kerken in Nederland
gereformeerde Kerken in Nederland Nederlands kerkgenootschap, in 1892 ontstaan uit Kerken die tijdens de Afscheiding (1834) en de Doleantie Gertrud van Helfta
Gertrud van Helfta (1256-1302) Duitse non en mystica. Haar toewijding aan het Heilig Hart is beschreven in 'Divinae pietatis'. Heilig verklaard in Gertrudis van Nijvel
Gertrudis van Nijvel (626-659) Dochter van Pippijn I van Landen. Abdis van een nonnenklooster te Nijvel (België), welke taak zij, verzwakt door Geryones
Geryones Griekse reus met drie lichamen en twee vleugels, woonachtig op het eiland Erythea (Spanje). Heracles kreeg opdracht diens runderen te h
getijden (godsd.)
getijden (godsd.) Diensten op vaste uren van de dag, tot de 13e eeuw in de kerk gehouden, daarna meer privé door de geestelijken. Er zijn: lauden getijdenboek
getijdenboek Gebedenboek voor leken, ingedeeld naar de uren (getijden) van de dag. Vooral bekend uit de Late Middeleeuwen, toen vorstelijke en Getsemane
Getsemane Olijfboomgaard op de Olijfberg ten oosten van Jeruzalem. Plaats waar Jezus bad en gevangengenomen werd. Exacte ligging onzeker: volgens geünieerden
geünieerden Met Rome herenigde oosterse Kerken. Het streven naar hereniging ontstond tijdens de kruistochten. De maronieten zijn alle geünieerd. geweten
geweten Van geweten spreekt men wanneer het bewustzijn optreedt als beoordelende instantie die eigen voorgenomen of voltrokken daden van de mens gewijde taal
gewijde taal Taal die bij godsdienstige plechtigheden gebruikt wordt. Zij verschilt meestal van de omgangstaal. Vaak bevat zij woorden die vele generaties Ghazali, Aboe Hamid Mohammed al-
Ghazali, Aboe Hamid Mohammed al- (1058-1111) Wetgeleerde, theoloog, filosoof en mysticus. Al-Ghazali werd geboren in Toes (Noordoost-Iran). ghost dance-godsdienst
ghost dance-godsdienst Godsdienst die omstreeks 1890 opkwam onder de Noord-Amerikaanse Prairie-Indianen. De aanhangers geloofden dat de Gideons International
Gideons International Vereniging van Amerikaanse zakenlieden, opgericht 1899, die gratis Bijbels plaatsen in hotelkamers, ziekenhuizen en gevangenissen. Gielen, Karel
Gielen, Karel (1914-1988) Vlaams geestelijke. In 1938 werd Gielen priester in de congregatie van de Lazaristen. In 1960 werd hij door Caritas Catolica Giganten
Giganten In de Griekse sage een reuzengeslacht, zonen van Gaea en ontstaan uit het bloed van Uranus. Hun onderbenen waren slangen. Stonden op Gijsen, Johannes Matthijs
Gijsen, Johannes Matthijs (geb. 1932) Nederlands geestelijke, in 1972 (buiten de voordracht van het kapittel om) benoemd tot bisschop van Roermond
Gilgamesj-epos
Gilgamesj-epos Het Gilgamesj-epos is een Babylonisch epos uit ca. 2000 v.C., bewerkt in de periode 1400-1500 v.C. Het is het oudste epos van de Glemp, Jozef
Glemp, Jozef (geb. 1929) Pools aartsbisschop, sinds 1979 voorzitter van de episcopale commissie voor 'Justitia et pax'. Sinds 1981 aartsbisschop van glossolalie
glossolalie (tongentaal) Een van de charismata, gaven die de Heilige Geest de gelovigen schenkt. Bekend uit het N.T., de mystiek en de pinksterbeweging. gnosticisme
gnosticisme Gnosticisme is de verzamelnaam voor een aantal godsdienstige stromingen omstreeks het begin van de jaartelling. Het woord is afgeleid god
God 1. algemeen De naam God wordt bijna uitsluitend gebruikt in jodendom en christendom. Alle eeuwen door heeft de mens zich beziggehouden God 2. godsbewijzen
God 2. godsbewijzen Het godsbewijs is geen bewijs in strikte zin, waarbij men logisch van het bekende uit concludeert dat iets onbekends (God) bestaat. God 3. drie-eenheid
God 3. drie-eenheid (triniteit) In de kerkelijke leer worden binnen de ene goddelijke natuur drie personen onderscheiden: Vader, Zoon en Heilige God 4. godsbeeld
God 4. godsbeeld De voorstelling die men van God heeft blijkt in de loop van de geschiedenis nogal eens aan verandering onderhevig geweest te zijn. God 5. godsverering
God 5. godsverering Ieder tijdperk blijkt een andere voorstelling van God te hebben gehad, zodat ook de verering van God op steeds andere wijzen godsdienst
god Het hoogste bovennatuurlijke wezen van een religie. Monotheïstische godsdiensten kennen één God, polytheïstische meer. Door mensen gedacht God 1. algemeen
God-is-doodtheologie Theologische stroming die vooral tussen 1961 en 1968 publiciteit kreeg. Volgens de godsdienstsocioloog G. Vahanian (geb.
godsdienst Godsdienst is een vrij moeilijk te omschrijven verschijnsel, dat voor bijna iedereen een andere inhoud en betekenis heeft. Hoewel godsdienst godsdienstgeschiedenis
godsdienstgeschiedenis Bestudeert het ontstaan en de geschiedenis van godsdienst in het algemeen en van afzonderlijke godsdiensten. Zo oud als
godsdienstwetenschappen 1. algemeen
godsdienstwetenschappen 1. algemeen Godsdienstwetenschappen is een verzamelnaam voor wetenschappen die vanuit hun eigen vakgebied het godsdienstwetenschappen 2. godsdienstsociologie
godsdienstwetenschappen 2. godsdienstsociologie De godsdienstsociologie is een deelwetenschap van de sociologie, met als object de godsdienst godsdienstwetenschappen 3. godsdientspsychologie
godsdienstwetenschappen 3. godsdientspsychologie Godsdienstpsychologie, een van de oudste specialisaties in de psychologie, is de wetenschap godsdienstwetenschappen 4. godsdientsfilosofie
godsdienstwetenschappen 4. godsdientsfilosofie De wijsgerige doordenking van het verschijnsel godsdienst, van de godsdienstige beleving en
godsdienstwetenschappen 5. systematische godsdienstwetenschap
godsdienstwetenschappen 5. systematische godsdienstwetenschap Een van de onderdelen van de godsdienstwetenschappen is de systematische godslamp
godslamp Lamp, die dag en nacht op olie of bijenwas brandt voor het altaar in rooms-katholieke kerken. Het licht symboliseert zowel de aanwezigheid godslastering
godslastering Zich in het openbaar smalend uitlaten over God, op een manier die krenkend is voor godsdienstige gevoelens, hetzij mondeling, hetzij godsoordeel
godsoordeel Proef waardoor men in de Oudheid en in de Middeleeuwen de schuld of onschuld van een beklaagde door goddelijke tussenkomst trachtte godsvrede
godsvrede (Lat: pax dei) Sinds de 11e eeuw door de Kerk geboden bescherming van bepaalde personen (vrouwen, kooplieden, boeren, priesters) of God-is-doodtheologie
Goede Vrijdag
Goede Vrijdag Vrijdag voor Pasen, waarop de kruisdood van Jezus wordt herdacht. Tijdens de rooms-katholieke viering, bij voorkeur om 3 uur 's middags, Golgota
Golgota (Calvarië; Aramees: schedel) Heuvel bij Jeruzalem waar Jezus is gekruisigd. Recente opgravingen wijzen er op dat deze zich niet onder de Gollwitzer, Helmut Hans
Gollwitzer, Helmut Hans (1908-1993) Duits theoloog. Gollwitzer werd in 1936 lid van de Bekennende Kirche, die weigerde zich aan het nazisme Gomarus, Franciscus
Gomarus, Franciscus (1563-1641) Nederlands theoloog, afkomstig uit Brugge, vanaf 1594 te Leiden, waar hij in conflict kwam met Arminius over
Gonzalo de Berceo
Gonzalo de Berceo (ca. 1190-na 1264) Spaans (Castiliaans) religieus dichter, de eerste die met name genoemd wordt. Behoort tot de Mester de clerecía. Gorgonen
Gorgonen Drie gevleugelde monsters uit de Griekse sage, dochters van de zeegoden Phorcys en Ceto. Het waren Euryale (Ver zwervende), Stheno Gottschalk van Orbais
Gottschalk van Orbais (ca. 805-869) Middeleeuws Saksisch (Latijns) dichter. In het klooster van Fulda werd hij opgeleid door Hrabanus Maurus,
gouden kalf (godsd.)
gouden kalf (godsd.) Afgodsbeeld dat de Israëlieten vereerden bij de berg Sinaï (Ex. 32), waar Mozes de stenen tafelen ontving. Het was van hout Gouden Roos
Gouden Roos Pauselijke onderscheiding (sinds de 11e eeuw), jaarlijks op de vierde vastenzondag, Laetare, gewijd (vandaar: Rozenzondag) en aan Gouden Tempel, bestorming van
Gouden Tempel, bestorming van Bestorming in 1984 door het Indiase leger van de Gouden Tempel in Amritsar, een heiligdom waar zich radicale Graduale
Graduale (trappenlied) Responsorium dat in de Latijnse mis gezongen wordt tussen epistel en evangelie. De naam verwijst naar de treden van de trap Graeae
Graeae Drie monsters uit de Griekse sage, dochters van de zeegoden Phorcys en Ceto, zusters van de Gorgonen. Het waren Dino (Vreselijke), Enyo grafzerk
grafzerk Een meestal vierhoekige deksteen of -plaat op een graf, waarop naam, geboorte- en sterfdatum en soms enkele feiten van het leven van de overledene Graham, William Franklin (Billy)
Graham, William Franklin (Billy) (geb. 1918) Amerikaans baptistenpredikant, die sinds 1946 groots opgezette evangelisatiecampagnes voert. Raadgever Greeve, Henri de
Greeve, Henri de (1892-1974) Nederlands rooms-katholieke pater, die als radiospreker de mensen opwekte tot naastenliefde, wat leidde tot de oprichting gregoriaans (muziek)
gregoriaans (muziek) Officiële gezongen liturgische muziek van de r.-k. Kerk. De zangen zijn eenstemmig, worden niet begeleid en zijn gebonden gregoriaanse hervorming
gregoriaanse hervorming Terugdringing van de wereldlijke invloed op kerkelijke zaken in de 11e eeuw, met name tijdens het pontificaat van paus Gregorius van Nazianzus
Gregorius van Nazianzus (329-389) Klein-Aziatisch kerkvader, ook bekend als 'de theoloog'; vriend van Basilius van Cesarea, met wie hij als heil
Gregorius van Nyssa
Gregorius van Nyssa (ca. 330-ca. 395) Klein-Aziatisch kerkvader, broer van Basilius van Cesarea en een van de 'drie grote Cappadociërs'. Bisschop Gregorius XII
Gregorius XII (eig. Angelo Corrario; ca. 1327-1417) Paus van 1406 tot 1415; beijverde zich voor herstel van de kerkelijke eenheid tijdens het Westers Gregorius XVI
Gregorius XVI (Bartolomeo Cappellari; 1765-1846) Paus van 1831-46. Behoudende paus, die o.a. de filosoof van het liberaal-katholicisme, de Franse Grendel
Grendel Een door Beowulf verslagen geweldig zeemonster, dat 's nachts opdook om mensen te roven.
Grettir
Grettir (Grid) In de Noord-Germaanse sage een reuzin, die als vrouw van Odin de moeder van Widar werd. Schonk Thor een paar ijzeren handschoenen griffioen
griffioen Gevleugeld fabeldier met het bovenlijf van een adelaar, de oren van een paard en het onderlijf van een leeuw. Bij de Grieken was hij attribuut Groote, Geert
Groote, Geert (1340-1384) Nederlands geestelijke en voorstander van kerkhervorming. Wees als kanunnik te Utrecht het kerkelijk bezit af en trad Grösz, Josef
Grösz, Josef (1887-1961) Hongaars aartsbisschop, volgde in 1948 J. Mindszenty op als hoofd van de hiërarchie. G. onderging in 1951 dezelfde actie Grote Verzoendag
Grote Verzoendag (Jom Kippoer) Joodse vastendag op de tiende dag van de zevende maand (Tisjri). De Thora (Lev. 16) schrijft voor dat de hogepriester Grouès, Henri Antoine
Grouès, Henri Antoine (Abbé Pierre; geb. 1912) Frans priester, die voor clochards en andere ontheemden bij Parijs het toevluchtsoord Emmaüs stichtte. Guardini, Romano
Guardini, Romano (1885-1968) Italiaans-Duits rooms-katholiek theoloog en filosoof, hoogleraar te München. Veel gelezen auteur van religieus-opbouwende Gudrun
Gudrun Heldin uit de Germaanse heldensage, o.a. in het 13e-eeuwse Zuid-Duitse epos Kudrun. De Gudrun-stof is verwerkt in Ariosto's Orlando. Gudrun-Gulden Vlies
Gulden Vlies In de Griekse sage de gouden vacht van de ram waarop Phrixus en Helle naar Colchis vluchtten. Hier offerde Phrixus de ram en wijdde Gulick, John Thomas
Gulick, John Thomas (1832-1923) Amerikaans theoloog en bioloog, werkte als zendeling in China en Japan. Gulick publiceerde diverse artikelen Gungnir
Gungnir Heilige speer van de Germaanse oppergod Odin, door de dwergen Brok en Sindri gemaakt uit een tak van Yggdrasill. Miste nooit zijn doel; Gurdjieff, Georges Ivanovitch
Gurdjieff, Georges Ivanovitch (ca. 1874-1949) Religieus leider, geboren in het Russisch-Turkse grensgebied uit een Griekse vader en een Armeense guru
guru Hindoe-leermeester. Tussen hem en de leerling bestaat een nauwe relatie, die eigenlijk twaalf jaar moet bestaan, maar tegenwoordig is verkort tot Gutiérrez, Gustavo
Gutiérrez, Gustavo (geb. 1928) Peruaans rooms-katholiek theoloog, hoogleraar te Lima. Belangrijk vertegenwoordiger van de theologie van de bevrijding. Gylfi
Gylfi Zweeds koning die van de Germaanse goden verhalen vernam die in de Edda zijn terug te vinden. Dit gedeelte draagt de naam 'Gylfaginning' (Het Haar, Bernard ter
Haar, Bernard ter (1806-1880) Nederlands dichter, studeerde theologie te Amsterdam en Leiden en werd in 1829 hervormd predikant. In 1843 werd Habakuk
Habakuk (7e eeuw v.C.?) Een van de twaalf kleine profeten van Israël. Waarschuwt voor de ondergang van Juda (het zuidelijke deelrijk) en verkondigt hadd
hadd (meerv.: hoedoed) Lijf- of doodstraf in de islamitische wereld. De hadd geldt voor een aantal misdrijven waarvan de bestraffing expliciet wordt Hades
Hades Griekse god van de onderwereld, zoon van Cronus en Rhea, getrouwd met Persephone. Gold als schenker van rijkdom en had zo de bijnaam hadieth
hadieth Overlevering of traditie in de islam. De hadieths vormen de basis van de soenna, naast de koran de belangrijkste bron voor de islamitische wetgeving hadj
hadj Bedevaart van moslims naar Mekka. De hadj vormt één van de zuilen van de islam. Elke moslim die hiertoe financieel en fysiek in staat is, dient Hadrianus VI
Hadrianus VI (Adrianus VI; Adriaan Floriszoon Boeyens; 1459-1523) Enige Nederlandse paus (1522-23). Leerling van de moderne devotie en leermeester Haerne, Desiderius de
Haerne, Desiderius de (1804-1890) Belgisch priester, politicus en pedagoog. Keerde zich tegen het bewind van koning Willem I en was een der ge
Hagen (mythol.)
Hagen (mythol.) In het Nibelungenlied degene die Siegfried tijdens een jachtpartij doodde, waarmee hij Siegfrieds bedrog ten opzichte van Brunhilde hagenpreek
hagenpreek Protestantse eredienst in het open veld, zoals die aan de vooravond van de Opstand in de Nederlanden werden gehouden.
Haggada
Haggada (Ook: Agada; Hebr: vertelling) Joodse bijbeluitleg in de vorm van gedachten, verhalen en gezegden. De Talmoed bestaat voor een derde deel Haggai
Haggai (ca. 520 v.C.) Een van de twaalf kleine profeten van Israël, tijdgenoot van Zacharia. Spoorde de zestien jaar tevoren uit de Babylonische Ballingschap hagiografen (joodse bijbelboeken)
hagiografen (joodse bijbelboeken) Het woord hagiografie is afgeleid van hagios (heilig) en grafein (schrijven). Zowel de joodse godsdienst als he
hagiografie
hagiografie Hagiografie is de studie en beschrijving van heiligenlevens. Christelijke hagiografen zijn in tegenstelling tot de joodse geen geschriften hagioscoop
hagioscoop (Grieks: hagios = heilig en skopein = zien, bezichtigen) Spleet of kijkgat in een pier of muur (vaak in een hoek) van het koor van een kerk, hakenkruis
hakenkruis (Ook: swastika) Oud symbool, gevormd door twee armen die aan het eind in de richting van de klok rechthoekig zijn omgebogen. Het hakenkruis halaal
halaal Toegestaan. In de islamitische wetgeving, de sjaria, is halaal het tegenovergestelde van haraam, verboden. Alles wat dus niet nadrukkelijk verboden Halacha
Halacha Het geheel van de joodse leefregels. Rabbi Judah ha-Nassi (135-217 n.C.) verzamelde ze in zijn gezaghebbende werk, de Misjna, die werd hallenkerk
hallenkerk Type kerkbouw waarbij de zijbeuken even hoog zijn als het middenschip. Het middenschip heeft derhalve geen bovenlichten en behoeft HAMAS
HAMAS HAMAS, Beweging van het Islamitisch Verzet, is de belangrijkste islamistische oppositiegroepering in de door Israël bezette Gazastrook en Hambroeck, Antonius
Hambroeck, Antonius (1607-1661) Nederlands zendeling, werd na zijn studie te Leiden predikant te Schipluiden. Sedert 1648 werkte H. als predikant hanafieten
hanafieten Islamitische madhhab of wetsschool. De hanafitische wetsschool gaat terug op de leerstellingen van Aboe Haniefa (ca. 699-767). Hanafieten hanbalieten
hanbalieten Islamitische madhhab of wetsschool. De hanbalitische wetsschool werd gesticht door Ahmad ibn Hanbal. De hanbalieten vormen de kleinste handeling
handeling Een verrichting van de mens als organisme, waarbij hij zich als zedelijk wezen betrokken kan voelen. Sommigen vatten de handeling als Handelingen der apostelen
Handelingen der apostelen (Acta Apostolorum) Boek in het Nieuwe Testament, waarin de verbreiding van het christendom van Jeruzalem tot Rome haraam
haraam Verboden. In de islamitische wetgeving staat haraam voor alles wat nadrukkelijk verboden is. Zo is het eten van varkensvlees, het drinken van Hare Krishna-beweging
Hare Krishna-beweging (Internationale Beweging voor Krishna-bewustzijn) Op het hindoeïsme gebaseerde beweging, in 1966 opgericht door Bhaktive
harem
harem In de islamitische wereld: een gedeelte van het huis waartoe de toegang verboden is, in het bijzonder het vrouwengedeelte. In rijke kringen werd Harmonia
Harmonia Dochter van de Griekse goden Ares en Aphrodite, vrouw van Cadmus, koning van Thebe. Als huwelijksgeschenk kreeg ze van Aphrodite Harnack, Adolf von
Harnack, Adolf von (1851-1930) Duits geleerde. Von Harnack heeft grote invloed uitgeoefend op het gebied van de kerkgeschiedenis en van de theologie. Harpijen
Harpijen Gevleugelde Griekse stormgodinnen. Voorgesteld als roofvogels met een vrouwengezicht. Ze verspreidden een afschuwelijke stank en verslonden Hasan
Hasan (625-669) Zoon van Fatimah en Ali ibn Aboe Talib, broer van Hoessein, kleinzoon van Mohammed, tweede imam volgens de sjia. Na de dood Healthy Happy Holy Organisation
Healthy Happy Holy Organisation (3HO) Missionaire en opvoedkundige organisatie van de sikh-religie. In 1968 in de VS gesticht door yogi Bhayan. Hebe
Hebe Griekse godin van de jeugd, dochter van Zeus en Hera. Op de Olympus schenkster aan de tafel der goden (verg. Ganymedes). Na Heracles' komst Hebreeën, Brief aan de
Hebreeën, Brief aan de Nieuwtestamentisch geschrift, waarvan alleen het slot het karakter draagt van een brief. Sinds Clemens van Alexandrië (2e Hecabe
Hecabe (Hecuba) In de Griekse sage echtgenote van Priamus, koning van Troje, moeder van Hector, Helenus, Paris, Polydorus, Cassandra en Polyxena. Hecate
Hecate Griekse godin, eerst van de voorspoed, later vooral van de toverkunst en de magie. Waarde rond over begraafplaatsen en riep geesten op om Hecatonchiren
Hecatonchiren Drie monsters uit de Griekse sage, zonen van Gaea en Uranus: Cottus, Briareus (of Aegaeon) en Gyas. Ze hadden honderd armen en Hector (mythol.)
Hector (mythol.) In de Griekse sage zoon van de Trojaanse koning Priamus en Hecabe, gehuwd met Andromache. Hector was de dapperste Trojaanse Hedwig
Hedwig (Hedvigis; 1174-1243) Duits heilige. Beierse gravin, tante van de Heilige Elisabeth van Hongarije, gehuwd met Hendrik I van Silezië, met wie Heer der dieren
Heer der dieren Vooral in de godsdiensten van Noord-Aziatische jagersvolken voorkomende god, die als heerser over de dieren wordt beschouwd.
heil
heil Wel-zijn, genezing, verlossing, meestal als gevolg van de hulp van een godheid. In de christelijke traditie worden de persoon en het levenswerk heilig jaar
heilig jaar (annus sanctus, annus jubileus, jubeljaar, gouden jaar) In 1300 door paus Bonifatius VIII ingesteld jaar, waarin men door een bezoek aan heilige ark
heilige ark Kast of nis in synagoge waar de Thora-(wets)rollen bewaard worden. Meestal voorzien van deuren en een gordijn.
Heilige Geest
Heilige Geest (Spiritus sanctus) Derde persoon van de goddelijke drie-eenheid. Al in het Oude Testament bron van inspiratie, bijv. voor profeten. Volgens heilige koe
heilige koe Heilig dier van de hindoes. In veel steden van India lopen de koeien vrij door de straten. In de oudste, Vedische godsdienst nog geslacht Heilige Land
Heilige Land Christelijke benaming voor Palestina. Jaarlijks bezoeken vele christelijke pelgrims in Israël de heilige plaatsen, zoals de Kerk der Verrijzenis Heilige Synode
Heilige Synode (ook: Allerheiligste synode) Van 1721 tot 1917 vormde de Heilige Synode, ingesteld door tsaar Peter de Grote (reg. 1682-1721), het heiligen
heiligen Heiligen is oorspronkelijk de benaming voor alle christenen. In het huidig spraakgebruik zijn het de christenen die zich op bijzondere wijze heiligen, islamitische
heiligen, islamitische Mannen en soms vrouwen worden binnen de islam op verschillende gronden als heilig beschouwd. Heiligen zijn vaak directe
heiligheid
heiligheid Mysterieuze macht, die de mens enerzijds aantrekt, anderzijds verschrikt. Belangrijk religieus begrip. De ervaring van heiligheid leidt tot Heilig-Landstichting
Heilig-Landstichting Openluchttentoonstelling bij Nijmegen over het Midden-Oosten; cultuur, flora, fauna van landen waarover in de Bijbel gesproken Heimdal
Heimdal Een der Germaanse Asen, bij wie hij om zijn wijsheid zeer gezien was. Bewaakte de regenboog Bifröst, die hij iedere dag vele malen overstak. hekserij
hekserij Verzamelnaam voor alle vormen van het geloof dat mensen elkaar met bovennatuurlijke middelen schade kunnen berokkenen. De heks is de hel 1. algemeen
hel 1. algemeen De hel is in bijna alle tradities de plaats waar de verdoemden na hun dood verblijven. Ook is het de plaats waar de duivel woont. Het hel 2. in beeldende kunst
hel 2. in beeldende kunst Nadat men in de eerste eeuwen van het christendom de hel vaak afbeeldde als de Griekse Hades, begon omstreeks 1000 hel 3. in literatuur
hel 3. in literatuur De bekendste beschrijving van de hel komt voor in de 'Divina Commedia' van Dante Alighieri (1265-1321). Daarin beschreef hij heldencultus
heldencultus Geheel van in godsdiensten aan dode (mythologische) helden of hun geesten gewijde riten en rituelen. In veel primitieve godsdiensten Helderenberg, Gery
Helderenberg, Gery (eig.Hubert Buyle; 1891-1979) Belgisch (Vlaams) geestelijke en dichter, was eerst kapelaan, daarna aalmoezenier en werd tenslotte Helena (heilige)
Helena (heilige) (ca 225-ca. 330) Moeder van keizer Constantijn. Door haar echtgenoot, keizer Constantius Chlorus in 292 om politieke redenen aan Helena (mythol.)
Helena (mythol.) Dochter van de Griekse oppergod Zeus en Leda, vrouw van de Spartaanse koning Menelaus en moeder van Hermione. De Trojaan
Helenus (mythol.)
Helenus (mythol.) In de Griekse sage zoon van de Trojaanse koning Priamus en Hecabe. Bezat de gave der voorspelling en toen de Grieken hem gevangen Heliaden
Heliaden Dochters van de Griekse zonnegod Helius. Zij treurden diep over de dood van hun broer Phaëton. Hun tranen veranderden in barnsteen, zijzelf Helius
Helius (Helios) De Griekse zonnegod, zoon van de Titaan Hyperion, broer van Eos en Semele, vader van o.a. Phaëton, Circe en de Heliaden. Vier gevleugelde, Hellen
Hellen In de Griekse sage zoon van Deucalion en Pyrrha. Beschouwd als de stamvader der Grieken, naar hem ook wel Hellenen genoemd. Zijn zonen Heltai, Gáspár
Heltai, Gáspár (1500-1574) Duits-Hongaars protestants prediker en schrijver, wiens oorspronkelijke naam misschien Caspar von Heltau was. Hij was hemel 1. in godsdiensten
hemel 1. in godsdiensten Hemel is in een aantal godsdiensten de woonplaats van de hoogste god en de verblijfplaats waar de gestorvenen in een ide
hemel 2. in beeldende kunst
hemel 2. in beeldende kunst In de vroeg-christelijke kunst werd de hemel ongeveer hetzelfde afgebeeld als het aards paradijs, met palmen of andere Hemelvaart
Hemelvaart Feest ter herdenking van Christus' hemelvaart, veertig dagen na zijn opstanding (Pasen). Hemelvaartsvoorstellingen zijn ook verbonden
Hendrik van Verdun
Hendrik van Verdun (gest. 1091) Prinsbisschop van Luik. Hoewel H. 1075 door de keizer was aangewezen tot 54e bisschop van Luik als opvolger
Hendrik van Vianden
Hendrik van Vianden (gest. 1267) Bisschop van Utrecht. Als domproost van Keulen werd H. tegen de wil van het kapittel in 1249 door paus Innocentius Henoch
Henoch Bijbelse eigennaam. Het bekendst is de nakomeling van Set, van wie wordt verteld dat hij 'wandelde met God' en op 365-jarige leeftijd (voor Hephaestus
Hephaestus (Hephaistos) Griekse god van het vuur en de smeedkunst, zoon van Zeus en Hera. Vanwege zijn mismaaktheid slingerde Zeus hem weg Heptateuch
Heptateuch Benaming voor de Pentateuch samen met de boeken Jozua en Richteren.
Hera
Hera Griekse godin van geboorte en huwelijk, zuster en echtgenote van Zeus, moeder van Ares, Hebe en Hephaestus. Zeer vereerd; heiligdommen te Heracles
Heracles Heracles is een van de belangrijkste helden uit de Griekse sagen. Reeds in zijn wieg worgde hij twee slangen. Leven Heracles was de zoon Hermaphroditus
Hermaphroditus Zoon van de Griekse goden Hermes en Aphrodite. Wees de liefde van de bronnimf Salmacis af, waarna de goden op haar verzoek hermeneutiek 1. algemeen
hermeneutiek 1. algemeen Hermeneutiek is de wetenschap die zich bezighoudt met het vertalen en uitleggen van geschriften en de uitgangspunten hermeneutiek 2. theologie
hermeneutiek 2. theologie In de theologie neemt de hermeneutiek een bijzondere plaats in. Oorspronkelijk verstond men er de leer der vertolking Hermes Trismegistos
Hermes (mythol.)
Hermes (mythol.) Griekse god, zoon van Zeus en Maia, een dochter van Atlas. Boodschapper der goden, beschermer van de kudden en van de koophandel, Hermione
Hermes Trismegistos (Gr.: 'de driemaal grote Hermes') Legendarische incarnatie van de Egyptische god Thoth, die onder deze naam opgevat word
Hermione Dochter van de Spartaanse koning Menelaus en Helena. Ze was met Orestes verloofd, maar Menelaus schonk haar aan Neoptolemus, de zoon hernhutters
hernhutters De hernhutters zijn een in 1457 gesticht christelijk kerkgenootschap, dat een belangrijke taak op het gebied van de zending vervult. Het Hero en Leander
Hero en Leander Liefdespaar uit de Griekse sage. Hero was priesteres van Aphrodite in Sestus aan de Hellespont, Leander woonde in Abydos, aan Herodes Antipas
Herodes Antipas (20 v.C. - 39 n.C.) Bestuurder (tetrarch) van Galilea en Perea, zoon van Herodes I. Huwde zijn schoonzuster Herodias wat de verontwaardiging heroën
heroën (Grieks: helden) Vanwege hun heldendaden bijzonder vereerde voorvaderen van de Griekse volksgodsdienst. Meestal van plaatselijk belang; Hesperiden
Hesperiden Vier dochters van de Titaan Atlas, die een wonderboom bezaten waaraan gouden appels groeiden die eeuwige jeugd verschaften. Deze Hestia
Hestia Griekse godin van het gezin en het haardvuur, dochter van Cronus en Rhea. In het Prytaneum (bestuursgebouw) der Griekse steden brandde heterodoxie
heterodoxie Tegengestelde van orthodoxie, dus: niet recht in de leer zijn, verzamelnaam voor ketterijen. Voor de oosterse Kerken al die kerken die Heuschen, Josephus Maria
Heuschen, Josephus Maria (geb. 1915) Belgisch rooms-katholiek geestelijke, van 1967-1989 bisschop van Hasselt. Voordien docent bijbelwetenschappe
Hicks, Edward
Hicks, Edward (1780-1849) Amerikaans primitief schilder, quakerpredikant en rijtuigmaker uit Pennsylvania. Hij werd vooral bekend als schilder van hidjra
hidjra Emigratie van Mohammed en enkele volgelingen uit het vijandige Mekka naar Medina in 622, na een verzoek van enkele inwoners van deze stad Hiërarchie van 1559
Hiërarchie van 1559 Kerkelijke indeling van de Nederlanden afgekondigd door de pauselijke bul Super Universas (1559). Er kwamen drie aartsbisdommen hiëroduul
hiëroduul (Grieks: tempelslaaf) Tempeldienaar in het Nabije Oosten, waarschijnlijk het eerst optredend in Syrië of Fenicië. Inwoners van een onderworpen Hieronymus
Hieronymus (ca. 342-420) Kerkvader en heilige. Al vroeg asceet in Aquileia (Noord-Italië); later kluizenaar in Syrië en vervolgens secretaris van paus Hildebert
Hildebert (1056-1133) Frans theoloog en (Latijns) dichter. Na een werelds leven werd hij in 1085 hoofd van de domschool te Le Mans, waar hij in 1095 Hildegard van Bingen
Hildegard van Bingen (1098-1179) Duits abdis, mystica, geleerde, dichteres en componiste. De Benedictijner abdis was stichtster van de kloosters
Hillel
Hillel Joods schriftgeleerde in Palestina ten tijde van Herodes I (reg. 37-4 v.C.). Stichtte een wetsschool, waarin een begin gemaakt werd met het optekenen Himmer, Charles-Marie
Himmer, Charles-Marie (1902-1994) Waals geestelijke. Himmer werd tot priester gewijd in 1926 en drie jaar later werd hij docent filosofie aan het hinayana
hinayana (lett.: 'het kleine voertuig' naar de verlossing) Een van de hoofdstromingen van het boeddhisme, vertegenwoordigd op Sri Lanka en in Zuidoost-hindoeïsme 1. algemeen
hindoeïsme 1. algemeen Het hindoeïsme is een van de oudste en grootste godsdiensten ter wereld. Het hindoeïsme heeft geen duidelijke stichter e
hindoeïsme 2. basisideeën
hindoeïsme 2. basisideeën Op buitenstaanders komt het hindoeïsme over als een onsamenhangende mengeling van de meest uiteenlopende opvattingen hindoeïsme 3. hindoeisme en maatschappij
hindoeïsme 3. hindoeisme en maatschappij Het is maar de vraag of het hindoeïsme wel als een godsdienst in de westerse zin van het woord kan hindoeïsme 4. ontwikkeling
hindoeïsme 4. ontwikkeling De oudst bekende cultuur uit de geschiedenis van het Indiase subcontinent is de Indusbeschaving, waarvan de bloeitijd hindoeïsme 5. stromingen
hindoeïsme 5. stromingen Het aantal stromingen binnen het hindoeïsme is enorm groot. Het staat elke hindoe min of meer vrij een god(in) naar eige
hindoeïsme 6. goden
hindoeïsme 6. goden De hindoeïstische godenwereld is omvangrijk en schijnbaar chaotisch. Op dorpsniveau worden overal in India lokale goden
hindoeïsme 7. gebruiken en opvattingen
hindoeïsme 7. gebruiken en opvattingen Het hindoeïsme is een weinig georganiseerde godsdienst. De regels waaraan een goede hindoe zich dient Hippocrene
Hippocrene Bron aan de noordzijde van de Helicon, ontstaan door een hoefslag van Pegasus. Het bronwater bracht dichterlijke vervoering.
Hippolyte
Hippolyte Koningin der Amazonen, vrouw van Theseus. Kreeg van Ares een gordel, die Heracles voor Eurystheus' dochter Admete moest bemachtigen. Hippolytus
Hippolytus Zoon van de Griekse held Theseus. Als jager vereerde hij Artemis, maar verwaarloosde Aphrodite, waardoor deze Hippolytus' stiefmoeder historisch-kritisch bijbelonderzoek
historisch-kritisch bijbelonderzoek Exegetische methode, waarvoor de eerste aanzetten zijn te vinden bij humanisten uit de 16e eeuw zoals Erasmus. hoca
hoca (Arab.: hodja) Turkse benaming voor godsdienstleraar of gebedsvoorganger. Een hoca behoort tot een lager niveau van oelema. Hij of zij heeft Höder
Höder Een der Germaanse Asen, blinde zoon van Odin en Frigga, god van de duisternis en de winter. Door Loki's schuld doodde hij onwetend zijn hodjatoelislam
hodjatoelislam (lett.: autoriteit van de islam) Sjiitische erebenaming voor een moedjtahid, een godsdienstgeleerde.
Hoedemaker, Philippus Jacobus
Hoedemaker, Philippus Jacobus (1839-1910) Nederlands Hervormd theoloog, van 1880-88 hoogleraar aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Bestreed Hoeng Sioe-tsj'wan
Hoeng Sioe-tsj'wan (Hung Xiuquan; 1814-1864) Chinees religieus en politiek leider van de T'ai-p'ing-beweging, die omstreeks het midden van de Hoessein
Hoessein (626-680) Zoon van Fatimah en Ali ibn Aboe Talib, kleinzoon van Mohammed, derde imam volgens de sjia. In tegenstelling tot zijn broer Höffner, Joseph
Höffner, Joseph (1906-1987) Duits geestelijke en geleerde. Vanaf 1969 aartsbisschop van Keulen en kardinaal, voorzitter van de Duitse bisschopsconferentie. Hofmann, Melchior
Hofmann, Melchior (M. Hoffmann; ca. 1500-ca. 1543) Duits doopsgezind prediker; bereisde na 1530 vanuit Straatsburg Oost-Friesland en Holland, hogepriester
hogepriester Hoogste priester in rang. Een dergelijke rangorde bestond in het oude Egypte, waar de priesters fungeerden als bestuursambtenaren van Holda
Holda Germaanse godin van geboorte en dood. Ze begeleidde Odin op zijn Wilde Jacht en woonde in een door een haan bewaakte berg.
