1. Αρχαιότητα
Η Αθήνα έχει τη μεγαλύτερη ανάπτυξή της τον 5ο και 4ο π.Χ. αιώνα. Ακτινοβολεί με την υψηλή πνευματική ζωή, τον πολιτισμό και την οικονομική άνθηση, σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο.
Το Αθηναϊκό κράτος γίνεται ναυτική δύναμη, δημιουργεί αποικίες που επεκτείνονται σε όλη τη Μεσόγειο και τον Εύξεινο Πόντο. Πρώτο λιμάνι της Αθήνας είναι το Φάληρο. Ο Πειραιάς αποκτά δύναμη και αξία λίγο πριν από τους Περσικούς Πολέμους, όταν ο Θεμιστοκλής αποφασίζει να οχυρώσει τα τρία λιμάνια του και λίγο αργότερα να ενισχύει ακόμη περισσότερο το λιμάνι του Πειραιά (Ζέα και Κάνθαρος). Το Φάληρο εξακολουθεί να είναι το δεύτερο λιμάνι της Αθήνας.
Ο Πειραιάς είναι από τις πρώτες πόλεις στην ιστορία που κτίζεται βάσει πολεοδομικού σχεδίου, εκφράζοντας τη Δημοκρατία, όπως την πίστευε ο Ιππόδαμος. Επί Κλασικής Περιόδου υπολογίζεται ότι η πόλη - χτισμένη σύμφωνα με το Ιπποδάμειο σύστημα - είχε γύρω στους 30.000 κατοίκους, αρκετοί από τους οποίους ήταν μέτοικοι.
Επί Ελληνιστικής περιόδου αποτελεί μακεδονικό οχυρό, ενώ το 86 π.Χ. καταστρέφεται από το Σύλλα. Ο πόλεμος εναντίον των Περσών εισβολέων και η νίκη των Αθηνών, αποτελεί το πρώτο βήμα της ίδρυσης του μεγάλου Αθηναϊκού κράτους.
Στις αρχές του 4ου π.Χ. αιώνα η Αθήνα δοκιμάζει την πρώτη μεγάλη ήττα της από τη Σπάρτη.
Ακλουθεί η υποταγή στους Μακεδόνες και αργότερα στους Ρωμαίους. Ενδιάμεσα δέχονται επιδρομές από βόρεια βαρβαρικά φύλα, των Γαλατών, των Ούννων, του Αλάριχου, των Έρουλων. Όλοι αφήνουν τα σημάδια της καταστροφής.
Κατά τις μεγάλες ειρηνικές περιόδους εξακολουθεί να προάγει τον πολιτισμό, να ιδρύει νέες φιλοσοφικές σχολές πλάι στις πασίγνωστες αρχαιότερες, να δημιουργεί καινούργια πνευματικά επιτεύγματα, που επάξια την καθιστούν το πνευματικό κέντρο της εποχής εκείνης. Με το πέρασμα των χρόνων, όμως, χάνει σταδιακά την οικονομική της ευρωστία.
Η οριστική διαίρεση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε Δυτικό και Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος, η διάλυση του Δυτικού, η αλλαγή του χαρακτήρα του Ανατολικού κράτους μαζί με τις ανακατατάξεις που έγιναν στα εδάφη της Ευρώπης και των γειτονικών ηπείρων, οδηγούν την Αθήνα στην παρακμή.
2. Μεσαίωνας
1205μ.Χ. Η Αθήνα και ο Πειραιάς περιέρχονται στην κατοχή των Φράγκων.
Η άσχημη κατάσταση,, στην οποία είχε περιέλθει η πόλη της Αθήνας επιδεινώνεται με την έλευση των Φράγκων, Καταλανών και Φλωρεντιανών.
Η περιοχή της Αττικής παραχωρείται στον Όθωνα Δελαρός και αποτελεί το Δουκάτο των Αθηνών. Ο Όθων Δελαρός ορίζει πρωτεύουσα τη Θήβα, ενώ την Αθήνα, ασήμαντη την εποχή εκείνη πόλη, την κατθιστά ισότιμη εκκλησιαστικά με την πρωτεύουσα.
Κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας ο Πειραιάς είναι ασήμαντο λιμάνι. Οι Ενετοί, περνώντας από εδώ, αφήνουν τη σφραγίδα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου, ένα τεράστιο πέτρινο λιοντάρι. Από το 1318 μ.Χ. ο Πειραιάς χάνει και το αρχαίο όνομα του. Γίνεται το Πόρτο Λεόνε των Ενετών, το Porto Draco των Φράγκων και τους εξυπηρετεί κυρίως στο Αιγαίο
Ο Ομάρ πασάς καταλαμβάνει την Αθήνα, εκτός από την Ακρόπολη, που υπερασπίζει απεγνωσμένα ο Φράγκο, μέχρι τον Ιούλιο του 1458. Με την άλωση της Ακρόπολης ολοκληρώνεται η κατάκτηση του δουκάτου της Αθήνας, που περνά μαζί με τον λοιπό ελληνικό λαό στη περίοδο της Τουρκοκρατίας (1456-1821).
Τον Αύγουστο του 1458 ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ αντιμετωπίζει με επιείκεια τους κατοίκους και παραχωρεί πολλά προνόμια.
3. Νεότερη εποχή
Το 1687 ο βενετσιάνικος στρατός με το Μοροζίνι πολιορκεί τους Τούρκους που βρίσκονταν στην Ακρόπολη και την κυριεύει. Κατά την πολιορκία καταστρέφει με οβίδα τον Παρθενώνα και μετά την κατάληψη αρπάζει κάποια γλυπτά προκαλώντας κι άλλες ζημιές. Επίσης τεμαχίζει το Λέοντα που κοσμούσε το Πειραϊκό λιμάνι και τον μεταφέρει και στήνει στο Ναύσταθμο της Βενετίας.Τον επόμενο χρόνο οι Ενετοί και ο Μοροζίνι εγκαταλείπουν την Αθήνα αφήνοντας το λαό στην τύχη του, ο οποίος φοβούμενος αντίποινα διασκορπίζεται σε Ενετικές κτήσεις. Η Αθήνα ερημώνεται .
Τρία χρόνια αργότερα οι Αθηναίοι επιστρέφουν στην πόλη –όχι όμως και στον Πειραιά- ύστερα από αμνηστία που παραχώρησε ο Σουλτάνος. Ο λαός της πόλης υποφέρει εξαιτίας επιδρομών Αλβανών άτακτων, επιδημιών και κυρίως εσωτερικών συγκρούσεων.
Η Αθήνα διαθέτει τότε μόλις 164 κατοικίες και κατεστραμμένα κτίρια, που είναι συγκεντρωμένα κυρίως γύρω από την Ακρόπολη και περιβάλλονται από τείχη, που είχε ανεγείρει το 1778 ο Τούρκος βοεβόδας Αλή Χασεκή και διέθεταν επτά πύλες, με κυριότερη την πύλη του Αδριανού.
Η Αθήνα συμμετέχει στην ελληνική επανάσταση το 1821 κατά των Οθωμανών. Είναι μια πόλη των 10.000 κατοίκων και βρίσκεται στο επίκεντρο των συζητήσεων, που άρχισαν, για την επιλογή της πρωτεύουσας στο νεοϊδρυόμενο κράτος. Στις 10 Ιουνίου 1822 καταλαμβάνεται η Ακρόπολη από τους επαναστατημένους Έλληνες. Το 1826 όμως, όταν οι δυνάμεις της Οθωμανικής αυτοκρατορίας αντεπιτίθενται σε όλα τα μέτωπα νίκης των Ελλήνων, και στην Αθήνα υπό την ηγεσία του Κιουταχή Πασά στις 24 Μαΐου 1827, η Αθήνα καταλαμβάνεται και για μια ακόμη φορά, οι κάτοικοί της την εγκαταλείπουν και πάλι και ερημώνεται τελείως.
Ο Πειραιάς, ως την ύδρηση της Ελλάδας, ήταν έρημος και χρησίμευε μόνο για ορμητήριο σε πειρατικά πλοία. Οι περιηγητές που πέρασαν από κει σημειώνουν αυτή τη μεγάλη ερήμωση.
Όλα τα σπίτια, όσα υπήρχαν, ήταν συγκεντρωμένα στον Κάνθαρο.
Το 1832 ο Γερμανός αρχαιολόγος L. Ross αναφέρει πως το λιμάνι ήταν έρημο, το μοναστήρι καταστραμμένο και σε 12 ξύλινες καλύβες έμεναν οι λιγοστοί κάτοικοι.
Μόλις το 1830 μετά την υπογραφή του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου όπου αναγνωρίζεται η ανεξαρτησία της Ελλάδας, οι Αθηναίοι αρχίζουν να επιστρέφουν και πάλι στην πατρίδα τους. Ο Καποδιστρίας γίνεται ο πρώτος κυβερνήτης.
