संस्कृतवाग्विलासः

अकृत्वा परसन्तापमगत्वा खलनम्रताम् ।

अनुत्सृज्य सतां वर्त्म यदल्पमपि तद् बहु ॥१॥

अन्वयः-

परसन्तापम् अकृत्वा खलनम्रताम् अगत्वा सतां वर्त्म अनुत्सृज्य यद् अल्पम् अपि तत् बहु

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

अद्रोहः सर्वभूतेषु कर्मणा मनसा गिरा ।

अनुग्रहश्च दानं च सतां धर्मः सनातनः ॥२॥

अन्वयः-

कर्मणा मनसा गिरा सर्वभूतेषु अद्रोहः अनुग्रहः च दानम् च सताम् सनातनः धर्मः 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

अनारम्भो हि कार्याणां प्रथमं बुद्धिलक्षणम् ।

आरब्धस्यान्तगमनं द्वितीयं बुद्धिलक्षणम् ॥३॥

अन्वयः-

कार्याणाम् अनारम्भः हि प्रथमम् बुद्धिलक्षणम्  आरब्धस्य अन्तगमनं द्वितीयं बुद्धिलक्षणम् 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

अन्नदानं परं दानं विद्यादानमतः परम्।

अन्नेन क्षणिका तृप्तिर्यावज्जीवं च विद्यया ॥४॥

अन्वयः-

अन्नदानम् परम् दानम् विद्यादानम् अतः परम् अन्नेन तृप्तिः क्षणिका च विद्यया यावत् जीवम् 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

अपूर्वः कोऽपि कोशोऽयं विद्यते तव भारति।

व्ययतो वृद्धिमायाति क्षयमायाति सञ्चयात्॥५॥

अन्वयः-

भारति तव अयम् कोशः कः अपि अपूर्वः  व्ययतः वृद्धिम् आयाति सञ्चयात् क्षयम् आयाति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

अमन्त्रमक्षरं नास्ति नास्ति मूलमनौषधम्।

अयोग्यः पुरुषो नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः॥६॥

अन्वयः-

अमन्त्रम् अक्षरम् न अस्ति अनौषधम् मूलम् न अस्ति अयोग्यः पुरुषः न अस्ति योजकः दुर्लभः 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम्।

उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥७॥

अन्वयः-

अयम् निजः परः वा इति गणना लघुचेतसाम् तु उदारचरितानाम् वसुधा एव कुटुम्बकम् 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

अर्था भवन्ति गच्छन्ति लभ्यन्ते च पुनः पुनः।

पुनः कदापि नायाति गतं तु नवयौवनम्॥८॥

अन्वयः-

अर्थाः भवन्ति गच्छन्ति च पुनः पुनः लभ्यन्ते तु गतम् नवयौवनम् पुनः कदापि न आयाति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

अष्टादशपुराणानां सारं सारं समुद्धृतम्।

परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम्॥९॥

अन्वयः-

अष्टादशपुराणानाम् समुद्धृतम् सारम् सारम् परोपकारः पुण्याय परपीडनम् पापाय 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

असम्भवं हेममृगस्य जन्म 

तथापि रामो लुलुभे मृगाय।

प्रायः समापन्नविपत्तिकाले 

धियोऽपि पुंसां मलिनीभवन्ति ॥१०॥

अन्वयः-

हेममृगस्य जन्म असम्भवम् तथापि रामः मृगाय लुलुभे  प्रायः समापन्नविपत्तिकाले पुंसाम् धियः अपि मलिनीभवन्ति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

आकाशात्पतितं तोयं यथा गच्छति सागरम्।

सर्वदेवनमस्कारः केशवं प्रति गच्छति॥११॥

अन्वयः-

यथा आकाशात् पतितम् तोयम् सागरम् गच्छति सर्वदेवनमस्कारः केशवम् प्रति गच्छति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

आयुषः क्षण एकोऽपि सर्वरत्नैर्न लभ्यते।

नीयते तद् वृथा येन प्रमादी सुमहानसौ॥१२॥

अन्वयः-

आयुषः एकः अपि क्षणः सर्वरत्नैः न लभ्यते तत् येन वृथा नीयते असौ सुमहान् प्रमादी 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महारिपुः।

नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ॥१३॥

अन्वयः-

आलस्यम् हि मनुष्याणाम् शरीरस्थः महारिपुः न अस्ति उद्यमसमः बन्धुः यम् कृत्वा न अवसीदति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