Hollandse Missie
Hollandse Missie De rooms-katholieke Kerk in de Noordelijke Nederlanden in de periode 1580-1853, toen deze niet door eigen bisschoppen werd hoofddoek (islam)
hoofddoek (islam) Doek ter bedekking van het hoofdhaar en soms (een deel van) het gezicht van vrouwen. In de westerse beeldvorming staat de hoofddoek Hooglied
Hooglied Bijbelboek in het Oude Testament. Verzameling liefdesliederen of bruiloftszangen, volgens de omstreden traditie geschreven door Salomo. hoop
hoop Hoop is eenvan de christelijke deugden. De hoop wordt gekenmerkt door zekerheid en onzekerheid, omdat zij gericht is op een toekomst die m
Hoorn des overvloeds
Hoorn des overvloeds Gebogen hoorn die overloopt met vruchten en korenaren. Komt veel voor als motief in de kunst en de architectuur. Toonbee
Horen
Horen (Horae) Griekse godinnen van de jaargetijden, dochters van Zeus en Themis. Openden en sloten hemelpoorten en spanden de paarden voor de horizontalisme
horizontalisme Horizontalisme is een term die gebruikt wordt voor theologische opvattingen die beweren dat men God vooral in de eigentijdse wereld Horrocks, Jeremiah
Horrocks, Jeremiah (ca. 1619-1641) Engels predikant en amateur-astronoom, nam als eerste een Venusovergang waar (24 november 1639), die hij
Hosanna
Hosanna (Osanna; Hosianna) In het Oude Testament een bede om hulp (Red mij), in het Nieuwe Testament tevens blijk van hulde (Jezus' intocht in hostie
hostie (Lat.: hostia, slachtoffer) Plat, rond schijfje brood (ouwel), gebruikt in de eucharistie. Gebakken uit ongegist (rooms-katholiek) of gegist (oosterse Huard, Jean
Huard, Jean (geb. 1928) 104e bisschop van Doornik (Tournai). Volgde in 1977 C.-M. Himmer op. Daarvoor theologisch docent te Aalst, Doornik Hubertus
Hubertus (gest. 727) Belgisch heilige. Bisschop van Tongeren (of Maastricht). Verplaatste zijn zetel naar Luik. 'Apostel van de Ardennen' en patroon hugenoten
hugenoten Benaming voor de Franse protestanten, volgelingen van Calvijn, met name in de 16e en 17e eeuw. Zij hadden vooral aanhang onder de Humanae vitae
Humanae vitae Encycliek van paus Paulus VI van 25 juli 1968; bevat een veroordeling van geboorteregeling (behalve door periodieke onthouding), Humani generis
Humani generis Encycliek van paus Pius XII van 12 aug 1950. Bevat een veroordeling van existentialisme, evolutionisme en nieuwere theologische Humanistisch Verbond, Het
Humanistisch Verbond, Het Humanistisch Verbond is een levensbeschouwelijke organisatie die het humanisme verbreidt. Het humanisme in deze Humbertus
Humbertus (gest. 1061) Rooms-katholiek geestelijke, afkomstig uit Lotharingen. Kardinaal (1050), bisschop van Silva Candida en een van de belangrijkste Hume, George Basil
Hume, George Basil (geb. 1923) Engels rooms-katholiek geestelijke, sedert 1976 aartsbisschop van Westminster en kardinaal. Daarvoor benedictijner hunebed
hunebed Grafmonument bestaande uit grote zwerfkeien. Hunebedden zijn vanaf ca. 3000 v.C. gebouwd in Noord- en Zuidwest-Europa. Vroeger dacht hussieten
Hus, Johannes (Jan) (ca. 1370-1415) Boheems priester die vanwege zijn kritiek op de Kerk als ketter werd verbrand. Bestreed vooral de macht van Hutter, Jakob
hussieten Aanhangers van Jan Hus (ca. 1370-1415), een hervormingsgezind prediker in Praag. Hij deed aanvallen op de machtsaanmatiging van de Hus, Johannes (Jan)
Hutter, Jakob (gest. 1536) Uit Tirol afkomstig doopsgezind leider in Moravië. Zijn gemeenten (Huttersche Brüder) bezaten een communistische organisatievorm, huwelijk, islamitisch
huwelijk, islamitisch Het islamitisch huwelijk wordt gesloten door middel van een contract tussen de bruidegom en de huwelijksvoogd van de bruid. Hyacinthus
Hyacinthus In de Griekse sage een schone jongeling die de liefde opwekte van Apollo. Deze doodde hem onbedoeld met een discusworp. Uit zijn bloed Hydra van Lerna
Hydra van Lerna In de Griekse sage een negenkoppige waterslang, die in de moerassen bij Lerna (Argolis) leefde. Heracles moest hem verslaan en Hygieia
Hygieia Griekse godin van de gezondheid, dochter van Aesclepius. Afgebeeld met een schaal waaruit ze een slang laat eten. Haar naam leeft voort in Hypnus en Thanatus
Hypnus en Thanatus Griekse goden van resp. de slaap en de dood. Het waren broers en ze stonden in dienst van Hades. Bij Hypnus' paleis in de onderwereld Ibn Mas'oed
I.N.R.I. Eerste letters van de Latijnse woorden Iezus Nazarenus Rex Iudaeorum (Jezus de Nazarener - of van Nazareth - de koning der joden), die ook jaartelling, islamitische
Ibn Mas'oed (Ibn Mas'ud) Een van de eerste bekeerlingen tot de godsdienst der islam, en een gezel van de profeet Mohammad. In de tijd van de grote Ibn Taimijja
Ibn Taimijja (1263-1328) Wetgeleerde en theoloog. Ibn Taimijja werd geboren in Harraan, in het tegenwoordige Zuidoost-Turkije, en bracht het grootste Ibrahiem
Ibrahiem Ibrahiem (Abraham) is een belangrijk profeet in de islam. Hij geldt niet alleen als de aartsvader van de joden, maar ook als die van de Arabieren. Ida
Ida In de Griekse sage zowel de berg op Kreta waar Zeus zou zijn opgevoed, als een berg in de omgeving van Troje, waar Paris het oordeel uitsprak idjmaa
idjmaa In de islam: consensus. In principe duidt idjmaa' op de consensus van de gehele islamitische gemeenschap. In de fiqh, rechtswetenschap, gaa
idjtihaad
idjtihaad In de islam: onafhankelijk oordeel van een wetgeleerde. De idjtihaad is de tegenpool van taqlied, de strikte navolging van eerdere wetgeleerden. Idomeneus
Idomeneus Koning van Kreta, kleinzoon van Minos. Voor Troje vocht hij met een eigen leger aan de zijde der Grieken. Op zijn thuisreis werd hij overvallen Iduna
Iduna Een der Germaanse vrouwelijke Asen, godin van de eeuwige jeugd en de onsterfelijkheid, vrouw van Braga. Op een gouden schaal bewaarde Ied al-adha
Ied al-adha (Tu.: kurban bayram) Offerfeest (ook wel grote feest genoemd) aan het einde van de hadj, dat in de gehele islamitische wereld wordt gevierd. Ied al-fitr
Ied al-fitr (Turks: Bairam) Feest aan het einde van de maand ramadan ter ere van het breken van de vasten. Ied al-fitr (ook wel kleine feest genoemd) Ignatius van Antiochië
Ignatius van Antiochië (ca. 35-ca. 107 n.C.) Bisschop van Antiochië in Syrië, een van de 'apostolische vaders'. Stierf als martelaar in Rome. Bekend Ignatius van Loyola
Ignatius van Loyola (1491-1556) Spaans-Baskische ordestichter. In de 16e eeuw en ook daarna heeft hij grote invloed gehad op Kerk en wereld. Ignatius ijsheiligen
ijsheiligen Drie dagen in de maand mei, waarop volgens de volksweerkunde vaak kou en vorst voorkomen. Genoemd naar de heiligen Pancras, Servaas imam
imam De titel imam kent in de islam twee betekenissen, namelijk religieus-politiek leider en gebedsvoorganger. In de soennitische islam was imam iman
iman (Arab.: geloof) Islamitische uitdrukking voor geloof in de betekenis van vertrouwen (in Allah met name) en van geloofsinhoud. Het islamitische Immanuël
Immanuël (Hebr.: God met ons) Naam van een kind, van wie de profeet Jesaja de geboorte aankondigt aan koning Achaz van Juda (ca. 702 v.C.). De improperia
improperia (Latijn: verwijt) Benaming van het gregoriaanse gezang dat op Goede Vrijdag tijdens de namiddagdienst wordt gezongen. De tekst is o.a. In Hoc Signo Vinces
In Hoc Signo Vinces (IHSV; Lat.: In dit teken zult ge overwinnen) Vertaling van de Griekse woorden die Constantijn I de Grote in 312 volgens Eusebius Inayat Khan, Hazrat
Inayat Khan, Hazrat (1881-1927) Indiaas musicus, stichter van de soefibeweging. Bracht als lid van een islamitische mystieke orde in 1910 het soefisme incarnatie
incarnatie (vleeswording) Blijvende verschijning van god of goddelijke macht op aarde in de gedaante van een mens of een dier. In vrijwel alle religies, independenten
independenten Engelse protestanten, behorend tot de dissenters, die streefden naar een grote zelfstandigheid van de plaatselijke gemeente. Oliver Cromwell Index (godsd.)
Index (godsd.) (Index librorum prohibitorum) Door de rooms-katholieke Kerk vastgestelde lijst van boeken waarvan het lezen, bewaren of verkopen indjil
indjil Islamitische aanduiding voor evangelie. Een boek dat door Allah aan Jezus zou zijn gegeven, bestaande uit de vier evangeliën of het NT. In de Indra
Indra Belangrijkste godheid van de Veda's. Hemel- en stormgod, nationale oorlogsgod van de Ariërs, die vanuit het noorden binnendrongen en grote Innocentius I
Innocentius I Paus van 401 of 402-417. Bevorderde het gezag van de bisschop van Rome in de wereldkerk. Vrijwaarde de kerken van Rome van plundering Innocentius III
Innocentius III Met Innocentius III (1160-1216; paus 1198-1216) bereikte het middeleeuwse pausdom een toppunt van macht en prestige. Doordat inquisitie
inquisitie De inquisitie was een kerkelijke rechtbank, opgericht om het hoofd te bieden aan afwijkende geloofsovertuigingen. De ketters werden soms Instituut voor Evangelisatie
Instituut voor Evangelisatie Nederlandse evangelisatie-instelling; niet gebonden aan een bepaalde Kerk, evangelisch ingesteld. Opgericht in 1968 interludium
Inter-Kerkelijke Omroep Nederland (IKON) Nederlandse omroeporganisatie die sinds 1976 in opdracht van een negental kerken radio- en tv-programma's Inwendige Zending
interludium (Lat.: tussenspel) Door de organist tijdens de eredienst te improviseren tussenspel als verbindende schakel tussen twee psalm- of koraalverzen. International Council of Christian Churches
International Council of Christian Churches (ICCC) Oecumenisch wereldverband van hoofdzakelijk protestantse Kerken. In 1948 opgericht in Amsterdam Inter-Kerkelijke Omroep Nederland
Inwendige Zending (Innere Mission) In Duitsland ca. 1850 ontstane actie om marginale kerkleden te behouden of terug te winnen d.m.v. prediking, Io (mythol.)
Io (mythol.) In de Griekse sage een dochter van Inachus, koning van Argos, en bemind door Zeus. Hera veranderde haar in een koe en liet haar door
Iphigenia
Iphigenia In de Griekse sage dochter van Agamemnon en Clytaemnestra. Een orakeluitspraak dwong haar vader haar in Aulis aan Artemis te offeren, Irenaeus
Irenaeus (ca. 140-ca. 202) Belangrijk theoloog uit de vroeg-christelijke tijd. Als bisschop van Lyon werd hij bekend om zijn strijd tegen het gnosticisme. Iris (mythol.)
Iris (mythol.) Griekse godin van de regenboog, dochter van de Titaan Thaumas en de Oceanide Electra.
Isa
Isa Isa (Jezus) is een belangrijke profeet in de koran. Ook de koran gebruikt de titel messias (masieh), vermeldt de maagdelijke geboorte van Isa uit Isaak
Isaak (Isak) De aartsvader Isaak (Griekse uitspraak voor het Hebreeuwse Jitschak) was de tweede zoon van Abraham en de enige van Sara en Abraham Isaï
Isaï (Jesse) Vader van de Israëlische koning David (reg. ca. 1000-960 v.C.), een welgestelde boer met zeven (of acht) zonen (1 Sam. 16), kleinzoon Isidorus van Sevilla
Isidorus van Sevilla (ca. 560-636) Spaans (Latijns) schrijver en geleerde, vanaf 599 aartsbisschop van Sevilla. Was een groot, universeel geleerde Isis
Isis Egyptische godin, zuster en echtgenote van Osiris, symbool van Moeder Aarde. Wekte haar vermoorde echtgenoot weer tot leven. Later in de hellenistische Isjtar
Isjtar (Soemerisch: Inanna) Voornaamste Assyrisch-Babylonische godin, echtgenote van de hoofdgod Anu. Godin van vruchtbaarheid en oorlog. In islam 1. algemeen
islam 1. algemeen De islam is een monotheïstische godsdienst met ca. 550 miljoen volgelingen; hij is zeer verwant met de beide andere monotheïstische islam 2. ontstaan
islam 2. ontstaan De islam is ontstaan als gevolg van de prediking van Mohammed (570-632), waarvan de hoofdlijnen te vinden zijn in de Koran, islam 3. expansie
islam 3. expansie Mohammeds dood in 632 leidde tot twee problemen voor de jonge gemeenschap: de kwestie van de opvolging en het gevaar van
islam 4. geloofsleer
islam 4. geloofsleer De essentie van de islamitische geloofsleer is het geloof in de ene, ondeelbare God, Allah, die op de Laatste Dag over ieder mens islam 5. stromingen en sekten
islam 5. stromingen en sekten De islam kent een aantal stromingen en sekten. Het ontstaan van sekten in de islam is nauw verbonden met de politiek-islam 6. cultus en feestcyclus
islam 6. cultus en feestcyclus De feesten van de islam en het vasten in de maand Ramadan vallen niet samen met bepaalde seizoenen. Aangezien islam 7. islamitisch recht
islam 7. islamitisch recht De islamitische wetgeving, de sjaria, omvat naast de geloofsleer ook de regels voor het maatschappelijke leven. De sjaria islam 8. politieke en maatschappelijke betekenis
islam 8. politieke en maatschappelijke betekenis De islam en de nationale staat leven principieel op gespannen voet met elkaar. De nationale staat islam 9. islamitisch fundamentalisme
islam 9. islamitisch fundamentalisme Sinds het begin van de jaren zeventig is vrijwel overal in de islamitische wereld sprake van groeiende invloed islamiet
islam, lokale Vormen van islamitische opvattingen en populaire geloofsbeleving die afwijken van de formele of schriftuurlijke islam en sterk verweven islam, vrouw in denmoe
islam, vrouw in denmoe Over de rol en positie van vrouwen wordt binnen de islam zeer uiteenlopend gedacht. In islamitische kringen wordt wel aa
islam, zuilen van de
islam, zuilen van de Vijf basisplichten die elke moslim moet nakomen. Deze zuilen zijn de geloofsbelijdenis (sjahaada), het gebed (salaat), het geven Ismaël
islamiet Westerse term, afgeleid van het woord 'islam', om belijders van de islamitische religie aan te duiden. Aangezien moslims zelf alleen de term islamitisch bankieren
islamitisch bankieren Banksysteem waarbij het gebruik van rente, gezien het islamitische verbod hierop, vermeden wordt. In plaats van rente wordt islamitisch godsdienstonderwijs in Nederland
islamitisch godsdienstonderwijs in Nederland Islamitisch godsdienstonderwijs in Nederland wordt op verschillende manieren verzorgd. De moskee, islamitisch modernisme
islamitisch modernisme Eind 19de eeuw ontstane stroming binnen het islamitische denken, die een tussenweg probeerde te bewandelen tussen volled
Islamitische Conferentieorganisatie
Islamitische Conferentieorganisatie (OIC) De Islamitische Conferentieorganisatie is een samenwerkingsorgaan van islamitische landen, waarbij vrijwel Islamitische Ontwikkelingsbank
Islamitische Ontwikkelingsbank (IDB) In 1973 opgerichte internationale islamitische bank en internationaal zakaat-fonds met als hoofddoel het bevordere
islamitische organisaties in Nederland
islamitische organisaties in Nederland Nederland telt een groot aantal islamitische organisaties. De eerste kwamen voort uit de noodzaak activiteiten Islamitische Raad Nederland
Islamitische Raad Nederland (IRN) Landelijke islamitische organisatie, opgericht in 1990. De IRN, Islamitische Raad Nederland, beoogt een landelijk
Islamitische Revolutie
Islamitische Revolutie Het ten val brengen van het bewind van Mohammed Reza Sjah Pahlavi en het aan de macht komen van een islamitisch regime islamitische scholen in Nederland
islamitische scholen in Nederland Bijzondere scholen in Nederland op islamitische grondslag. In 1988 werden de eerste twee basisscholen geope
islamologie
islamologie Studie van de islam en de islamitische wereld. De studierichting islamologie is in de praktijk vaak een onderdeel van instituten die zich islam, lokale
Ismaël Bijbelse figuur, oudste zoon van de aartsvader Abraham en de slavin van zijn vrouw, Hagar (Gen. 16); in de joodse traditie stamvader van de Ismaïel (zoon van Ibrahiem)
Ismaïel (zoon van Ibrahiem) Arabische naam voor Ismaël, zoon van de Arabische stamvader Ibrahiem (Abraham). Net zoals de Bijbel bevat de Koran ismaïelijja
ismaïelijja Sjiitische stroming. De ismaïelija komt voort uit een groep aanhangers van de ahl al-bait, de familie van de profeet, die meenden dat de zesde Israël ben Eliezer
Israël ben Eliezer (titel: Baäl Sjem Tov = Besjt; ca. 1700-1760) Oostpoolse jood, stichter van de mystieke stroming van het chassidisme. De boeiende Issakar
Issakar (Issaschar) Bijbelse figuur; negende zoon van de aartsvader Jakob en diens vrouw Lea. Zijn nakomelingen, de stam Issakar, vestigden zich in Ixion
Ixion In de Griekse sage koning der Lapithen, vader van de Centauren. Doodde zijn schoonvader Deioneus, maar Zeus vergaf hem deze daad en liet Izebel
Izebel Dochter van de koning van Tyrus, huwde met Achab, de koning van Israël. Bevorderde afgoderij van de vruchtbaarheidsgod Baäl wat tot een I.N.R.I.
jaartelling, islamitische De islamitische jaartelling start in het jaar 622, toen Mohammed naar Medina trok, de zogenaamde hidjra. De islamitische Jabbok
Jabbok (Nahr ez-Zerqa) Oostelijke zijrivier van de Jordaan (Israël), ca. 100 km lang. Bij het oversteken van deze rivier streed de aartsvader Jakob bij Jacobus van Vitry
Jacobus (apostel) Een van de twaalf apostelen, broer van de apostel Johannes, een van de zonen van de visser Zebedeüs, die door Jezus 'zonen van Jade Keizer
Jacobus van Vitry (ca. 1165-1240) Frans theoloog en (Latijns) historicus. Hij studeerde te Parijs, waarna hij geestelijk leider werd van Maria van Oignies, Jacobus (apostel)
Jade Keizer Benaming van Ju Hwang, de belangrijkste taoïstische godheid; jade symboliseert de absolute zuiverheid. Belast met de hemelse ambtenarij Jafet
Jafet Zoon van Noach, volgend op Sem en Cham (Gen. 5), stamvader van de volken van het Noorden (Gen. 10).
Jager, Okke
Jager, Okke (1928-1992) Nederlands gereformeerd predikant, wetenschappelijk medewerker aan de Theologische Hogeschool in Kampen, schrijver Jahweh
Jahweh (Jehovah) De God van Israël, in het Hebreeuws geschreven met vier medeklinkers: JHWH, het zgn. tetragrammaton. Betekenis: 'Ik ben, die jaïnisme
jaïnisme Het jaïsnisme is een Godsdienst in India, in de 5e eeuw gesticht door Vardhamana, die door zware ascese en meditatie erin geslaagd zou zijn Jakob
Jakob De aartsvader (stamvader van Israël) Jakob was een zoon van Isaak. Het levensverhaal van deze stamvader wordt verteld in Genesis 25 tot 50. Jakobus de Rechtvaardige
Jakobus (zoon van Alfeüs)
Jakobus (zoon van Alfeüs) Apostel, leerling van Jezus over wie verder niets bekend is.
Jakobus de Rechtvaardige Een van de 'broers van Jezus', die na diens opstanding de gemeente van Jeruzalem leidde (Hand. 12:17). Schreef mogelijk
Jan V van Virneburg
Jan V van Virneburg (1320-1371) Bisschop van Utrecht van 1364-71. Zijn bestuur was zwak: hij kon zich niet handhaven tegenover het kapittel (voorloper jansenisme
Jansen, Cornelius (Jansenius; 1585-1638) Zuid-Nederlands theoloog, hoogleraar te Leuven en bisschop van Ieper. Zijn belangrijkste boek, 'Augustinus' Januarius
jansenisme Het jansenisme was een religieuze beweging die in de 17e eeuw in Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden ontstond. Het kenmerkte zich Jansen, Cornelius
Januarius (San Gennaro; Ianuarius; 3e/4e eeuw n.C.) Italiaans heilige; als bisschop van Benevento tijdens een christenvervolging ca. 305 te Napels
Janus (mythol.)
Janus (mythol.) Romeinse god van de deuren en stadspoorten en van het begin en het einde. Hij zag in het verleden en de toekomst en werd derhalve Jason
Jason Held uit de Griekse sage, zoon van Aeson en Alcimede in Iolcus (Thessalië). Aeson werd door zijn broer Pelias verdreven, Jason werd door zijn Jayavarman
Jayavarman (Djayavarman) Naam van een aantal god-koningen in Zuidoost-Azië, o.a.: Jayavarman II (ca. 770-850), stichter van het Khmer-rijk in Jehova's Getuigen
Jehova's Getuigen Jehova's Getuigen zijn leden van een religieus genootschap dat in 1884 werd opgericht. Zij geloven in een spoedig einde van deze Jehu
Jehu (reg. ca. 841-814 v.C.) Koning van Israël (noordelijk deelrijk). Roeide de dynastie van Omri uit en maakte een eind aan de verering van Baäl. Jepifani de Wijze
Jepifani de Wijze (Epifani; gest. 1420) Russisch monnik. Bekend als schrijver van twee heiligenlevens, een over Stefan, bisschop van Perm, en een Jeremia
Jeremia Jeremia (ca. 645-ca. 587 v.C.) was een bijbels profeet wiens optreden in Juda gekenmerkt werd door zijn scherpe kritiek op de godsdienstige Jesaja
Jesaja Jesaja was een profeet die ca. 740-700 v.C. in Jeruzalem leefde en werkte. Zijn profetieën zijn verzameld in het naar hem genoemde bijbelboek, Jeugd met een opdracht
Jeugd met een opdracht (Youth with a mission) Jeugdbeweging voor evangelisatie, in 1960 in de VS opgericht en verbreid in veel landen. Toerusti
jezuïeten
jezuïeten Leden van de Sociëteit van Jezus, een religieuze orde gesticht door Ignatius van Loyola (1491-1556) en in 1540 door paus Paulus III goedgekeurd. Jezus 1. algemeen
Jezus 1. algemeen Jezus, de zoon van Maria uit Nazareth, heeft door zijn leven en werk bij zijn volgelingen een diepe indruk achtergelaten. Hij werd Jezus 2. bronnen
Jezus 2. bronnen Voor een beschrijving van wat Jezus gedaan en gezegd heeft, is men bijna geheel aangewezen op de vier evangeliën. Deze evangeliën Jezus 3. historie en kèrygma
Jezus 3. historie en kèrygma Door alle eeuwen heen zijn vragen gesteld als: Zijn de evangelisten betrouwbaar, zowel wat tijd als plaats betreft? Zijn
Jezus 4. leven en werk
Jezus 4. leven en werk Geboorte en jeugd In Nazareth, een plaats in Galilea, kreeg Maria een boodschap van de hemel dat zij de moeder van de Jezus 5. Jezus in de kunst
Jezus 5. Jezus in de kunst De huiver van het jodendom om afbeeldingen van hun God te maken is ook in het vroege christendom nog duidelijk merkbaar
Jezus Sirach
Jezus Sirach (Wijsheid van Jezus Sirach; Ecclesiasticus) Alleen door de rooms-katholieke Kerk aanvaard, deuterocanoniek bijbelboek. Geschreven Jezusbeweging
Jezusbeweging (Jesus people) Christelijke jeugdbeweging met een aan de evangelischen verwant geloof en de stijl van de hippies (Jesus-rock-festivals Joab
Joab Succesvol opperbevelhebber van het leger van de Israëlitische koning David (ca. 1000 v.C.). Doodde Davids opstandige zoon Absalom (2 Sam. Joachaz (zoon van Jehu)
Joachaz (zoon van Jehu) (reg. ca. 814-ca. 798 v.C.) Koning van Israël (noordelijk deelrijk). Raakte in een afhankelijke positie t.o.v. Damascus (2 Joachaz (zoon van Josia)
Joachaz (zoon van Josia) (Sallum; reg. 609 v.C.) Koning van het Israëlitische deelrijk Juda. Door farao Necho II gevangengenomen en naar Egypte Joachim van Fiore
Joachim van Fiore (ca. 1132-1202) Cisterciënzer monnik, stichter van een klooster in Fiore (Calabrië, Italië, ca. 1190). Schreef werken waarin hij Joas (zoon van Achazja)
Joas (zoon van Achazja) (reg. ca. 838-ca. 799 v.C.) Koning van het Israëlitische deelrijk Juda. Restauratie van de tempel, maar verlies van de tempelschatten Joas (zoon van Joachaz)
Joas (zoon van Joachaz) (reg. ca. 798-ca. 783 v.C.) Koning van Israël (noordelijk deelrijk). Heroverde gebieden op Damascus, dat door Assyrië we
Job
Job Hoofdpersoon van gelijknamig bijbelboek. Herdersvorst uit de tijd en de wereld van de aartsvaders, die ondanks het verlies van bezit, kinderen jodendom en islam
joden, Asjkenazische
joden, Asjkenazische (Asjkenazim) Benaming voor joden die in de Middeleeuwen in Duitsland en Polen woonden. De Hebreeuwse naam van Duitsland
joden, Sefardische
joden, Sefardische (Sefardim) De joden die in de Middeleeuwen in Spanje en Portugal woonden. De naam is afgeleid van Sepharad, de Hebreeuws
jodendom en islam Joden worden in de koran als één van de Volkeren of Mensen van het Boek als beschermde groep of dhimma geaccepteerd. Moe
joe-jing-koeng-cultus (youyinggong) De j.-c. is karakteristiek voor de Chinese volksgodsdienst op Tai-wan. Beenderen van onbekenden, die bij vroegere Johannes Capreolus
Joël
Joël Een van de twaalf kleine Israëlitische profeten, auteur van gelijknamig bijbelboek. Tijd en plaats van optreden onzeker (4e eeuw v.C., Jeruzalem
Joelfeest
Joelfeest (zonnewendefeest) Germaans feest ter ere van de zonnegod Frey. Het duurde twaalf dagen, waarvan de korste dag van het jaar de belangrijkste joe-jing-koeng-cultus
Johannes (apostel) Een van de twaalf apostelen, broer van de apostel Jacobus, met hem en Petrus behorend tot de drie meest vertrouwde leerlingen Johannes, Brieven van
Johannes Capreolus (ca. 1380-1444) Frans dominicaans theoloog. Zijn geschrift 'Defensiones theologiae divi Thomae Aquinatis' (4 delen, 1483) Johannes Chrysostomus
Johannes Chrysostomus (ca. 347-407) Bisschop van Constantinopel (398-403), beroemd als kanselredenaar (Gr.: chrysostomos = gouden mond) Johannes Climacus
Johannes Climacus (Johannes Klimakos; ca. 580-ca. 650) Byzantijns (Grieks) ascetisch schrijver. Hij werd reeds op zestienjarige leeftijd monnik, Johannes Damascenus
Johannes Damascenus (Johannes van Damascus; ca. 675-749) Byzantijns theoloog en kerkelijk schrijver. Trok zich ca. 715 terug in klooster bij Jeruzalem Johannes de Alta Silva
Johannes de Alta Silva Middeleeuws cisterciënzer monnik van de abdij Haute-Seille bij Toulouse. Hij schreef omstreeks 1200 in het Latijn de oud
Johannes de Deo
Johannes de Deo (1495-1550) Portugees heilige, stichter van de orde der 'broeders van Johannes' (ca. 1540), die zich toelegt op ziekenverpleging. Johannes de Doper
Johannes de Doper Joods boeteprofeet, voorloper van Jezus. Zoon van de priester Zacharias en diens vrouw Elisabet, een nicht van Maria. Leefde Johannes Paulus I
Johannes Paulus I (Albino Luciani; 1912-1978) Paus van 26 aug-28 sept 1978, opvolger van Paulus VI. Was vanaf 1969 aartsbisschop van Venet
Johannes Paulus II
Johannes Paulus II (Karol Wojtyla; geb. 1920) Paus sinds 1978, opvolger van Johannes Paulus I; afkomstig uit Polen, eerste niet-Italiaanse paus sinds Johannes Philoponus
Johannes Philoponus Byzantijns theoloog en filosoof uit de eerste helft der 6e eeuw, geboren te Caesarea. Hij studeerde en leerde te Alexandrië. Hij Johannes XXII
Johannes XXII (Jacques Duèse, 1249-1334) Paus van 1316-34 tijdens de Babylonische Ballingschap der pausen in Avignon. Veroordeelde de radicale Johannes XXIII
Johannes XXIII (Angelo Giuseppe Roncalli; 1881-1963) Paus van 1958-63. Eerder o.a. hoogleraar in de kerkgeschiedenis en de patrologie, vertegenwoordiger Johannes XXIII (tegenpaus)
Johannes XXIII (tegenpaus) (Baldassare Cossa; gest. 1419) Tegenpaus van 1410-15, tijdens het westerse schisma. Keizer Sigismund van Hongarije Johannes (apostel)
Johannes, Brieven van Drie kleinere geschriften van het Nieuwe Testament, behorend tot de algemene (niet aan een bepaalde gemeente gerichte) johannieters
johannieters Geestelijke ridderorde, ontstaan na 1130 uit de gemeenschap van broeders van het hospitaal van Sint-Jan te Jeruzalem. Kleding: rode Jojakin
Jojakin (Jojachin; reg. 598-597 v.C.) Koning van het Israëlitische deelrijk Juda. In 597 viel Jeruzalem in handen van Neboekadnezar II en werd Jojakin Jona
Jona Profeet van Israël die de Assyrische hoofdstad Nineve het oordeel moest aanzeggen, maar in plaats daarvan met een schip vertrok. Tijdens een Jonatan
Jona(s)-motief Verhaal van de profeet Jona(s), die op een schip aan de wil van de bijbelse god (bekering van de stad Nineve) probeerde te onvluchten. Jones, James Warren (Jim)
Jonatan (Jonathan) Bijbelse figuur, zoon van koning Saul (ca. 1000 v.C.) en vriend van diens latere opvolger David. Sneuvelde in de slag in het gebergte Jona(s)-motief
Jones, James Warren (Jim) (1931-1978) Amerikaans sekteleider, begon in 1974 een commune in het naar hem genoemde Jonestown in Guyana, Jong, Johannes de
Jong, Johannes de (1885-1955) Nederlands rooms-katholiek geestelijke, studeerde filosofie en theologie te Rome en was hoogleraar kerkgeschiedenis joodse godsdienst 1. algemeen
joodse godsdienst 1. algemeen De joodse godsdienst is de godsdienst van de ca. 14,5 miljoen joden in de VS, Europa, Midden-Oosten en elders.
joodse godsdienst 2. periode van de Bijbel
joodse godsdienst 2. periode van de Bijbel Als stichter van de joodse godsdienst wordt Mozes genoemd, waarschijnlijk meer uit eerbied voor deze joodse godsdienst 3. periode van de Tweede Tempel
joodse godsdienst 3. periode van de Tweede Tempel Na de Babylonische Ballingschap begon de 'klassieke periode' in de ontwikkeling van de joodse godsdienst 4. de gaoniem en de joodse middeleeuwen
joodse godsdienst 4. de gaoniem en de joodse middeleeuwen Na de val van de Tweede Tempel (70 n.C.) had de rabbijnse traditie zijn weersl
joodse godsdienst 5. Haskalah en de moderne tijd
joodse godsdienst 5. Haskalah en de moderne tijd Om de ontwikkeling van de joodse traditie gedurende de laatste drie eeuwen te kunnen begrijpen, joodse godsdienst 6. joodse feesten en gebruiken
joodse godsdienst 6. joodse feesten en gebruiken Gebed In het leven van gelovige joodse mensen speelt het gebed een voorname rol. Driemaal Joram (zoon van Achab)
Joram (zoon van Achab) Koning van het Israëlitische deelrijk Israël (reg. ca. 852-ca. 841 v.C.). De Bijbel vermeldt zijn geslaagde veldtocht tegen Joram (zoon van Josafat)
Joram (zoon van Josafat) (reg. ca. 849-ca. 845 v.C.) Koning van het Israëlitische deelrijk Juda. Zijn huwelijk met een dochter van Achab van Isra
Joris
Joris (Georgius; 3e/4e eeuw n.C.) Heilige, als hooggeplaatst militair tijdens de christenvervolging van Diocletianus in Cappadocië vermoord. Volgens Joris, David
Joris, David (ca. 1501-1556) Nederlands leider van de radicale reformatie: eerst doopsgezind, later spiritualistisch (roeping tot profeet, 1536) en tegen Josafat
Josafat (reg. ca. 871-ca. 849 v.C.) Koning van het Israëlitische deelrijk Juda. Voerde een vredespolitiek met het noordelijke rijk (Achab) tegen Aram Jotam
Jotam (reg. ca. 740-ca. 735 v.C.) Koning van het Israëlitische deelrijk Juda. Bouwde aan de tempel, versterkte het land en dwong de Ammonieten hem Jozef
Jozef (zoon van Jakob)
Jozef (zoon van Jakob) Zoon van de aartsvader Jakob en diens vrouw Rachel. Door zijn broers naar Egypte verkocht en als onderkoning redder van
Jozef Man van Jezus' moeder Maria, nakomeling van David. Handwerksman te Nazaret in Galilea.
Juan de la Cruz
Juan de la Cruz (1542-1591) Spaans dichter. Hij gaf in de vorm van liefdesgedichten uitdrukking aan zijn mystieke ervaringen. Ieder van deze gedichten jubeljaar
jubeljaar (jobeljaar) In het Oude Testament (Lev. 25 en 27) voorgeschreven jaar, waarin o.a. alle Israëlitische slaven moesten worden vrijgelaten en Juda
Juda Zoon van de aartsvader Jakob en diens vrouw Lea (Gen. 29vv). Stamvader van de Israëlitische stam waaruit koning David en Jezus zijn voortgekomen. judaïstiek
judaïstiek Wetenschap die de joodse godsdienst, geschiedenis en literatuur bestudeert. Opgekomen in Duitsland ca. 1820 als studievak aan rabbijnenseminaries. Judas Iskariot
Judas (broer van Jezus) Een van de 'broers van Jezus', waarschijnlijk niet dezelfde als de apostel Judas Thaddeus. Mogelijk schrijver van de korte Judit
Judas Iskariot (=Judas, de man van Kariot) Een van de twaalf leerlingen (discipelen) van Jezus; verried hem voor dertig zilverlingen en pleegde uit Judas (broer van Jezus)
Judit Jodin die volgens het apocriefe bijbelboek Judit de joden een overwinning bezorgde door de Assyrische generaal Holofernes in zijn slaap te onthoofden. Julius II
Julius II (Giuliano della Rovere; 1453-1513) Paus van 1503-1513 onder wie de Renaissance haar hoogtepunt bereikte: bouw van de nieuwe Sint-Pieter Jung-Stilling, Johann Heinrich
Jung-Stilling, Johann Heinrich (eig. J.H. Jung; 1740-1817) Duits schrijver en oogheelkundige, vertegenwoordiger van de 'Sturm und Drang'. Bekeerde Juno (mythol.)
Juno (mythol.) Romeinse godin, dochter van Saturnus, gemalin van Jupiter. Ze was de beschermster van de geboorte, tevens lichtgodin. Als Juno Moneta Jupiter (mythol.)
Jupiter (mythol.) Romeinse oppergod, gelijkgesteld met de Griekse oppergod Zeus. Hij was de zoon van Saturnus en gehuwd met Juno. God van donder Justitia
Justitia et Pax (lett.: Rechtvaardigheid en Vrede) Pauselijke commissie, opgericht in 1967 voor studie betreffende ontwikkelingssamenwerking, vredesvraagstukken Juturna
Justitia Romeinse godin van de rechtvaardigheid. Woonde eertijds op aarde, maar toen het kwaad de overhand kreeg, trok zij zich terug aan de hemel Justitia et Pax
Juturna Zuster van Turnus, koning der Rutuliërs. De Romeinse oppergod Jupiter werd verliefd op haar en veranderde haar in een bronnimf. Zij hielp Juynboll, Theodor Willem
Juynboll, Theodor Willem (1866-1948) Nederlandse arabist en islamoloog. Juynboll was een leerling van Snouck Hurgronje. Hij is vooral bekend Kaba
Kaba (Kaäba, kiswa) Islamitisch heiligdom in de stad Mekka. De Kaba is een rechthoekig gebouw dat vrijwel geheel is afgedekt door de kiswa, een kabbala
kabbala Kabbala is de belangrijkste mystieke stroming in het jodendom.De kabbala probeert de betekenis van de heilige geschriften zoals de Thora kabouters
kabouters In de Germaanse sage aardgeesten die bij voorkeur 's nachts de mensen hielpen. Ze waren zeer handig en bezaten bovennatuurlijke krach
kadi
kadi Islamitisch rechter. De kadi spreekt recht op basis van de sjaria. De praktijk van de rechtspraak is zeer gevarieerd. In de meeste islamitische landen Kafarnaüm
Kafarnaüm (Kapernaüm) Vissersstadje in Israël, 4 km ten noordwesten van het Kinneret Meer. Tijdelijk verblijfplaats van Jezus (Matth. 9:1); een aantal Kajafas
Kajafas (eig. Jozef Kajafas) Joods hogepriester in de tijd van Jezus (ambtstermijn 18-36 n.C.). Lid van de sekte van de sadduceeën. Voerde een Romegezinde kalender, joodse
kalender, joodse De joodse kalender is nauw verwant met de Babylonische: de maand begint wanneer de maansikkel kort na nieuwe maan weer is kalender, liturgische
kalender, liturgische Kalender waarop de feestdagen van heiligen en martelaren zijn aangegeven. Tevens (op een jaarlijkse uitgave) de data van het kalief
kalief (Arab.: chaliefa) Bij de soennieten de politiek opvolger van de profeet Mohammed (Arab.: chaliefat rasoel Allaah). Na de zogenaamde vier rechtgeleide kanunnik
kanunnik (v. Gr.: kanonikos = volgens de regel) Geestelijke, verbonden aan een grote kerk. Een leefgemeenschap van kanunniken, al dan niet met een kapel
kapel Oorspronkelijk een klein kerkelijk gebouw, dat een altaar bevatte en gewijd was. Uit samenstellingen als doop-, graf-, bedevaart- en boetekapel kapelaan
kapelaan (In België ook onderpastoor genoemd) Rooms-katholiek geestelijke (priester) die werkt onder de pastoor van een parochie. Bezat oorspronkelijk kapittel (godsd.)
kapittel (godsd.) College van omstreeks tien kanunniken verbonden aan een gewone grote kerk, een bisschoppelijke kerk of kathedraal of een aartsbisschoppelijke kapucijnen
kapucijnen Tak van de orde der franciscanen, gesticht door Mattheus de Bassi (ca. 1495-1552). De kapucijnen zijn voortgekomen uit de hervormingsbeweging karavanserai
karavanserai In islamitische landen een gebouw, bedoeld als pleisterplaats aan belangrijke handelswegen. Vaak als een vesting ommuurd, biedt onderdak Karbala
Karbala Stad in Zuid-Irak. Karbala is een van de heilige plaatsen van de sjiitische islam. In 680 vond hier op de dag asjoera het treffen plaats tussen Kardec, Allan
Kardec, Allan (eig. Léon Hippolyte Denizart Rivail; 1804-1869) Frans onderwijzer die Bijbel en spiritisme combineerde. Meende een wedergeboorte kardinaal
kardinaal Hoge functionaris in de rooms-katholieke Kerk. Raadgever en medewerker van de paus (daarom wel prins der Kerk genoemd), werkzaam karmelieten
karmelieten Kleine rooms-katholieke orde, als kluizenaarsorde door Berthold van Calabrië in ca. 1155 op de berg Karmel in Palestina gesticht. Omstreeks kartuizers
kartuizers Kloosterorde gesticht door Bruno van Keulen (ca. 1035-1101), die zich in 1084 met enige metgezellen als kluizenaar in de bergen bij Grenoble Käsemann, Ernst
Käsemann, Ernst (geb. 1906) Duits protestants theoloog, hoogleraar o.a. te Tübingen (1959-71), leerling van Bultmann. Legt nadruk op de betekenis kastestelsel
kastestelsel (Port: Casta = iets dat niet gemengd is) Systeem van gesloten maatschappelijke 'kasten' dat vooral in India voorkomt. Men wordt geboren katafalk
katafalk Pronkbaar waarop bij rouwplechtigheden van overleden aanzienlijke personen de doodskist wordt geplaatst (in kerken), omgeven door rouwkleden, katharen
katharen (Gr: katharos = rein) Ketters uit de 12e en 13e eeuw. Zij verdeelden de wereld in goed en kwaad, licht en duister, geest en stof. De materiële kathedraal
kathedraal Bisschopskerk waar de episcopale zetel, de cathedra, staat, in Duitsland en Italië ook dom, duomo geheten. Aanvankelijk wonnen de abdijkerken katholieke brieven
katholieke brieven Verzamelnaam van zeven korte brieven in het Nieuwe Testament: een van Jakobus, twee van Petrus, drie van Johannes en een van katholieke emancipatie
katholieke emancipatie Emancipatieproces van de Nederlandse katholieken in de 19e en 20e eeuw. Begonnen met de Bataafse Republiek (1795, scheid
katholieke reformatie 1. algemeen
katholieke reformatie 1. algemeen Katholieke reformatie is de benaming voor het tijdvak (15e 17e eeuw) waarin de rooms-katholieke Kerk grote katholieke reformatie 2. historische plaatsbepaling
katholieke reformatie 2. historische plaatsbepaling Met katholieke reformatie duidt men het tijdperk aan in de geschiedenis van de rooms-katholieke katholieke reformatie 3. kerkelijke vernieuwing
katholieke reformatie 3. kerkelijke vernieuwing Met het concilie van Trente (1545-1563) zette de vernieuwing van de rooms-katholieke Kerk in kazuifel
kazuifel Cape zonder mouwen, gedragen door de priester of bisschop tijdens de eucharistieviering in de r.k. Kerk. Meestal vervaardigd van zijde, bro
keizercultus
keizercultus Verering van de Romeinse keizer als god, zoals sedert Augustus (reg. 27 v.C.-14 n.C.) verplicht was. De christenen in de 3e eeuw werden Keren
Keren Griekse doodsdemonen. Dronken het bloed van de gesneuvelden.