Τη συγκεκριμένη αυτή περίοδο η συζήτηση για τη μεταφορά της πρωτεύουσας από το Ναύπλιο σε κάποια άλλη πόλη γίνεται επιτακτική.
Ο Καρολίδης αιτιολογεί τη μη προτίμηση του Ναυπλίου ως εξής: « δεν ήτο εύκολο να μεταβάλλει όν είχε χαρακτήρα, πόλεως μεσαιωνικής, Βενετικής, είτα δε και Τούρκικής, μετ΄ αθλίων οικοδομών… Πλην τούτων και η θέσις της πόλεως, τινά γωνία της Πελοποννήσου κειμένης, ήν ήκιστα κεντρική νυν, ότε τα όρια του κράτους εξετείνοντο μέχρι της Όρθρυος…»
Έχουν προηγηθεί εκτός του Ναυπλίου πολλές προτάσεις πριν από την τελική απόφαση.
Από την Πελοπόννησο είχαν προταθεί το Άργος, η Τριπολιτσά, η Κόρινθος. Στη Στερεά Ελλάδα η Αθήνα, τα Μέγαρα και ο Πειραιάς.
Επικρατέστερες ήταν η Αθήνα και η Κόρινθος.
Αλλά οι περιγραφές για την πόλη των Αθηνών είναι απογοητευτικές.
Τον Αύγουστο του 1832 ο Λουδοβίκος Ρος γράφει: "Αυτό δεν είναι αι ιοστεφείς και περίφημοι Αθήναι. Αυτό είναι μονάχα ένας θεόρατος σωρός ερείπια, μια άμορφη [...] γκριζωπή μάζα στάχτης και σκόνης, απ' όπου ξεπροβάλλουν μια δωδεκάδα φοίνικες και κυπαρίσσια, τα μόνα που αντιστέκονται στην καθολική ερήμωση" (Ross 1863/1976, σ. 281 όπως παρατίθεται από τον Πολίτη 1993, σ. 74).
Την ίδια περίπου εποχή [1832-1833] επισκέπτεται την Αθήνα και ο αποσπασμένος στο εκστρατευτικό σώμα του Στρατηγού Maison, J.L. Lacour: "Η καρδιά σφίγγεται φτάνοντας στην Αθήνα. Νέα ερείπια καλύπτουν τα αρχαία, τα καταχωνιασμένα μέσα στη γη [...] Στενά, σκοτεινά, λασπώδη, ακανόνιστα δρομάκια. Βρώμικα, καπνισμένα και δυσώδη μαγαζιά, με πραμάτειες που θα τις περιφρονούσαν ως και οι πλανόδιοι πωλητές στα χωριάτικα πανηγύρια μας, κι όλα αυτά περικυκλωμένα από ένα χονδροειδές τοιχίο, να τι έχει αντικαταστήσει το Ωδείο του Περικλέους, το Ελευσίνιο, το Λύκειο, τους Κήπους και τον Ναό της Αφροδίτης, τις Πύλες του Ερμού, [...] και τα λοιπά μνημεία, των οποίων μόνον τα ονόματα έχουν απομείνει" (Lacour 1834, σ. 170).
Ο εκ των Αντιβασιλέων Georg Maurer, που φθάνει στην Αθήνα το 1833 κατά τη διάρκεια της πρώτης επίσκεψης του Όθωνα, σημειώνει: "Η Αθήνα που πριν απ' τον Απελευθερωτικό Πόλεμο αριθμούσε 3.000 περίπου σπίτια, τώρα δεν είχε ούτε 300. Τα άλλα είχαν μεταβληθεί σ' έναν άμορφο σωρό από πέτρες" (Maurer 1835/1976, σ. 410-411).
Ενώ ο Thomas Abbet-Grasset παρατηρεί τον Οκτώβριο του 1834: "Δεν υπάρχουσιν όμως πλέον Αθήναι. Εις τον τόπον της ωραίας δημοκρατίας απλούται σήμερον πενιχρά πολίχνη, μαύρη εκ των καπνών, σιωπηλή ως φύλαξ των νεκρών μνημείων, με στενούς και ασύμμετρους δρομίσκους" (όπως παρατίθεται από τον Πολίτη 1993, σ.74).