आशा नाम मनुष्याणां काचिदाश्चर्यशृङ्खला।

यया बद्धाः प्रधावन्ति मुक्तास्तिष्ठन्ति पगुवत्॥१४॥

अन्वयः-

आशा नाम मनुष्याणाम् का चित् आश्चर्यशृङ्खला यया बद्धाः जनाः प्रधावन्ति मुक्ताः पङ्गुवत् तिष्ठन्ति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

उत्सवे व्यसने चैव दुर्भिक्षे राष्ट्रविप्लवे।

राजद्वारे श्मशाने च यस्तिष्ठति स बान्धवः ॥१५॥

अन्वयः-

उत्सवे व्यसने च एव दुर्भिक्षे राष्ट्रविप्लवे राजद्वारे च श्मशाने यः तिष्ठति सः बान्धवः 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

उदारस्य तृणं वित्तं शूरस्य मरणं तृणम्।

विरक्तस्य तृणं भार्या निःस्पृहस्य तृणं जगत्॥१६॥

अन्वयः-

उदारस्य वित्तम् तृणम् शूरस्य मरणम् तृणम् विरक्तस्य भार्या तृणम् निःस्पृहस्य जगत् तृणम् 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

उद्यमः साहसं धैर्य बुद्धिः शक्तिः पराक्रमः।

षडेते यत्र वर्तन्ते तत्र देवः सहायकृत् ॥१७॥

अन्वयः-

उद्यमः साहसम् धैर्यम् बुद्धिः शक्तिः पराक्रमः एते षड् यत्र वर्तन्ते तत्र देवः सहायकृत् 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः।

न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखं मृगाः॥१८॥

अन्वयः-

कार्याणि उद्यमेन हि सिध्यन्ति मनोरथैः न सुप्तस्य सिंहस्य मुखम् मृगाः  हि न प्रविशन्ति 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

उष्ट्राणां लग्नवेलायां गीतं गायन्ति गर्दभाः।

परस्परं प्रशंसन्ति अहो रूपमहो ध्वनिः॥१९॥

अन्वयः-

उष्ट्राणाम् लग्नवेलायाम् गर्दभाः गीतम् गायन्ति परस्परम् प्रशंसन्ति अहो रूपम् अहो ध्वनिः

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

एकस्य दुःखस्य न यावदन्तं

गच्छाम्यहं पारमिवार्णवस्य।

तावद् द्वितीयं समुपस्थितं मे

छिद्रेष्वनर्था बहुलीभवन्ति ॥२०॥

अन्वयः-

अर्णवस्य पारम् इव एकस्य दुःखस्य अन्तम् यावत् न गच्छामि तावत् द्वितीयम् मे समुपस्थितम् छिद्रेषु अनर्थाः बहुलीभवन्ति 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः।

वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः ॥२१॥

अन्वयः-

काकः कृष्णः पिकः कृष्णः पिककाकयोः कः भेदः वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।

व्यसनेन तु मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा॥२२॥

अन्वयः-

धीमताम् कालः काव्यशास्त्रविनोदेन गच्छति तु मूर्खाणां व्यसनेन निद्रया वा कलहेन

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

किं करिष्यन्ति वक्तारः श्रोता यत्र न विद्यते।

नग्नक्षपणके देशे रजकः किं करिष्यति ॥२३॥

अन्वयः-

यत्र श्रोता न विद्यते तत्र वक्तारः किं करिष्यन्ति नग्नक्षपणके देशे रजकः किं करिष्यति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

किमप्यस्ति स्वभावेन सुन्दरं वाप्यसुन्दरम्।

यदेव रोचते यस्मै भवेत्तत्तस्य सुन्दरम् ॥२४॥

अन्वयः-

स्वभावेन किमपि  सुन्दरं वा असुन्दरं अस्ति यत् एव यस्मै रोचते तत् तस्य सुन्दरं भवेत्

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

कीटः सुमनसः सङ्गादारोहति सतां शिरः।

अश्मापि याति देवत्वं महद्भिः सुप्रतिष्ठितः॥२५॥

अन्वयः-

सुमनसः सङ्गात् कीटः सतां शिरः आरोहति महद्भिः सुप्रतिष्ठितः अश्मा अपि देवत्वं याति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

कुर्वन्नपि व्यलीकानि यः प्रियः प्रिय एव सः।

अनेकदोषदुष्टोऽपि कायः कस्य न वल्लभः॥२६॥

अन्वयः-

व्यलीकानि कुर्वन् अपि यः प्रियः सः प्रियः एव कायः अनेकदोषदुष्टः अपि कस्य वल्लभः न 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