Kerk
Kerk Christelijke geloofsgemeenschap; kenmerken: één, heilig, algemeen (katholiek) en apostolisch. De christelijke leer over de Kerk heet ecclesiologie kerkelijk jaar
kerkelijk jaar Jaar waarin de kerkelijke feesten plaatsvinden, lopend van eind november (advent), via de kerstkring naar de paaskring en Pinksteren. kerkgeschiedenis
kerkgeschiedenis De geschiedenis van het christendom, een van de onderdelen van de theologische studie. Wordt verdeeld in Oudheid, Middeleeuwen, kerkleraar
kerkleraar (Lat.: doctor ecclesiae) Zeer geleerde kerkvader (oudchristelijk schrijver). Kerkleraren van het oosten zijn Basilius van Cesarea, Gregorius kerkorde
kerkorde Reglement dat de gang van zaken in een Kerk regelt; rooms-katholiek: Codex Iuris Canonici. Eerste Nederlanse protestantse kerkorde werd kerkprovincie
kerkprovincie Geheel van de rooms-katholieke bisdommen van een land. Aan het hoofd staat een aartsbisschop of metropoliet. De bisschoppen zijn kerkrecht
kerkrecht Kerkelijke rechtsbepalingen, onderdeel van een 'kerkorde'. Van 380-ca. 1800 regelde het canoniek recht het gehele leven. Volgens lutherse kerkvaders
kerkvaders Theologen uit de eerste eeuwen n.C. tot de 8e eeuw, de zgn. patristische tijd, die met hun geschriften de christelijke leer poogden toe te kerkvoogd
kerkvoogd 1. Hooggeplaatst geestelijke (paus of bisschop), kerkelijk gezagsdrager. 2. In de Nederlandse Hervormde Kerk lid van het college belast kerstening
kerstening Bekering van volken tot het christendom. Van Palestina breidde het christendom zich uit in de gebieden rondom de Middellandse Zee. In Kerstmis
Kerstmis Kerkelijk feest ter herdenking van de geboorte van Jezus; 25 en 26 dec. Het geboortefeest werd pas laat in de 4e eeuw algemeen. De datum ketterij
ketterij (heresie) Van de leer van de rooms-katholieke Kerk afwijkende geloofsopvattingen, met name in de Middeleeuwen. Term afgeleid van de sekte Khomeini, ayatollah Roehollah Moesawi
Khomeini, ayatollah Roehollah Moesawi (Khomein 17 mei 1900-Teheran 3 juni 1989) Leider van de Islamitische Revolutie in Iran (1978-79). Khomeini kinderbijbel
kinderbijbel Bijbel in aan kinderen aangepaste taal, meestal geïllustreerd. Opgekomen tijdens de Romantiek, ca. 1800. Bekende auteurs waren W.G. kindercommunie
kindercommunie (gezinscommunie) Het nuttigen van de eucharistische gaven (brood en wijn/druivensap) door kinderen. In de oosterse Kerken zelfs kinderdoop
kinderdoop Het dopen van kinderen kort na de geboorte, meestal na enkele dagen of weken. In de Kerk in gebruik eind 2e eeuw, maar door Tertullianus kindheidsevangeliën
kindheidsevangeliën Verzamelingen van anekdotische verhalen vnl. over de jeugd van Jezus, bewaard in verschillende talen. Het proto-evangelie Kindi, al-
Kindi, al- (Aboe Joesoef Ja'Koeb; 796-873) De eerste van de grote Arabische filosofen die Aristoteles navolgde. Hij schreef verhandelingen over het King James Version
King James Version (Authorized Version) Oude Engelse bijbelvertaling, waarvan de betekenis vergelijkbaar is met die van de Staten- en de Lutherbijbel. Kirchenkampf
Kirchenkampf De tegenstelling in de protestantse Kerken van Duitsland ten tijde van het nationaal-socialisme (1933-45) tussen Deutsche Christen en Kirchentag
Kirchentag (Deutscher Evangelischer Kirchentag) Nationale bijeenkomst van Duitse protestanten. Tussen 1848 en 1872 zestienmaal georganiseerd. Kitawala
Kitawala Religieus-nationalistische beweging in Belgisch Congo. Omstreeks 1923 trokken jehovagetuigen, o.l.v. Mwana Lesa ('Kind Gods'), naar Katanga. Kittel, Rudolf
Kittel, Rudolf (1853-1929) Duits luthers theoloog; hoogleraar te Breslau (1888-98) en Leipzig (1898-1924). Groot kenner van het Oude Testament, Klaagliederen van Jeremia
Klaagliederen van Jeremia Bijbelboek met vijf klaagzangen over de verwoesting van Jeruzalem in 587 v.C. De eerste vier liederen zijn acrostische Klamer, Alje
Klamer, Alje (1923-1986) Nederlands predikant. Nederlands Hervormd predikant, respectievelijk in Westernieland-Saaxumhuizen en in Maastricht klassieke godsdienst en mythologie 1. algemeen
klassieke godsdienst en mythologie 1. algemeen Onder klassieke godsdienst verstaat men het geloof en de cultus van de Grieken en Romeinen
klassieke godsdienst en mythologie 2. karakteristieken
klassieke godsdienst en mythologie 2. karakteristieken De klassieke godsdiensten zijn polytheïstisch, en zijn altijd open geweest voor nieuwe klassieke godsdienst en mythologie 3. Griekse godsdienst
klassieke godsdienst en mythologie 3. Griekse godsdienst De Griekse godsdienst is niet zo'n eenheid als soms wel lijkt. Het is een mengeling klassieke godsdienst en mythologie 4. Romeinse godsdienst
klassieke godsdienst en mythologie 4. Romeinse godsdienst In de Romeinse godsdienst zijn twee hoofdperioden te onderscheiden: de tijd van
klerikalisme
klerikalisme Klerikalisme is een afkeurende benaming voor de zeggenschap die de geestelijkheid in wereldlijke en kerkelijke zaken voor zich opeist.
klooster 1. algemeen
klooster 1. algemeen In vrijwel elke godsdienst komen groeperingen voor die in afzondering leven volgens vaste regels. Over het christelijke - in klooster 2. plaatsbepaling
klooster 2. plaatsbepaling In nagenoeg elke godsdienst bestaat het verschijnsel ascese, waaronder men een leven van afzondering, boetedoening en klooster 3. kluizenaars en monniken
klooster 3. kluizenaars en monniken Vroege vormen Het monnikenleven was in de eerste eeuwen van het christendom onbekend, al zijn er in het klooster 4. kloosterhervormingen 11e en 12e eeu
klooster 4. kloosterhervormingen 11e en 12e eeu Aan het begin van de 12e eeuw waren er meer dan 1000 kloosters die de hervorming van Cluny klooster 5. de bedelorden
klooster 5. de bedelorden Met bedelordes worden kloosterorde uit de 13e eeuw die het ascetische armoede-ideaal streng doorvoerdes. Niet alleen klooster 6. orden en congregaties
klooster 6. orden en congregaties Het verschil tussen een orde en een congregatie is hoofdzakelijk een kerkrechtelijke kwestie. De leden van een klooster 7. de Nederlanden
klooster 7. de Nederlanden Vroege Middeleeuwen Reeds in de Vroege Middeleeuwen bestonden er kloosters in de Nederlanden. Ten tijde van klooster 8. kloosterbouw
klooster 8. kloosterbouw Een klooster is een gebouwencomplex dat onderdak biedt aan kloosterlingen. Vroege vormen De vroegste vormen van kloosterorde
kloosterorde Gemeenschap van gelovigen die een ascetisch en streng geordend leven leiden. De kloosterorde komt in vrijwel elke godsdienst voor kluizenaar
kluizenaar (heremiet) In veel godsdiensten iemand die in afzondering van andere mensen leeft, met name bij wijze van ascese. In het christendom ca. Knox, John
Knox, John (ca. 1513-1572) Reformator van Schotland. Geestelijk leider van de protestantse partij die zich verzette tegen de katholieke van de vorstinnen koan
koan (koeng-an) Raadselachtige uitspraak, waarop de leerling in het zenboeddhisme (vooral de rinzai-school) een intuïtief antwoord moet zoeken. Als Koek, Abraham Izak
Koek, Abraham Izak (ook: Kuk en Kook; 1865-1935) Eerste opperrabbijn van Israël. Immigreerde in 1904 uit Letland. Zionist, mysticus met grote Koepel van de Rots
Koepel van de Rots (Qoebbat as-Sachra, Rotskoepel) De Koepel van de Rots in Jeruzalem is een van de oudste en bekendste islamitische monume
koettaab
koettaab Koranschool. De koettaab is vaak verbonden aan de moskee. Vanaf hun vierde jaar leren kinderen hier onder leiding van de imam Arabisch Kohlbrugge, Hermann Friedrich
Kohlbrugge, Hermann Friedrich (Kohlbrügge; 1803-1875) Nederlands gereformeerd theoloog. Sinds 1846 predikant te Elberfeld (bij Wuppertal). Koningen, Boeken der
Koningen, Boeken der Twee bijbelboeken van het Oude Testament waarin Israëls geschiedenis beschreven wordt vanaf koning Salomo (ca. 961 v.koorheren, augustijner
koorheren, augustijner (reguliere kanunniken van St.-Augustinus) Augustijner monniken die als kanunnik verplicht zijn de plechtige koordienst bij Kopten
Kopten Kopten zijn inheemse christenen in Egypte. Tegen overheersing in hebben zij zich altijd weten te handhaven en bezitten een eigen cultuur, een Koran
Koran (Arabisch: qoer'aan, lett.: het gereciteerde) Koran is de naam van het in de Arabische taal geschreven heilige boek van de islam. Het geldt als koranuitleg
koranuitleg (Arab.: tafsier) Op schrift gestelde interpretatie of commentaar om de tekst van de koran te verduidelijken. In de tafsier-wetenschap wordt Korintiërs, Brieven aan de
Korintiërs, Brieven aan de Twee brieven van de apostel Paulus aan de christengemeente in de Griekse havenstad Corinthe. 1 Kor. is vermoedelijk Kraemer, Hendrik
Kraemer, Hendrik (1888-1965) Nederlands hervormd missioloog, hoogleraar godsdienstwetenschap te Leiden (vanaf 1937). Bevorderde op Jawa t
Krishna (relig.)
Krishna (relig.) Beroemdste incarnatie van de hindoegod Visjnoe, vaak afgebeeld als fluitspeler. In het Mahabharata en latere Poerana's (hindoegesc
Krishnamoerti, Jiddoe
Krishnamoerti, Jiddoe (1895-1986) Indisch filosoof. Genoot in zijn jeugd een westerse opvoeding en werd door de Britse theosofe Annie Besant h
Kronieken, Boeken der
Kronieken, Boeken der Twee bijbelboeken van het Oude Testament waarin Israëls geschiedenis beschreven wordt vanaf koning David (ca. 1000 v.kruis (godsd.)
kruis (godsd.) Romeins executiewerktuig, ontleend aan de Feniciërs en de Perzen, met de vorm van een (taukruis), + (Grieks kruis) of een (Latijns kruisheren
kruisheren (Orde van het Heilig Kruis, OSC) Reguliere kanunniken en broeders, wier genootschap in 1216 werd gesticht door de kruisvaarder Theodorus kruisteken
kruisteken Christelijk ritueel gebaar in de rooms-katholieke en de oosterse Kerken. Het grote kruisteken wordt gemaakt met de rechterhand van voorhoofd kruisweg
kruisweg Verzameling schilderijen, beeldhouwwerken of houtsnijwerken over het lijden van Jezus Christus, meestal veertien, kruiswegstaties. Betreffen kruiswoorden
kruiswoorden Zeven uitspraken die Jezus aan het kruis zou hebben gedaan (Matth. 27:46; Marc. 15:34; Luc. 23:34-46; Joh. 19:26-28, 30). Historiciteit Kruyt, Albert Christiaan
Kruyt, Albert Christiaan (1869-1949) Nederlands zendeling en etnoloog. Bewerkte (in samenwerking met Adriani) de bekering van het Toradja-volk Kuenen, Abraham
Kuenen, Abraham (1828-1891) Nederlands hervormd theoloog, hoogleraar te Leiden (1852-1891). Droeg met J. Wellhausen bij tot de literaire kritiek kuisheid
kuisheid 1. Plicht tot kuisheid komt in vrijwel alle samenlevingen voor. Redenen: als voorbehoedmiddel, verhoging van arbeidsprestaties, zuiverheid Kuitert, Harminus Marinus
Kuitert, Harminus Marinus (geb. 1924) Nederlands gereformeerd theoloog, hoogleraar in de ethiek en de inleiding in de dogmatiek aan de Vrije Unive
Küng, Hans
Küng, Hans (geb. 1928) Zwitsers rooms-katholiek theoloog, vanaf 1960 hoogleraar te Tübingen. Belangrijk criticus van de rooms-katholieke Kerk Kvasir
Kvasir In de Germaanse sage een wijs man, ontstaan uit het speeksel dat Asen en Wanen in een vat spuwden nadat zij vrede hadden gesloten. Vermoord Kyrie
ky-lin (ki-lin) In de Chinese mythologie een dier dat de wacht houdt voor de poorten van het Hemelse Rijk; het wordt afgebeeld als een gevleugeld hert Laatste Oordeel
Kyrie Eerste van de vijf vaste zangen van de mis. De woorden luiden 'Kyrie eleison, Christe eleison' (Grieks: Heer, ontferm U over ons, Christus, ontferm ky-lin
Laatste Oordeel Religieuze voorstelling: goddelijk oordeel over het leven van een mens. In de oude Egyptische en in de Grieks-Romeinse religie wordt Labadie, Jean de
Labadie, Jean de (1610-1674) Frans predikant, stichter van de piëtistische sekte der labadisten. Afgezet als Waals predikant te Middelburg. Achtereenvolgens Laberthonnière, Lucien
Laberthonnière, Lucien (1860-1932) Frans godsdienstfilosoof, beïnvloed door de levensfilosofie van Bergson. In 'Le réalisme chrétien et l'idéalisme Labyrint (mythol.)
Labyrint (mythol.) Doolhof op Kreta, in opdracht van koning Minos door de Griekse bouwmeester Daedalus ontworpen. Hier huisde de Minotaurus
Lacordaire, Jean-Baptiste Henri
Lacordaire, Jean-Baptiste Henri (1802-1861) Frans dominicaan en kerkelijk voorman. Zette zich in voor een minder starre kerkelijke politiek. Herstelde Ladon
Ladon In de Griekse sage de slang die in de tuin der Hesperiden de boom met gouden appels bewaakte.
Ladychapel
Ladychapel Kapel, gewijd aan Maria, die bij vele Engelse kathedralen voorkomt, aanvankelijk toegevoegd als los bouwwerk, later een integrerend Laga
Laga Germaanse godin van rivieren en bronnen. Naam van de Delftse studentenroeivereniging, opgericht 13 april 1876.
lailat al-mi'raadj
lailat al-mi'raadj Nacht van de Ladder op 27 radjab, waarin de hemelreis van Mohammed wordt herdacht.
lailat al-qadr
lailat al-qadr Nacht van de Beslissing aan het einde van ramadan. Tijdens deze nacht zou Mohammed zijn eerste openbaring hebben gekregen. Er wordt lamaïsme
lamaïsme Het lamaïsme is een Tibetaanse vorm van boeddhisme, ontstaan in de 7e eeuw uit het tantristisch boeddhisme en inheemse religie. Het is Lambertus van Maastricht
Lambertus van Maastricht (ca. 638-705/6) Martelaar, vanaf 672 missiebisschop van Maastricht. Vermoord door Frankische edellieden te Luik, waar Lamennais, Félicité Robert de
Lamennais, Félicité Robert de (1782-1854) Frans religieus en politiek schrijver met grote invloed op het intellectuele klimaat van de 19e eeuw. A
Landelijk Pastoraal Overleg
Landelijk Pastoraal Overleg (LPO) Overlegvergaderingen van de Nederlandse bisschoppen en afgevaardigden (priesters en leken) uit de kerkprovincie. Lanfranc
Lanfranc (1005-1089) Aartsbisschop en theoloog van Italiaans origine. Van 1045-63 was hij prior van het benedictijnenklooster te Le Bec (Frankrijk), Langenstein, Heinrich von
Langenstein, Heinrich von (Heinrich Heinbuche, 1325-1397) Duits theoloog en astronoom, van 1375-1382 vice-kanselier van de universiteit van Langton, Stephen
Langton, Stephen (gest. 1228) Aartsbisschop van Canterbury. Deelde de Bijbel in hoofdstukken in.
Lansbergen, Philippus van
Lansbergen, Philippus van (1561-1632) Zuid-Nederlands theoloog en amateur-astronoom, werd in 1580 predikant te Antwerpen en in 1586 te Goes. Laocoön
Laocoön Trojaans priester, die zijn stadgenoten waarschuwde tegen het houten paard. Pallas Athene, die de Grieken steunde, zond daarop twee reuzenslangen, Laomedon
Laomedon Trojaans koning, die Apollo en Poseidon te hulp riep om rondom Troje stadsmuren te bouwen. Weigerde evenwel het overeengekomen Lapithen
Lapithen In de Griekse mythologie een woest bergvolk uit Thessalië. Op de bruiloft van hun koning Pirithoüs met Hippodamus poogden de uitgenodigde lararium
lararium (sacrarium, sacellum) Benaming voor de kleine Romeinse huiskapel, waar de lares (huisgoden) werden vereerd en beeldjes ter hunner ere waren Lateraanse Concilies
Lateraanse Concilies Concilies van de r.-k. Kerk, gehouden in het Lateraan, een paleis te Rome. 1. (1123) Goedkeuring van het Concordaat van Worms. Laubach, Frank Charles
Laubach, Frank Charles (1884-1970) Amerikaans zendeling op de Filippijnen, 'vader van de alfabetisatie'. Voerde in Azië, Afrika en Latijns Amer
lauda
lauda Een geestelijke lofzang, stammend uit o.a. Toscane en Noord-Italië, veel gezongen gedurende de 13e tot 16e eeuw. Het bestond uit doorgaans Laurentius
Laurentius (gest. 258) Diaken, volgens de traditie levend geroosterd tijdens christenvervolgingen onder Valerianus. Heilige. Aangeroepen tegen brand Lauwers, Achiel
Lauwers, Achiel (1864-1910) Belgisch priester, voorman van de katholieke sociale beweging. Hij was een voorstander van de richtlijnen van de encycliek lavabo
lavabo Wasbekken, waarin de priester na het offertorium de handen wast. Ook fontein, wasbekken in een klooster, soms in de refter, meestal echter Lavinia
Lavinia Dochter van koning Latinus van Laurentum (in Latium) en Amata. Zij was verloofd met Turnus, koning der Rutuliërs, maar Latinus schonk lazaristen
lazaristen (Congregatie van de Missie; C.M) Door Vincentius a Paulo in 1625 gestichte congregatie. Aanvankelijk doel: het houden van retraites in Lazarus
Lazarus Bijbelse naam. 1. Vriend van Jezus, door hem opgewekt uit de dood (Joh. 11). 2. De 'arme Lazarus', die in tegenstelling tot een rijkaard na Lea
Lea Dochter van Laban en eerste vrouw van de aartsvader Jakob, die hem zes zonen schonk (Gen. 29 en 30).
Lebuïnus
Lebuïnus (Liafwin; 8e eeuw) Engels missionaris, werkzaam onder de Saksen in de IJsselstreek, m.n. Deventer, waar hij ca. 780 begraven werd.
lectionarium
lectionarium (perikopenboek) Rooms-katholiek liturgisch boek waarin voor elke dag van het jaar de lezingen (perikopen) van het Oude en Nieuwe lector (godsd.)
lector (godsd.) (Lat.: voorlezer) Een der lagere wijdingen in de oosterse en de rooms-katholieke Kerk voorafgaand aan de priesterwijding. De functie Ledeboer, Lambertus Gerardus Cornelis
Ledeboer, Lambertus Gerardus Cornelis (1808-1863) Nederlands predikant, stichter van 'ledeboeriaanse' gemeenten na zijn afzetting door de N.leek
leek Gewoon kerklid, niet behorend tot de geestelijkheid. Het onderscheid was principieel in de rooms-katholieke kerkstructuur, waar de clerus regeert leerhuis
leerhuis (beth-ha-midrasj) Plaats waar vanaf het begin van de christelijke jaartelling joods godsdienstig onderricht plaatsvindt. In Oost-Europa vonden Leese, Kurt
Leese, Kurt (1887-1965) Duits godsdienst- en cultuurfilosoof, vanaf 1935 hoogleraar te Hamburg. Beschouwde de tegenstelling leven (natuur) - geest Leeuw, Gerardus van der
Leeuw, Gerardus van der (1890-1950) Nederlands godsdiensthistoricus, voorman van de zgn. fenomenologische benadering ('Phänomenologie der Lefèbvre, Marcel
Lefèbvre, Marcel (1905-1991) Frans geestelijke. Na zijn priesterwijding in 1929, ging Lefèbvre als missionaris naar Afrika, waar hij van 1955 tot 1
Leger des Heils
Leger des Heils Protestants-christelijke organisatie, in 1865 in Londen opgericht als de Christian Mission door de Engelse predikant William Booth leis
leis Middeleeuws (geestelijk) volkslied met refrein.
lekenbroeders
lekenbroeders (conversen) Lid van een orde die wel de geloften aflegt, maar geen wijdingen ontvangt. Instituut ingesteld door de cisterciënzers in lekenkelk
lekenkelk Een communie waarbij niet alleen het brood, maar ook de wijn aan de leken wordt uitgereikt. In de rooms-katholieke Kerk raakte dit ritueel lekenkerk
lekenkerk (lekenschip) Het gedeelte van een kloosterkerk dat de monniken voor de parochiale dienst beschikbaar stelden: een zijbeuk, een dwarsarm lekenkoor
lekenkoor Tribune achter in de rooms-katholieke kerk, waar het uit leken bestaande zangkoor tijdens de eredienst staat opgesteld (ter onderscheiding Lemuren (godsd.)
Lemuren (godsd.) Romeinse naam voor de geesten der gestorvenen. De goede geesten vereerde men als Lares, de kwade geesten, Larvae, trachtte men Leo I
Leo I (bijnaam: de Grote) Paus van 440-461. Eerste bisschop van Rome die de aanspraken op het oppergezag in het hele (voormalige) Romeinse Rijk Leo III (paus)
Leo III (paus) (gest. 816) Paus van 795-816. Kroonde zijn beschermheer Karel de Grote in 800 te Rome tot keizer van het Westen. Deed hiermee afbreuk Leo IX (paus)
Leo IX (paus) (Bruno, graaf van Egisheim en Dagsburg, Bruno van Lotharingen; 1002-1054) Paus van 1049-54, opvolger van Damasus II, Duitse paus Leo X (paus)
Leo X (paus) (Giovanni de' Medici; 1475-1521) Paus van 1513-21. Zette de aflaatpolitiek van zijn voorgangers voort, had geen oog voor het belang Leo XIII
Leo XIII (Vinchenzo Gioacchino Pecci; 1810-1903) Paus van 1878-1903. Leo XIII werd vooral bekend door zijn sociale encycliek 'Rerum novarum' Léon, Fray Luis de
Léon, Fray Luis de (1528-1591) Spaans schrijver en mysticus, augustijnermonnik, die leefde in de overgangsfase van de Middeleeuwen naar de Renaissance. Lethe
Lethe In de Griekse onderwereld de rivier of bron der vergetelheid. Alle schimmen moesten het water van de Lethe drinken om zo het leven op aarde Leto
Leto In de Griekse sage dochter van de Titaan Coeüs en Phoebus, werd bij Zeus moeder van de tweeling Apollo en Artemis. Kinderen werden geboren levensboom (godsd.)
levensboom (godsd.) Mythologische boom, o.a. in India en het Midden-Oosten. In de joodse mystiek oorsprong van de zielen of van het volk Israël. levenskracht
levenskracht De energie die het organismen mogelijk maakt om te leven. In veel primitieve godsdiensten geldt de levenskracht als iets dat door de Levi
Levi Derde zoon van de aartsvader Jakob, volgens de Bijbel stamvader van de levieten, de priesters en helpers in Israëls heiligdom. Deze gaven onderricht Liber
Liber Ouditalische god, eerst van de voortplanting en de groeikracht, later van de wijnbouw. Men stelde hem gelijk aan Bacchus.
liberaal-katholicisme
liberaal-katholicisme Progressieve stroming binnen de rooms-katholieke Kerk, ontstaan omstreeks 1825 onder de lagere clerus. De liberaal-katholieken librije
librije (Lat.: liber = boek) Bergplaats voor boeken, ook wel leeszaal in een middeleeuws klooster of een kerk; boekerij.
Lichtfeest
Lichtfeest (inwijdingsfeest) Joods lichtfeest ter herdenking van de overwinning der Maccabeeën (ca. 165 v.C.). Van 24 Kislev-2 Tevet (in december), Liguori, Alphonsus Maria di
Liguori, Alphonsus Maria di (1696-1787) Italiaans heilige; stichter van de congregatie der redemptoristen (1732). Schreef vooral stichtelijke werken
lijkwade van Turijn
lijkwade van Turijn (It.: Sindone) Linnen doek (4.36 m bij 1.10 m) die eeuwenlang is vereerd als de lijkwade waarin Jezus na zijn kruisdood werd gewikkeld. Linus (myth.)
Linus (myth.) Zoon van de Griekse god Apollo en de muze Urania. Goed zanger, die zijn vader uitdaagde tot een zangwedstrijd, hetgeen hij met de litanie
litanie Een bede in de vorm van een aantal aanroepingen of smekingen (Lat. litaneuo = smeken), waarop het volk (de gemeente) antwoordt met een liturgie 1. algemeen
liturgie 1. algemeen Liturgie is een Grieks woord dat 'dienstwerk' betekent. Sinds het Nieuwe Testament wordt het begrip bij voorkeur gebruikt voor liturgie 2. geschiedenis van de liturgie
liturgie 2. geschiedenis van de liturgie Nieuwe Testament Reeds in het Nieuwe Testament is te zien dat de christelijke eredienst twee brandpun
liturgie 3. liturgische bewegingen
liturgie 3. liturgische bewegingen Sedert ongeveer 1850 valt een opleving te zien van liturgische bezinning, zowel aan rooms-katholieke als aan reformatori
liturgie 4. kerkelijk jaar
liturgie 4. kerkelijk jaar Het kerkelijk jaar loopt, anders dan het burgerlijk jaar (1 januari-31 december) van eind november tot eind november. Het liturgie 5. liturgische termen
liturgie 5. liturgische termen Elk onderdeel van de Romeinse mis heeft een eigen Latijnse naam. Bij de intocht van de priester met zijn assistenten liturgie, Romeinse
liturgie, Romeinse Christelijke liturgie zoals door paus Pius V in 1570 definitief vastgelegd, teruggaande op Leo I, Gelasius en Gregorius de Grote. Liudger
Liudger (742-809) Eerste Friese missionaris die in Friesland werkte, opgeleid te York. Bekeerde de blinde zanger Bernlef. Stichtte kloosters te Werden Loculus
Loculus (Latijn: locus = plaats) Benaming van een graf uit de vroeg-christelijke tijd, in een rotswand uitgehouwen en bestemd voor één lijk: zij werden Lodoli, Carlo
Lodoli, Carlo (1690-1761) Italiaans geestelijke en kunsttheoreticus. Zijn aantekeningen over architectuur, waarin zijn neoclassicistische en 'functionele' lof
lof (laudes vespertinae) Korte rooms-katholieke kerkdienst, meestal in de vroege avond, stammend uit de Late Middeleeuwen. In een monstrans wordt Lofna
Lofna Germaanse godin van liefde en huwelijk, dienares van Frigga. Odin gaf haar de macht onder alle omstandigheden geliefden bij elkaar te brengen.
lofprijzing, islamitische
lofprijzing, islamitische Islamitisch eerbetoon aan God. Eén van de bekendste en meest gebruikte lofprijzingen is `allahoe akbar' (God is de Grootste); loge
loge Groep vrijmetselaars, tevens de zaal waar zij bijeenkomen. Het woord is afgeleid van het Engelse lodge en is verwant aan loods (Ned.), loggia Loki
Loki Een der Germaanse Asen. Moeilijk te doorgronden, sluw en gevaarlijk. Kon vele gedaanten aannemen en misleidde graag zijn omgeving. Knipte Lombardus, Petrus
Lombardus, Petrus (ca. 1100-1160) Italiaans theoloog, docent te Parijs. Schreef het standaardwerk van de rooms-katholieke theologie van de Middeleeuwen Longobardische kruisen
Longobardische kruisen Kruisen van bladgoud, op verschillende plaatsen in Noord-Italië gevonden, die door de christenen onder de Longobarden Loofhuttenfeest
Loofhuttenfeest (Hebreeuws: Soekot) Joods feest, gevierd vanaf de vijfde dag na de Grote Verzoendag 15-22 Tisjri (begin oktober). Dankdag ter herdenking Lorelei
Lorelei (Loreley) Rots op de Rijnoever bij Sankt Goarshausen in de BRD, 132 m hoog, genoemd naar Germaanse waternimf, die op een rots in de Rijn Lot
Lot Neef van de aartsvader Abraham; reisde met hem mee naar Kanaän. Bij de ondergang van zijn woonplaats Sodom gered. Zijn vrouw keek ondanks Lotenfeest
Lotenfeest (Purim) Uitbundig joods feest ter herdenking van de redding der joden in Perzië, beschreven in het bijbelboek Ester. Men geeft geschenken Lotofagen
Lotofagen Mythologisch volk dat zich voedde met een bloemespijs, bereid uit de lotus. Wie ervan at vergat zijn vaderland. Odysseus landde bij de Lotofagen Lotus-sutra
Lotus-sutra (Saddharma Poendarika) Een van de belangrijkste Chinees-boeddhistische geschriften. Boeddha krijgt daarin de eigenschappen van een Lubac, Henri de
Lubac, Henri de (1896-1991) Frans theoloog. De jezuïet De Lubac werd in 1929 hoogleraar in Lyon. Hij was een vooraanstaand vertegenwoordiger Lubrano, Giacomo
Lubrano, Giacomo (1619-1693) Italiaans dichter, vooral bekend als prediker (hij was jezuïet) en als vurig aanhanger van Giambattista Marino. Veel Lucas
Lucas Arts, schrijver van het 'Evangelie van Lucas' en de 'Handelingen der apostelen'. Waarschijnlijk van niet-joodse afkomst uit Antiochië in Syrië. Lucifer
Lucifer Koning van de hel; opperduivel, satan. De afvallige engel die zich van God afkeert, is het thema van John Miltons Paradise lost (1667) en van
Luis de Granada
Luis de Granada (eig. Luis de Sarriá; 1504-1588) Spaans schrijver. Trad in 1525 toe tot de orde der dominicanen; welbespraakt en vaardig stilist. Nadat Lumpa-sekte
Lumpa-sekte Christelijke sekte, ontstaan in 1954 in Zambia, met aanhang vooral onder de Bemba-stam. De beweging, geleid door Alice Lensjina (Luna
Luna Romeinse maangodin, later gelijkgesteld aan de Griekse godin Selene. Had een tempel aan de voet van de Aventinus, een der zeven Romeinse Lupercalia
Lupercalia Romeins herdersfeest ter ere van Faunus (of Lupercus). Op 15 februari offerden de Luperci (priesters van Faunus) bokken en liepen in b
Lupus van Ferrières
Lupus van Ferrières (ook Lupus Servatus; ca. 805-ca. 862) Frans (Latijns) tekstcriticus en theoloog. Hij werd opgeleid in het benedictijnerklooster Luque, Hernando de
Luque, Hernando de (gest. 1532) Spaans priester en koloniaal bestuurder, provisor van Panamá en vanaf 1529 bisschop van Túmbez en bescherme
Luther, Martin (Maarten) (1483-1546) Duits kerkhervormer, gangmaker van de Reformatie. Augustijner monnik, hoogleraar in de moraaltheologie Luu-tsoe
lutheranisme
lutheranisme Leer van de Duitse Augustijner monnik en theoloog Maarten Luther (1483- 1546). Hij ontketende de Reformatie toen hij in 1517 in Wittenberg Luther, Martin (Maarten)
Luu-tsoe (Lüzu) 'Patriarch Luu' behoort tot de uiterst populaire groep van de 'acht onsterfelijken' (pasien) en neemt een belangrijke plaats in onder de Luzzatto, Samuel David
Luzzatto, Samuel David (1800-1865) Italiaans (Hebreeuws) schrijver en bijbelkenner, een van de belangrijkste figuren uit de Hebreeuwse literatuur Lycurgus
Lycurgus 1. Zoon van de Thracische koning Dryas. Weigerde de Dionysusdienst in te voeren en werd hiervoor door Zeus met blindheid gestraft en lyra (muz.)
lyra (muz.) Volgens de Griekse mythologie door Hermes uitgevonden tokkelinstrument met een schildpadschild als klankkast en daarop twee antilopehoorns maagdelijke geboorte
maagdelijke geboorte Geboorte van Jezus uit de maagd Maria (Luc. 2); oudchristelijk leerstuk. De laatste eeuw bestreden door het modernisme. Volgens maagden van de zon
maagden van de zon Maagden die bij de Inca-religie optraden als instandhoudsters van het heilige vuur. Ook maakten zij de Inca-gewaden en bereidden maanmythologie
maanmythologie Het geheel van mythen die de maan tot onderwerp hebben. Tot de maanmythologie behoren mythen die het ontstaan van de maan madhhab
madhhab Islamitische wets- of rechtsschool. Verschillen in opvatting en werkwijze met betrekking tot de uitleg en uitwerking van de sjaria, de islamitische madonna
madonna (It.: mia donna = mevrouw, mejuffrouw) Maria, speciaal het Mariabeeld of -schilderij.
madrasa
madrasa School voor voortgezet islamonderwijs, of universiteit waar met name het islamitisch recht wordt onderwezen, maar ook koranuitleg en Arabisch. Maenaden
Maenaden (Mainaden) Begeleidsters van de Griekse wijngod Dionysus. Men zag hen als vrouwen in lange gewaden, zwaaiend met een thyrsusstaf.
magische sancties
magische sancties Cultureel-antropologische term voor straffen die mensen via magische middelen (menen te kunnen) overbrengen, bijvoorbeeld Magna Mater
Magna Mater Romeinse vruchtbaarheidsgodin, gelijkgesteld aan Cybele en Rhea. Werd vooral in Frygië vereerd.
Mahabharata
Mahabharata (Sanskriet: het grote epos) Het Mahabharata is een van de twee grote mythologische werken van het Hindoeïsme. Het is een epos over mahayana
mahayana Verzamelnaam voor de grootste stroming binnen het boeddhisme, die voorkomt in de noordelijke landen van Azië. Niet alleen bestemd mahdi
mahdi De mahdi is in de islamitische geloofsleer de verlosser of bevrijder die bij het einde der tijden op de aarde zal verschijnen om de wereld van Maimonides, Mozes
Maimon, Salomon
Maimon, Salomon (ca. 1753-1800) Duits rabbijn en filosoof. Schreef Versuch über die Transcendentalphilosophie (1790), onmiddellijk na het verschijnen
Maimonides, Mozes (eig. Mozes ben Maimon; 1135-1204) Spaans-joodse filosoof. Vluchtte in 1146 naar Noord-Afrika, werd rond 1170 leider der
Maitreya
Maitreya Toekomstige Boeddha, boeddhistische messias (bodhisattva). Volgens het zuidelijke boeddhisme is zijn komst door Boeddha voorspeld. In Malcolm X
Malcolm X (1925-1965) Belangrijke representant van de Amerikaanse Black Muslims. Na een verleden vol armoede en criminaliteit liet Malcolm Little, malcontenten
malcontenten 1. De Zuid-Nederlandse edelen die in de jaren 1577-1578 ageerden tegen de politiek van de Staten-Generaal en van Willem van Oranje. Maleachi
Maleachi Bijbelboek, laatste van de zgn. kleine profeten, waarvan de onbekende schrijver leefde in de 5e eeuw v.C. Bevat zes gesprekken tussen God malikieten
malikieten Islamitische madhhab of wetsschool. De malikitische wetsschool werd gevormd door volgelingen van de wetgeleerde Malik ibn Anas. De Mamloeken
Mamloeken Slaafsoldaten en een dynastie (1250-1517) in Egypte, Syrië en de Hidjaaz, op het Arabisch schiereiland. Het woord mamloek betekent
mammon
mammon Vergriekst Aramees woord, dat 'geld', 'winst' betekent, door Jezus gebruikt als personificatie van de rijkdom: 'gij kunt niet God dienen en Mamoen, al-
Mamoen, al- (786-833) Kalief van het Abbasidenkalifaat (813-33), zoon van Haroen al-Rasjied, troonopvolging door moord op zijn halfbroer Al-Amin. manasa
manasa (Sankr.:behorend tot manas - geest). In het hindoeïsme een naam met verschillende betekenissen: 1. Naam van het hoogste wezen; god van mandala
mandala (lett.: cirkel) Ingewikkelde figuur omsloten door een cirkel, die in het hindoeïsme, tantrisme en mahayana-boeddhisme gebruikt wordt als mandement
mandement Officieel bisschoppelijk schrijven. In het bijzonder het mandement van 1954. Dit mandement had jarenlang grote invloed op de verhouding mandorla
mandorla Ovaal of amandelvormig aureool, voorkomend in de christelijke iconografie als omhulling van de figuur van Christus of van Maria.