Από την Αθήνα αυτής της περίοδου τίποτα δεν θυμίζει την ένδοξη ιστορία των κλασικών χρόνων, τη φημισμένη πόλη του πνεύματος και της τέχνης.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες Πρωτεύουσα του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους ονομάζεται η Κόρινθος. Ο Κυβερνήτης της Ελλάδας Ιωάννης Καποδίστριας ανακοινώνει τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κόρινθο, μια πόλη με έξοδο στις δύο τότε ελληνικές θάλασσες, με γεωγραφική θέση εξαιρετικής σημασίας και στο κέντρο του νέου του Βασιλείου. Το παρελθόν της Αθήνας δεν κρίθηκε από τον ορθολογιστή Καποδίστρια ικανό για να χρηστεί πρωτεύουσα.
Η Ελλάδα διαιρείται σε νομούς για πρώτη φορά το 1833, με πρότυπο το γαλλικό διοικητικό οργανισμό. Η Αθήνα, γίνεται η πρωτεύουσα του νομού Αττικής και περνά μια δύσκολη περίοδο ανασυγκρότησης και προσαρμογής στις νέες συνθήκες. Οι Αρχαιολογικές Σχολές με έδρα την Κόρινθο ξεκίνούν ανασκαφές γύρω από την Ακρόπολη, την Αρχαία Αγορά και τον Κεραμικό. Κτίζεται το Μουσείο της Ακρόπολης με ευεργέτη το Σίνα και σε σχέδιο του Καυταντζόγλου
Το 1885 ξεκινούν οι ανασκαφές που θα φέρουν στο φως όσα είχαν θάψει οι Αθηναίοι μετά την περσική καταστροφή του 480 π.Χ. Το 1898 αρχίζει η προσπάθεια για την αναστύλωση των μνημείων που συνεχίστηκε μέχρι το Β' παγκόσμιο πόλεμο.
Με τη Διώρυγα της Κορίνθου το 1896 το λιμάνι του Πειραιά πέφτει σε πλήρη παρακμή.
Η Αθήνα, πρωτεύουσα του Νομού Αττικής, συγκεντρώνει τις διοικητικές και άλλες υπηρεσίες του Νομού. Εκτός των κύριων προϊόντων της -λάδι και κρασί- οι κήποι της προμηθεύουν τη νέα πρωτεύουσα με όλων των ειδών τα κηπευτικά.
Ακόμα παράγονται στην Αττική το μετάξι - έχει παράδοση στην καλλιέργεια και την υφαντική βιοτεχνία μετάξης από τη Φραγκοκρατία- το μπαμπάκι, τα βελανίδια και το κερί, καθώς και μάρμαρα. Τα Μεταλλεία Λαυρίου προσελκύουν πολλούς επιχειρηματίες.
Μια ιδιωτική σιδηροδρομική γραμμή συνδέει την Κόρινθο με την Αθήνα.
Στις 20/6/1885 γίνονται τα εγκαίνια και του δεύτερου τμήματος των «Σιδηροδρόμων Κορίνθου - Λαυρίου» που επεκτείνεται μέχρι τα ορυχεία του Λαυρίου.
Έτσι στην Αθήνα αναπτύσσεται μια υποτυπώδης βιομηχανία, κυρίως μεταποιητική, σε είδη διατροφής και γαλακτοκομικών προϊόντων και ανοίγουν μικρές βιοτεχνίες μεταξοϋφαντουργίας.
4. Σύχρονη εποχή
Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεσπά. Η Ελλάδα συμμαχεί με την Αντάντ (Γαλλία-Αγγλία-Ρωσία) και λαμβάνει μέρος στις επιχειρήσεις κατά Βουλγάρων και Τούρκων προσπαθώντας να κατακτήσει εδάφη με ελληνικό πληθυσμό. Κατακτά τη Μακεδονία και προελαύνει στο εσωτερικό της Τουρκίας, αλλά την εγκαταλείπουν οι μεγάλες δυνάμεις που στρέφονται προς την Τουρκία του Κεμάλ Ατατούρκ. Η Ελλάδα ηττάται και οπισθοχωρεί. Η Τουρκία καταλαμβάνει ολόκληρη την περιοχή της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης.Η ήττα φέρνει και τον πολιτικό διχασμό. Ο βασιλιάς εκδιώκεται από τη χώρα και η Δημοκρατία αποκαθίσταται.
Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή 1.500.000 πρόσφυγες καταφθάνουν στην Κόρινθο αλλά και σ' ολόκληρη την Ελλάδα. Εγκαθίστανται όπου βρουν και όπου τους διατίθεται χώρος.
