(Sección 12)
LOPE.- ña djií tu ¿a kixa tyiñu va’a ká ña djií kùú núu mii kùú?
JUAN.- ña djií yúù ra kooé kixatyíñu ña, tyi nina ve’e va nduu ña.
te ixa yóò, ña nduu nina ve’e, djaa ixa ña
L.- ¿ni tyiñu ke ixa ña ta ì ta ì kiví?
J.- ka uni na’a ní ndakòó ña, ra, ka uni na’a ní ndoto núù ña, ra ndakòó ña, ra djaa kixaa ña ndikò ña.
ra ka iì, ra djaa taxi ña xixi yúù
te ndi’i, te ya’a lo’o ra, ndikò tuku va ña.
tivi ña ve’e.
te ka uxi-uvi ra djaa xa’a e kii a tikuí itya, yuvi lo’o va.
te ndi xa’a e ve’e ra, ra djaa ndekami a ñú’u ka xìyò, (ra kixaa e*) kixaá ña ndatavi a xìta.
ka kumi djaa dju kutyi a na kuatyí vali dje’e a, ra, djaa ndi’i ra tyityi tu mii va ña.
djava ra te tavi i xìyò ña, xiniñuu ña ka, ña kixa tyiñu xii a ka, ra djava ra ña nana yúù ra xinyeetáa a xii ña, xva’a ña xìyò xii ña.
ra djava te koó yúù ì ndia tyiñu kuáa va yúù, ra ña ka ra tavi mii va ña tötú
L.- Y la mujer, ¿trabaja más tu mujer que tú mero?
J.- Mi mujer no trabaja, porque purito en casa se lo pasa ella.
Como haces tú, que siempre estás en casa, así hace ella.
L.- ¿En qué trabaja ella cada día?
J.- A las tres, muy temprano, se levanta. A las tres de la mañana se despierta, se levanta, y entonces empieza a moler.
A las nueve me da de comer.
Cuando acaba, y pasa un rato, muele otra vez.
Barre la casa.
A las doce va a tomar agua del río, el arroyito bueno.
Cuando está de vuelta en casa, enciende el fuego en el comal y empieza a calentar las tortillas.
A las cuatro lava a sus hijitos y después se lava ella también.
A veces, cuando se rompe su comal, que necesita para trabajar con él, algunas veces mi madre la ayuda, y hace un comal con ella.
Y a veces, cuando no estoy por algún trabajo que voy a hacer, ella parte por sí misma la leña.
EL CICLO DEL DÍA
te xkuaà: Por la tarde
te na’a: Por la mañana (temprano)
te ñuú: Por la noche
djava ñuú: Medianoche
ka ñö’ù, te ka ñö’ù: Mediodía
¿NDIA HORA KE?
¿Qué hora es?
ka kumi xkuaà: Las cuatro de la tarde.
ka uxi (te) ñuú, kanduu ña: A las diez de la noche, se acuesta ella.
ka uni (te) na’a, ndakòó ña: A las tres de la mañana, se levanta ella.
ka iñu xii uxi minuto: Las seis y diez.
kúnika ù’ù minuto ra ii ka ì: Faltan cinco minutos para la una.
ka uni djava : Las tres y media.