Mani (mythol.)
Mani (mythol.) (Manes) Germaanse maangod, die dagelijks de maanwagen langs de hemel stuurde. Speelde een grote rol bij de Germanen, die bij volle manicheïsme
manicheïsme Het manicheïsme is de leer van de Babyloniër Mani (216-276/277). De leer vertoont overeenkomsten met christelijke opvattingen. Verder Manitoe
Manitoe De 'Grote Geest' van de Algonkin-Indianen in Noord-Amerika. Daarnaast kennen zij en andere Indianenstammen lagere manitoes (geheimzinnige manna
manna Voedsel, door Jahweh geschonken aan de Israëlieten tijdens hun tocht door de woestijn. Volgens sommigen is het de witte korst voorkomend mantra
mantra Heilig woord of heilige spreuk in het hindoeïsme. Door de juiste uitspraak van zijn mantra daalt een god neer in zijn afbeelding. Leerlingen manuale
manuale (handboek) Oude naam voor rituale (rooms-kathholieke liturgie), waarin de orden van dienst voor de viering van de sacramenten stonden.
maraboetisme
maraboetisme (lett.: `vastgeknoopt' of `gebonden') Vorm van heiligenverering in de Maghreb. Hoewel enigszins in belang afgenomen, vormt de verering marabout
marabout Islamitische heilige in Noord-Afrika, die reeds tijdens zijn of haar leven wordt vereerd. Sommigen zien marabout als een verbastering van Marcion
Marcion (gest. ca. 160 n.C.) Uit Klein-Azië afkomstige stichter van een christelijke sekte in Rome, die zich over het Romeinse Rijk uitbreidde en de Marcus (apostel)
Marcus (apostel) (Johannes Marcus) Reisgenoot van Paulus, die het tweede Evangelie heeft geschreven, volgens Papias als tolk van Petrus. Volgens Mardoek
Mardoek Rijksgod van Babylonië sinds Hammoerapi, voordien stadsgod van Babylon; hoofd van het pantheon, zoon van Ea. In het scheppingsepos Maren
Maren Germaanse kwelgeesten, die 's nachts mens en dier aan het schrikken maakten (nachtmerrie).
Margaretha
Margaretha (heilige) (ca. 300 n.C.) Heilige van Antiochië in Frygië. Martelares van de christenvervolging van Diocletianus. Vaak afgebeeld met een Maria
Margaretha 1. Vrouwennaam, waarschijnlijk afgeleid van het Babylonische woord 'mâr galliti' = 'dochter van de zee' of 'een kind van licht'. 2. Naam Margaretha Maria Alacoque
Margaretha Maria Alacoque (1647-1690) Franse non die visioenen ontving van het heilig hart van Jezus en openbaringen over zijn verering. In 1920 Margaretha van Schotland
Margaretha van Schotland (ca. 1045-1093) Heilige. Trouwde als Engelse prinses met Malcolm III van Schotland. Bewerkte kerkelijke hervormingen Margaretha (heilige)
Maria Magdalena Volgelinge van Jezus, door hem bevrijd van zeven boze geesten. De eerste aan wie Jezus na zijn opstanding verschijnt (Joh. 20). Mariafeesten
Maria Moeder van Jezus, wiens geboorte haar door de engel Gabriël werd aangekondigd toen zij nog in ondertrouw was met Jozef (Luc. 2). Maria is Maria Magdalena
Mariafeesten Feesten ter ere van Maria, de moeder van Jezus. Naast plaatselijke Mariafeesten zijn er algemene, waarvan de belangrijkste zijn Maria-Marialegenden
Marialegenden Mystieke verhalen waarin Maria als Moeder Gods op wonderbaarlijke wijze ingrijpt in een mensenleven en optreedt als personificatie Mariaverschijningen
Mariaverschijningen Verschijning van Maria in 1858 in Lourdes (Frankrijk) aan Bernadette Soubirous, in 1917 in Fatima (Portugal) aan drie herderskinderen mariologie
mariologie Christelijke leer over Maria, vooral ontwikkeld in de rooms-katholieke Kerk. Belangrijke dogma's: 'moeder van God' (431), 'onbevlekt o
Marnix, Philips van
Marnix, Philips van (Heer van St.-Aldegonde; 1540-1598) Nederlands schrijver. In 1562 koos hij openlijk de zijde van de calvinisten. Hij vluchtte maronieten
maronieten Aanhangers van een oosterse christelijke sekte, ontstaan in de 7e eeuw na de veroordeling van het door hen aangehangen monotheletisme, Mars (mythol.)
Mars (mythol.) Italische oorlogsgod, vroeger ook beschermer van akkers en vee. De Romeinen zagen hem als de vader van Romulus en Remus. Met Marsden, Samuel
Marsden, Samuel (1764-1838) Brits missionaris in New South Wales (Australië). Speelde als pionier in de schapenteelt en als eigenaar van uitgestrekte Marsyas
Marsyas Frygische sater die een door Pallas Athene weggeworpen dubbelfluit vond en deze zo vaardig leerde bespelen dat hij Apollo uitdaagde. Apollo martelaar
martelaar Iemand die goed en bloed over heeft voor zijn overtuiging, bloedgetuige (afgeleid van het Griekse woord voor getuige). Tijdens de vroegste martelaarsakten
martelaar, islamitisch Iemand die sterft in de strijd voor de islam, djihaad, wordt beschouwd als een martelaar (sjahied) voor het geloof. Het Arabische Martineau, James
martelaarsakten (Acta Martyrum) Stenografische verslagen van processen tegen de vroeg-christelijke martelaren. Zelden bewaard gebleven; wel als martelaar, islamitisch
Martineau, James (1805-1900) Engels filosoof en theoloog, unitariër. Religie berust volgens hem op de persoonlijke, innerlijke ervaring, los van elke Martini, Giambattista
Martini, Giambattista (Giovanni Battista Martini; 1706-1784) Italiaans componist en muziektheoreticus. Martini kreeg een grondige opleiding, trad Martinus V
Martinus V (Oddone Colonna; 1368-1431) Paus van 1417-31. Beëindigde het westerse schisma en vergrootte de invloed van de paus in Frankrijk en Martinus van Braga
Martinus van Braga (ca. 515-580) Christelijk Latijns schrijver. Hij stichtte in 550 een klooster te Dumio, in de omgeving van de Gallicische stad Braga, Martinus van Tours
Martinus van Tours (Sint-Maarten; 316 of 335-397) Bisschop van Tours vanaf 372; missioneerde het Franse platteland. Zijn veelgelezen levensbeschrijving martyrologium
Marty, François (1904-1994) Frans geestelijke, van 1968-81 aartsbisschop van Parijs, sinds 1969 kardinaal. Positief tegenover het gesprek met marxisten. masoreten
martyrologium Officiële lijst van christelijke martelaars in de vorm van een kalender; later met bijzonderheden over de martelaars, zoals in het 'Martyrologium Marty, François
masoreten ('Overleveraars') Middeleeuwse joodse geleerden in Palestina en Babylon die de Hebreeuwse Bijbel voorzagen van klinkertekens en andere Mathen, Robert-Joseph
Mathen, Robert-Joseph (geb. 1916) 28e bisschop van Namen. Volgde in 1974 A.M. Charue op.
matroneum
matroneum Is in de rooms-katholieke kerkbouw het noordelijk schip, aan de kant waar het Maria-altaar staat, gereserveerd voor kloosterzusters en Matteüs
Matteüs (Mattheüs; Matth.) Apostel die volgens een oude kerkelijke traditie het eerste evangelie geschreven heeft. Tekent Jezus als de in het Oude Testament Mattias
Mattias Apostel die na Jezus' dood en hemelvaart werd gekozen in de plaats van Judas Iskariot (Hand. 1).
Maudoedi, Aboe-l-A'la al-
Maudoedi, Aboe-l-A'la al- (1903-1979) Pakistaans denker en politiek leider van de Djama'at-i Islami, die ernaar streefde om van het nieuwe Pakista
maulawijja
maulawijja (Tu.: mevlevi) Tarieqa of islamitische mystieke orde, bekend in het Westen als de Dansende Derwisjen. De maulawijja is gevormd rond Maulid
maulid al-nabi (Tu.: mevlûd kandili) Feest ter ere van de geboorte van Mohammed, dat gevierd wordt op 12 rabie' al-awwal (eigenlijk zijn sterfdag). Maurice de Sully
Maulid In de islam een één- of meerdaags feest ter ere van de geboortedag van een heilige. De bekendste maulid is de maulid al-nabi (het feest ter ere maulid al-nabi
Maurice de Sully (ca. 1120-1196) Middeleeuws Frans theoloog, een der grootste predikers van zijn tijd. Hij was een leerling van Pierre Abélard, werd mauristen
mauristen Benedictijnen van de Congregatie van St.-Maur in Frankrijk, opgericht in 1621, opgeheven tijdens de Franse Revolutie (1789); centrum Maurya-rijk
Maurya-rijk Koninkrijk dat van 321 tot 185 v.C. Noord-India en delen van Afghanistan omvatte. Onder Tsjandragoepta (reg. 321-296 v.C.) vormde mausoleum
mausoleum Grafmonument, in het bijzonder dat van de Carische satraap Mausollus (377-353 v.C.) te Halicarnassus. Het monument was 50 m hoog
Maximus Planudes
Maximus Planudes (1260-1310) Byzantijns geleerde, in 1283 tot priester gewijd. Hij behoorde tot de kring geleerden ten tijde van keizer Andronicus maya
maya Indisch filosofisch begrip; de scheppende energie van Brahman die tot uiting komt in de vergankelijke natuur. Vandaar in populair spraakgebruik Méan, François Antoine Marie Constantin de
Méan, François Antoine Marie Constantin de (1756-1831) Zuid-Nederlands prelaat. Werd in 1792 tot prins-bisschop van Luik benoemd, maar moest Medea
Medea Dochter van koning Aeëtes van Colchis en Idyia, kleindochter van Griekse zonnegod Helius, nicht van Circe. Hielp Jason met haar toverkunsten Medina
Medina (Medinat al-Nabi) Stad in de provincie Al Hijaz, Saoedi-Arabië; 600.000 inw. (1990). Handels- en agrarisch centrum (dadels, druiven). Zeewaterontziltingsinstall
meditatie
meditatie Meditatie is een bepaalde vorm van concentratie die vooral in de christelijke traditie is uitgegroeid tot een eigen vorm van gebed. Na de Tweede Medusa
Medusa De enige sterfelijke van de Gorgonen, drie vrouwelijke monsters uit de Griekse sage. Perseus onthoofdde haar, maar haar hoofd behield zijn Meer de Walcheren, Pieter van der
Meer de Walcheren, Pieter van der (eig. Petrus Balthazar Albertus M. de W.; 1880-1970) Nederlands schrijver, die te Amsterdam klassieke talen meerminnen
meerminnen (zeemeerminnen) Vrouwelijke watergeesten, wier lichaam uitloopt in een vissestaart. In de literatuur komen zij herhaaldelijk voor, o.a. Meester Eckhart
Meester Eckhart (ca. 1260-1327) Duitse mysticus, dominicaan en prediker. In 1329 veroordeelde Johannes XXII 28 van zijn stellingen, waardoor meiboom
meiboom Groene boom (of twijgen), in het voorjaar (meestal op 1 mei) gekapt en opgesteld in het dorpscentrum of voor het huis. In heel Europa sinds Melanchton, Philipp
Melanchton, Philipp (eig. Schwarzert; 1497-1560) Duits hervormer, medewerker van Luther. Schreef de eerste samenvatting van de reformatorische Meleager
Meleager Zoon van koning Oeneus van Calydon en Althaea. De Moiren voorspelden dat hij niet langer leven zou dan het stuk hout dat bij zijn geboorte Melitius van Lycopolis
Melitius van Lycopolis Bisschop in Egypte die tijdens de vervolging van Diocletianus (303-311 n.C.) weigerde het verbod van eredienst op te volgen. melkieten
melkieten Grieks-orthodoxe christenen in Syrië en Egypte. Zij werden door de meerderheid van de bevolking, die tot heterodoxe Kerken van de Antiocheense Melpomene
Melpomene Een der negen Griekse Muzen, beschermster van de tragische dichtkunst. Tot haar attributen behoorden een tragediemasker, kothurnen Melville, Andrew
Melville, Andrew (1545-1622) Schots presbyteriaans theoloog en latinist, hervormer van de Kerk en de universiteiten. Ontwierp het Second Book of Memnon
Memnon Held uit de Griekse sage, zoon van de godin Eos en Tithonus, een broer van Priamus. Vocht tijdens de Trojaanse Oorlog aan Trojaanse zijde Menelaüs
Menelaüs Koning van Sparta, zoon van Atreus, broer van Agamemnon, gehuwd met Helena en vader van Hermione. Paris schaakte zijn vrouw, de menhir
menhir (Bretons: lange steen) Megalithisch monument uit het Neolithicum (ca. 8000-2000 v.C.) in de vorm van een grote rechtopstaande steen. Vermoedelijk Menno Simonsz
Menno Simonsz (1496-1561) Nederlands doopsgezind predikant, vader der mennonieten. Tot 1536 pastoor te Witmarsum (Friesland). Wees als voorstander mennonieten
mennonieten Nederlandse benaming voor de vreedzame stroming van doopsgezinden, genoemd naar de Nederlander Menno Simonsz (1496-1561)
menora
menora (Hebr.: kandelaar) Zevenarmige joodse kandelaar, waarvan zich in de tempel te Jeruzalem een gouden exemplaar bevond. Symbool van onblusbare Mensen van het Boek
Mensen van het Boek In de islam de aanhangers van niet-islamitische openbaringsgodsdiensten, met name joden en christenen. In de islamitische Mercurius (mythol.)
Mercurius (mythol.) Romeinse god van handel en winst, van de kooplui en de reizigers. Werd al vroeg gelijkgesteld aan de Griekse god Hermes.
Merici, Angela
Merici, Angela (Angela van Brescia; 1474-1540) Italiaanse franciscaner tertiaris, begaafd onderwijzeres van de catechismus. Zij stichtte in 1535 het Merton, Thomas
Merton, Thomas (Father Louis; 1915-68) Amerikaans religieus schrijver, geboren in Frankrijk, cisterciënzer monnik. Beschreef zijn bekering van het messianisme
messianisme Het geloof in een messias, een toekomstige verlossersfiguur of in een aanstaande heilstijd (zoals in de cargo cults). Onderdeel van vee
messias
messias Messias is de Griekse vorm van het Hebreeuwse en Aramese woord voor 'gezalfde'. In het oude Israël was het de aanduiding voor iemand methodisme
methodisme (Ook: wesleyanisme) Oorspronkelijk is het methodisme een godsdienstige opwekkingsbeweging in Engeland in de 18e eeuw, geleid door Metis (mythol.)
Metis (mythol.) Griekse godin van het wijs beleid, dochter van Oceanus en Tethys. Gaf Zeus het braakmiddel waardoor Cronus de door hem verslonden metropoliet
metropoliet In de vroeg-christelijke en vervolgens in de oosterse Kerken titel van bisschoppen die aan het hoofd staan van een kerkprovincie; in rang metten
metten Eerste van de reeks dagelijkse gebedstijden in rooms-katholieke kloosters, gehouden in de na-nacht, gewoonlijk bestaande uit drie nocturnen.
Metuselach
Metuselach (Methusalah, Methusalem) Bijbelse figuur, die volgens Gen. 5:27 969 jaar oud werd, de hoogste leeftijd vermeld in de Bijbel.
Metz, Johannes Baptist
Metz, Johannes Baptist (geb. 1928) Duits rooms-katholiek theoloog, sinds 1963 hoogleraar in de fundamentele theologie te Münster. Stimuleerde Micha
Micha 1. (9e eeuw v.C.) Profeet die optrad ten tijde van koning Achab van Israël (1 Kon. 22). 2. (tweede helft 8e eeuw v.C.) Profeet ten tijde van Jotam, Michaël
Michaël Aartsengel die Israël steunt (Dan. 10 en 12). Gods legeraanvoerder in de oorlog met satan (Openb. 12). Beschermer van de Kerk, van de christelijke Michaël Choniates
Michaël Choniates (1138-1222; soms ten onrechte Michaël Akominatos genoemd) Byzantijns schrijver en geestelijke. Hij kreeg zijn opleiding van Midas
Midas Frygische koning wiens onderdanen Silenus, de opvoeder van Dionysus, eens dronken op het land vonden. Midas bracht hem terug bij zijn pupil Midgard
Midgard (Manaheim) In de Germaanse sage de door de mens bewoonde aarde. Was door de goden gevormd uit het lichaam van de reus Ymir en bevond midrasj
midrasj (Hebr.: uitleg) Joodse bijbeluitleg, toegepast op een bepaalde situatie. Midrasj Halacha is uitleg die uitloopt op een verplichtend voorschrift, Mierlo, Godfried van
Mierlo, Godfried van (1518-1587) Bisschop van Haarlem van 1570-78. Stond eerst aan Alva's zijde en week bij Haarlems overgang naar de opstand
mihraab
mihraab Gebedsnis, meestal versierd, in de muur van de moskee, die aangeeft in welke richting Mekka ligt en wat dus de gebedsrichting is.
Mikal
Mikal (Michal) Tweede dochter van de Israëlitische koning Saul; vrouw van David (2 Sam. 6).
milla
milla De oorspronkelijke koranische betekenis van milla is religie in brede zin. Omdat het begrip connotaties heeft met het collectieve religieuze gevoel millennarisme
millennarisme (Ook: chiliasme; Lat: millennium = tijdperk van 1000 jaren; Gr: chilias = duizendtal) De overtuiging dat de vestiging van het aards paradijs Millî Görüc
Millî Görüc Turkse religieus-politieke beweging. Deze brede maatschappelijke beweging ontstond in de jaren zeventig in Turkije. Zij streeft naar de mimamsa
mimamsa Systeem in de Indische filosofie waarin men zich toelegt op rationele en filosofische verklaring van de rituelen die in de Veda's zijn aangegeven. Mimir
Mimir (Mime) Een der Germaanse Asen, listig tovenaar die Yggdrasil en de Mimirbron bewaakte, waaruit hij iedere dag dronk. Woonde na de strijd Mimirbron
Mimirbron In de Germaanse sage de bron van alle wijsheid en kennis. Bevond zich tussen de wortels van Yggdrasil en Mime bewaakte hem. Toen Odin minaret
minaret (Arab.: manaara) Toren op de hoek van de moskee vanwaar door de moeadhdhin de oproep tot het gebed, adhaan, wordt gedaan. De eerste minbar
minbar Preekstoel in de moskee in de vorm van een troon, met een trap met een oneven aantal treden, en vaak fraai gedecoreerd. Samen met de mihraab, minderbroeders
minderbroeders (franciscanen; Ordo Fratrum Minorum; OFM) Door Franciscus van Assisi in 1209 gestichte bedelorde. Doel aanvankelijk: rondtrekken Minerva
Minerva Romeinse godin van wijsheid en kennis, beschermster van ambacht, handwerk en wetenschap. Op het Capitool was een tempel aan haar, Jupiter Minos
Minos Koning van Kreta, zoon van Zeus en Europa, gehuwd met Pasiphaë, dochter van Helius. Verzocht Poseidon een stier te sturen om te bewijzen Minotaurus
Minotaurus Monster (mens met stierekop) dat het eiland Kreta verwoestte. Heracles ving het en koning Minos liet het opsluiten in het door Daedalu
Mirjam (godsd.)
Mirjam (godsd.) Zuster van Mozes volgens bijbelse traditie. Profetes, die na Israëls tocht door de Schelfzee een overwinningslied zong (Ex. 15). De mis
mis Naam voor eucharistieviering, reeds in gebruik in de 4e eeuw (Ambrosius, 'missa'; het woord komt in de Romeinse liturgie nog voor in het slot van Miserere
Miserere Miserere mei Deus (God zij mij genadig) is het begin van de Latijnse vertaling van de 51e psalm, een der zeven boetpsalmen. Behoort tot Misjna
Misjna (Hebr.: leerstof, herhaling) Verzameling joodse leefregels, bijeengebracht door rabbi Judah ha-Nassi (135-217). Zes delen, onderverdeeld in missaal
missaal Boek met gebeden, lezingen en aanwijzingen voor de mis. In de 10e eeuw opgekomen, toen men begon met de bundeling van sacramentarium, missie
missie De activiteiten van de Kerk om het christelijke geloof te verkondigen aan niet-christenen. Door de christenen teruggevoerd op de desbetreffende missie en zending 1. algemeen
missie en zending 1. algemeen De meeste religies streven in de een of andere vorm naar vergroting van het aantal aanhangers. Getuige zijn wereldwijde
missie en zending 2. achtergronden
missie en zending 2. achtergronden Missie en zending zijn synoniemen: beide woorden hebben dezelfde inhoud. Missie is de gebruikelijke term missie en zending 3. geschiedenis
missie en zending 3. geschiedenis In conflict met de keizercultus van het Romeinse Rijk De verkondiging van het evangelie in het Romeinse missie en zending 4. invloed
missie en zending 4. invloed Niet te ontkennen valt dat de Kerken bij hun missie en zending aanvankelijk weinig rekening hielden met de gewoonten missie en zending 5. 20e eeuw
missie en zending 5. 20e eeuw In het beeld van missie en zending is in de loop van de 20e eeuw een aantal verschuivingen en opzichte van de vroegere Mithras
Mithras Iraanse god van de overeenkomst, wiens verering zich uitbreidde over India, Mesopotamië en Klein-Azië en in 60 v.C. Rome bereikte. In de mitnagdiem
mitnagdiem (lett.: opponenten) Benaming die de chassidische joden in de Baltische staten aan hun joodse tegenstanders gaven (18e eeuw). Grondlegger: Mnemosyne
Mnemosyne De Griekse personificatie van het geheugen. Was een dochter van Uranus en zuster van Thea en Themis. Bij Zeus werd ze moeder van Moab
Moab Aan Israël verwant oudoosters volk ten oosten van de Dode Zee, ten zuiden van Ammon in het tegenwoordige Jordanië; hoofdstad Kir-Chareset Moded, Herman
Moded, Herman (1530-1603) Nederlands hervormer. Moest vanwege ketterij het hoogleraarschap te Keulen en het priesterambt te Zwolle vaarwel moderamen
moderamen Leiding van een protestantse kerkelijke vergadering (kerkenraad, classis of synode). Bestaat uit preses (voorzitter), scriba (secretaris) en moderne devotie
moderne devotie De moderne devotie is een godsdienstige stroming die omstreeks 1380 in Deventer ontstond rondom de boeteprediker en zielzorger modernisme (godsd)
modernisme (godsd) (vrijzinnigheid) Eind 19e- en begin 20e-eeuwse christelijke stroming die de Bijbel wilde bestuderen als historisch document Mödgudur
Mödgudur In de Germaanse sage de jonkvrouw die de brug over de rivier Gjöll bewaakte, de toegang tot Helheim, het Germaanse dodenrijk. De doden moeadhdhin
moeadhdhin (moëddzin, muezzin) Persoon die de gebedsoproep, adhaan, verricht en naast de imam en de chatieb werkzaam is in de moskee. Het verhaal Moedawwana
Moedawwana Marokkaans wetboek van familie-, personen- en erfrecht. De Moedawwana is een aangepaste en gecodificeerde versie van de betreffende moeder Aarde
moeder Aarde Godsdienstige voorstelling van de aarde als voortbrengster van alle leven. In mythen komt zij meestal samen met en vaak ook als echtgenote moedjtahied
moedjtahied Religieuze klasse van geleerden, naast de molla's in de islamitische richting der sjiieten (vnl. in Iran). Plaatsvervangers van de verborgen moefti
moefti In de islam: iemand die het gezag heeft juridische opinies te geven in de vorm van fatwa's. Naast door de staat benoemde moefti's kunnen ook Moesa
Moesa Moesa (Mozes) is een belangrijk profeet in de islam. Zijn openbaring wordt door de koran erkend. De koran geeft echter tegelijkertijd aan dat moetazila
moet'a Genotshuwelijk in de islam. De moet'a is een huwelijk dat wordt afgesloten voor een van te voren vastgestelde periode. Dit zou een oud Arab
moetazila Islamitische theologische stroming. Het is de bekendste speculatieve theologische stroming binnen de islam. In eerste instantie ging het om moet'a
Mohammed
Mohammed Mohammed (ca. 570-632)wordt in de islam beschouwd als het zegel der profeten: hij zou de laatste en definitieve profeet zijn geweest mohammedaan
Mohammed, hemelreis van In de koran wordt gesproken over de hemelreis die Mohammed zou hebben gemaakt. De interpretaties van deze reis lopen Moiren
mohammedaan Westerse term om een belijder van de islamitische religie aan te duiden. Moslims zelf wijzen de term van de hand omdat deze suggereert Mohammed, hemelreis van
Moiren Griekse schikgodinnen, volgens Hesiodus de drie dochters van Zeus en Themis. Bepaalden het levenslot en de levensduur. Clotho (de spinster) moksa
moksa (moksha) Sanskriet term: bevrijding. In het hindoeïsme bevrijding van de keten van wedergeboortes, te bereiken door inzicht, goede werken molla
molla Religieus functionaris in de islam. Binnen de sjia neemt de molla de laagste rang onder de oelema, schriftgeleerden, in. Ook binnen de soenna Moltmann, Jürgen
Moltmann, Jürgen (geb. 1926) Duits protestants theoloog, hoogleraar systematische theologie te Tübingen (sinds 1967). Aandachtsgebieden: sociale monnik en non
monnik en non Leden van een gemeenschap van resp. mannen of vrouwen, die zich door geloften verbinden een religieus doel na te streven. De christelijke monofysieten
monofysieten Aanhangers van de leer dat slechts sprake kan zijn van één natuur (monofysis) van Christus; de leer werd ontwikkeld door de monnik monotheïsme
monotheïsme Het geloof in slechts één persoonlijke en transcendente God; staat tegenover het polytheïsme (veelgodendom) en pantheïsme. De grote monstrans
monstrans Liturgisch voorwerp in de rooms-katholieke eredienst. Sedert de invoering van Sacramentsdag (1264) wordt in de monstrans de heilige hostie montanisten
montanisten Aanhangers van een enthousiaste christelijke beweging in de 2e en 3e eeuw, die door haar wereldmijding en verwachting van het wereldeinde Montesinos, Fernando
Montesinos, Fernando (gest. 1652) Spaans geestelijke en historicus, ging in 1629 naar Perú. Hij schreef o.a. als priester in Potosi, 'Ophir de España, Moody, Dwight Lyman
Moody, Dwight Lyman (1837-1899) Amerikaans evangelist, bekend door massa-evangelisatiecampagnes in Amerika en Groot-Brittannië, samen met Moon, Sun Myung
Moon, Sun Myung (geb. 1920) Koreaans-Amerikaans sekteleider, stichter van de Unification Church (= Unified Family, 1954). Opgegroeid in een Morele Herbewapening
Morele Herbewapening Morele Herbewapening is een internationale beweging waarvan de aanhangers pretenderen in de geest van het christendom Morillon, Maximiliaan
Morillon, Maximiliaan (1516-1586) Zuid-Nederlands prelaat. Stond bij Granvelle in de gunst en bestuurde als vicaris-generaal van 1561-76 het aartsbisdom mormonen
mormonen Mormonen zijn de leden van de Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen. Deze godsdienstige sekte is in 1830 gesticht Morpheus
Morpheus Griekse god van de dromen, zoon van Hypnus, de god van de slaap. Lag in een schemerig hok op een ebbenhouten bank, waaromheen papavers moskee
moskee (architectuur) De architectonische kenmerken van een moskee worden bepaald door historische en geografische factoren. De uiterlijke ken
moskee (voorschriften)
moskee (voorschriften) Voor het gedrag in de moskee gelden bepaalde voorschriften. Zo mogen in het gedeelte waar de salaat, het gebed, wordt ve
moskee Een moskee is het gebedshuis van de moslem. Voorts fungeert de moskee als ontmoetingsruimte en als een plaats waar men onderwijs kan moskee (architectuur)
Moskou, School van
Moskou, School van Russische (iconen)schilderschool, tot bloei gekomen aan het eind van de 14e eeuw. Een eigen stijl ontstond vooral door het naar moslim
Moslim Broederschap Egyptische sociaal-politieke beweging die streeft naar een islamitische staat en die in 1928 werd opgericht door Hasan al-Banna. moslims in Nederland
moslim Iemand die het islamitische geloof aanhangt; letterlijk: degene die zich onderwerpt aan God. Het Arabisch actief deelwoord moeslim (meerv.: Moslim Broederschap
moslims in Nederland De aanwezigheid van moslims in Nederland komt in hoofdzaak voort uit het Nederlandse koloniale verleden en uit het aantr
Motoori Norinaga
Motoori Norinaga (1730-1801) Japans geleerde. Schreef een 48-delig commentaar op de 'Kodjiki', het oudste Japanse geschrift, 'Kodjiki-den'. Deed Mott, John Raleigh
Mott, John Raleigh (1865-1955) Amerikaanse leek, gedurende vijftig jaar drijvende kracht achter veel internationale protestantse zendings- en oecu
motu proprio
motu proprio (Lat.: uit eigen beweging) Op eigen initiatief door de paus geschreven verhandeling met voorschriften voor het geheel of delen van de Mozaraben
Mozaraben De christenen die in Spanje bleven wonen gedurende de Moorse overheersing (718-1492). Zij deden geen afstand van hun christelijke geloof, Mozes
Mozes Mozes geldt als een van de belangrijkste figuren uit de joodse geschiedenis. Volgens bijbelse overlevering werd hij te vondeling gelegd in een Mukamis, al-
Mukamis, al- (David ibn Merwan al-Mukamis; gest. ca. 937) Joods wijsgeer. Leefde in het Nabije Oosten. Van zijn 'Twintig verhandelingen' (Isjroen mummie
mummie Geconserveerd lijk, in het bijzonder de gebalsemde en omzwachtelde lijken gevonden in Egypte. Door mummieficatie wilden de Egyptenaren mundus
mundus (Latijn: wereld, onderwereld) Gebouwtje op de Palatinus, een van de zeven bergen waarop Rome is gebouwd. Drie dagen per jaar kon men Muspelheim
Muspelheim In de Germaanse sage de wereld van vuur en licht. In de begintijd werd zij bewaakt door Surtur en haar vonken deden het ijs van Niflheim muzen
muzen De negen Griekse godinnen en beschermvrouwen van de schone kunsten en de wetenschap, dochters van oppergod Zeus en Mnemosyne. Hun mysteriën
mysteriën In de Oudheid waren mysteriën geheime riten die alleen toegankelijk waren voor ingewijden. Oorspronkelijk waren het bijna altijd vruchtbaarheidscultussen. mystiek 1. algemeen
mystiek 1. algemeen Mystiek kan men omschrijven als de intieme ervaring van God of het Onzichtbare, een belangrijke dimensie van de religieuze mystiek 2. begripsbepaling
mystiek 2. begripsbepaling Mystiek in ruime zin zou men kunnen omschrijven als een dimensie van het godsdienstig leven, als een religieuze ervaring
mystiek 3. historisch overzicht
mystiek 3. historisch overzicht Het verschijnsel mystiek kent binnen de verschillende godsdiensten een eigen ontwikkeling en eigen uitingsvormen.
mystiek 4. mystiek reveil
mystiek 4. mystiek reveil In de 20e eeuw is de aantrekkingskracht van mystieke personen en verschijnselen toegenomen, evenals van astrologie, spir
mystiek 5. islamitische mystiek
mystiek 5. islamitische mystiek 5. islamitische mystiek De mystieke traditie van de islam wordt in het Westen vaak aangeduid met de term soefisme mythe
mythe (Gr.: mythos = gesproken woord) Overgeleverd verhaal over oertijd en goden; godensage. Een mythe is per definitie een verhaal over een scheppingsdaad; mythesprookje
mythesprookje Over de herkomst van het sprookje lopen de meningen uiteen. Sommige onderzoekers menen te kunnen aantonen dat het sprookje is mythisch broederpaar
mythisch broederpaar In onder andere de mythologie van de Irokezen (stam in Noord-Amerika) voorkomende (tweeling)broers. Volgens de mythen mythologie
mythologie De meeste culturen die op aarde (hebben) bestaan, kennen een mythologie, een complex waarin de verschillende mythen zinvol geordend mythologische figuren
mythologische figuren Mythen zou men kunnen omschrijven als oerverhalen van de mensheid waarin een verklaring wordt gegeven van bijvoorbeeld Nadere Reformatie
Nadere Reformatie Stroming in de Gereformeerde Kerk in de Noordelijke Nederlanden in de 17e eeuw, die als tegenwicht tegen de verstarring van Nadjaf
Nadjaf Stad in Zuid-Irak. Nadjaf is een van de heilige plaatsen van de sjiitische islam. De stad is verrezen op de plaats waar, naar men aanneemt, de Nag Hammadi
Nag Hammadi (Naj' Hammadi) Plaats in de Westelijke Woestijn van Opper-Egypte tussen Qina en Jirja. Vindplaats (1945-46) van gnostische handschriften Nahum
Nahum (7e eeuw v.C.) Een van de zgn. kleine profeten van Isral. Het bijbelboek dat zijn naam draagt, bevat een dichterlijke profetie over de val van naib
naib (Arabisch: nuwwab = plaatsvervanger) In de islamitische landen gebruikte titel voor hooggeplaatste personen (gouverneur, regent) die optraden Najaden
Najaden Griekse bronnimfen. Bezaten de gave der voorspelling en golden als beschermsters van poëzie en mimiek.
Nanak
Nanak (1469-1539) Indisch geestelijk leidsman en goeroe. Trachtte het hindoeïsme met de islam te verzoenen en wordt door beide groepen als een Nantes, edict van
Nantes, edict van Verordening uit 1598 van de Franse koning Hendrik IV die de hugenoten (Franse protestanten) een belangrijke mate van godsdienstvrijheid naqsjibandijja
naqsjibandijja Tarieqa of islamitische mystieke orde. De naqsjibandijja is gesticht door volgelingen van de Turkmeense mysticus Bahaa ad-Dien an
Narcissus
Narcissus Zoon van de Griekse riviergod Cephissus en de nimf Liriope. Wees de liefde af van Echo, waarop de goden hem als straf verliefd deden worden Naströnd
Naströnd In de Germaanse sage het strand van de rivier Gjöll, die het dodenrijk Helheim omgaf. Hier werden de bozen door slangen gepijnigd (verg. Natan
Natan (Nathan) Profeet, adviseur van koning David. Bracht deze tot inkeer na het overspel met Batseba (2 Sam. 12) en bevorderde de troonopvolging Natanaël
Natanaël Discipel van Jezus die alleen wordt vermeld in het Evangelie van Johannes (1:45-49). Mogelijk dezelfde als de apostel Bartolomeüs.
Nausicaä
Nausicaä Dochter van Alcinous, koning der Phaeaken, en Arete. Ontdekte Odysseus tijdens een balspel op het strand en bracht hem naar het paleis Navigators
Navigators Internationale christelijke organisatie met als doel evangelisatie en bewust christendom. Men beoogt een sneeuwbaleffect door persoonlijk navolging van Christus, De
navolging van Christus, De (Imitatio Christi) Beroemd werk uit 1418 van de Broeder van het Gemene Leven, Thomas a Kempis. Wijst de christen nazireeër
nazireeër (Van het Hebreeuwse woord voor 'gewijde') Bijbels asceet. Onthield zich tijdelijk van sterkedrank, liet zijn haar groeien en vermeed contact nechustan
nechustan In de Bijbel vermelde koperen slang. Door Mozes vervaardigd en op een staf geplaatst tijdens een slangenplaag, zodat ieder die er naar keek nectar en ambrozijn
nectar en ambrozijn De drank en de spijs van de Griekse goden op de Olympus, waar de ambrozijn door Hebe en Ganymedes geserveerd werd. Zowel
Nederlands Gereformeerde Kerken
Nederlands Gereformeerde Kerken Nederlands kerkgenootschap, in 1969 ontstaan uit de 'vrijgemaakten' vanwege een andere waardering van de Nederlandse geloofsbelijdenis
Nederlandse geloofsbelijdenis (Confessio Belgica) Oudste belijdenisgeschrift van de Nederlandse gereformeerden. Opgesteld in 1561 door de predikant Nederlandse Hervormde Kerk 1. algemeen
Nederlandse Hervormde Kerk 1. algemeen De Nederlandse Hervormde Kerk ontstond in de 16e eeuw, toen de beginselen van de reformatoren, Nederlandse Hervormde Kerk 2. voor 1816
Nederlandse Hervormde Kerk 2. voor 1816 In de 16e eeuw kwam in de Republiek der Verenigde Nederlanden de gereformeerde Kerk tot stand, Nederlandse Hervormde Kerk 3. na 1816
Nederlandse Hervormde Kerk 3. na 1816 De Bataafse Republiek was voorstander van een scheiding van Kerk en Staat. Voor de hervormde Kerk Nederlandse Islamitische Federatie
Nederlandse Islamitische Federatie (NIF) Turks-islamitische koepelorganisatie. Sinds 1985 cordineert de Nederlandse Islamitische Federatie de Nederlandse Moslim Omroep
Nederlandse Moslim Omroep (NMO) Nederlandse islamitische zendgemachtigde. De Nederlandse Moslim Omroep, opgericht in 1993, is in de plaats Nederlandse Moslim Raad
Nederlandse Moslim Raad (NMR) Landelijke islamitische organisatie, opgericht in 1992. De Nederlandse Moslim Raad beoogt de belangen van Nederlandse Protestantenbond, Vereniging
Nederlandse Protestantenbond, Vereniging (NPB) Vereniging met het doel de ontwikkeling van het godsdienstig leven in vrijzinnig ondogmatische Needham, John Turberville
Needham, John Turberville (1713-1781) Engels bioloog en rooms-katholiek geestelijke, werd in 1765 lid van de Royal Society in Londen. Needham Nehalennia
Nehalennia Germaanse moedergodin, misschien identiek aan Nerthus, die vooral tijdens de Romeinse tijd vereerd werd. Was tevens vruchtbaarheidsgodin Nehemia
Nehemia Leider van de uit de Ballingschap teruggekeerde joden. Schenker van Artaxerxes I aan het Perzische hof. Als gouverneur van Jeruzalem (445-Nemeïsche leeuw
Nemeïsche leeuw Leeuw die zich in de omgeving van Nemea in Argolis ophield en de bewoners van deze stad voortdurend angst aanjoeg. Heracles Nemesis
Nemesis Griekse godin van de wrekende gerechtigheid, ook van de verontwaardiging. Tot haar attributen behoorden juk, gesel, weegschaal en zwaard.
neocalvinisme
neocalvinisme Calvinistische stroming, voortgekomen uit de poging van A. Kuyper om de gereformeerde belijdenis in verband te brengen met de cultuur neolutheranisme
neolutheranisme Beweging in Duitsland, die in de 19e eeuw onder invloed van Réveil en Romantiek pleitte voor terugkeer naar de 16e-eeuwse belijdenisgeschriften. Neoptolemus
Neoptolemus Zoon van de Griekse held Achilles en Deïdamia. Na Achilles' dood kwam hij naar Troje, anders kon de stad niet ingenomen worden. Neptunus (mythol.)