Το 1922 ο πληθυσμός του Πειραιά αυξάνεται απότομα με την εγκατάσταση 10.000 προσφύγων από τη Μικρά Ασία. Στην Κοκκινιά, το σημερινό Ν. Κορδελιό, κτίζεται ο μεγαλύτερος προσφυγικός συνοικισμός. Μέχρι το 1925 ανεγείρονται 10.000 δωμάτια για 23.000 ανθρώπους. Δούλεψαν 4000 εργάτες, ανάμεσα τους και πρόσφυγες.Ο Πειραιάς μεταμορφώνεται σε μια τεράστια παραγκούπολη. Αργότερα, μέσω του προγράμματος του ΤΑΠ ξανακτίζεται σε νέο-ιπποδαμικό σχέδιο, για να στεγάσει κυρίως πρόσφυγες από τη Σμύρνη
Στην περιοχή του λεκανοπεδίου Αθηνών, πέρα από τον Πειραιά, ιδρύονται από τους πρόσφυγες τα χωριά Νέα Δεκέλεια και ο συνοικισμός Νέα Πέργαμος του Μενιδίου. Οι πολεοδομικές μελέτες δεν είναι αρκετές για να καλύψουν το στεγαστικό πρόβλημα μεγάλου αριθμού προσφύγων. Έτσι παρατηρείται μια άναρχη ανοικοδόμηση.
Μικροπολιτικά συμφέροντα μπλοκάρουν την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της Αθήνας. Δεν υλοποιούνται σχέδια πόλεως, δεν ορίζονται σωστά τα αισθητικά κριτήρια ως προς τους αρχαιολογικούς χώρους, η πολεοδομία χρηματίζεται.
Ο Β. Παγκόσμιος Πόλεμος θα επιφέρει ακόμα μια ανακατάταξη στους λαούς της Ευρώπης. Η Αθήνα υποφέρει στην Κατοχή. Κράτος - μέλος του ΝΑΤΟ γίνεται και η Ελλάδα. Το λιμάνι του Πειραιά χρησιμοποιείται από τον Αμερικάνικο Στόλο και μετατρέπεται σε Ναυτική βάση.
Ο πόλεμος έφερε οικονομική ύφεση. Η Αθήνα αναζητεί λύση για τα συσσωρευμένα προβλήματα. Πέρα από την αγροτική οικονομία που αρχίζει να γίνεται και πάλι η πρώτη οικονομική πηγή εσόδων, καλλιεργείται και η άποψη της τουριστικής ανάπτυξής της πόλης. Το ένδοξο παρελθόν της τα αρχαία μνημεία της, καθώς και η έλλειψη κάθε οικονομικής ανάπτυξης σε άλλους τομείς δημιουργούν τις προϋποθέσεις αυτής της στροφής.
Το 1967 πραξικοπηματικά καταργείται η Δημοκρατία.
Το 1974 με την εξέγερση του Πολυτεχνείου στην Κόρινθο πέφτει η χούντα και ο λαός ψηφίζει Προεδρική Δημοκρατία.
Ο σχεδιασμός της τουριστικής ανάπτυξης, αν και θεωρήθηκε επιτυχημένος, δεν υποστηρίχθηκε στα επόμενα χρόνια. Έτσι από την Πειραϊκή έως και τη Βουλιαγμένη και κυρίως στην περιοχή του Φαλήρου μια μεγάλη τουριστική ανάπτυξη παρατηρείται εκτός παντός σχεδιασμού. Μεγάλα οικονομικά ποσά διατίθενται από την πολιτεία και την ΕΟΚ για εγγειοβελτιωτικά έργα αλλά κατασπαταλώνται.
Η Αθήνα το 1984 αποκτά τα πρώτο της Τεχνολογικό Ίδρυμα, ουσιαστικά είναι το πρώτο εκπαιδευτικό ίδρυμα μετά το κλείσιμο των αρχαίων σχολών της.
Η χώρα μπαίνει σε μια ειρηνική περίοδο, με οικονομική ανάπτυξη, ως πλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η πόλη γίνεται ένας αγαπημένος τουριστικός προορισμός, τόσο για τους λάτρεις της κλασικής εποχής, όσο και για τους λάτρεις της θάλασσας και των θαλασσίων σπορ. Υπάρχουν σχέδια για την ανάπτυξη πίστας Φόρμουλας 1 στην εγκαταλειμμένη ναυτική βάση του Πειραιά και μια προσπάθεια να βελτιωθεί η εικόνα της πόλης ως προς την αρχαία της ιστορία.