Neptunus (mythol.) Romeinse god van het water, na gelijkstelling met de Griekse god Poseidon ook god van de zee. Gewapend met drietand. Op 23
Nereïden (mythol.)
Nereïden (mythol.) Griekse zeenimfen, de vijftig dochters van Nereus en Doris. Sommige spelen een aparte rol in de sagenwereld, zoals Amphitrite Nereus en Achilleus (godsd.)
Nereus (mythol.) Griekse zeegod, gehuwd met Doris, vader van de vijftig Nereïden. Bezat de gave der voorspelling en men zag hem als een milde, Nerthus
Nereus en Achilleus (godsd.) Heiligen, mogelijk 1e eeuw n.C. Soldaten die vanwege dienstweigering gedood werden en vereerd in de catacomben Nereus (mythol.)
Nerthus Germaanse godin van de aarde en de vruchtbaarheid, soms gelijkgesteld aan Freya en Holda. Men noemde haar ook wel Hertha en beschouwde Nessus
Nessus Centaur die Deïanira, de vrouw van Heracles, probeerde te belagen toen hij hen over de Euenus zette. Heracles doodde hem, maar voor hij Nestor
Nestor Koning van Pylus (Messenië), zoon van Neleus en kleinzoon van Poseidon. Nam deel aan de Calydonische jacht en de tocht der Argonauten. nestorianen
nestorianen Nestorianen zijn de volgelingen van Nestorius (ca. 381-ca. 451), die leerde dat de twee naturen van Christus ieder een eigen leven leidden, Nestorius
Nestorius (ca. 381-ca. 451) Grieks theoloog, die het fundament legde van de nestoriaanse Kerk. Patriarch van Constantinopel van 428-31. Zijn opvatting Newman, John Henry
Newman, John Henry (1801-1890) Brits anglicaans geestelijke, die na een poging de anglicaanse Kerk van binnenuit nieuw leven in te blazen door Ngai
Ngai Oppergod van de Masai (nomadenstam in Kenia), die volgens hen aan de mensen verschijnt als regen en als het firmament. Ngai heeft volgens Nibelungen
Nibelungen (Nevelingen) In de Germaanse sage een van Nibelung afstammend dwergengeslacht, geregeerd door Alberik. Zij bewaakten de Nibelungenschat. Nicaea
Nicaea (Tegenwoordig: Iznik) Plaats in het noordwesten van Klein-Azië, prov. Bithynië. Plaats van het eerste oecumenische concilie (325). Na de vierde Nichiren
Nichiren (1222-1282) Japans religieus hervormer, stichter van de boeddhistische Nichiren-sekte, die uitgaat van de 'Lotus-soetra'. Kende Japan een Nicolaas I de Grote (paus)
Nicolaas I de Grote (paus) Paus van 858-867. Breuk met de patriarch van Constantinopel, Photius (865). Krachtige steun aan de missie in Noord-nicolaïeten
nicolaïeten Dwaalleraren in het oudste christendom, die afgoderij en ontucht bedreven (Openb. 2). De synode van Tours (567) en ook de kerkelijke Niebuhr, Reinhold
Niebuhr, Reinhold (1892-1971) Amerikaans presbyteriaans theoloog. Predikant in een arbeiderswijk van Detroit (1915-28), hoogleraar toegepast christendom Niemöller, Martin
Niemöller, Martin (1892-1984) Duits predikant. Tijdens WO I duikbootcommandant. Later symbool van protestants verzet tegen de nazi's. Na WO Nieuwe Testament 1. algemeen
Nieuwe Testament 1. algemeen Het Nieuwe Testament (N.T.), het tweede deel van de Bijbel, is een verzameling van 27 boeken: evangeliën, brieven, Nieuwe Testament 2. handschriften
Nieuwe Testament 2. handschriften Alle originele handschriften (autografa) van het Nieuwe Testament zijn verloren gegaan. Wat wij bezitten zijn Nieuwe Testament 3. tekstonderzoek
Nieuwe Testament 3. tekstonderzoek Een tekst die dikwijls wordt overgeschreven, blijft niet zonder fouten. De overschrijvers van de bijbeltekst Nieuwe Testament 4. indeling
Nieuwe Testament 4. indeling In de oudchristelijke Kerk deed zich al spoedig de behoefte gevoelen aan een indeling van de bijbeltekst. Kerkvaders Nieuwe Testament 5. canon
Nieuwe Testament 5. canon In het begin van het christendom bestond de christelijke Bijbel uit de geschriften van het Oude Testament. De wordingsge
Nieuwe Testament 6. verhouding met Oude Testament
Nieuwe Testament 6. verhouding met Oude Testament Door verschillende personen, heel de geschiedenis door, werd de suggestie geopperd dat nieuwemaansfeest
nieuwemaansfeest Al vroeg voorkomend, wijdverbreid religieus feest. Viering van de verschijning van de nieuwe maan als symbool van herrijzend Nieuwjaarsfeest
Nieuwjaarsfeest In veel culturen bij het begin van het nieuwe jaar gevierd feest, vaak met religieuze achtergrond. In het oude Mesopotamië reciteerde Niflheim
Niflheim In de Germaanse sage de wereld van nevel en kou. Lag volgens de Edda onder een der wortels van Yggdrasil.
Nikè
Nikè Griekse godin van de overwinning, metgezellin van Zeus. Had tempel op de Acropolis en werd doorgaans afgebeeld als een gevleugelde jonge Nikodemus
Nikodemus (Nicodemus) Joods geleerde, die heimelijk met Jezus contact zocht (Joh. 3). Verdedigde als lid van de Hoge Raad Jezus (Joh. 7:50v) en
Nimbarka
Nimbarka (12e eeuw n.C.) Indisch (hindoestaans) theoloog. Aanhanger van Vishnu. Leerde dat de mens geheel afhankelijk is van deze god; aan de nimfen
nimfen Lagere, vrouwelijke natuurgodheden, die in de Oudheid zowel door de Grieken als de Romeinen vereerd werden. Men onderscheidde Oreaden Nimrod
Nimrod Bijbelse figuur, zoon van Kusch, jager van beroep (Gen. 10). Personificatie van de oorsprong van het rijk Assur (Micha 5:5).
Niobe
Niobe In de Griekse sage dochter van koning Tantalus, gehuwd met Amphion, koning van Kreta. Ze bezat zeven zonen en zeven dochters en beroemde nirwana (rel.)
nirwana (rel.) In alle Indische godsdiensten vervult het begrip nirwana een centrale rol. Het is slechts vaag te omschrijven als een streven naar een ideale nixen
nixen Germaanse vrouwelijke watergeesten die de mensen in het water probeerden te lokken. Symboliseerden de verraderlijkheid van het water.
Njörd
Njörd (Njord) In de Germaanse sage een Wane die onder de Asen was opgenomen, god van rijkdom en vruchtbaarheid, heerser over storm en regen. Noach
Noach Held van het bijbelse zondvloedverhaal, die met vrouw, drie zonen en hun vrouwen op Gods aanwijzing met een ark werd gered. God beloofde Noach, ark van
Noach, ark van Groot schip, door Noach in opdracht van God gebouwd om aan de zondvloed te ontkomen. Tevergeefs gezocht op de berg Ararat in Nobili, Roberto de
Nobili, Roberto de (1577-1656) Italiaans missionaris in India; jezuïet. Gebruikte de aanpassingsmethode van Matteo Ricci (waarbij hij zich kleedde Nommensen, Ludwig Ingwer
Nommensen, Ludwig Ingwer (1834-1918) Duits zendeling die namens de Rheinische Mission vanaf 1861 onder de Bataks van Sumatra werkte. Vertaalde nonnenkoor
nonnenkoor Het voor de nonnen bestemde gedeelte van een kerk of kapel. Meestal een tribune aan het westeinde, soms over de gehele lengte van het Noodhelpers
Noodhelpers Groep van veertien heiligen: Achatius, Aegidius, Barbara, Blasius, Christophorus, Cyriacus van Rome, Dionysius van Parijs, Erasmus, Noordmans, Oepke
Noordmans, Oepke (1871-1956) Nederlands hervormd predikant, die in meestal korte publicaties belangrijke theologische inzichten weergaf. Beïnvloed Nornen
Nornen De drie Germaanse schikgodinnen, nl. Urd (verleden), Verdandi (heden) en Skuld (toekomst). Woonden bij Yggdrasil en maakten weefsels Nott
Nott Germaanse godin van de nacht, die iedere nacht op haar paard Hrimfaxi rondom de aarde reed. Uit zijn manen viel de dauw op aarde.
nouvelle théologie
nouvelle théologie Nouvelle théologie is de benaming van een stroming in de rooms-katholieke theologie in Frankrijk gedurende en vlak na de Tweede Nouwen, Henri
Nouwen, Henri (1932-1996) Nederlands priester/schrijver. Nouwen werd wel de laatste expliciet katholieke schrijver in de Lage Landen genoemd. noviciaat
noviciaat Proeftijd voor wie in een klooster wil intreden, minimaal een jaar. De kandidaat wordt begeleid door een novicenmeester. Na het noviciaat Nunc dimittis
Nunc dimittis De beginwoorden van de lofzang van Simeon in de tempel (Luc. 2: 29-32): Laat nu, Heer, uw dienstknecht in vrede gaan. Het N. werd nurcu-beweging
nurcu-beweging Turkse religieus-politieke beweging. De nurcu-beweging is ontstaan rond de islamitische activist en publicist Said Nursi (1873-1960). Nyaya
Nyaya Systeem uit de Indische filosofie, waarin een realistische opvatting over waarneming en de gronden van zekerheid van kennis worden aangegeven. Nyx
Nyx Griekse godin van de nacht, dochter van Chaos, moeder van Ate, Eris, de Moiren, Nemesis en Uranus. Ze woonde in het verre westen en werd afgebeeld Obadja
Obadja (Ob.; 5e eeuw v.C.?) Een van Israëls twaalf zgn. kleine profeten, wiens boek het kortste is van het OT (21 verzen). Bevat een profetie tegen Oberon (mythol./lit.)
Oberon (mythol./lit.) Koning der elfen, gemaal van Titania. Bezat een toverbeker en een toverhoorn. In het Oudfranse epos 'Huon de Bordeaux' heet oblaten
oblaten (Lat.: oblatus = geofferd) Onderdeel van de naam van enkele kloosterorden en congregaties, bijv. de oblaten van Maria, onbevlekt ontvangen observanten (godsdienst)
observanten (godsdienst) Leden van een hervormingsbeweging van kloosterlingen, ontstaan in 1334 in Italië, die streefden naar strikte naleving va
occultisme
occultisme Occultisme is een verzamelnaam voor verschillende voorwetenschappelijke of semi-wetenschappelijke praktijken en rituelen, speciaal bi
Oceanus
Oceanus Griekse god van de wereldzee, die de gehele aarde, nog voorgesteld als een platte schijf, overstroomde en waaruit zon, maan en sterren opstegen Odin
Odin Oppergod der Scandinavische Germanen, elders Wodan genoemd. Frigga was zijn vrouw. Bezat de heilige speer Gungnir en de wonderring Draupnir. Odysseus
Odysseus Mythisch koning van Ithaca, zoon van Laërtes en Anticlea, getrouwd met Penelope, vader van Telemachus. Veinsde krankzinnigheid om oecumene
oecumene Wereldwijde beweging die zich ten doel stelt alle christenen in één Kerk te verenigen. De beweging ontstond in 1910 op de Wereldzendingsconferentie oecumenische beweging
oecumenische beweging De oecumenische beweging is een wereldwijde eenheidsbeweging van de Kerken, ontstaan tijdens de internationale zendingsc
oelema
oelema (enkv. alim) Islamitische schriftgeleerden die de koran en andere religieuze bronnen bestuderen. Zij rekenen het tot hun taak om de religieuze oemma
oemma Gemeenschap van gelovigen in de islam. Het gevoel te behoren tot de gemeenschap van gelovigen is voor moslims een belangrijk religieus oemra
oemra Kleine pelgrimstocht voor moslims. De oemra kan gedurende het gehele jaar worden verricht en is verplicht voor iedereen die de stad Mekka Oeneus
Oeneus Koning van Calydon, gehuwd met Althaea en Periboea, vader van Deïanira, Meleager en Tydeus. Dionysus zou hem de wijnbouw hebben geleerd, Oethmaan
Oethmaan (Oethmaan ibn Affaan; gest. 656) Derde van de rechtgeleide kaliefen en opvolger van Omar. Oethmaan zou de redactie van de koran ter Oetnapisjtim
Oetnapisjtim Held van het Akkadische zondvloedverhaal, beschreven in het Gilgamesj-epos. Ontsnapte met het zaad van alle levende wezens in een offer
offer In alle godsdiensten vormt het offer, het aanbieden van gaven aan god(en), een wezenlijk bestanddeel. Het is een bepaalde vorm van contact met Offertorium
Offertorium (eig. Antiphona ad offerenda) Een der propriumgezangen van de liturgische mis in de r.-k. Kerk, dat gezongen wordt terwijl de gelovigen Olijfberg
Olijfberg Bergrug ten oosten van Jeruzalem, daarvan gescheiden door het diepe Kidrondal. Op Mount Scopus, de hoogste van de drie pieken (826 m), Olympia
Olympia Grieks religieus centrum in de Oudheid op de Peloponnesos (Elis), aan de voet van de berg Kronos. Gewijd aan de goden Hera en Zeus. Sedert Olympus (geo.)
Olympus (geo.) Berg in Noord-Griekenland, op de grens van Thessalië en Macedonië, met 2917 m de hoogste berg van Griekenland. Tot 1300 m hoogte Om mani padme hum
Om mani padme hum Tibetaanse boeddhistische mantra, samengesteld uit het heilige hindoe-woord OM (of aum) en de woorden 'het juweel in de
Omar
Omar (Oemar ibn al-Chattaab; gest. 644) Opvolger van kalief Aboe Bakr en tweede van de rechtgeleide kaliefen. Omar werd vooral bekend door zijn Omen
Omen Bij de Romeinen een voorteken, waargenomen door de augures en paruspices, deskundigen in de leer der voortekenen. Uit de vlucht der vogels Omphale
Omphale Koningin van Lydië, bij wie Heracles drie jaar als slaaf in dienst was, omdat hij de Thessalische koning Eurytus en zijn zonen had gedood. omphalos
omphalos (Gr.: navel) Sacrale eivormige steen. Stond oorspronkelijk in de Apollotempel van Delphi (thans in het museum aldaar). Door de Grieken onafhankelijke Kerken in Afrika
onafhankelijke Kerken in Afrika (African independent churches) Betrekkelijk kleine kerkgenootschappen in Afrika, ontstaan in de 20e eeuw als reactie onbevlekte ontvangenis
onbevlekte ontvangenis (immaculata conceptio) Rooms-katholiek Maria-dogma: zij is ontvangen in de schoot van haar moeder zonder besmet te worde
onderwereld
onderwereld (dodenrijk) Mythisch land in de aarde, waar de god of godin van het dodenrijk verbleef. Doorgaans van de wereld der stervelingen gescheiden onfeilbaarheid
onfeilbaarheid Onfeilbaarheid is een eigenschap van de Kerk in haar uitspraken over de leer, voor zover de hiërarchie het er over eens os of een oecumenisch ontwikkelingshulp
ontwikkelingshulp Giften van rijke landen (overheden, intergouvernementele organisaties, particuliere non-profitorganisaties) aan overheden, bedrijfsleven Onze Vader
Onze Vader (Pater Noster) Gebed, door Christus aan zijn leerlingen geleerd (daarom: 'Gebed des Heren'; Matt. 6). Reeds vroeg opgenomen in de liturgie Oosterse Kerken 1. algemeen
Oosterse Kerken 1. algemeen In de eerste eeuwen van de jonge christenkerk werd voor het bestuur de organisatie en indeling van het Romeinse R
Oosterse Kerken 2. Oosters schisma
Oosterse Kerken 2. Oosters schisma Het oosters schisma is de kerkscheuring in 1054 tussen de Kerk van Rome en die van Constantinopel. Het Oosterse Kerken 3. riten en afscheidingen
Oosterse Kerken 3. riten en afscheidingen In de eerste eeuwen van het christendom stond de burgerlijke indeling van het Romeinse Rijk in diocesen Oosterse Kerken 4. Antiocheense ritus
Oosterse Kerken 4. Antiocheense ritus Westsyrische christenen Het Syro-jakobitisch patriarchaat telt vijf bisdommen in Syrië, drie in Irak, tw
Oosterse Kerken 5. Alexandrijnse ritus
Oosterse Kerken 5. Alexandrijnse ritus De Alexandrijnse ritus wordt gevolgd door de Koptische Natie (Koptische Kerk), die 3.500.000 gelovigen Oosterse Kerken 6. Byzantijnse ritus
Oosterse Kerken 6. Byzantijnse ritus In de Kerken van de Byzantijnse ritus is de situatie zeer verward. Eerst is daar de kwestie van de autocefale oosterse renaissance
oosterse renaissance Onder oosterse renaissance wordt de belangstelling verstaan die in het Westen sinds de jaren vijftig en zestig is gegroeid voor oosters-orthodoxe Kerken
oosters-orthodoxe Kerken Oosterse Kerken die zich houden aan de uitspraken van de zeven oecumenische concilies, m.n. het laatste (Chalcedon, openbaring
openbaring Openbaring is in de wereld van de religie een begrip waarmee wordt aangegeven dat een godheid of macht zich op een of andere wijze Openbaring van Johannes
Openbaring van Johannes (Apocalyps) Laatste bijbelboek, waarin verloop en einde van de wereldgeschiedenis worden beschreven; behoort tot de opperwezen
opperwezen Godheid die geen andere machten boven of naast zich heeft; meestal gezien als schepper. In de 19e-eeuwse godsdienstetnologie werd Ops
Ops Ouditalische godin die het graan beschermde. Aangezien graanbezit rijkdom betekende, werd ze later godin van de rijkdom. Had een tempel op opstanding
opstanding Sterven en weer opstaan uit de dood deden in het oude Nabije Oosten alleen goden. De bestemming van de mens was het rijk van de dood. Opus Dei
Opus Dei (Lat: Gods werk) Rooms-katholieke organisatie van voornamelijk leken, gericht op de persoonlijke bezinning van de leden en verbreiding opwekkingsbeweging
opwekkingsbeweging (revival) Kerkelijke opleving, gekenmerkt door religieuze activiteit: prediking, bekering, gebed, evangelisatie, liefdadigheid orakel 1. algemeen
orakel 1. algemeen Een orakel is een godsuitspraak, al dan niet via een medium (bijv. een bron, een boom of priesteres). Ook het heiligdom waar de orakel 2. orakel van Delphi
orakel 2. orakel van Delphi Het orakel in het Griekse Delphi was verreweg het belangrijkste orakel in de klassieke tijd. Daar gaf Apollo, die o.m. d
orakel 3. Sibyllijnse orakels
orakel 3. Sibyllijnse orakels Orakels van profetessen, sibyllen, die in de Oudheid op verschillende plaatsen geleefd hebben. Het bekendst is de sibyll
orakel 4. I-tsjing
orakel 4. I-tsjing (Yijing; Boek der Veranderingen) De I-Tsjing is een Chinees waarzeggersboek. Het is een van de 'vijf confucianistische klassieken'. oratorianen
oratorianen Seculiere geestelijken die een gemeenschappelijk leven leiden zonder kloostergeloften. De orde werd gesticht in Rome in 1564 (officieel orde (godsd.)
orde (godsd.) (ordo) Kloostergemeenschap, in de r.-k. Kerk verbonden met zgn. plechtige geloften en niet staand onder het gezag van de plaatselijke ordinarium
ordinarium Latijnse naam voor de vijf vaste gezangen van de mis in de r.-k. Kerk, nl. Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus (met Benedictus) en Agnus Dei. Orestes
Orestes In de Griekse sage zoon van Agamemnon en Clytaemnestra. Hij wreekte de moord op zijn vader door zijn moeder en haar vrijer Aegisthus orfiek
orfiek (orfisme) Oud-Griekse godsdienstige stroming waarin de leer van de zielsverhuizing (reïncarnatie) een belangrijke rol speelde. Zou gesticht zijn orfisme
orfisme 1. De cultus rondom de Griekse mythologische zanger-dichter Orpheus, ontstaan in de 7e-6e eeuw v.C. Het orfisme was sterk dualistisch getint; oriëntalistiek
oriëntalistiek Studie der oosterse talen en culturen; academische discipline die zich bezighoudt met de bestudering van de `Oriënt' of het Oosten, waarmee Origenes
Origenes (ca. 185-253) Bijbelgeleerde en een van de grootste christelijke denkers en schrijvers uit de Oudheid. Zijn methode van bijbelverklaring heeft Orion (mythol.)
Orion (mythol.) In de Griekse sage een jager uit Boeotië die met zijn hond Sirius de bossen doorkruiste. Werd verliefd op de Plejaden, maar Artemis Orpheus
Orpheus Zanger en lierspeler uit de Griekse sage. Zijn jonge vrouw Eurydice stierf na een slangenbeet. Daalde in de onderwereld af en mocht na vel
orthodoxie
orthodoxie (rechtzinnigheid) Het aanhangen van de juiste godsdienstige leer; ook: de groep die hieraan voldoet. In de meeste grote religies bestaan Osiris
Osiris Egyptische god, broer en echtgenoot van Isis, heerser van de onderwereld. Gedood door zijn broer Seth. Isis en haar zoon Horus brachten hem Ottaviani, Alfredo
Ottaviani, Alfredo (1890-1979) Italiaans kardinaal, van 1959-1968 prefect van de Congregatie van het Heilig Officie (later Congregatie voor de geloofsleer Otto, Rudolf
Otto, Rudolf (1869-1937) Duits protestants theoloog, o.a. hoogleraar systematische theologie te Marburg. In zijn belangrijke godsdienstpsychologische Oude Testament 1. algemeen
Oude Testament 1. algemeen De joodse verzameling bijbelboeken (TeNaCh) wordt door de christenen Oude Testament genoemd. De bundel wordt Oude Testament 2. hebreeuwse canon
Oude Testament 2. hebreeuwse canon De Hebreeuwse Bijbel is opgebouwd uit drie delen: de Thora (vijf boeken van Mozes), de Neviïem (Profeten) Oude Testament 3. canon van de vertaling
Oude Testament 3. canon van de vertaling Wanneer men de volgorde van de boeken van de Hebreeuwse canon vergelijkt met die welke in de christelijke ouderling
ouderling (presbyter) Door Calvijn op grond van nieuwtestamentische gegevens ingesteld kerkelijk ambt. Ouderlingen worden door de gemeenteleden Oud-Gereformeerde Gemeenten in Nederland
Oud-Gereformeerde Gemeenten in Nederland Nederlands kerkgenootschap. Verband van gemeenten ontstaan uit het werk van ds. L. Ledeboer, oud-katholieke Kerk
oud-katholieke Kerk Van Rome onafhankelijke katholieke Kerk, ontstaan in de tijd van de Hollandse Missie in de Noordelijke Nederlanden. Toen Oxfordbeweging
Oxfordbeweging Kerkelijke hervormingsbeweging, gestart in 1833 in Oxford, die de anglicaanse Kerk tot nieuw elan wilde stimuleren door de invoering paap
paap (Gr: pappas; Lat: papa = vader) In de vroeg-christelijke Kerk een algemene benaming van bisschoppen, later gereserveerd voor de paus. Ook: paasfeest (chr.)
paasfeest (chr.) (Pasen) Christelijk feest ter viering van de opstanding van Christus die plaatsvond op het joodse paasfeest (Pèsach). Voorafgegaan paasfeest (joods)
paasfeest (joods) (Pascha) Joods paasfeest, herdenking van de bevrijding (exodus) uit Egypte op volle maan van de zevende maand (14 Nisan). Het Pachomius
Pachomius (ca. 290-346) Egyptisch christelijk heilige, grondlegger van het chr. kloosterwezen. Stichtte negen mannen- en twee vrouwenkloosters. padisjah
padisjah (pad-i shah) Titel voor mohammedaanse vorsten, voornamelijk sultans, die vermoedelijk in de 16e eeuw in gebruik genomen werd. In de Osmaanse Padri's
Padri's Orthodoxe islamieten die, beïnvloed door de hervormingen van de wahhabieten, begin 19e eeuw op het eiland Sumatera gingen ageren tegen pagode
pagode Spits toelopend bouwwerk in de boeddhistische landen Nepal, China en Japan; in Zuidoost-Azië stupa genoemd. Oorspronkelijk in India een Pai Juu-tsj'an
Pai Juu-tsj'an (1134-1222) Belangrijkste taoïstische meester van de zuidelijke Soeng-dynastie (1127-1279). Hij vertegenwoordigde de taoïstische variant Paisley, Ian Richard Kyle
Paisley, Ian Richard Kyle (geb. 1926) Noord-Iers dominee en politicus; militant woordvoerder der protestanten in de strijd tegen katholieken en IR
Palamedes
Palamedes In de Griekse sage een zoon van koning Nauplius van Euboea en Clymene, een kleindochter van koning Minos. Gold als wijs en edel en Palestijnse kwestie
Palestijnse kwestie Conflict in en om Palestina, ontstaan toen dit gebied nog hoofdzakelijk Arabisch gebied was en aan het einde van de 19e eeuw Paley, William
Paley, William (1743-1805) Engels theoloog. Zijn 'Principles of moral and political philosophy' (1785) werd jarenlang in Cambridge als handboek Palinurus
Palinurus Stuurman van het schip waarmee Aeneas van Sicilië naar Cumae voer. In zijn slaap viel hij overboord, wist zwemmend de kust te bereiken, Palitsyn, Avraami
Palitsyn, Avraami (midden 16e eeuw - 1626) Russisch monnik uit het Troitse-Sergijev klooster, schrijver van de 'Legende' (1611-12) over de gebeurtenissen Palladium (mythol.)
Palladium (mythol.) Houten beeld van de Griekse godin Pallas Athene. Het bevond zich in Troje en de stad was onneembaar zolang het beeld daar Palladius, Peder
Palladius, Peder (1503-1560) Deens geestelijke en schrijver. Hij kreeg zijn theologische opleiding te Wittenberg (1531-37) en schreef vele werken, palmzondag
palmzondag Zondag voor het paasfeest, eerste dag van de zgn. Goede Week. Herdenking van de dag waarop Jezus, gezeten op een ezel, door 'Hosa
Pan (mythol.)
Pan (mythol.) Griekse god van herders en kudden, zoon van Hermes en een nimf. Hij had bokkepoten, baard en hoorns en bespeelde de syrinx of pansfluit. Panchen lama
Panchen lama Tibetaans geestelijk leider. De Pantsjen Lama is Tibets op één na hoogste religieuze leider. Hij is wordt aangewezen als de reïncarnatie Pancratius
Pancratius (Sint-Pancras) Legendarische heilige, als patroon van de eed in de Middeleeuwen vereerd. Tevens in Duitsland patroon der ridders, in Frankrijk Pandora (mythol.)
Pandora (mythol.) In de Griekse sage een in opdracht van Zeus door Hephaestus geschapen meisje, dat van Pallas Athene grote schoonheid ontving. panegyricus
panegyricus (panegyriek) In de klassieke Oudheid een lofrede over een belangrijk onderwerp of over een in de belangstelling staande persoonlijkheid. panislamisme
panislamisme Een westerse term om de politieke islamitische solidariteitsbeweging tegen het Westen te omschrijven. Het panislamisme is vooral verbonden Pannenberg, Wolfhart
Pannenberg, Wolfhart (geb. 1928) Duits protestants theoloog, sinds 1967 hoogleraar in de systematische theologie (dogmatiek) in München. Bestrijdt pantheïsme
pantheïsme Pantheïsme is de overtuiging dat er geen wezenlijk verschil bestaat tussen God en wereld. Pantheïstische elementen zijn aanwijsbaar in Pantheon
Pantheon Tempel uit de Griekse en Romeinse Oudheid, gewijd aan alle goden. Later ook eregebouw voor beroemde burgers van een land. De bekendste Pantocrator
Pantocrator Schildering of mozaïek, Christus voorstellend als opperste Heer (lett. de almachtige) in de middenkoepel van de Byzantijnse kerken.
Pantoja, Diego de
Pantoja, Diego de (1571-1618) Spaans missionaris; jezuïet. Arriveerde in 1601 in Peking, op dat moment de hoofdstad van de Ming-dynastie (1368-Papias
Papias (2e eeuw n.C.) Apostolische Vader. Bisschop van Hiërapolis in Frygië (Klein-Azië). Beschreef de bronnen van de evangelisten: Marcus zou parabel
parabel (Gr.: gelijkenis) Moralistische gelijkenis. Verhaal waarin door middel van een vergelijking een diepe levensles of een ethische waarheid verborgen paradijs
paradijs Bovenaardse tuin aan het begin of het eind der tijden. Woord uit het Oudperzisch (Avestisch): 'omheind park'. Door de joden gebruikt als de paramenten
paramenten Liturgische gewaden, vaak vervaardigd van fluweel en zijde en versierd met borduurwerk. Gedragen bij de rooms-katholieke eredienst paramita's
paramita's Oudste Sutra's van het mahajana-boeddhisme, waarin de paramitas (volmaakte deugden) onder het aspect van de 'leegte' beschreven worden.
Parcen
Parcen (Parcae) Romeinse schikgodinnen, gelijkgesteld met de Griekse Moiren. Men zag ze als drie spinnende vrouwen, van wie de eerste over de parentalia
parentalia Romeinse herdenking van de doden, gehouden van 13 tot 21 februari. Gedurende deze negen dagen werden de graven van familieleden versierd Paris (mythol.)
Paris (mythol.) Zoon van koning Priamus van Troje en Hecabe. Er werd voorspeld dat hij Troje in gevaar zou brengen en werd daarom te vondeling Parnassus (mythol.)
Parnassus (mythol.) Griekse held, uitvinder van de vogelwichelarij, die zijn naam gaf aan een Grieks bergmassief gewijd aan Apollo, Dionysus en parochie
parochie Kerkelijk gebied, oorspronkelijk het hele gebied van de bisschop, vanaf ca. 400 een onderdeel van diens diocees. Tegenwoordig geleid door parochiealtaar
parochiealtaar Draagbaar altaar, dat in kapittel- en kloosterkerken voor de ingang van het koor of de koorafsluiting wordt geplaatst tijdens lekendiensten. parousie
parousie (Gr.: aanwezigheid, komst) Nieuwtestamentische uitdrukking voor de komst van Christus, speciaal de wederkomst aan het eind der tijden, Parsis
Parsis Aanhangers van de godsdienst van Zaratoestra in India. Onder druk van de islam vluchtten de Parsis in de 7e en 8e eeuw uit Perzië (Pars = Perzië) Pasiphae (mythol.)
Pasiphae (mythol.) Dochter van Griekse zonnegod Helius en Perseïs, een Oceanide; gehuwd met koning Minos van Kreta. Werd verliefd op een do
passio
passio Een tijdens de Middeleeuwen ontstaan literair genre waarin de heldendaden der martelaren beschreven worden. De passio is niet altijd vrij van pastoor
pastoor Priester die een parochie leidt in kerkdiensten, zielzorg e.d. Door de bisschop voor het leven benoemd; soms bijgestaan door kapelaan(s). Tegenwoordig pastoraat
pastoraat Pastoraat of zielzorg is de activiteit van elke christen en in het bijzonder van de kerkelijke ambtsdrager tot heil van de medemens en de we
pastorale brieven
pastorale brieven Drie nieuwtestamentische brieven (1 en 2 Timoteüs en Titus), met veel aandacht voor pastoraal werk. Het auteurschap van de apostel pater
pater (Lat.: vader) Kerkvader, vooral in het meervoud gebruikt: patres. Aanspreektitel van een priester-kloosterling.
patriarch (bisschop)
patriarch (bisschop) Vanaf ca. de 4e eeuw de titel van de bisschoppen van Rome, Alexandrië, Antiochië, Constantinopel en Jeruzalem. Het gebied Patrick
Patrick (Sint-Patrick; ca. 390-ca. 460) Engels heilige, als bisschop (in Armagh?) de apostel der Ieren, aan wie hij sinds 432 het evangelie verkondigde. patristiek
patristiek Bestudering van de theologie der kerkvaders. In de 17e eeuw opgekomen term, evenals patrologie, de bestudering van hun leven, leer en werken. Patroclus
Patroclus Griekse held, bevriend met Achilles. Dreef in diens wapenrusting tijdens beleg van Troje de Trojanen terug, maar werd door Hector, met patroonheilige
patroonheilige Heilige die fungeert als pleitbezorger van een bepaalde persoon, een plaats of een beroep. Oorspronkelijk de heilige van de kerk die Paulus
Paulus (ca. 10 v. C.- 64/67) Volgeling van Jezus, aanvankelijk een fel christenvervolger. Na zijn bekering heeft hij door zijn vele brieven en reizen Paulus III
Paulus III (Alessandro Farnese; 1468-1549) Paus van 1534-1549, opvolger van Clemens VII. Typische renaissancepaus; benoemde Michelangelo tot Paulus IV
Paulus IV (eig. Giovanni Pietro Caraffa; 1476-1559) Paus van 1555-59. Drijvende kracht van de inquisitie. Door zijn onbuigzame politiek in conflict Paulus VI
Paulus VI (eig. Giovanni Battista Montini; 1897-1978) Paus van 1963-78, tevoren aartsbisschop van Milaan. Zette het tweede Vaticaanse concilie voort; paus 1. algemeen
paus 1. algemeen De paus is de bisschop van Rome, en hoofd van de rooms-katholieke Kerk. De pausen beschouwen zich als de opvolgers van de paus 2. bisschop van Rome
paus 2. bisschop van Rome Het pausschap begint bij Petrus, d.w.z. alle latere pausen beschouwen zich als opvolger van Petrus, de eerste bisschop paus 3. Middeleeuwen
paus 3. Middeleeuwen Generaliserend gesproken hadden de 14 pausen van de 6e eeuw te worstelen met twee problemen: de barbaren in het westen paus 5. Nieuwe Geschiedenis
paus 5. Nieuwe Geschiedenis Renaissance Weelde, roem, artisticiteit en frivole losbandigheid golden in de Renaissance als de kardinale deugden. paus 6. 19e en 20e eeuw
paus 6. 19e en 20e eeuw Ultramontanisme In de 19e eeuw ontstond er, in relatie met de geschetste politieke situatie, binnen de rooms-katholieke paus 7. overzicht
paus 7. overzicht De jaartallen die in de pauslijst (zie multimedia) worden opgegeven, zijn de jaren van het pontificaat van de paus, de tijd dat hij als pauselijke onfeilbaarheid
pauselijke onfeilbaarheid Het dogma in de rooms-katholieke Kerk dat de paus onmogelijk een fout kan maken wanneer hij ex cathedra (officieel) pausin Johanna
pausin Johanna Vrouwelijke paus (ca. 1100) volgens een legende uit de 13e eeuw. De als man vermomde geleerde bracht het tot paus, maar werd pauskeuze
pauskeuze Verkiezing van een paus na de dood (of vrijwillige aftreding) van de vorige. Sinds 1179 het uitsluitende recht van de kardinalen. Stemgerechtigd Pax
Pax (Latijn: vrede) Is de onder de Romeinse keizers als godin vereerde vrede, meestal voorgesteld met een olijftak, een scepter en een omgekeerde toorts. Pax Christi
Pax Christi Internationale rooms-katholieke vredesbeweging, ontstaan in Frankrijk in 1944; vaste organisatie 1950; afdelingen in de meeste West-Europese Pegasus (mythol.)
Pegasus (mythol.) Gevleugeld paard, nakomeling van Poseidon en Medusa, uit wier romp het sprong toen zij door Perseus onthoofd werd. Bemachtigde pelagianisme
pelagianisme Het pelagianisme, genoemd naar de Britse monnik Pelagius, is een ketterse geloofsopvatting uit de 5e eeuw aangaande de genade en Peleus
Peleus Koning van Phtia (Thessalië), broer van Telamon. Nam deel aan Argonautentocht en Calydonische jacht. Huwde na dood van eerste vrouw pelgrimages, islamitische
pelgrimages, islamitische Bedevaarten van moslims naar religieuze plaatsen. Naast de bekendste bedevaart, die naar Mekka, de hadj, bestaan er vele
pelgrimsliederen
pelgrimsliederen (bedevaartliederen, hammaälootliederen, liederen van de opgang) Liederen die door de Israëlitische pelgrims werden gezongen wanneer Pelias
Pelias Koning van Iolcus (Thessalië), zoon van Poseidon en Tyro. Verwierf de troon door broer Neleus te doden en halfbroer Aeson gevangen te zet
Pelops
Pelops In Griekse sage zoon van Tantalus en Hippodamia, vader van Atreus en Thyestes. Tantalus slachtte hem en diende hem op als gerecht voor de Penaten
Penaten Romeinse beschermgoden van het huis, beschermers van de voorraad. Hadden evenals de Laren beelden die binnen stonden. Die van Troje Penelope
Penelope Echtgenote van Griekse held Odysseus, op wie ze 20 jaar trouw wachtte. Misleidde haar vrijers door te beloven dat ze een van hen zou trouwen penitentie
penitentie Boetedoening. In de rooms-katholieke Kerk opgelegd aan gelovigen die gebiecht hebben, vaak in de vorm van verplichte gebeden. In de Penn, William
Penn, William (1614-1718) Engels leider van de quakers-kolonisatie in Noord-Amerika. Verwierf voor de vervolgde quakers een gebied in Noord-Pentateuch
Pentateuch (Pentateuch; Gr. lett.: het vijfdelige) Eerste bijbelboeken: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium; door joden de Thora genoemd. Penthesilea
Penthesilea Koningin der Amazonen, dochter van Ares. Kwam na Hectors dood de Trojanen te hulp, maar werd door Achilles gedood.
People's Temple Christian (Disciples) Church
People's Temple Christian (Disciples) Church Amerikaanse sekte, waarvan in 1978 ongeveer 900 naar de commune Jonestown (Guyana) verhuisde perikoop
perikoop Bijbelpassage, -lezing (uit een perikopenboek of lectionarium) als deel van de mis.
Perpetua en Felicitas
Perpetua en Felicitas Heiligen, tijdens christenvervolgingen te Carthago vermoord, 202 of 203 n.C. Het schokkende verslag, grotendeels door Perpetua Perquy, Laurentius
Perquy, Laurentius (eig. Jules Perquy; 1870-1946) Belgisch geestelijke (behoorde tot de orde der dominicanen) en sociaal werker. Na zijn studie sociale Persephone
Persephone Dochter van Griekse godin Demeter. Werd door Hades ontvoerd, waarover Demeter dusdanig rouwde dat de aarde verdorde. Zeus liet Perseus (mythol.)
Perseus (mythol.) In de Griekse sage zoon van Zeus en Danaë, dochter van koning Acrisius. Deze liet moeder en zoon in een kist in zee werpen omdat Peteghem, Leonce-Albert van
Peteghem, Leonce-Albert van (geb. 1916) Bisschop van Gent van 1964-1991. Werd in 1943 hoogleraar en in 1961 vicaris-generaal van het grootseminarie
Petrus
Petrus Aureoli (ook P. Auriolus, Pierre d'Auriole, Peter Oriole; ca. 1278-1322) Frans filosoof en theoloog. Lid van de orde der franciscanen. Vertegenwoordigde Petrus Damianus
Petrus Damianus (1007-1072) Italiaans benedictijns monnik, bisschop van Ostia en kardinaal. Werkte voor hervorming van het kloosterleven en de Petruslied
Petrus Petrus was een van de twaalf apostelen. Hij wordt in het Nieuwe Testament beschreven als de voornaamste van Jezus' leerlingen. Na Jezus' dood Petrus Aureoli
Petruslied Het oudste Duitse kerklied, aan het eind van de 9e eeuw waarschijnlijk door een geestelijke gedicht. Deze smeekzang tot Petrus, vermoedelijk Phaedra
Phaedra Dochter van koning Minos van Kreta en Pasiphaë, huwde Theseus na dood van Hippolyte. Werd verliefd op stiefzoon Hippolytus, die haar Phaëton
Phaëton Zoon van Griekse zonnegod Helius en Clymene. Als bewijs dat Phaëton werkelijk zijn zoon was, zegde Helius toe iedere wens van hem te Philemon en Baucis
Philemon en Baucis Bejaard Frygisch echtpaar dat Zeus en Hermes gastvrijheid verleende ondanks armoede. Uit dank werd hun huis een prachtige Philocalia
Philocalia 1 Bloemlezing uit de werken van de kerkvader Origenes, uitgegeven door Basilius de Grote en Gregorius van Nazianze (4e eeuw). 2 Uittreksels Phineus
Phineus Thracisch vorst en waarzegger die aan lang leven voorkeur gaf boven aanschouwen van het zonlicht. Helius was hierover zo ontstemd dat Phobus en Deimus (myth.)
Phobus en Deimus (myth.) De twee Griekse schrikgoden die Ares vergezelden op het slagveld.
Phoenix (myth.)
Phoenix (myth.) Zoon van koning Agenor van Tyrus, broer van Cadmus en Europa. Als stamvader der Feniciërs beschouwd; zou de Grieken het alfabet Phoenix (vogel)
Phoenix (vogel) (feniks) Mythologische vogel die eens in de 500 jaar naar de Egyptische stad Heliopolis (Zonnestad) vloog om daar wedergeboren Photius
Photius (ca. 810-ca. 895) Patriarch van Constantinopel vanaf 858, maar door paus Nicolaas niet erkend. Een der eerste theologen die openlijk in conflict Phrixus en Helle
Phrixus en Helle Zoon en dochter van koning Athamas van Orchomenus (Boeotië) en nimf Nephele. Athamas verstootte zijn vrouw en huwde Ino,
Picus
Picus Zoon van Ouditalische god Saturnus, vader van Faunus. Wees de liefde van Circe af, die hem in een specht veranderde.
Piëriden
Piëriden Negen dochters van de Thracische koning Piërus. Verloren een zangwedstrijd met de Muzen en werden in eksters veranderd.
piëta
piëta (ook: Nood Gods) In de beeldende kunst een voorstelling van Maria met de gestorven Christus op haar schoot. Bijv. van Michelangelo in de St. piëtisme
piëtisme Het piëtisme was een vernieuwingsbeweging in het Duitse protestantisme omstreeks het eind van de 17e en de eerste helft van de 18e eeuw. pij
pij Kloosterdracht van de minderbroeders; bij andere orden habijt genoemd. Wollen of haren tot de enkels reikend gewaad. Gaat terug op de oudtestamentische Pilatus, Pontius
Pilatus, Pontius Romeins procurator van Judea van 26-36 n.C. die Jezus berechtte. Buitenbijbelse bronnen beschrijven hem als een wrede opportunist, Pilgrim Fathers
Pilgrim Fathers Groep Engelse afgescheiden protestanten (puriteinen) die in de jaren 1607-1608 naar Holland waren uitgeweken en in 1620 met het Pimen
Pimen (1910-1990) (eig. Sergej Mikhailovitsj Izvjekov) Pimen (Grieks voor 'herder') werd in 1971 benoemd tot patriarch van de Russisch-orthodoxe pinksterbeweging
pinksterbeweging Verzamelnaam voor een groot aantal 20e-eeuwse christelijke groeperingen die het spreken in tongen kennen (zoals dat volgens de Pinksterfeest (chr.)
Pinksterfeest (chr.) Christelijk feest (vijftig dagen na Pasen) ter herdenking van de komst van de Heilige Geest in de eerste chr. gemeente te Jeruzalem Pinto, Frei Heitor
Pinto, Frei Heitor (1528-1584) Portugees humanistisch theoloog, behorend tot de orde der hiëronymieten, die leefden onder de regels van Augustinus. Pirithoüs
Pirithoüs Koning der Lapithen, getrouwd met Hippodamia; vriend van Theseus. Tijdens bruiloft ontbrandde strijd tussen de Lapithen en de Centauren, piscina
piscina (Latijn: visvijver; Italiaans: zwembad) Was oorspronkelijk een visvijver in Romeinse tuinen en thermen. In de vroeg-christelijke bouwkunst Pius IX
Pius IX (Giovanni Maria Mastai-Ferretti; 1792-1878). Paus sinds 1846. Verlies van de Kerkelijke Staat (1870), Kulturkampf met Bismarck, Eerste Vaticaans Pius V
Pius V (Antonio Michele Ghislieri; 1504-1572) Paus van 1566-72; dominicaan, sinds 1558 grootinquisiteur. Voerde de besluiten van het Concilie van Pius VI
Pius VI (Giovanni Angelico Braschi; 1717-1799) Paus van 1775-99. Kreeg vooral te maken met absolutistische vorsten die eigen staatskerken wilden Pius VII
Pius VII (Gregorio Barnaba Chiramonti; 1740-1823) Paus van 1800-23; benedictijn. Tot paus gekozen te Venetië tijdens de bezetting van Rome door Pius X
Pius X (Giuseppe Melchior Sarto; 1835-1914) Paus van 1903-14. Op de kerk gericht; herziening van het kerkelijk recht, lekenapostolaat, liturgie; tegen Pius XI
Pius XI (Achille Ambrogio Damiano Ratti; 1857-1939) Paus van 1922-39. Tevoren verbonden aan de Biblioteca Ambrosiana en aartsbisschop van Pius XII
Pius XII (Eugenio Pacelli; 1876-1958) Paus van 1939-58. Tussen 1919 en 29 nuntius in Duitsland, daarna staatssecretaris van Pius XI. Bestreed het plaatsbekleding
plaatsbekleding Christus' dood in plaats van de mensen; begrip uit de chr. verzoeningsleer. Een van de titels van de paus luidt: Plaatsbekleder van Plancius, Petrus
Plancius, Petrus (eig. Petrus Platevoet; 1552-1622) Zuid-Nederlands predikant en geograaf. Vertrok in 1585 vanuit Antwerpen naar Amsterdam en Plejaden (mythol.)
Plejaden (mythol.) Zeven dochters van Titaan Atlas en Pleione, een Oceanide: Alcyone, Asterope, Celaeno, Electra, Maja, Merope en Taygete. Artemis Plutus
Plutus Griekse god van de rijkdom, werd beschouwd als zoon van Demeter. Afgebeeld als jongeman met de Hoorn des overvloeds of korf vol korenaren.
Pluvius
Pluvius Bijnaam van Romeinse oppergod Jupiter als regenbrengende godheid.
pneumatologie
pneumatologie Leer over de Heilige Geest, veelal ingedeeld bij de leer over de Kerk of bij die over de redding en verbonden met die over Christus. poerdah
poerdah (lett.: gordijn) Sluier en afzondering van vrouwen in de islam. Deze term wordt door Pakistaanse, Bengaalse en Indiase moslims gebruikt.
P'oe-toe-ritueel (Pudu-ritueel) Ritueel, uitgevoerd door boeddhistische of taoïstische priesters, dat de aanleiding vormt tot een van de populairste feesten qibla
Pohier, Jacques
Pohier, Jacques (geb. 1926) Frans rooms-katholiek geestelijke, docent aan Le Saulchoir, het centrum van de nieuwe theologie (nouvelle théologie)
Pole, Reginald
Pole, Reginald (1500-1558) Engels r.-k. theoloog, aartsbisschop van Canterbury. Toen zijn neef Hendrik VIII zich hoofd van de Kerk maakte, verdedigde Pollux (mythol.)
Pollux (mythol.) (Polluce) Latijnse vorm van de Griekse naam Polydeuces.
Polycarpus van Smyrna
Polycarpus van Smyrna (ca. 69-ca. 155 n.C., volgens traditionele gegevens) Bisschop van Smyrna in Klein-Azië, vooral bekend door zijn martelaa
polygamie in de islam
polygamie in de islam Binnen de islamitische wetgeving is het een man toegestaan met maximaal vier vrouwen tegelijkertijd getrouwd te zijn. Het Polyhymnia
Polyhymnia (Polymnia) Griekse muze aan wie de uitvinding van de lier werd toegeschreven. Zij geldt meestal als beschermster van de mime, het volkse, Polynices
Polynices In Griekse sage zoon van Oedipus en Jocaste, tweelingbroer van Eteocles. Deze verbrak de overeenkomst beurtelings met zijn broer Thebe Polyphemes
Polyphemes Cycloop, woonachtig op Sicilië, zoon van Poseidon. Op thuisreis vanuit Troje kwam Odysseus bij Polyphemus terecht, die hem opsloot. polytheïsme
polytheïsme (veelgodendom) Geloof in veel goden, die vaak hiërarchisch gerangschikt zijn; soms met één als hoogste. Bekend uit allerlei antieke en Pomona
Pomona Romeinse godin der boomvruchten en tuinen. Vertumnus, vermomd als oude vrouw, wist haar ertoe te bewegen zijn vrouw te worden. Speciale pontifex maximus
pontifex maximus Hoogste pontifex ('bruggebouwer'), opperpriester van de Romeinse staatsgodsdienst. Belast met het handhaven van de cultusgebruiken, Poppo (2)
Poppo (2) (978-1048) Vlaams kloosterhervormer. Werd in 1020 door keizer Hendrik II tot abt van Stavelot-Malmédy benoemd en bracht van daaruit Porcel y Salablanca, José Antonio
Porcel y Salablanca, José Antonio (1720-1789) Spaans dichter en kanunnik te Granada. In het voorwoord van zijn zeer lange gedicht 'Adonis' (1745) Poseidon
Poseidon Griekse god van de zee en de wateren, zoon van Cronus en Rhea, gehuwd met Amphitrite. Reed op wagen, omringd door zeegoden en nimfen, postille
postille Afkorting van het Latijnse 'post illa verba textus' (na deze tekst de verklaring), ofwel gebundelde tekstverklaringen van bijbelgedeelten. Ook Potter, Philip Alford
Potter, Philip Alford (geb. 1921) Jamaicaan, secretaris-generaal van de Wereldraad van Kerken 1972-1984. Tevoren o.a. methodistenpredikant op Dominica, Pottier, Antoine
Pottier, Antoine (1849-1923) Belgisch geestelijke en sociaal voorman. Doceerde van 1878 tot 1901 moraaltheologie aan het groot seminarie van Luik Prambanan
Prambanan Dorp op Midden-Java, befaamd om het nabijgelegen complex van hindoetempels, gebouwd in de 9e en 10e eeuw. De Lara Jonggrang, prana
prana (Sanskriet: adem) Indiase term voor de levensadem, in de filosofie gelijkgesteld met atman en brahman. In yoga de eerste van de vijf vitale winden preciezen
preciezen Nederlandse gereformeerden rond 1600 die 'precies' waren in de kerkleer (tegenstelling: 'rekkelijk', de Remonstranten) en de invloed van predestinatie 1. algemeen
predestinatie 1. algemeen Volgens de predestinatieleer staat het bij God van eeuwigheid vast wie van de mensen de zaligheid zullen verwerven. Zij
predestinatie 2. christendom
predestinatie 2. christendom Augustinus Aan het eind van de 4e eeuw stelde de monnik Pelagius dat de mens ook na de zondeval van Adam nog predestinatie 3. islam
predestinatie 3. islam De ontwikkeling en acceptatie van leerstellingen rondom de goddelijke voorbeschikking (Arab.: qadar) vinden in de islam hun Prediker
Prediker (Ecclesiastes; Koheleth) Bijbelboek in het Oude Testament, behorend tot de wijsheidsliteratuur. Thema: de zinloosheid van het leven. Het preek
preek Toespraak tot verzamelde gemeente of parochie, meestal door pastoor of predikant in de zondagse eredienst. Bevat meestal uitleg van een deel prefect
prefect (Latijn: praefectus) Term gebruikt in het onderwijs in een aantal Westeuropese landen (bijv. studieprefect: iemand die toezicht houdt op het prelaat
prelaat Rooms-katholiek geestelijke met (gewone) jurisdictie. Gewoonlijk (aarts)bisschoppen, priors en abten. Ook: ere- of huisprelaat van de paus premonstratenzers
premonstratenzers (Ook: norbertijnen, witheren) Door Norbertus van Xanten (ca. 1080-1134), aartsbisschop van Maagdenburg, te Prémontré (Frankrijk) Presbyterianisme
Presbyterianisme Kerkelijk organisatiepatroon waarbij ouderlingen (presbyters) de gemeente leiden. De predikant is 'lerend ouderling'. Het enige a
Priamus
Priamus Laatste koning van Troje, zoon van Laomedon, gehuwd met Arisbe, later met Hecabe. Had vijftig zonen (o.a. Paris en Hector) en vijftig dochters priester 1. algemeen
priester 1. algemeen Omdat de functies van priesters (Grieks: presbuteros = oudste), de eisen waaraan zij moeten voldoen en de maatschappelijke priester 2. functie en werkzaamheden
priester 2. functie en werkzaamheden Onder de werkzaamheden van priesters kan men allereerst handelingen onderscheiden die op de godheid en priester 3. Israël
priester 3. Israël In de tijd van de aartsvaders was het de vader van het gezin die de offers bracht. Voor de tijd van de rechters en de beginnende koningstijd priester 4. Christendom
priester 4. Christendom In het Nieuwe Testament is allereerst Jezus, als God en mens, de volmaakte middelaar, die als hogepriester zichzelf opgeofferd primaat
primaat Hoogste wetgevende macht, hoogste gerechtelijke autoriteit en hoogste leerambt in de (rooms-katholieke) Kerk. Gebaseerd op de bevoegdheid prime (godsd.)
prime (godsd.) Kerkelijke getijdedienst, gehouden om 6 uur 's morgens. In het nieuwe brevier (1971) vervallen.
primitieve godsdiensten
primitieve godsdiensten In de 19e eeuw gebruikelijke aanduiding voor niet-westerse religies die niet tot de grote wereldgodsdiensten behoren. De prinsbisdom
prinsbisdom (geestelijk vorstendom, sticht) Gebied van het Duitse Rijk van het Concordaat van Worms (1220) tot 1803, waarover een bisschop als prior
prior Overste van kloosters van bedelorden (augustijnen, dominicanen e.a.). Plaatsvervanger van de abt in benedictijnerkloosters.
processie
processie (ommegang) Plechtige religieuze optocht in het heiligdom of in de open lucht. In de rooms-katholieke Kerk bijv. t.g.v. het binnen halen van Procne en Philomela
Procne en Philomela Dochters van de Atheense koning Pandion. Procnes echtgenoot, de Thracische koning Tereus, veinsde dat zij gestorven was
Procrustes
Procrustes In de Griekse sage een rover in Attica, die passerende reizigers op een bed legde en hun lengte daaraan aanpaste door hen uit te rekken of profane, het
profane, het Aanduiding voor alles wat niet heilig of godsdienstig is. Volgens de Franse socioloog Durkheim is de essentie van de religie dat zij de profeten
profeten Personen die namens God spreken of handelen. In het Oude Nabije Oosten geraadpleegd als wijzen of waarzeggers. Over de profeten van Israëll profeten, kleine
profeten, kleine Twaalf profeten van Israël van wie in de Bijbel een betrekkelijk kort boek is opgenomen: Hosea, Joël, Amos, Obadja, Jona, Micha, Prometheus (mythol.)
Prometheus (mythol.) Prometheus was de zoon van Titaan Japetus en Themis (of Clymene), broer van Atlas en Epimetheus. Hij gold als beschermer
proost
proost In Nederland voorzitter van de 9 leden tellende adviesraad van de bisschop (kathedraal kapittel) in de rooms-katholieke Kerk. Benoemd door Propaganda Fide, Congregatio de
Propaganda Fide, Congregatio de (sinds 1967 Heilige Congregatie voor de Evangelisatie der Volken of de Voortplanting van het Geloof) Congregatie proprium
proprium Latijnse naam voor de vijf wisselende gezangen van de mis in de rooms-katholieke Kerk, zo genoemd omdat tekst en melodie afhangen van protestantisme 1. algemeen
protestantisme 1. algemeen Verzamelnaam voor de christelijke Kerken die voortkwamen uit de Reformatie in de 16e eeuw. Het protestantisme is protestantisme 2. geloofsleer
protestantisme 2. geloofsleer Het protestantisme is allereerst een godsdienstige en pas in de tweede plaats een cultuurhistorische beweging. Het verko
protestantisme 3. verdeeldheid
protestantisme 3. verdeeldheid Het feit dat het protestantisme geen laatste aardse autoriteit aanvaardt, leidde onvermijdelijk tot stromingen en (helaa
protestantisme 4. protestantisme en maatschappij
protestantisme 4. protestantisme en maatschappij Essentieel voor het protestantse geloof is dat de gelovige zowel binnen de Kerk als binnen de protestantisme 5. de Nederlanden
protestantisme 5. de Nederlanden Oorspronkelijk hadden alle reformatoren in de Nederlanden hun aanhang, maar onder invloed van Genève raakte protestantisme 6. na 1945
protestantisme 6. na 1945 De oudste vertegenwoordigers van het protestantisme, de Duitse lutheranen, vierden in 1980 het 450-jarig bestaan van Proteus (mythol.)
Proteus (mythol.) Griekse zeegod. Hoedde op het eiland Pharus Poseidons zeerobben. Kon vele gedaanten aannemen en kende de toekomst, maar gaf provinciaal
provinciaal Overste van een deel van bepaalde orden en congregaties in de rooms-katholieke Kerk. Voor drie of zes jaar gekozen door vertegenwoor
psalmen
psalmen Psalmen zijn de 150 liederen of lofzangen die in de Bijbel als apart boek zijn opgenomen. Zowel in de joodse als in de christelijke eredienst psalter
psalter De gezamenlijke 150 psalmen (liederen of lofzangen) zoals die in de bijbel in het Boek der Psalmen voorkomen. Ook een boek waarin uitsluitend pseudepigrafen
pseudepigrafen (Gr.: pseudos = bedrog) Eigenlijk geschriften die op naam staan van iemand die ze niet geschreven heeft. Speciaal joodse geschriften Pseudo-Dionysius de Areopagiet
Pseudo-Dionysius de Areopagiet Naam van een onbekend mystiek theoloog uit de 5e eeuw, die in enige geschriften (Corpus Dionysiacum) tot een pseudo-Isidorische decretalen
pseudo-Isidorische decretalen Verzameling valse kerkelijke documenten, ten onrechte toegeschreven aan Isidorus van Sevilla (gest. 636). Opgesteld Psyche (mythol.)
Psyche (mythol.) In de Griekse sage een koningsdochter, wier schoonheid de jaloezie opwekte van Aphrodite. Zij zond haar zoon Eros om Psyche Ptah
Ptah Egyptische godheid, oorspronkelijk vereerd te Memphis. God van de dood, later beschouwd als schepper. Voorgesteld als een man, dikwijls met Purana's
Purana's (Sanskr.: antiek) Hindoegeschriften, in heiligheid volgend op de Veda's en de heldendichten (epen). Vermoedelijk samengesteld tussen 300 puriteinen
puriteinen Engelse protestanten die de anglicaanse Kerk, zoals die onder Elizabeth I (1558-1603) vorm had gekregen, wilden zuiveren van roomse Pygmalion
Pygmalion Koning van Cyprus, die volgens Ovidius verliefd werd op door hem zelf vervaardigd marmeren vrouwenbeeld. Aphrodite verhoorde zijn Pyramus en Thisbe
Pyramus en Thisbe Mythologisch liefdespaar uit Babylon. Waren tegen zin van hun ouders verliefd op elkaar en spraken elkaar door spleet in de muur Pythia
Pythia De priesteres van het orakel van Delphi. Zat boven een kloof waaruit dampen opstegen, raakte hierdoor bedwelmd en deed dan uitspraken die P'oe-toe-ritueel
qibla De richting waarin een moslim de salaat, het rituele gebed, dient te verrichten, te weten naar Mekka. In moskeeën wordt deze richting aangegeven qijaas
qijaas Analoge redenatie. De qijaas is een van de methoden van de fiqh, de islamitische rechtswetenschap. Qijaas houdt in dat wetgeleerden naar analogie Qoeraisj
Qoeraisj Welgestelde stam in Mekka ten tijde van de profeet Mohammed. Mohammed was afkomstig uit de Hasjim-clan van de Qoeraisj-stam. Zijn Qoetb, Sajjid
Qoetb, Sajjid (1906-1966) Bekend ideoloog van de Egyptische moslim Broederschap, in 1966 opgehangen op beschuldiging van betrokkenheid bij Quadragesimo anno
Quadragesimo anno (Lat.: in het 40e jaar) Sociale encycliek van paus Pius XI (1931) ter herdenking en vervanging van 'Rerum novarum' (1891). Pleidooi quakers
quakers De quakers vormen een in de 17e eeuw uit het christendom voortgekomen groep gelovigen die wilden leven volgens de ingeving van hun inwendig Quetzalcoatl
Quetzalcoatl (Eecatl of gevederde slang) Scheppingsgod van de precolumbiaanse indianen (o.a. Maya's en Azteken). Voorgesteld als man met baard quiëtisme
quiëtisme (Lat: quies = rust) Mystieke stroming in de 17e eeuw, die de christelijke volmaaktheid zocht in passiviteit en het loslaten van de wil. Belangrijkste Quirinus
Quirinus Romeinse oorlogsgod, vermoedelijk van Sabijnse herkomst. Werd vereerd op de heuvel Quirinalis en later gelijkgesteld aan de tot god verheven Qumran
Qumran (huidige Chirbet Qumran) Ruïneheuvel op de noordwestelijke oever van de Dode Zee in Israël. Sporen van bewoning tussen 9e en 6e eeuw Raad van Beroerten
Raad van Beroerten (Ook: bloedraad) Bijzondere rechtbank in de Nederlanden, ingesteld door Alva in 1567, na de Beeldenstorm. De raad bestond Raad van Kerken in Nederland
Raad van Kerken in Nederland Samenwerkingsorgaan van negen Nederlandse Kerken (1979): Doopsgezinde Broederschap, Evangelische Broedergemeente, rabbijn
rabbijn (rabbi, schriftgeleerde) Kenner en uitlegger van de joodse wetten e.a. geschriften na de Babylonische Ballingschap. Aanvankelijk 'schrijver' rabbijnse literatuur 1. algemeen
rabbijnse literatuur 1. algemeen Met de verzamelnaam rabbijnse literatuur duidt men nabijbelse joodse literatuur aan, die grotendeels teruggaat op rabbijnse literatuur 2. ontstaan
rabbijnse literatuur 2. ontstaan Volgens de joodse overlevering heeft Mozes op de berg Sinaï van God de Thora ontvangen. Deze Thora bevat 613
rabbijnse literatuur 3. belangrijke collecties
rabbijnse literatuur 3. belangrijke collecties De verwoesting van de tempel in 70 n.C. door de Romeinen en de mislukte opstand van Bar Kochba rabbijnse literatuur 4. periode na de Talmoed
rabbijnse literatuur 4. periode na de Talmoed Voor de joden die in de diaspora leefden, d.w.z. buiten het moederland Israël (en dat waren de meesten), Rachel
Rachel Tweede en meest geliefde vrouw van de aartsvader Jakob, moeder van Jozef en Benjamin.
Rad, Gerhard von
Rad, Gerhard von (1901-1971) Duits protestants oud-testamenticus, o.a. hoogleraar te Heidelberg (1949-71). Hield zich bezig met literaire vormen Rafaël (aartsengel)
radja- Klassieke vorm van yoga, omstreeks 500 n.C. door Patanjali beschreven in zijn 'Yogasoetras'. Gebaseerd op de Samkhyafilosofie. Doel: Young Men's Christian Association
Rafaël (aartsengel) (Hebr.: God heeft genezen) Aartsengel die voorkomt in de apocriefe boeken Tobias en Henoch. Beschermheilige van de reizigers. Ragnarök
Ragnarök (godenschemering) In de Germaanse sage de ondergang van de oude godenwereld, ingezet met de ongewilde dood van Balder. Reuzen en Rahner, Karl
Rahner, Karl (1904-1984) Duits rooms-katholiek theoloog, jezuïet, hoogleraar te Innsbruck, München en Münster. Neothomist, beïnvloed door het Rajneesh Chandra Mohan
Rajneesh Chandra Mohan (Bhagwan Shree Rajneesh; 1931-1990) Indiaas geestelijk leider, afkomstig uit het jaïnisme. Doceerde op meerdere plaatsen
Rama (godsd.)
Rama (godsd.) Held van het Ramayana-epos. Zijn vrouw Sita wordt ontvoerd door de demonenkoning Ravana en door Rama teruggewonnen met e
ramadan
ramadan Vastenmaand in de islam. Het vasten tijdens de negende maand ramadan is één van de zuilen van de islam, ingesteld naar aanleiding van de Ramakrishna
Ramakrishna (Gadadhar Chatterji; 1834-1886) Hindoehervormer in Calcutta. Kreeg visioenen van de godin Kali en van o.a. Krishna, Mohammed Ramayana
Ramayana (Sanskriet: lotgevallen van Rama) Het Ramayana-epos is een Oud Indiaas epos over koning Rama, toegeschreven aan Valmiki. Daarnaast Ramsey of Canterbury, lord (Arthur) Michael
Ramsey of Canterbury, lord (Arthur) Michael (1904-1988) Brits geestelijke. Ramsey studeerde theologie in Cambridge en was als student enige tijd Rashi
Rashi (1040-1105) Frans joods geestelijke en bijbelvorser, wiens schrijversnaam een letterwoord is van Rabbi Salomo ben Isaak. Hij studeerde in Mainz raskolniki
raskolniki (Ru: afgescheidenen) Naam voor de Russische Oudgelovigen die zich in 1653 afscheidden van de Russisch orthodoxe Kerk. Zij wezen de rastafari's
rastafari's Aanhangers van een invloedrijke politiek-religieuze beweging op Jamaica. Noemen zich naar Ras Tafari Makonnen, de latere Ethiopische Ratherius van Luik
Ratherius van Luik (Ratherius van Verona; ca. 890-974) Italiaans (Latijns) theoloog en schrijver, was een begaafd, veelbelezen man, maar daarnaast Ratzinger, Joseph
Ratzinger, Joseph (geb. 1927) Duits rooms-katholiek theoloog, aartsbisschop van München-Freising sinds 1977, in welk jaar hij tevens kardinaal Re (mythol.)
Re (mythol.) Egyptische zonnegod, door de Grieken Ra genoemd. Centraal heiligdom te Heliopolis. Tijdens de 5e dynastie werd zijn cultus staatsgodsdienst Rebekka
Rebekka Vrouw van de aartsvader Izaäk, moeder van Esau en Jakob (Gen. 24-27).
Rechabeam
Rechabeam (Rehabeam) Zoon en opvolger van Israëls koning Salomo (reg. ca. 926-ca. 912 v.C.). Bij de troonsopvolging scheidden tien van de twaalf rechtgeleide kaliefen
rechtgeleide kaliefen (Arab.: rasjidoen; 632-661) De eerste vier kaliefen die na Mohammeds dood de islamitische gemeenschap leidden in politiek, redemptoristen
redemptoristen Leden van een geestelijke orde gesticht in 1732 door de heilige Alphonsus Maria di Liguori (1696-1787). De redemptoristen leggen Refah
Refah De Refah Partisi of Welvaartspartij is een moderne Turkse islamistische of fundamentalistische politieke partij. Onder andere namen was de partij Reformatie
Reformatie Godsdienstige vernieuwingsbeweging in de 16e eeuw die resulteerde in het ontstaan van een aantal afzonderlijke 'protestantse' Kerken, reformatie, radicale
reformatie, radicale Stroming naast Reformatie en katholieke reformatie; ook 'derde reformatie' genoemd. Stond verder gaande religieuze en sociale reformisme, islamitisch
reformisme, islamitisch Islamitische hervormingsbeweging die soms gelijkgesteld wordt met het islamitisch modernisme en soms daarvan wordt onder
Reimarus, Hermann Samuel
Reimarus, Hermann Samuel (1694-1768) Duits Verlichtingsfilosoof en -theoloog, docent oosterse talen aan een gymnasium in Hamburg. Onderw
reïncarnatie
reïncarnatie (zielsverhuizing) Terugkeer van de ziel na de dood in een ander omhulsel. Religieuze opvatting van sommige 'primitieve' stammen, hindoeïsme Reine Land, het
Reine Land, het (het Pure Land; Westers Paradijs; vert. van het Japanse Djodo, zelf een vert. van Sanskr. Sukhavati, geluksland) Paradijs van het mahayana-religieuze antropologie
religieuze antropologie Nieuwere benaming van de godsdienstetnologie, een der godsdienstwetenschappen. Bestudering van godsdiensten van 'primiti
relikwie
relikwie (reliek) Vereerd overblijfsel van lichaam, kleding of ander voorwerp van een heilige, waaraan bijzondere kracht of waarde wordt toegekend. Remonstranten
Remonstranten De remonstranten (officiële naam Remonstrantse Broederschap) vormen een protestants kerkgenootschap in Nederland, dat in 1619 Renan, Joseph Ernest
Renan, Joseph Ernest (1823-1892) Frans geleerde: theoloog, filosoof, historicus, archeoloog en kenner van het Nabije Oosten. Beroemd door zijn requiemmis
requiemmis Mis voor de zielerust van een overledene vlak voor zijn begrafenis, genoemd naar de aanhef van de Introïtus 'Requiem aeternam dona Rerum novarum
Rerum novarum Sociale encycliek van paus Leo XIII (1891). Bepleitte een rechtvaardig loon en privébezit. Werknemers en werkgevers moesten elkaar responsorium
responsorium (ook responsoriale zang) In de liturgie een bijzondere wijze van psalmzingen, waarbij de solist de psalmverzen zingt en het koor na één retraite
retraite Periode van afzondering met een religieus doel, zoals inkeer, gebed, meditatie. In de boeddhistische wereld trekken veel mannen zich ten minste Retz, Jean-François Paul de Gondi, kardinaal van
Retz, Jean-François Paul de Gondi, kardinaal van (1613-1679) Frans geestelijke en schrijver, was van adellijke afkomst en reeds jong voorbestemd reuzen (mythol.)
reuzen (mythol.) In de Germaanse sage zeer grote en sterke wezens, onderscheiden in stormreuzen en ijsreuzen. In het dodenrijk Utgurd woonden de Réveil
Réveil Opleving binnen het protestantisme in de eerste helft van de 19e eeuw, als reactie op het rationalisme van de Verlichting en de geest van de Franse revival, islamitische
revival, islamitische Term die gebruikt wordt om de veronderstelde `wederopleving' van islamitische gebruiken, ideeën, instituties en organisaties sinds Rhadamanthys
Rhadamanthys Mythologisch koning van Kreta, zoon van Zeus en Europa, geprezen om zijn rechtvaardigheid. Broer Minos verdreef hem en hij vluchtte Rhea Silvia
Rhea (mythol.) In de Griekse sage dochter van Uranus en Gaea; vrouw van Cronus. Vooral op Kreta vereerd, waar haar eredienst verzorgd werd door Rhesus
Rhea Silvia In de Romeinse sage dochter van Numitor, koning van Alba Longa. Werd onder dwang een der Vestaalse maagden, maar kreeg bij oorlogsgod Rhea (mythol.)
Rhesus Thracisch vorst, beroemd om zijn prachtige paarden. Wilde de Trojanen helpen in strijd tegen de Grieken, maar Odysseus en Diomedes drongen Ricci, Matteo
Ricci, Matteo (1552-1610) Italiaans jezuïet, missionaris in China. Dank zij kennis van wis- en sterrenkunde en aanpassing aan Chinese gebruiken toegang Richard van Middleton
Richard van Middleton (2e helft 13e eeuw, stierf ca. 1300) Engels of Frans scholasticus. Neigde meer dan zijn medefranciscanen tot de thomistische Richteren
Richteren Bijbelboek waarin Israëls geschiedenis in de tijd van de richteren of rechters beschreven wordt, een periode tussen de verovering van Kanaän Rigord
Rigord (ca. 1150-ca. 1210) Frans (Latijns) kroniekschrijver, was eerst arts, werd daarna monnik in het klooster van St.-Denis, waar hij tenslotte abt Rigveda
Rigveda Oudindische Vedasamhita, een verzameling van 1028 hymnen (sukta's), prijsliederen tot de goden, kosmogonische hymnen; het oudste document rijmbijbel
rijmbijbel Middeleeuwse vertaling van de Latijnse bijbeltekst in versvorm en op rijm. De oudste, in Zuid-Duitsland, dateert van ca. 1120.
Rinzai
Rinzai (Chin.: Lin-tsji) Zensekte, in China gesticht door Lin-tsji I-swan (ca. 810-866). Men gelooft in plotselinge verlichting. Door de Japanse monnik rishi
rishi (Sanskriet: wijze, heilige) In het hindoeïsme aanduiding voor een geïnspireerde dichter of wijze aan wie in de oertijd de hymnen van de Veda's rissjoko-seikai
rissjoko-seikai (Japans lett.: Vereniging ter bevordering van rechtvaardige en vriendelijke verhoudingen) Japanse boeddhistische sekte, gebaseerd op ritenstrijd
ritenstrijd Strijd binnen de rooms-katholieke Kerk over de toelaatbaarheid van de jezuïtische gewoonte om bij zendingswerk in China lokale rituelen
Ritschl, Albrecht Benjamin
Ritschl, Albrecht Benjamin (1822-1889) Duits protestants theoloog, o.a. hoogleraar te Göttingen (1864-89). Voortzetting van het denken van Kant rituaal
rituaal Voorschrift(enboek) voor riten en priesterlijke bedieningen.
Rituale Romanum
Rituale Romanum Rooms-katholiek liturgisch boek met alle teksten die de priester gebruikt bij de bediening van de sacramenten (met uitzondering rituele maaltijd
rituele maaltijd (sacrale maaltijd) Religieuze ceremonie waarbij een met een god verbonden geacht voorwerp of dier wordt gegeten om de eenheid met rituele wedergeboorte
rituele wedergeboorte Godsdienstig ritueel waarin dood en wedergeboorte gesymboliseerd worden. Rituele wedergeboorte maakt dikwijls deel uit Robert Grosseteste
Robert Grosseteste (ca. 1170-1253) Engels geleerde, bisschop sinds 1235 van Lincoln. Kwam vanwege zijn strijd tegen het nepotisme zowel in conflict Robinson, John Arthur Thomas
Robinson, John Arthur Thomas (1919-1983) Anglicaans bisschop, die in 1963 bekend werd door zijn boek 'Honest to God', waarin hij gedachten Roemi, Djalaal ad-Dien ar-
Roemi, Djalaal ad-Dien ar- (1207-1273) Een van de bekendste islamitische mystici, zeker in het Westen. Hij werd geboren in Balch (Afghanistan), Roey, Jozef Ernest van
Roey, Jozef Ernest van (1874-1961) Belgisch katholiek geestelijke, werd in 1926 tot aartsbisschop van Mechelen en primaat van België aangesteld
Romeinen, Brief aan de
Romeinen, Brief aan de Brief van de apostel Paulus aan de christenen in Rome (ca. 58 n.C.). In hoofdzaak een theologische uiteenzetting van de chr. Romero y Galdámez, Oscar Arnulfo
Romero y Galdámez, Oscar Arnulfo (1917-1980) Salvadoraans rooms-katholiek geestelijke, werd in 1977 benoemd tot aartbisschop en stelde zich Romulus en Remus
Romulus en Remus De lotgevallen van de Romeinse held Aeneas zijn door Vergilius beschreven in zijn epos 'Aeneis'. Van zijn nakomelingen speelt rooms-katholieke Kerk
rooms-katholieke Kerk De christelijke Kerk die het gezag van de bisschop van Rome, de paus, erkent. Zij beschouwt zichzelf als de rechtstreekse voortzetting Rosa van Lima
Rosa van Lima (Isabella de Flores y del Oliva; 1586-1617) Peruaans heilige. Mystica, lid van de derde orde der dominicanen. Woonde en werkte thuis Rosenzweig, Franz
Rosenzweig, Franz (1886-1929) Grootste joodse filosoof van de 20e eeuw tot heden. Leefde in Duitsland. Werkte samen met Martin Buber aan de Rota Romana
Rota Romana Hoogste hof van appel inzake de nietigverklaring van huwelijken (en sommige andere rechtszaken) in de rooms-katholieke Kerk. De Rozekruisers
Rozekruisers Leden van een mystiek genootschap gesticht in de 17e eeuw door een groep lutherse geleerden in Hessen. Deze groep zou teruggaan rozenkrans
rozenkrans Kralensnoer dat dienst doet bij religieuze oefeningen, waarbij herhaling van formules een rol speelt. Waarschijnlijk het oudst in het brahmanistische Rozenkruisers
Rozenkruisers Leden van een mystiek genootschap gesticht in de 17e eeuw door een groep lutherse geleerden in Hessen. Deze groep zou teruggaan Ruben
Ruben Oudste zoon van de aartsvader Jakob en zijn vrouw Lea. Zijn nakomelingen, de stam Ruben, woonden in het beloofde land ten oosten van de Ruler, Arnold Albert van
Ruler, Arnold Albert van (1908-1970) Nederlands hervormd theoloog, hoogleraar te Utrecht (1947-70). Volgens Ruler beschrijft het Oude Testament Runcie, Robert Alexander Kennedy
Runcie, Robert Alexander Kennedy (1921-1991) Aartsbisschop van Canterbury van 1981-1991 (hoofd van de anglicaanse Kerk) sinds 1980. Eerder Russell, Charles Taze
Russell, Charles Taze (1852-1916) Amerikaans koopman, stichter van de Jehova's Getuigen. Verwierp het geloof in eeuwige straf in de hel, geloo
Ruth
Ruth Hoofdpersoon en titel van een klein bijbelboek. Moabitische vrouw die met haar schoonmoeder Naomi naar Israël kwam en daar trouwde met Rythovius, Martinus
Rythovius, Martinus (1511-1583) Zuid-Nederlands theoloog en bisschop, doceerde in Leuven en Dillingen theologie en werd bij de nieuwe kerkel
Sa'adya ben Jozef (882-942) Joods rabbijn, leider van de academie in Soera, Babylonië. Vertaalde o.a. de Bijbel in het Arabisch. Eerste joodse denker schepping
sabbat
sabbat Joodse rustdag, laatste dag van de week. Motieven: God rustte na zes dagen scheppingsarbeid (Ex. 20), Israël rustte na de slavernij in Egypte Sabijnse maagdenroof
Sabijnse maagdenroof Oude Romeinse sage die verhaalt hoe de Romeinen tijdens de regering van Romulus (samen met Remus de stichter van Rome saboraiem
saboraiem (savoraiem) Joodse geleerden in Babylonië in de periode tussen de amoraiem en de gaoniem (ca. 500-600 n.C.). Zij behandelden de laats
sacrale kennis
sacrale kennis Kennis die betrekking heeft op het geheiligde en godsdienstige, bijvoorbeeld kennis over riten en rituelen, mythen en de schepping. sacrament
sacrament Symbolisch kerkelijk gebruik, dat verwijst naar Gods genade. De oosterse Kerken en de rooms-katholieke Kerk sinds het concilie van Florence sacramentarium
sacramentarium (Liber Sacramentorum) Een der soorten liturgische boeken waaruit het missaal is voortgekomen. Bevat o.a. de misliturgie. Beroemde Sacramentsdag
Sacramentsdag (Corpus Christi) Rooms-katholiek feest op de tweede donderdag na Pinksteren ter herdenking van de instelling van de eucharistie. sadduceeën
sadduceeën De sadduceeën vormden een joodse partij ten tijde van Jezus. Vooral priesters en welgestelde burgers behoorden tot deze partij. Al vanaf sadhu
sadhu Indisch asceet; iemand die zich heeft losgemaakt van kaste en sociale positie om door reiniging de laatste werkelijkheid in zichzelf te zoeken. Saga
Saga Een der Germaanse vrouwelijke Asen, godin van de goden- en heldensage.
Said, Edward W.
Said, Edward W. (geb. 1935) Edward W. Said, hoogleraar Engels en vergelijkende letterkunde aan de New Yorkse Columbia University, is vooral salaat
salaat Ritueel gebed in de islam. De salaat vormt een van de vijf zuilen van de islam en moet vijf keer per dag worden verricht, op vaste gebedstijden. salafijja
salafijja Politiek-religieuze beweging, die werd opgericht door Rasjied Rida, met het tijdschrift al-Manaar als spreekbuis. Salafijja is afgeleid van salaaf, salesianen van don Bosco
salesianen van don Bosco (SDB) Congregatie van de H. Franciscus van Sales, gesticht door Giovanni Bosco bij Turijn (1859). Doel: opvoeding Salimbene de Adamis
Salimbene de Adamis (1221-1288) Italiaans minderbroeder en (Latijns) kroniekschrijver, schreef een gedeeltelijk bewaard gebleven 'Chronicon', Salmoneus
Salmoneus In de Griekse sage een koning van Elis die zich in zijn wagen liet rondrijden en daarbij donder en bliksem imiteerde. Geërgerd trof Zeus Salome (godsd.)
Salome (godsd.) Vrouwen in de Bijbel. 1. Begeleidster van Jezus, mogelijk zuster van zijn moeder Maria (Marc. 15 en 16). 2. Dochter van Herodes Salve Regina
Salve Regina (Lat.: Wees gegroet, koningin) Uit de 11e eeuw stammende Maria-antifoon, vermoedelijk geschreven door Petrus de Compostela (gest. Salzmann, Christian Gotthilf
Salzmann, Christian Gotthilf (1744-1811) Duits pedagoog en theoloog. Vertegenwoordiger van de stroming der verlichte pedagogen, de filantropijnen. Samaritanen
Samaritanen Leden van een vroegere kleine joodse sekte te Nabloes (Sichem). Verwachtten een messias (ta'eb) op de berg Gerizim. Restant van de Samen op weg
Samen op weg Deputaatschap dat zich bezig houdt met de eenwording van de Evangelisch-Lutherse Kerk, de Nederlandse Hervormde Kerk en de Samuël
Samuël Laatste richter van Israël; wijdde de eerste koning, Saul (reg. ca. 1020-1000 v.C.) en diens opvolger David. Werd in later tijd hoog vereerd. Sanctus
Sanctus (Sanctus, sanctus, sanctus, dominus Deus sabaoth = Heilig, heilig, heilig, Heer der heerscharen) Het vierde van de vijf vaste gezangen der Sanhedrin
Sanhedrin (Synhedrion) Joodse Hoge Raad tijdens de Grieks-Romeinse periode. 70 leden: (opper)priesters, oudsten en schriftgeleerden; voorzitter sannyasi(n)
sannyasi(n) Indische asceet; iemand op leeftijd, die zich teruggetrokken heeft of iedere heilige bedelaar, speciaal volgeling van Sjiva. De inwijdingsriten Santa Lucia
Santa Lucia (gest. ca. 300) Siciliaanse martelares, heilige, patrones van het licht. In Zweden wordt op haar feestdag (13 dec.) het Santa Lucia-feest Sara
Sara (Hebr.: vorstin; oorspr. Sarai) Vrouw van de aartsvader Abraham; werd op hoge leeftijd moeder van Isaak en zodoende stammoeder van Israël sarcofaag
sarcofaag In de Griekse Oudheid lijkkist, vervaardigd van een poreuze kalksteensoort, waarin de lichamen in 40 dagen verteerden (vandaar de naam; satan
satan (Hebr.: lasteraar) Aanklager in oud-israëlische rechtspraak of geestelijk wezen dat mensen bij God aanklaagt. In het N.T. tevens de duivel als saters
saters (satyrs) Griekse bosdemonen, ruigbehaard, met bokkepoten, hoorns en staartje. Gevolg van Dionysus.
Saturnus (mythol.)
Saturnus (mythol.) Ouditalische god van de landbouw, later gelijkgesteld aan de Griekse god Cronus. Tijdens de Saturnalia in december werden sta
saum
saum Islamitisch vasten, zich onthouden van eten, drinken, roken en seksuele omgang. Naast het verplichte vasten in de maand ramadan kan men ook Savonarola, Girolamo
Savonarola, Girolamo (1452-1498) Italiaans dominicaner boeteprediker; vertegenwoordiger van de katholieke reformatie. Trad op tegen zedelijk verval, Savvina kniga
Savvina kniga In het cyrillisch geschreven manuscript, dat zich in Moskou bevindt. Van de oorspronkelijke 200 bladzijden zijn er 129 bewaard gebleven. Sa'adya ben Jozef
schepping (creatie, kosmogenese) Scheppende activiteit of het resultaat daarvan, de geschapen werkelijkheid. De bedoeling van het bijbelse scheppingsverhaal scheppingsverhalen
scheppingsverhalen Over de hele wereld treft men scheppingsverhalen aan, maar `schepping uit het niets' is voor vele volken in het geheel geen noodzaak. Schernberg, Dietrich
Schernberg, Dietrich (ook Theodoricus Schernberg; 15e eeuw) Duits geestelijke. Hij was priester in het bisdom Mainz en van 1483-1502 in keizerlijke schikgodinnen
schikgodinnen Mythologische vrouwen, die het lot van de mens bepaalden. Waren drie in getal (verleden, heden en toekomst). Grieken noemden hen Schilder, Klaas
Schilder, Klaas (1890-1952) Nederlands gereformeerd theoloog, predikant in Rotterdam-Delfshaven, hoogleraar te Kampen. Leider van 'artikel 31', Schillebeeckx, Edward Cornelis Florent Alfons
Schillebeeckx, Edward Cornelis Florent Alfons (geb. 1914) Belgisch theoloog, dominicaan, hoogleraar in de systematische en historische theologie schisma
schisma (Gr.: splitsing) Onenigheid binnen een Kerk over organisatievormen, de leiding of andere zaken, welke tot afsplitsing kan leiden. 'Ketterij Schleiermacher, Friedrich Ernst Daniel
Schleiermacher, Friedrich Ernst Daniel (1768-1834) Duits filosoof en theoloog, van 1810 tot zijn dood hoogleraar en predikant in Berlijn. Werkte Schneerson, Menachem Mendel
Schneerson, Menachem Mendel (1902-1994) Oekraïens-Amerikaans joods leider. Schneerson studeerde filosofie en constructietechniek in Berlijn Schoenmaeckers, Paul Constant
Schoenmaeckers, Paul Constant (1914-1986) Belgisch bisschop. Gaf als regionaal vicaris-generaal voor Vlaams-Brabant gestalte aan het Tweede Scholastica van Nursia
Scholastica van Nursia (ca. 480-542) Heilige, zuster van Benedictus van Nursia, patrones der benedictijner nonnen, aangeroepen tegen droogte en
Scholten, Johannes Henricus
Scholten, Johannes Henricus (1811-1885) Nederlands hervormd theoloog, vanaf 1843 hoogleraar in Leiden. Vader van het modernisme in Nederland; schriftgeleerden
schriftgeleerden (rabbijnen, farizeeën) Joodse geestelijke leiders die voornamelijk in leerhuizen, al discussiërend, een oplossing zochten voor de problemen schriftkritiek
schriftkritiek Benadering van de bijbel die niet uitgaat van het onvoorwaardelijk gezag van de Heilige Schrift. (Geoorloofde) tekstkritiek: de poging Schweitzer, Albert
Schweitzer, Albert (1875-1965) Duits theoloog en arts. Schreef briljante studies over Jezus als historische figuur en Paulus. Werd op 36-jarige leeftijd scientology
scientology 'Leer van het weten', onderwezen in de Scientology-Kerk, die in 1955 in Washington werd gesticht door de SF-schrijver Lafayette Ron scriptorium
scriptorium (Lat.: scribere = schrijven) Schrijfvertrek in een middeleeuws klooster waar codices werden vervaardigd. Deed tevens dienst als schrijfschool. Scylla
Scylla Zeenimf uit de Griekse sage. Plaagde de op haar verliefde zeegod Claucus zodanig dat deze Circe verzocht Scylla een liefdesdrank te geven. Circe, Sebastiaan (heilige)
Sebastiaan (heilige) Volgens de legende officier van de lijfwacht van Diocletianus (reg. 283-305) die in de arena, vanwege zijn overgang naar het secularisatie
secularisatie (lett.: verwereldlijking) Historisch proces van verlies van invloed waaraan sommige religies onderhevig zijn. Oorspronkelijk: het onttrekken Sedekia
Sedekia (Zedekia) Laatste koning van het Israëlitische deelrijk Juda (reg. 597-587 v.C.); als opvolger van Jojakin aangesteld door Nebukadnessar II Sefanja
Sefanja (Zefanja) Profeet van het Israëlitische deelrijk Juda, ca. 621 v.C.; tijdgenoot van Jeremia en koning Josia. Het naar hem genoemde bijbelboek sekte
sekte Religieuze subgroep, die door andere aanhangers van dezelfde religie of buitenstaanders als onvolwaardig of afwijkend wordt beschouwd. Vaak Selene
Selene Griekse maangodin, dochter van Titaan Hyperion, tweelingzuster van zonnegod Helius. Haar geliefde was Endymion, die zij iedere nacht be
Sem
Sem Zoon van Noach, stamvader van de Semieten: Israël en andere volken van het Nabije Oosten (Gen. 9 en 10).
Semele
Semele In de Griekse sage geliefde van oppergod Zeus, dochter van Cadmus en Harmonia. Vroeg Zeus zich in alle luister te vertonen en werd door seminarie
seminarie Instituut voor de opleiding van rooms-katholieke priesters. Een kleinseminarie is een internaat met middelbaar onderwijs, dat voorbereidt Septuaginta
Septuaginta (Lat. zeventig, LXX) Oudste Griekse vertaling van de joodse Bijbel, het Oude Testament. Volgens een legende ca. 250 v.C. door 70 (of sequens
sequens 1. Uit de 9e eeuw stammend onderdeel van de middeleeuwse mis, ontstaan uit de lange melismen op de laatste lettergreep van de roep Alleluia, sequentia
sequentia Type van rooms-katholieke kerklied, afkomstig uit Zuid-Frankrijk. Steeds worden twee coupletten op dezelfde melodie gezongen. Het concilie serafijnen
serafijnen (ook: serafs) Bijbelse engelfiguren met zes vleugels die de troon van God omringen (Jes. 6). Seraf is Hebreeuws voor slang.
Serapis
Serapis (Sarapis) Egyptische staatsgod onder de Ptolemeeën; vereerd tot in Engeland. Naam samentrekking van Osiris en Apis, de heilige stier te Memphis. Sergij
Sergij (Ivan Nikolajevitsj Stragorodskij; 1867-1944) Russisch-orthodox geestelijke; metropoliet van Novgorod (1917) en van Moskou (1934). Werd sext
sext Zesde toon van een diatonische toonladder. Als interval kan de sext (bijv. c-a), klein (bijv. c-as), overmatig (bijv. c-ais) en verminderd (bijv. cis-Sfinx
Sfinx Mythisch monster, bij Grieken van achteren leeuwin, van voren vrouw, bij Egyptenaren (die ermee het bijzondere wezen van hun koning wilden shakti
shakti Hindoeterm voor de goddelijke energie die zich in de natuur openbaart. De echtgenote van een god is zijn shakti. Verering vindt plaats in de shintoïsme
shintoïsme Japanse religie bestaand uit een groot aantal rituelen waarin voorouderverering en pelgrimstochten centraal staan. Shinto is een verbastering Shiva
Shiva Hindoegod, behorend tot het drietal hoofdgoden (met Brahma en Vishnu). Lett.: 'de weldoener', maar in de praktijk een kwaadaardige gestalte, shivaïsme
shivaïsme Hindoestroming, gericht op de verering van de god Shiva, sterk in zuid-India en Kashmir. Een belangrijke school onder de Tamils van Zuid-Shri
Shri (Sanskriet: welvaart, geluk, heerlijkheid) Vrouwelijke godheid van de Oudindische vedische religie, later een aanduiding voor iedere belangrijke Siegfried (mythol.)
Siegfried (mythol.) Held uit het Nibelungenlied, zoon van Siegmund en Sieglinde. Versloeg de draak Fafnir, verbrandde hem en smeerde zich in met Sif
Sif Een der Germaanse vrouwelijke Asen, vrouw van Thor (Donar). Loki sneed haar hoofdhaar af, waarop de dwergen Brok en Sindri voor S. gouden sikhs
sikhs Aanhangers van een religie in Noordwest-India. De stichter van deze religie was guru Nanak (1496-1538). De kern van zijn leer was dat er boven silenen
silenen (geslacht Silene, anjerfamilie) Kruidachtige planten met witte, groenachtig witte of rode bloemen met drie stijlen, kelkbladen vergroeid, kroonbladen Silenus
Silenus In de Griekse sage opvoeder van Dionysus en ook diens trouwe metgezel. Meestal enigszins dronken. Onderdanen van koning Midas vonden Silvanus
Silvanus Romeinse bosgod, beschermer van planten, bomen en kudden. Was goedaardig maar plaagziek en maakte reizigers graag aan het schrikken. Simatupang, Tahi Bonar
Simatupang, Tahi Bonar (1920-1990) Indonesisch militair en kerkelijk leider. Simatupang werd opgeleid tot officier aan de Koninklijke Militaire Simeon de Pilaarheilige
Simeon (relig.) Zoon van de aartsvader Jakob en diens vrouw Lea. Een van de stamvaders van Israël.
Simeon de Pilaarheilige (Simeon Stylites; ca. 390-459) Syrisch christelijk asceet, die een tijdlang op een platform op een pilaar doorbracht. Ontving Simeon en Anna
Simeon en Anna Vrome, bejaarde joden die in de tempel waren toen Jezus daar aan God werd voorgesteld. Simeon sprak profetische woorden over Simeon (relig.)
Simon de Tovenaar
Simon de Tovenaar (Simon Magus) Tovenaar in Samaria gedoopt door de apostel Filippus. Wilde de macht om de Heilige Geest door handopleggin
Simon de zeloot
Simon de zeloot (lett. de ijveraar) Apostel van Jezus; wordt ook in Grieks-Aramees de Kananiet genoemd. De bijnaam kan duiden op een vroeger
Simon van Cyrene
Simon van Cyrene Man uit Cyrene in Noord-Afrika, (Cyrenaica), die gedwongen werd Jezus' kruis te dragen (Matt. 27, Marcus 15).
Simon van Tournai
Simon van Tournai (ca. 1130-1201) Frans scholasticus, sterk beïnvloed door Petrus Lombardus en Gilbert Porreta. Wordt wel beschouwd als de grondlegger simonie
simonie Het kopen en verkopen van kerkelijke zaken en later ook ambten. Hoewel er veelvuldig tegen werd opgetreden, bleef het gebruik eeuwenlang Simonis, Adrianus Johannes
Simonis, Adrianus Johannes (geb. 1931) Nederlands bisschop, sinds 1983 aartsbisschop van Utrecht als opvolger van kardinaal Willebrands. Studeerde
Simson
Simson (Samson) Israëlitisch richter. Trad als redder op tegen de Filistijnen, die hij als aan God gewijde nazireeër herhaaldelijk vernederde. Zijn zwak Sinaï
Sinaï (Horeb) De berg waarop Mozes de Tien Geboden ontving en het verbond tussen God en Israël gesloten werd (Ex. 19 - Num. 10). Uit de bijbelse Sinte Franciscus Leven
Sint-Cecilia Patrones der muziek, doorgaans afgebeeld met een klein draagbaar orgel (portatief). Oorspronkelijk was Caecilia een adellijke Romeinse Sippora
Sinte Franciscus Leven Een door Jacob van Maerlant omstreeks 1270 gedichte bewerking van het leven van Franciscus van Assisi. Het verzoek hiert
Sinterklaas
Sinterklaas Nederlands en Belgisch volksfeest, gevierd op de avond van de 5e dec. (Sinterklaasavond). Er komt een Spaanse bisschop te paard op bezoek, Sint-Cecilia
Sippora (Zippora) Vrouw van Mozes, dochter van de Midjanitische priester Reüel (= Jetro, Ex. 2).
Sirenen
Sirenen In de Griekse sage vrouwen met vogellichaam. Bewoonden een eiland en lokten met hun gezang, dat de wilskracht verlamde, zeelieden, waardoor Sisyphus
Sisyphus Sisyphus was de mythische eerste koning van Korinthe, berucht om sluwheid en hebzucht. Hij had de goden al vaak beledigd: hij had Zeus Sixtus V
Sixtus V (Felice Peretti; 1521-1590) Paus van 1585-90. Franciscaan, vurig voorstander van curiehervorming. Verdreef de struikrovers uit de Kerkelijke Sjabbetai Tswi
Sjabbetai Tswi (1626-1676) Jood uit Smyrna in Klein-Azië, die zich uitgaf voor de messias. Veel volgelingen in het oostelijk deel van de Middellandse sjafiieten
sjafiieten Islamitische madhhab of wetsschool. De sjafiitische wetsschool gaat terug op de leerstellingen van de wetgeleerde Mohammed al-Sjafii (767-sjahaada
sjahaada De geloofsbelijdenis of sjahaada is de eerste van de vijf zuilen van de islam. De formule van de sjahaada, `Er is geen god dan God en Mohammed Sjaitan
Sjaitan Iblis was een engel die na de schepping weigerde voor Adam te buigen. Daarvoor zal hij op de oordeelsdag gestraft worden. Tot die tijd verleidt Sjammai
Sjammai (ca. 50 v.C.-ca. 30 n.C.) Joods schriftgeleerde, collega van Hillel als leider van het Sanhedrin (Hoge Raad). Stichter van een strikte wetsschool Sjang-ti
Sjang-ti (T'ien) Hoogste god van het confucianisme, tijdens de Chinese keizertijd speciaal vereerd op de offerplaats van de hemel in Peking. Zijn oordeel, sjeik
sjeik (Arab.: sjaich, lett.: oude man) Aanspreektitel. Hoewel de titel minder vaak wordt gebruikt dan vroeger, is de term in de Arabische wereld nog Sjema Jisrael
Sjema Jisrael (Hebr.: Hoor, Israël) Beginwoorden van het joodse morgen- en avondgebed, verplichte dagelijkse geloofsbelijdenis van de joodse man, Sjenoete
Sjenoete (gest. ca. 450 n.C.) Egyptisch abt, organisator van het kloosterleven. Introduceerde een schriftelijke gehoorzaamheidsverklaring en voerde sjeool
sjeool (Abbadon) Dodenrijk volgens de oudjoodse voorstellingswereld, enigszins overeenkomend met de Griekse Hades.
sjia
sjia Islamitische stroming. Globaal 10 procent van alle moslims in de wereld bekent zich tot een van de vormen van de sjia. De sjiieten onderscheiden sjintoïsme
sjintoïsme Inheemse godsdienst van Japan, naast het uit China en Korea geïmporteerde boeddhisme. Bezit zeer veel goden (kami), waaronder de zonnegodin Sjosjenk I
Sjosjenk I Egyptisch farao, stichter van de 22e (Lybische) dynastie (reg. 945-925 of 935-014/13 v.C.). In de Bijbel bekend als Sisak (beter: Susak), Skadi
Skadi In de Germaanse sage dochter van de reus Thjazi, die door de Asen gedood werd. Als vergelding mocht ze uit de goden een echtgenoot kiezen, Skidbladnir
Skidbladnir Opvouwbaar schip van de Germaanse god Frey, gebouwd door de dwergen Brok en Sindri. Het had altijd een gunstige wind.
Skuld
Skuld Germaanse schikgodin (Norne) van de toekomst. Was gesluierd en verscheurde vaak het weefsel van haar zusters Uri en Verdandi.
slachten, islamitisch ritueel
slachten, islamitisch ritueel Religieus ritueel in de islam. De manier van slachten bepaalt of het vlees van een dier rein of onrein is, behalve wanne
Sleipnir
Sleipnir Het achtvoetige, grijze paard van Odin (Wodan), dat hij bereed tijdens de Wilde Jacht.
sluier (islam)
sluier (islam) Doek waarmee in ieder geval de hoofdharen en soms (een deel van) het gezicht van een vrouw worden bedekt. In het Midden-Oosten Smedt, Emiel Maria Jozef De
Smedt, Emiel Maria Jozef De (1909-1995) Vlaams bisschop. Na zijn priesterwijding in 1933 was De Smedt president van het klein- (1935-45) en Smith, Joseph
Smith, Joseph (1805-1844) Amerikaan, stichter van de sekte der mormonen (1830). Kreeg als jongen visioenen (1820) en ontving in 1827 van de engel Smith, Sydney
Smith, Sydney (1771-1845) Engels dominee en criticus, medeoprichter van de Edinburgh Review (1802) en kanunnik van St. Paul's Cathedral vanaf Snouck Hurgronje, Christiaan
Snouck Hurgronje, Christiaan (1857-1936) Nederlands arabist en islamoloog, hoogleraar te Batavia (1890-1906) en Leiden (1906-1936). Snouck socialisme, religieus
socialisme, religieus Religieus socialisme is een stroming die in de 19e eeuw ontstond uit de confrontatie tussen christendom en marxisme. Voorstanders Söderblom, Nathan
Söderblom, Nathan (1866-1931) Zweeds theoloog, hoogleraar godsdienstgeschiedenis te Uppsala en Leipzig, pionier van de oecumenische bewegi
Sodom en Gomorra
Sodom en Gomorra Vanwege hun zondigheid door God (samen met de plaatsen Adama en Seboïm) verwoeste steden, vermoedelijk gelegen aan de soebha
soebha Islamitische rozenkrans. De soebha kan bestaan uit 99 kleine kralen en één grote of uit 33 kralen. Hij wordt gebruikt tijdens de salaat, het rituele soefi
soefi Islamitisch mysticus. Het woord 'soefi' is waarschijnlijk afgeleid van het Arabische woord voor 'wol' en zou slaan op de grove wollen kledij van soefibeweging
soefibeweging Religieuze beweging, in 1910 in Amerika gesticht door de islamitische mysticus Hazrat Inayat Khan. Pretendeert een universele godsdienst soefisme
soefisme (Ook: tasawwoef) Verzamelnaam van een aantal mystieke stromingen in de sjiitische islam, afgeleid van 'soef', een simpel gewaad van ongeverfde soenna
soenna Arabisch: gewoonte of traditie. Soenna betekent dat men handelt in de traditie van Mohammed en de eerste generatie moslims. De uitspraken soennieten
soennieten Hoofdrichting binnen de islam. Ca. 90 procent van de moslims in de wereld bekent zich tot de soennitische islam. De term soenniet is afgeleid soera
soera Hoofdstuk in de koran. De koran is onderverdeeld in 114 soera's, die naar lengte zijn geordend. De eerste soera is al-fatiha, de opening. Het is soevereiniteit in eigen kring
soevereiniteit in eigen kring Door A. Kuyper ontwikkelde maatschappijleer, o.a. uiteengezet in de rede bij de opening van de Vrije Universiteit (1880)
Sölle, Dorothee
Sölle, Dorothee (eig. Dorothee Nipperdey; geb. 1929) Duits theologe. Bekend door lezingen, boeken, gedichten en het 'Politischen Nachtgebet' in Keulen soteriologische mythen
soteriologische mythen (Gr.: sootèr = verlosser) Mythen waarin een of meer reddersfiguren voorkomen. Verhalen waarin een nieuwe samenleving Soubirous, Bernadette
Soubirous, Bernadette (1844-1879; eig. Marie Bernarde Soubirous) Franse molenaarsdochter, die van 11 februari tot 16 juli 1858 in de grot van Massabielle Southwell, Robert
Southwell, Robert (1561-1595) Engels dichter en martelaar. Hij werd in 1584 te Rome tot priester gewijd en keerde in 1586 als missionaris terug naar Spener, Philipp Jakob
Spener, Philipp Jakob (1635-1705) Duits luthers predikant, een van de grondleggers van het piëtisme. Zijn door De Labadie beïnvloede opvatting
Spiegel des Heils
Spiegel des Heils Naam in de volkstaal voor de Speculum humanae salvationis, een van de belangrijkste typologische werken uit het begin van de spiritisme
spiritisme Beoefening van contact met geesten (Lat.: spiritus), vanouds in veel godsdiensten en culturen. In de westerse wereld hernieuwde belangstelling spiritualisten
spiritualisten Aanhangers van een religieuze geesteshouding die gekenmerkt wordt door de nadruk op de innerlijke beleving van de band met God. Spreuken
Spreuken (Spr.) Oudtestamentisch bijbelboek met wijsheidsspreuken met een opvoedkundige bedoeling. Grotendeels toegeschreven aan Salomo (h
Spurgeon, Charles Haddon
Spurgeon, Charles Haddon (1834-1892) Engels prediker en stichter van liefdadige en andere christelijke instellingen. Begon al in 1850 te preken staatskerk
staat, islamitische De klassieke soennitische politieke theorieën over de islamitische staat ontwikkelden zich tijdens het kalifaat van de Abbasiden. Stabat mater dolorosa
staatskerk Kerk die door de staat officieel is erkend, waarvan de leden voorrechten hebben boven de aanhangers van andere godsdiensten, en waarvan staat, islamitische
Stabat mater dolorosa (De moeder stond vol smart) Beginwoorden van een Latijns gedicht, sinds 1727 officieel erkend als de sequens voor het Fe
Statenbijbel
Statenbijbel In 1637 gereed gekomen Nederlandse vertaling van de Bijbel. Op initiatief van de synode van Dordrecht (1618-19) 'door last van de hoogmogende stavkirke
stavkirke (Noors: staaf) Middeleeuwse houten kerk in Noorwegen. Gebouwd volgens het principe van de staanderbouw (zware verticale palen of balken, Stefanus
Stefanus (Gr.: krans) Eerste christelijke martelaar. Een van de zeven 'diakenen' in de oudste christengemeente in Jeruzalem. Stierf door steniging door Steinbüchel, Theodor
Steinbüchel, Theodor (1888-1949) Duits filosoof en theoloog. Probeerde in 'Die philosophische Grundlegung der katholischen Sittenlehre' (1938-Stentor (mythol.)
Stentor (mythol.) In de Griekse sage heraut tijdens Trojaanse Oorlog, wiens stem even luid was als die van vijftig krijgers (stentorstem).
Stichting Islamitisch Centrum Nederland
Stichting Islamitisch Centrum Nederland (SICN) Turks-islamitische koepelorganisatie. De Stichting Islamitisch Centrum Nederland werd in het stigmata
stigmata (ademopeningen, spiracula) Openingen in de huid van insecten die een verbinding vormen tussen het buizenstelsel (tracheeënstelsel) en de stigmatisatie
stigmatisatie Het verkrijgen van de wonden van Christus aan handen, voeten en in de zijde, soms ook aan het hoofd (doornenkroon) en op de rug (geseling, Stymphalische vogels
Stymphalische vogels Vogels uit de Griekse sage met metalen snavel, klauwen en veren die ze als pijlen afschoten. Huisden bij Stymphalus, stad en Styx
Styx Belangrijkste rivier in Griekse en Romeinse onderwereld. Een god verloor zijn onsterfelijkheid wanneer hij een eed brak die hij bij de Styx gezworen Suarez, Francisco de
Suarez, Francisco de ('Doctor Eximius'; 1548-1617) Spaans filosoof en theoloog; jezuïet. Belangrijkste vertegenwoordiger van de zgn. tweede scholastiek, subsidiariteitsbeginsel
subsidiariteitsbeginsel Centraal principe in de rooms-katholieke maatschappijleer, geformuleerd door paus Pius XI in de encycliek Quadragesimo Suenens, Leo Jozef
Suenens, Leo Jozef (1904-1996) Belgisch prelaat. Leo Suenens was aartsbisschop van Mechelen-Brussel van 1961 tot 1979 en werd in 1962 tot k
Suger
Suger (ca. 1081-1151) Abt van St.-Denis (1122-51), raadsman van Lodewijk VI en VII, regent toen de laatste op kruistocht was (1147-49), biograaf Süleymanci-beweging
Süleymanci-beweging Turkse religieuze beweging en mystiek genootschap. De Süleymanci-beweging is ontstaan rondom Süleyman Hilmi Tunahan sultan
sultan Persoonlijke titel van heersers in islamitische landen. De term sultan werd als hoogste titel voor het eerst gebruikt door de Seldjoeken en werd Sundar Singh, Sadhoe
Sundar Singh, Sadhoe (1889-ca. 1929) Indiaas mysticus, als sikh in 1904 door een visioen tot het christendom bekeerd. Leidde als evangelist het supranaturalisme
supranaturalisme Voornamelijk 19e-eeuwse theologische opvatting dat het wereldgebeuren zelfstandig verloopt, maar dat God af en toe ingrijpt (supranatureel, Surtur
Surtur Germaanse vuurreus, bewaker van Nuspelheim. Hij was de doodsvijand der Asen en trok tegen hen op bij de godenschemering, waarbij hij in Susanna
Susanna (Suzanna) Hoofdfiguur van een apocriefe toevoeging aan het bijbelboek Daniël. Gelovige jodin, bij het baden in de tuin te Babylon door twee Sutra
Sutra Sutra's zijn hindoegeschriften van jongere datum (6e eeuw v.C.-2e eeuw n.C.) met wetten en regels voor het ritueel. Vanwege de gedrongen, aforistische Swedenborg, Emanuel
Swedenborg, Emanuel (geb. Swedberg; 1688-1772) Zweeds natuuronderzoeker en mystiek denker. Directeur bij het mijnwezen (1716-47). Grondlegge
synagoge
synagoge Joodse plaats van samenkomst. Centraal staat de heilige ark, waarin de Thorarollen worden bewaard. Voor een dienst moeten ten minste syncretisme
syncretisme 1. Het samenbrengen van elementen die oorspronkelijk niet bij elkaar horen tot een nieuw, maar soms bouwvallig geheel. Dit begrip w
synode
synode Vergadering van bisschoppen en/of andere kerkelijke ambtsdragers van een kerkprovincie of een land. In de calvinistische en andere Kerken Syrinx
Syrinx Griekse bosnimf die door Pan werd achtervolgd en op haar verzoek door goden in een riet werd veranderd. Hieruit sneed Pan de syrinx of pansfluit.
tabernakel
tabernakel (Lat.: tabernaculum, tent) 1. De 'tent der samenkomst', het draagbare heiligdom van Israël tijdens de tocht door de Sinaïwoestijn (Ex. 26, Tabor
Tabor (Har Tavor) Koepelvormige berg in Noord-Israël (588 m), ten oosten van Nazareth. De stammen Issakar en Zebulon zouden op deze berg religieuze Taddeüs
Taddeüs Bijnaam van Jezus' leerling (discipel) Judas, de zoon van Jakobus, mogelijk gekozen om de naam Judas (i.v.m. Judas Iskariot) te kunnen vermijden.
Talmoed
Talmoed Belangrijkste heilige boek van het jodendom na de bijbel. Het bevat twee collecties: de Misjna en de Gemara. De Misjna is een samenvatting tannaiem
tannaiem Joodse geleerden gedurende tweehonderd jaar n.C., de eerste misjna-leraren, onder wie rabbi Akiba (50-135 n.C.) een belangrijke plaats inneemt. Tantalus
Tantalus Tantalus was de mythisch koning van Frygië in Klein-Azië, en de vader van Pelops en Niobe. Hij wilde de alwetendheid van de goden op Tantra
Tantra Brahmaans ritueel tekstboek.
tantrisme
tantrisme Religieuze stroming binnen zowel het hindoeïsme als het boeddhisme, ontstaan omstreeks de 6e eeuw in India. Het bijzondere van het tantrisme Tantum ergo
Tantum ergo De beginwoorden van de laatste twee coupletten van de hymne 'Pange lingua gloriosi corporis mysterium', een door Thomas van Aquino taoïsme
taoïsme Chinese filosofische stroming gebaseerd op het geschrift Tau-tuh-tsing (Tao-te-King) van Lau-tsuh en de geschriften van zijn volgelingen. tarieqa
tarieqa Islamitische mystieke orde. Het woord tarieqa, de weg, duidt op de manier waarop een mysticus God benadert en uiteindelijk in Hem opgaat. Tarnkappe
Tarnkappe Onzichtbaar makende helm, in bezit van Alberik, heerser der Nibelungen. Door Siegfried bemachtigd en gebruikt om onzichtbaar Gunther Tarsus
Tarsus Stad in Zuid-Turkije aan de gelijknamige rivier in Cilicië; 146.000 inwoners (1986). Agrarisch handelscentrum; winning van ijzererts, koper, Tartarus
Tartarus Gedeelte van de onderwereld bij de oude Grieken waar misdadigers voor hun daden boetten. Hier huisden o.a. de Danaïden, Ixion, Sisyphus Tatianus
Tatianus (2e eeuw n.C.) Christelijk Assyrisch schrijver, tot 172 werkzaam in Rome, daarna in zijn geboorteland. Auteur van een voordracht over of tauhied
tauhied In de islam: de absolute eenheid van God. Term die het strikt monotheïstische karakter van de islamitische geloofsleer aanduidt.
Taylor, James Hudson
Taylor, James Hudson (1832-1905) Brits methodistisch zendeling, oprichter van de China Inland Mission. Maakte elf zendingsreizen in China (wa
Taylor, Jeremy
Taylor, Jeremy (1613-1667) Engels theoloog en schrijver. Hij studeerde te Cambridge en werd in 1633 tot anglicaans geestelijke gewijd. Zijn welsprekendheid tegenpaus
tegenpaus Iemand die zich tegenover de paus van Rome opwerpt als de wettige opvolger van Petrus. De meeste tegenpausen vertegenwoordigden politieke Telamon
Telamon Mythisch koning van Salamis, zoon van Aeacus en Endeïs, broer van Peleus, vader van Ajax. Nam deel aan de Calydonische jacht en Argonautentocht, Telegonus
Telegonus In de Griekse sage zoon van Circe en Odysseus. Circe zond hem uit om zijn vader te zoeken. Landde op Ithaca, ontmoette Odysseus zonder Telemachus
Telemachus Zoon van Odysseus en Penelope. Kort na zijn geboorte trok Odysseus op tegen Troje. Ging, toen hij opgegroeid was, naar Nestor om Tellus
Tellus Romeinse godin van de aarde, vergelijkbaar met Griekse godin Gaea. Op het feest der Fordicidia (15 april) offerde men haar drachtige koeien. tempel
tempel (Jeruzalem) Centrum van de eredienst in het oude Israël. De Eerste Tempel werd door Salomo gebouwd van 961-54 v.C. en in 586 door Ne
tempel Gebouw waarin zich belangrijke handelingen van een religieuze gemeenschap afspelen, in veel gevallen de verering van (beelden van) een of tempel (Jeruzalem)
Teresa, Moeder
Teresa, Moeder (eig. Agnes Gonxha Bojaxhiu; 1910-1997) Albanees-Indiaas missiezuster. Als zuster van de Loreto-orde vertrok Moeder Teresa in
Terpsichore
Terpsichore (Gr.: terpsis = genot; choros = reidans) Een der negen Griekse muzen, de muze van de dans. Haar voornaamste attribuut is de lier, maar Tersteegen, Gerhard
Tersteegen, Gerhard (1697-1769) Duits gereformeerd piëtist, dichter, stichter van een broedergemeenschap en schrijver van opbouwende werkjes
Tertullianus, Quintus Septimius Florens
Tertullianus, Quintus Septimius Florens (ca. 160-na 220 n.C.) Jurist, eerste grote theoloog van de westerse Kerk. Leefde in Noord-Afrika, wees de Tethys (mythol.)
Tethys (mythol.) (Tethus; voedster) Dochter van Uranus en Gaea. Ze was gehuwd met Oceanus en bij hem moeder van de riviergoden en de Oceaniden textus receptus
textus receptus Letterlijk: de (algemeen) aanvaarde tekst. De vorm waarin het Griekse Nieuwe Testament van de 16e tot de 19e eeuw vrij algemeen Thalia
Thalia Een der negen Griekse muzen, de muze van de komedie. Tot haar attributen behoren het komediemasker en de herdersstaf.
Thanatos
Thanatos In de Griekse mythologie god van de dood, zoon van Nyx en broer van Hypnos, god van de slaap. In de psychologie door Freud geïntroduceerd thangka
thangka Tibetaanse op katoen of zijde uitgevoerde rolschildering, meestal met een symbolische voorstelling van een godheid en op de achterzijde beschreven theïsme
theïsme (Gr: theos = god) De opvatting dat God de wereld niet alleen heeft geschapen maar haar ook na de schepping in stand houdt en bestuurt. Het Themis
Themis Griekse godin van recht, wetten en orde, dochter van Uranus en Gaea, moeder van Prometheus en Epimetheus. Beschermster van vergaderingen theodicee
theodicee 'Rechtvaardiging van God', term afkomstig van Leibniz ter aanduiding van de vraag: hoe zijn God en het kwaad in de wereld te rijmen? In theogonie
theogonie (Gr.) (Leer van de) afstamming (genealogie) van de goden.
theogonische mythen
theogonische mythen Mythen over het ontstaan van de goden. Ze zijn nauw verweven met de kosmogonische mythen. De Griekse mythologie verhaalt
theologie
theologie van de bevrijding Latijns-Amerikaanse vorm van theologiseren, opgekomen in de basisgemeenschappen (Kerk van de armen). Volgens theologie van de revolutie
theologie van de revolutie Theologie waarin het verschijnsel revolutie wordt beschouwd als de belangrijkste vraag van de ethiek. Of: theologie waar
theologie Wetenschappelijke bezinning op het geloof, ontstaan in de eerste eeuwen als exegese of bijbeluitleg, kerkgeschiedenis (martelaren) en bezinning theologie van de bevrijding
theologie, dialectische
theologie, dialectische De dialectische theologie is een theologische stroming die opkwam na de Eerste Wereldoorlog en een tiental jaren, met Duitsland theologie, islamitische
theologie, islamitische Vragen over het Wezen en het Woord van God. De Arabische term voor theologie is kalaam (letterlijk: spreken of woord). theologie, natuurlijke
theologie, natuurlijke Vorm van theologie die niet uitgaat van geopenbaarde waarheden, maar werkt met de rede of het geweten. Probeert God te leren theologie, politieke
theologie, politieke Politieke theologie houdt zich bezig met theologische opvattingen over staat en politiek. In de Middeleeuwen werd vaak op theologische theologie, praktische
theologie, praktische Onderdeel van de theologie, waarin de begeleiding van mensen, onderricht en verkondiging voorwerp van onderzoek vormen.
theologie, systematische
theologie, systematische Onderdeel van de theologie, waarin de betekenis van het christelijk geloof systematisch wordt verantwoord. Dogmatiek is
theologie, zwarte
theologie, zwarte Onderdeel van een theologie van de bevrijding, ontstaan in de VS in de jaren zestig van de 20e eeuw, tevens overgenomen in Zuid-theologische antropologie
theologische antropologie Onderdeel van de systematische theologie, waarin gepoogd wordt een theologisch verantwoord mensbeeld te ontwerpen Theresia van Lisieux
Theresia van Lisieux (Theresia van het kindje Jezus; de kleine Theresia; eig. Marie Françoise Thérèse Martin; 1873-1897) Frans heilige, reeds met Theseus
Theseus Theseus was de mythisch koning van Athene, zoon van Aegeus en Aethra. Toen Aegeus naar Athene trok, verborg hij zijn zwaard en sandalen Thetis
Thetis Griekse zeenimf, dochter van Nereus en Doris. Zeus begeerde haar, maar bedacht zich toen een orakel verkondigde dat zij een zoon zou krijgen Thomas a Kempis
Thomas a Kempis (eig. Hamerken of Hemerken; 1379/80-1471) Uit Kempen bij Duisburg afkomstig monnik, schrijver van de 'Imitatio Christi' (Na
Thomas van Aquino
Thomas van Aquino (1224/5-1274) Middeleeuws theoloog, afkomstig uit Italië, behorend tot de orde der dominicanen. Zoals zijn leraar, Albertus Thomas van St. Victor
Thomas van St. Victor (gest. 1246) Frans scholasticus, augustijn en koorheer uit het klooster van St.Victor te Parys. Verbond de twee stromingen thomisme
thomisme Theologisch en filosofisch denken, geïnspireerd door het werk van Thomas van Aquino. Beginperiode Het denken van Thomas van Aquino Thor
Thor Een der Germaanse Asen, ook Donar genoemd, god van de donder, getrouwd met Sif. Bezat de donderhamer Mjöllnir, was ook oorlogsgod en Thora
Thora (Hebr: onderwijzing) De joodse naam voor het eerste deel van het Oude Testament, de eerste vijf boeken van Mozes, die in de christelijke traditie thyrsusstaf
thyrsusstaf Attribuut uit de Griekse sage. Een riet eindigend in een dennenappel en omwonden met klimop, wingerdranken en linten. Werd gedragen Tibetaans Dodenboek
Tibetaans Dodenboek (Bardo Thödol) Boek over de toestand tussen dood en wedergeboorte (bardo, lett. tussen twee) en over de kunst zo te sterven Tien Geboden
Tien Geboden (Dekaloog, de tien woorden) Centrale joodse en christelijke geboden (Ex. 20:2-17 en Deut. 5:6-21). Door Mozes van God ontvangen Tillich, Paul Johannes
Tillich, Paul Johannes (1886-1965) Duits-Amerikaans theoloog, hoogleraar in Duitsland en na 1933 in New York en aan Harvard (1955-1962). Zocht
Timoer Lenk
Timoer Lenk (Timoer de Lamme; 1336-1405) Mongools heerser. Drong tot ver in Rusland door, veroverde Perzië, Voor-Indië (tot aan de Ganges) Timoteüs
Timoteüs Medewerker van de apostel Paulus, aan wie deze twee pastorale brieven heeft geschreven (1 en 2 Tim.).
Tinel, Edgar Pierre Joseph
Tinel, Edgar Pierre Joseph ( eig. Petrus Josephus Edgardis Tinel; 1854-1912) Belgisch componist en pianist. Hij ging in 1863 naar het Kon. Conserva
Tiresias
Tiresias In de Griekse sage blinde ziener uit Thebe. Onthulde Oedipus dat hij zijn eigen vader gedood had en behield zijn gaven ook in de onderwereld, Tischendorf, Lobegott Friedrich Konstantin von
Tischendorf, Lobegott Friedrich Konstantin von (1815-1874) Duits luthers theoloog, hoogleraar te Leipzig (1845-74). Ontdekte in het Katharinaklooster Titanen
Titanen In de Griekse sage twaalf kinderen van Uranus en Gaea (o.a. Cronus, Japetus, Oceanus, Mnemosyne, Rhea, Tethys, Themis). Ook hun kinderen Titus
Titus Medewerker van de apostel Paulus, aan wie deze een pastorale brief heeft geschreven.
Tityus
Tityus Reus uit de Griekse sage, zoon van Gaea. Wilde zich aan Leto vergrijpen en werd daarvoor door haar kinderen Artemis en Apollo gedood. In Tobias
Tobias (Tobit) Hoofdpersoon van gelijknamig apocrief bijbelboek. Joodse balling te Ninevé, wiens zoon Tobias een familielid van een demon bevrijdde toerba
toerba Islamitisch heiligengraf, in Noord-Afrika ook qoebba genoemd. Al naar gelang de positie van de heilige en de geografische lokatie hebben toerba's Tomas
Tomas (Thomas) Een van de twaalf apostelen, vooral bekend als de ongelovige Tomas doordat hij na de opstanding van Christus diens littekens wilde Tomásek, Frantisek
Tomásek, Frantisek (1899-1992) Tsjecho-Slowaakse priester. Tomásek werd in 1922 tot priester gewijd en in 1949, een jaar na de communistische tonsuur
tonsuur (kruinschering) Een der kleine wijdingen, toegediend door de bisschop aan een toekomstig priester. Bij wereldgeestelijken wordt op vijf plaatsen transformatiemythe
transformatiemythe Oerverhaal waarin wordt verklaard hoe bepaalde - meestal negatieve - zaken in de wereld zijn gekomen. Een van de meest voorkomende transsubstantiatie
transsubstantiatie Wezenlijke (substantiële) verandering van brood en wijn in lichaam en bloed van Christus tijdens de eucharistie. Officiëel rooms-trickster
trickster (Eng.: bedrieger, fopper) In de antropologie gebruikelijke term voor een figuur die o.a. in Afrikaanse en Noord-Amerikaanse mythen optreedt. trickstervertellingen
trickstervertellingen (Eng.: trickster = bedrieger, fopper) Mythologische verhalen uit Afrika, Noord- en Zuid-Amerika, waarin een figuur optreedt die trimurti
trimurti Goddelijke drie-eenheid, die optreedt in hindoemythologie. In het Mahabharata Brahma,Vishnu en Shiva. Vishnuïeten beschouwen de trimurti Trinitatis
Trinitatis (Drievuldigheidszondag) Christelijk feest ter ere van de Drie-eenheid op de zondag na Pinksteren. In 920 door Stephanus, de bisschop van
Tripitaka
Tripitaka (Sanskr., lett.: drie korven of manden; Palispelling: Tipitaka) Gezaghebbende geschriften (canon) van het hinayana-boeddhisme, genoemd Triton (mythol.)
Triton (mythol.) Griekse zeegod, zoon van Poseidon en Amphitrite (bij Romeinen van Poseidon en Salacia). Had vissestaart en voorbenen van een paard. Troeltsch, Ernst
Troeltsch, Ernst (1865-1923) Duits theoloog en filosoof, hoogleraar theologie te Heidelberg (1894-1915) en verbonden aan de universiteit van Berlijn Trojaanse Oorlog
Trojaanse Oorlog Het tienjarig beleg der Grieken van de stad Troje. Aanleiding was de uitspraak van Griek Tyndareüs, die zijn dochter Helena had Troje, paard van
Troje, paard van Door Odysseus ontworpen groot houten paard, dat de Grieken op het Trojaanse strand achterlieten, nadat zij schijnbaar het beleg trollen
trollen (gnomen of kobolden) In de Noorse sage een soort sluwe aardgeesten, ontstaan uit het vlees van de reus Ymir. Bewaakten in hun onderaardse Trommius, Abraham
Trommius, Abraham (1633-1719) Nederlands gereformeerd predikant, bekend door zijn concordantie op de Statenbijbel ('Volkomene Nederlandtsc
Ts'au-toeng
Ts'au-toeng (Jap.: Soto) Zensekte, in China gesticht door Liang-tsj'i (807-869), die in zijn leer gebruik maakte van de diagrammen uit de 'I-Tsjing' Turks-Islamitische Culturele Federatie
Turks-Islamitische Culturele Federatie (TICF) Turks-islamitische koepelorganisatie. De Turks-Islamitische Culturele Federatie is de grootste islamitische Turnus
Turnus Koning der Rutuliërs in Latium, de streek rondom Rome. Was verloofd met Lavinia, maar deze was voorbestemd voor Aeneas. Zo ontbrandde Tutu, Desmond Mpilo
Tutu, Desmond Mpilo (geb. 1931) Zuid-Afrikaans geestelijke. Tutu kreeg voor zijn strijd tegen de Zuid-Afrikaanse apartheid, die hij moest bekopen twaalver sjia
twaalver sjia Grootste sjiitische richting. Veruit de meeste sjiieten zijn twaalvers, ook wel imamieten genoemd, wat wil zeggen dat zij geloven dat de tweerijkenleer
tweerijkenleer Door Luther ontworpen politieke theologie ('Von weltlicher Oberkeit', 1523); ook door Calvijn en andere reformatoren gevolgd. Met tweezwaardenleer
tweezwaardenleer Middeleeuwse kerkelijke opvatting over de verhouding tussen wereldlijke en geestelijke macht, gesymboliseerd door twee zwaarden. Tyche
Tyche Griekse godin van het geluk en het toeval, berucht om haar grilligheid. Attributen o.m. roer, rad, hoorn des overvloeds, vleugels. De Romeinen Tydeus
Tydeus Griekse held, zoon van koning Oeneus van Calydon, schoonzoon van koning Adrastus, met wie hij deel uitmaakte van expeditie der Zeven Tylor, Edward Burnett
Tylor, Edward Burnett (1832-1917) Brits etnoloog, eerste hoogleraar in de antropologie te Oxford (1896). Bestudeerde de evolutie van culturen en Tyndale, William
Tyndale, William (ca. 1494-1536) Engels bijbelvertaler, leerling van Luther. Vanaf 1524 werkzaam op het vasteland van Europa. Eerste versie van Typhoëus
Typhoëus Mythisch monster met honderd vuurspuwende slangekoppen en van ontzaglijke afmetingen, zoon van Tartarus en Gaea. Verzette zich tegen Tyr
Tyr Een der Germaanse Asen, zoon van Odin en Frigga. Oorlogsgod, door de Romeinen gelijkgesteld aan Mars. Heette in Scandinavië Tyr, elders Ziu, Ull
Ull Een der Germaanse Asen, zoon van Sif, stiefzoon van Thor. Was een befaamd jager en boogschutter en bewoonde het paleis Ydalir.
Ulricus Engelberti van Straatsburg
Ulricus Engelberti van Straatsburg (ca. 1230-1277) Duits scholasticus, dominicaan. Studeerde tussen 1248-54 bij Albertus Magnus te Keulen. Beïnvloed ultramontanisme
ultramontanisme (Lat: ultra montes = aan gene zijde van de bergen; Italië, Rome) Stroming in de rooms-katholieke Kerk die streeft naar centralisatie umbandisme
umbandisme Braziliaanse vorm van spiritisme met veel aanhangers. Vermengd met geloof in Joroeba-goden, astrologie en Aziatische religie. Veel Unam sanctam
Unam sanctam Bul van paus Bonifatius VIII (1302), waarin de tweezwaardenleer wordt bekrachtigd.
Unie van Marokkaanse Moslim Organisaties in Nederland
Unie van Marokkaanse Moslim Organisaties in Nederland (UMMON) Marokkaans-islamitische koepelorganisatie. De Unie van Marokkaanse Unification Church
Unification Church (off.: Holy Spirit Association for the Unification of World Christianity; Tong-II Kyo; Unified Family) Sekte, in 1954 in de VS unitariërs
unitariërs Christenen die het dogma van de drie-eenheid afwijzen (anti-trinitariërs); vaak eveneens de godheid van Jezus. Het unitarisme is kort na h
unitarisme
unitarisme Stroming in het christendom die de leer van de drie-eenheid verwerpt, evenals het dogma van de goddelijkheid van Jezus. Het unitarisme universalisme
universalisme Het geloof in de uiteindelijke redding van alle mensen. Dit werd reeds beweerd door Origenes (ca. 185-253 n.C.), een van de grootste Upanishads
Upanishads De Upanishads, ook wel Vedanta genoemd, hebben als laatste geschriften van de Veda's een belangrijke plaats in de literatuur van het Urania
Urania Een der negen muzen uit de Griekse mythologie. Zij was de beschermster van de sterrenkunde en wordt afgebeeld met een wereldbol, die zich Uranus (mythol.)
Uranus (mythol.) Vroegste Griekse god, getrouwd met Gaea, vader van Cronus, Cyclopen, Titanen en Hecatonchiren. Haatte de Titanen en sloot ze Urbanus II
Urbanus II (Odo van Lagery; ca. 1042-1099) Paus van 1088-99. Zetelde van 1089-96 buiten Rome vanwege de aanwezigheid van de tegenpaus Clemens urbi et orbi
urbi et orbi (Lat: aan de stad en de wereld) Vaste frase in officiële pauselijke verklaringen.
Urd
Urd Germaanse schikgodin (Norne) van het verleden. Zij was oud en keek voortdurend om.
Urdarbron
Urdarbron Heilige bron uit de Germaanse sage, gelegen aan de wortels van Yggdrasil. De Nornen gaven Yggdrasil water uit deze bron.
Uriël
Uriël Een van de vier (soms zeven) aartsengelen uit de joodse literatuur. Het eerst vermeld in 1 Henoch 9:1; verder in midrasj en kabbala. Boodschapt urn
urn Vaas of pot gebruikt om na verbranding de as van een overledene in te bewaren. Kwam voor vanaf het Neolithicum. Werd vaak in de grond begraven; ursulinen
ursulinen Rooms-katholieke vrouwelijke religieuzen die zich met name met opvoeding en onderwijs van meisjes bezighouden. Zij zijn genoemd naar Utgard
Utgard Germaans dodenrijk, gelegen in het hoge noorden en van Midgard gescheiden door hagelstormen. Naar de er wonende reuzen of Jöten heette Utrechts psalterium
Utrechts psalterium Rijk geïllustreerd handschrift. Vervaardigd te Reims of Hautvillers, ca. 830. Bevat de 150 psalmen uit het Oude Testament, geïllustreerd vader Hemel
vader Hemel In veel primitieve godsdiensten voorkomende godheid (vooral bij landbouwvolken), die meestal de echtgenoot van moeder Aarde is. vadermoord
vadermoord Het vermoorden van de eigen vader wordt, voor zover bekend, in alle samenlevingen beschouwd als één van de ergste wandaden. Dat vagevuur (godsd.)
vagevuur (godsd.) Rooms-katholieke leer: plaats (of toestand) waar men na de dood de straffen voor vergeeflijke zonden ondergaat die nog nodig Vaishesika
Vaishesika Systeem in de Indische filosofie waarin de wereld wordt opgevat als bestaande uit materie die eindig deelbaar is (een soort atomen dus) Valentijnsdag
Valentijnsdag Feestdag op 14 februari van de Heilige Valentinus, welke naam echter van de officiële heiligenkalender is afgevoerd omdat over het Valentinus
Valentinus (2e eeuw n.C.) Gnostisch theoloog, stichter van de sekte der Valentinianen. Afkomstig uit Egypte, levend te Rome. Bestreden door o.a. Tertullianus.
Vardhamana
Vardhamana (5e eeuw v.C.) Eigenlijke, historische stichter van het jaïnisme (godsdienst in India). Afkomstig uit de kaste van de krijgers, begon hij Vassian Patrikejev
Vassian Patrikejev (gest. ca. 1545; tot zijn intrede in het klooster vorst Vasili Ivanovitsj Patrikejev) Russisch monnik en publicist. Na een politieke vasten
vasten Het zich geheel of gedeeltelijk onthouden van voedsel, drank of genotmiddelen om godsdienstige redenen, bijv. om het gebed te verdiepen. Vaucher, Jean Pierre Etienne
Vaucher, Jean Pierre Etienne (1763-1841) Zwitsers geestelijke en plantenfysioloog. Hij was van 1797-1822 dominee van de parochie van St. Gervais. Vedanta
Veda-boeken Oudste geschriften van de Indische literatuur, de grondslag van het hindoeïsme. Ontstaan in de 14e of 12e eeuw v. C., waarschijnlijk Veda's
Vedanta (Sanskriet: einde van de Veda) Systeem in de Indische filosofie, waar de leer uit de Veda op een samenhangende wijze wordt uitgewerkt. Het Veda-boeken
Veda's (Sanskriet: vida = weten) Oudste heilige geschriften van het hindoeïsme (14e-6e eeuw v.C.) die samen met latere commentaren en aanvullingen vedische godsdienst
vedische godsdienst Godsdienst van de Ariërs, die in het 2e millennium v.C. India binnendrongen; vroeg stadium van het hindoeïsme waarover ve
Veertien Noodhelpers
Veertien Noodhelpers Een groep van veertien heiligen, doorgaans gezamenlijk afgebeeld, vaak rondom de Madonna. Het zijn de Heilige Achatius,
Veni Sancte Spiritus
Veni Sancte Spiritus (Kom, Heilige Geest) Liturgisch gezang dat in de r.-k. eredienst met Pinksteren wordt gezongen en waarin de Heilige Geest gevraagd Venus (mythol.)
Venus (mythol.) Romeinse godin van lente en vruchtbaarheid. Werd later als godin van de liefde gelijkgesteld aan Griekse godin Aphrodite. De Venus Verbond
Verbond Vaste relatie tussen God en een enkeling of het volk Israël in de Bijbel. God sloot een Verbond met Noach en Abraham. Een Verbond behelst Verkuyl, Johannes
Verkuyl, Johannes (geb. 1908) Nederlands gereformeerd theoloog, beïnvloed door Barth. Werkte van 1940-63 in Indonesië: o.a. secretaris van de verlichting (godsd.)
verlichting (godsd.) Het ervaren van een plotseling oplichtende waarheid m.b.t. God of persoonlijk heil. Kenmerkend element in de mystieke beleving Vertumnus
Vertumnus (Vortumnus) Romeinse, van oorsprong Etruskische god van de wisseling der jaargetijden, beschermer van ooft en tuinen. Kon vele gedaanten vesper
vesper (Lat.: avond) Kerkdienst om zes uur 's avonds, een der getijdediensten. De liturgie bevat liederen, een korte schriftlezing en gebeden.
Vesta (mythol.)
Vesta (mythol.) Romeinse godin van het haardvuur. In haar Vestatempel op het Forum Romanum hielden haar zes priesteressen, de Vestaalse maagden, Vetus Latina
Vetus Latina (het oude Latijn) Benaming voor de in het Latijn vertaalde bijbelteksten die vóór het ontstaan van de Vulgaat in omloop waren.
via dolorosa
via dolorosa (Lat.: lijdensweg) Route die door Christus gevolgd zou zijn van het gerechtsgebouw van Pilatus naar de plaats van zijn terechtstelling Vianney, Jean-Baptiste Marie
Vianney, Jean-Baptiste Marie (1786-1859) Frans geestelijke, van 1818 tot zijn dood pastoor in het dorpje Ars-sur-Formance bij Lyon. Door zijn toewijd
vicaris
vicaris Plaatsvervanger. Predikantassistent in de Nederlandse Hervormde Kerk die zich veelal voorbereidt op het predikantschap. In de rooms-katholieke Victimae Paschali laudes
Victimae Paschali laudes (Aan het Paaslam offert uw lofzang) Een der vijf sequensen der r.-k. liturgie, gezongen op paaszondag. Als dichter besch
Vida, Marco Girolamo
Vida, Marco Girolamo (Hiëronymus Vida Cremonensis; 1485-1566) Italiaans (Neolatijns) dichter en schrijver, kanunnik te Mantua en Lateranen en
Vieira, António
Vieira, António (1608-1697) Portugees priester en auteur van een enorm oeuvre aan preken, brieven, theologische en filosofische verhandelingen. Verbleef vigilie
vigilie (nachtwake) Oud-christelijk: nachtdienst voorafgaande aan de herdenkingsdag van een martelaar of aan een feestdag. Vroeg in de morgen gevolgd Vijf Klassieken
Vijf Klassieken Nog voor het begin van de christelijke jaartelling tot stand gekomen bundeling van vijf klassieke werken van het confucianisme, o.a. Vincentius a Paolo
Vincentius a Paolo (ca. 1580-1660) Frans rooms-katholiek geestelijke, stichter van de congregatie der lazaristen (1625). Stichtte samen met Louise Vincentius Ferrerius
Vincentius Ferrerius (Vincentius van Valencia; 1350-1419) Spaans dominicaner boeteprediker in Italië, Zwitserland en Frankrijk, waar hij stierf. Biechtvader vis (godsd.)
vis (godsd.) Symbool van vruchtbaarheid en leven in veel religies. Op vrijdag gegeten ter ere van Isjtar en Venus. Priesters van de Babylonische god Vishnu
Vishnu Hindoegod, behorend tot het drietal hoofdgoden (met Brahma en Shiva). Goedaardige godheid, die liefdevol wordt vereerd. Negenmaal op aarde vishnuïsme
vishnuïsme (vaisjnava) Hindoestroming, gericht op de verering van de god Vishnu, speciaal op diens incarnatie Krishna; gekenmerkt door bhakti, overgave.
visioen
visioen Het zien van wat voor het natuurlijke oog verborgen blijft, bijv. engelen. Veel voorkomend in de mystiek. In de Bijbel o.a. het visioen van Paulus Visjnoe
Visjnoe (Vishnu) Hindoegod, behorend tot het drietal hoofdgoden (met Brahma en Sjiva). Goedaardige godheid, die liefdevol wordt vereerd. Negenmaal visjnoeïsme
visjnoeïsme (vaisjnava) Hindoestroming, gericht op de verering van de god Visjnoe, speciaal op diens incarnatie Krisjna; gekenmerkt door bhakti, Visser 't Hooft, Willem Adolph
Visser 't Hooft, Willem Adolph (eig. Willem Adolph 't Hooft; 1900- 1985) Nederlands hervormd theoloog, van 1938-66 secretaris-generaal van de Vitry, Philippe de
Vitry, Philippe de (1291-1361) Frans geestelijke, muziektheoreticus en componist. Hij verkeerde aan het hof onder Karel IV de Schone, Filips VI e
Vliegende Hollander, De
Vliegende Hollander, De Spookschip dat volgens de overlevering uit de 18e eeuw ronddoolt bij Kaap de Goede Hoop. Dit schip, bemand met doden, Vloten, Johannes van
Vloten, Johannes van (1818-1883) Nederlands theoloog en letterkundige. Hij studeerde theologie te Leiden, waar hij ook in 1843 promoveerde, m
Voes, Hendrik
Voes, Hendrik (ook: Vos; gest. 1523) Augustijner monnik in Antwerpen. In 1522 met vijftien medekloosterlingen gearresteerd vanwege hun evangelische voetianen
voetianen Aanhangers van de Utrechtse hoogleraar Gisbertus Voetius (1589-1676), die in de jaren 1660 in conflict kwam met de Leidse hoogleraar Voetius, Gisbertus
Voetius, Gisbertus (1589-1676) Nederlands gereformeerd theoloog, vanaf 1634 hoogleraar te Utrecht. Aanhanger van de 'Nadere Reformatie', bestrijder Volle Evangelie Gemeenten
Volle Evangelie Gemeenten Pinkstergemeenten in Nederland, die vooral sinds de jaren vijftig zijn ontstaan (wel 'nieuw Pinksteren' genoemd in tegen
Vollenhoven, Dirk Hendrik Theodoor
Vollenhoven, Dirk Hendrik Theodoor (1892-1978) Nederlands filosoof, hoogleraar aan de Vrije Universiteit te Amsterdam (1926-63). Een der belangrijkste Volüspa
Volüspa Gedeelte van de Edda, waarin de geheimen van de schepping, de ondergang der goden en die der wereld benevens de herrijzenis van een nieuwe voodoo
voodoo Volksgodsdienst van Haïti en het Caribisch gebied. Verering van door slaven geïntroduceerde West-Afrikaanse goden en geesten; vermengd voogdij (islam)
voogdij (islam) De voogdij over kinderen komt volgens de islamitische wetgeving, de sjaria, toe aan (de familie van) de vader. Wanneer een huwelijk voorgeborchte
voorgeborchte (Lat.: limbus = zoom, rand) Plaats waar volgens rooms-katholieke opvattingen zielen verblijven van personen van wie de erfzonde niet voorouderverering
voorouderverering Verering van vooroudergeesten of goden waarvan men zegt af te stammen. In het confucianisme vereert men plankjes van 30 x voorzienigheid
voorzienigheid (providentia) Onderdeel van de christelijke leer: Gods onderhouding en doelgerichte leiding van de geschapen werkelijkheid. Reeds vormsel
vormsel Een van de zeven sacramenten in de rooms-katholieke Kerk. Omvat handoplegging, aanroeping van de Heilige Geest, zalving met olie (chrisma) Vreugde der Wet
Vreugde der Wet (Hebr.: Simchat Thora) Joodse feestdag, waarop het slot van de Thora (vijf boeken van Mozes) wordt gelezen en een begin wordt vrijdagsmoskee
vrijdagsmoskee (djami) 'Grote moskee', groot genoeg om de islamitische gemeenschap van een stad of stadswijk te bevatten. Men komt hier op vrijdag vrijdenkers
vrijdenkers Aanhangers van de gedachte dat de mens zich in zijn denken niet moet laten leiden door welke autoriteit dan ook. Ontstaan in Engeland vrijdenkersbeweging
vrijdenkersbeweging Radicale vleugel van de 'moderne', vrijzinnige stroming in de N.H. Kerk in de 19e en aan het begin van de 20e eeuw. Vele aanhangers Vrije Geest, sekten van de
Vrije Geest, sekten van de Middeleeuwse mystieke sekten. Ontstaan in Zuid-Duitsland en verbreid over West-Europa (13e eeuw). Geloof in de vrijheid
vrijmetselarij
vrijmetselarij Internationale geheime broederschap die streeft naar ontwikkeling van de persoonlijkheid om zo een tolerante, harmonieuze wereld te vrijzinnigen
vrijzinnigen Aanhangers van een stroming binnen de Nederlands Hervormde Kerk die kritisch staat ten opzichte van de traditionele theologie. Voortrekker vroeg-christelijke literatuur
vroeg-christelijke literatuur De brieven van de apostel Paulus vertegenwoordigen de oudste christelijke literatuur. Zij waren in het Grieks geschreven
vroeg-christelijke periode
vroeg-christelijke periode De eerste eeuwen van het christendom, toen de christenen hoofdzakelijk in het Romeinse Rijk te vinden waren. Het einde Vulcanus (mythol.)
Vulcanus (mythol.) Oudromeinse god van vuur en smidswerk, zoon van Jupiter en Juno, later gelijkgesteld aan Griekse god Hephaestus. Had smidse Vulgata
Vulgata (Lat.: editio vulgata = verbreide uitgave) of Vulgaat Officiële Latijnse vertaling van de bijbel, grotendeels vervaardigd door Hieronymus tussen wahhabieten
wahhabieten Aanhangers van de fundamentalistische islamitische hervormingsbeweging gesticht door de geleerde Mohammed ibn Abd al-Wahhaab Walhalla
Walhalla In de Germaanse sage een paleis in Asgard en verblijfplaats van de door Odin (Wodan) uitverkoren gesneuvelde krijgers. De muren waren Walkuren
Walkuren Negen sterke en mooie jonge vrouwen uit de Germaanse sage, die in opdracht van Odin (Wodan) door hem uitgekozen gevallen krijgers
Walpurgisnacht
Walpurgisnacht Germaanse naam voor de nacht van 30 april op 1 mei. In deze nacht reden de Druden op bezemstelen door de lucht en verzamelden Wanen
Wanen Germaanse wind- en zeegoden, wonend in Wanaheim. Zij vochten tegen de Asen, maar sloten weldra vrede, waarbij besloten werd dat de Wane waqf
waqf Islamitische religieuze stichting (meerv.: awqaaf), in Noord-Afrika haboes genoemd. De waqfs bezitten land en andere eigendommen. De waqf-Ward, Nathaniel
Ward, Nathaniel (ca. 1568 - ca. 1652) Engels congregationalistisch geestelijke die in 1634 naar de VS ging en daar tot 1836 te Aggawam (Massachusetts) weesgegroet
weesgegroet (Ave-Maria) Naam van een veel gebruikt gebed aan Maria gericht, tevens de beginwoorden ervan (Luc. 1:28). Het vervolg is ontleend wekenfeest
wekenfeest (Chag Sjawoeoth) Joods Pinksterfeest, zeven weken na Pèsach (paasfeest). Oorspronkelijk feest van de tarweoogst; daarom lezing van Wellhausen, Julius
Wellhausen, Julius (1844-1918) Duits theoloog, o.a. hoogleraar in Göttingen. Een van de grondleggers van de hypothese over de bronnen waaruit Wenceslaus (godsd.)
Wenceslaus (godsd.) (ca. 903-929) Boheems heilige. Bevorderde als hertog het christendom en de aansluiting bij Duitsland, de reden waarom hij Wereld Natuur Fonds
Wereld Natuur Fonds (WNF) Nederlandse afdeling van het World Wide Fund for Nature (WWF, oorspronkelijk World Wildlife Fund), de in 1961 Wereldfederatie van Katholieke Bijbelstichtingen
Wereldfederatie van Katholieke Bijbelstichtingen Opgericht op initiatief van de KBS in 1968, thans gevestigd te Stuttgart. Bisschoppenconferenties wereldheer
wereldheer (seculier geestelijke) Rooms-katholiek priester die in tegenstelling tot reguliere geestelijken niet tot een orde of congregatie behoort, maar wereldperiode
wereldperiode Grote periode van de wereldgeschiedenis. De Grieken onderscheiden een zomer- en een winterperiode, die beide eindigden met een Wereldraad van Kerken
Wereldraad van Kerken Organisatie van meer dan 300 reformatorische en oosterse Kerken met Genève als hoofdzetel. Opgericht in 1948 als uitvloe
Wesley, Charles
Wesley, Charles (1707-1788) Engels evangelist, medegrondlegger van het methodisme, samen met zijn broer John met wie hij vele levenservaringen Wesley, John
Wesley, John (1703-1791) Engels evangelist, voornaamste grondlegger van het methodisme. Als theoloog in Oxford lid van een door zijn broer Charles Westminster Confession
Westminster Confession Het belijdenisgeschrift van de Engelssprekende presbyterianen (calvinisten). Opgesteld tijdens de synode van Westminster
Whitefield, George
Whitefield, George (1714-1770) Engels evangelist, medegrondlegger van het methodisme. Stichtte in Georgia (Noord-Amerika) een weeshuis en e
Widar
Widar (Vidar) Een der Germaanse Asen, zoon van Odin en Frigga, ook wel Odin en Grettir. Zijn paleis heette Landvidi.
Wiele, Joannes Stalpart van der
Wiele, Joannes Stalpart van der (1579-1630) Nederlands dichter, studeerde rechten, vestigde zich in 1598 als advocaat in Den Haag, maar ging in wierook
wierook Mengsel van harssoorten uit Arabië, hoofdzakelijk gebruikt in de liturgie. In de Oudheid, behalve voor het verdrijven van geuren, ook gebrand wijsbegeerte der wetsidee
wijsbegeerte der wetsidee Reformatorische (calvinistische) vorm van wijsbegeerte ontwikkeld door H. Dooyeweerd en in samenwerking met D.H.Wijsheid van Salomo
Wijsheid van Salomo (Sophia Salomonis) Joods geschrift, opgenomen in de Griekse vertaling van het Oude Testament. Ten onrechte aan Salomo wil (psychol.)
wil (psychol.) Het vermogen van mensen om keuzes te maken op grond van gevoelens en gedachten. In de moderne psychologie speelt het begrip wil Wilde Jacht
Wilde Jacht Odins rit door de lucht op zijn paard Sleipnir tijdens stormachtige nachten. Hij werd daarbij vergezeld door blaffende honden en de godin Wildiers, Max
Wildiers, Max (1904-1996) Vlaams filosoof en theoloog. Wildiers werd minderbroeder-kapucijn. Na zijn studies, o.m. in Rome, werd hij in 1932 docent Willebrands, Johannes Gerardus Maria
Willebrands, Johannes Gerardus Maria (geb. 1909) Nederlands rooms-katholiek geestelijke, aartsbisschop van Utrecht (1976-1983), opgevolgd Willem I van Utrecht
Willem I van Utrecht (gest. 1076) Bisschop van Utrecht (1054-76) en wereldlijk heerser over West-Friesland (1064-76). Koos in de investituurstrijd Willem van Conches
Willem van Conches (1080-1145) Frans filosoof en theoloog. Studeerde bij Bernardus van Chartres. Zijn 'Dragmaticon Philosophiae', een bewerki
Willem van Saint-Thierry
Willem van Saint-Thierry (1085-1148) Frans (Latijns) schrijver. Als benedictijner werd hij in 1119 abt van het klooster van Saint-Thierry bij Reims, Willems, Frans ('Sooi')
Willems, Frans ('Sooi') (1912-1990) Vlaams legeraalmoezenier. Willems studeerde filosofie en theologie te Sint-Truiden en Luik en werd in 1938 William of Malmesbury
William of Malmesbury (1090-1143) Middeleeuws Engels monnik en geschiedschrijver, opgevoed en verblijvend in de abdij van Malmesbury, waar Willibrord
Willibrord (658-739) Engels missionaris, 'apostel der Friezen' vanaf 690. In 695 aartsbisschop der Friezen. Stichtte een kathedraal, klooster en priesteropleiding Windesheimer congregatie
Windesheimer congregatie Augustijner kloostercongregatie, gesticht in opdracht van Geert Groote, de vader van de moderne devotie, te Windesheim witte paters en zusters
witte paters en zusters (patres albi; PA) Seculiere priesters en broeders, wier sociëteit in 1868 te Algiers werd gesticht met het oog op de missionering Witte wijven
Witte wijven (Witte wieven) Volgens de Germanen in het wit geklede vrouwen, die de gave der voorspelling bezaten (witte = wijze, teruggaand op Wodan
Wodan De Germaanse oppergod. Werd in Scandinavië Odin genoemd, elders heette hij Wodan. Deze naam leeft nog voort in woensdag (= Wodansdag).
wonder
wonder Gebeurtenis die verwondering oproept. In religie: min of meer onverklaarbaar en bewerkt langs bovennatuurlijke weg, bijv. door magie of op Wrede, William
Wrede, William (1859-1906) Duits luthers theoloog, hoogleraar te Breslau (1895-1906). Stelde dat Jezus zichzelf nooit als Messias (Christus) had Wulfila
Wulfila (Lat.: Ulfila; ca. 311-384) Apostel der Goten. Afkomstig uit Klein-Azië, ca. 341 bisschop in Dacië (Roemenië), waar hij het volk der West-Goten Wycliffe Bible Translators Inc.
Wycliffe Bible Translators Inc. (Wycliffe Bijbelvertalers) Internationale organisatie gericht op het vertalen van het Nieuwe Testament voor alle taalgem
Wycliffe, John
Wycliffe, John (ca. 1330-1384) Engels theoloog, docent te Oxford. Bestreed de kerkelijke invloed in wereldlijke aangelegenheden en de afhankelijkheid Yggdrasil
Yggdrasil In de Germaanse sage de altijd groene levensboom (een es), waarvan de wortels tot in Asgard, Midgard en Niflheim reikten. Yggdrasil was Ymir
Ymir In de Germaanse sage de vader van het geslacht der ijsreuzen. Na lange strijd tegen de goden werd Ymir door Odin en zijn broers Wil en We gedood. yoga
yoga In het hindoeïsme alle technieken en disciplines die men aanwendt om te komen tot verlossing. Uitgangspunt daarbij is dat de mens pas wordt yoga, radjayoga,
Young Men's Christian Association (YMCA) Internationale christelijke jeugdorganisatie. Opgericht in Londen in 1844 door George Williams (1812-Young Women's Christian Association
Young Women's Christian Association (YWCA) Vrouwelijke tegenhanger van de YMCA. Opgericht in 1855 in Engeland.
Youth for Christ
Youth for Christ Interkerkelijke evangelisatiebeweging voor jongeren. Ca. 1943 in Amerika ontstaan en direct na WO II verbreid naar Europa en Azië. Zacharia
Zacharia Een van de twaalf zgn. kleine profeten van Israël; tijdgenoot van Haggai (ca. 520 v.C.), met wie hij de herbouw van de tempel stimuleerde. Zacharias en Elisabet
Zacharias en Elisabet Ouders van Johannes de Doper. Een engel kondigde de priester Zacharias in de tempel de geboorte aan. Toen hij het niet geloofde, Zainab (islam)
Zainab (islam) Kleindochter van Mohammed en zus van Hoessein en Hasan. Vooral binnen de sjiitische islam is Zainab één van de meest vereerde zakaat
zakaat al-fitr In de islam: een vorm van belasting tijdens de vastenmaand ramadan. In tegenstelling tot de gewone zakaat wordt de zakaat al-fitr massaal zaligen
zakaat In de islam: aalmoezen of gemeenschapsbijdrage. Zakaat is één van de vijf zuilen of basisplichten van de islam en is een vorm van religieuze zakaat al-fitr
zaligen Christenen die de eeuwige zaligheid bereikt hebben. In de rooms-katholieke (en oosterse) Kerk een overleden gelovige aan wie door een deel zaligheid
zaligheid (Heelheid, heil) Christelijk theologisch begrip, vaak met de ondertoon van onuitsprekelijk geluk, in rooms-katholiek spraakgebruik meestal Zamzam
Zamzam Bron in Mekka in de nabijheid van de Kaba, waar Hagar volgens de overlevering water ontdekte nadat Ibrahiem haar en Ismaïl had verstot