कुलीनैः सह सम्पर्क पण्डितैः सह मित्रताम्।

ज्ञातिभिश्च समं मेलं कुर्वाणो नावसीदति ॥२७॥

अन्वयः-

कुलीनैः सह सम्पर्क पण्डितैः सह मित्रतां च ज्ञातिभिः समं मेलं कुर्वाणः न अवसीदति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

कुसुमस्तबकस्येव द्वयी वृत्तिर्मनस्विनः।

मूर्ध्नि वा सर्वलोकस्य शीर्यते वन एव वा॥२८॥

अन्वयः-

कुसुमस्तबकस्य इव मनस्विनः वृत्तिः द्वयी सर्व-लोकस्य मूर्ध्नि वा वने एव शीर्यते

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

कृपणेन समो दाता न भूतो न भविष्यति।

अस्पृशन्नेव वित्तानि यः परेभ्यः प्रयच्छति॥२९॥

अन्वयः-

कृपणेन समः दाता न भूतः न भविष्यति यः अस्पृशन् एव वित्तानि परेभ्यः प्रयच्छति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

कोऽतिभारः समर्थानां किं दूरं व्यवसायिनाम्।

को विदेशः सविद्यानां कः परः प्रियवादिनाम्॥३१॥

अन्वयः-

समर्थानां कः अतिभारः व्यवसायिनां किं दूरम् सविद्यानां कः विदेशः  प्रियवादिनाम् कः परः 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

क्षणशः कणशश्चैव विद्यामर्थं च साधयेत्।

क्षणत्यागे कुतो विद्या कणत्यागे कुतो धनम्॥३२॥

अन्वयः-

क्षणशः विद्याम् च कणशः अर्थम् च एव साधयेत् क्षणत्यागे विद्या कुतः कणत्यागे धनं कुतः

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

क्षमा शत्रौ च मित्रे च यतीनामेव भूषणम्।

अपराधिषु सत्त्वेषु नृपाणां सैव दूषणम् ॥ ३३॥

अन्वयः-

शत्रौ च मित्रे च यतीनाम् क्षमा भूषणम् एव अपराधिषु सत्त्वेषु सा एव नृपाणां दूषणम् 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

क्षमा शस्त्रं करे यस्य दुर्जनः किं करिष्यति।

अतृणे पतितो वह्निः स्वयमेवोपशाम्यति॥३४॥

अन्वयः-

यस्य करे क्षमा शस्त्रम् दुर्जनः किं करिष्यति अतृणे पतितः वह्निः स्वयम् एव उपशाम्यति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

खलः सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यति।

आत्मनो बिल्वमात्राणि पश्यन्नपि न पश्यति॥३५॥

अन्वयः-

खलः सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यति आत्मनः बिल्वमात्राणि पश्यन् अपि न पश्यति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

गङ्गा पापं शशी तापं दैन्यं कल्पतरुस्तथा।

पापं तापं च दैन्यं च घ्नन्ति सन्तो महाशयाः॥३६॥

अन्वयः-

गङ्गा पापं शशी तापं तथा कल्पतरुः दैन्यं महाशयाः सन्तः पापं तापं च दैन्यं  घ्नन्ति 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

गच्छ सूकर भद्रं ते वद सिंहो जितो मया।

पण्डिता एव जानन्ति सिंहसूकरयोर्बलम्॥३७॥

अन्वयः-

सूकर गच्छ ते भद्रम् सिंहः मया जितः वद पण्डिताः एव सिंहसूकरयोः बलं जानन्ति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

गते शोको न कर्तव्यो भविष्यं नैव चिन्तयेत्।

वर्तमानेन कालेन वर्तन्ते हि विचक्षणाः॥३८॥

अन्वयः-

गते शोकः न कर्तव्यः भविष्यं न एव चिन्तयेत् विचक्षणाः वर्तमानेन कालेन हि वर्तन्ते

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

चिन्तनीया हि विपदामादावेव प्रतिक्रिया।

न कूपखननं युक्तं प्रदीप्ते वह्निना गृहे॥४१॥

अन्वयः-

हि आदौ एव विपदां प्रतिक्रिया चिन्तनीया वह्निना गृहे प्रदीप्ते कूपखननं न युक्तम्

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः।

स हेतुः सर्वविद्यानां धर्मस्य च धनस्य च॥४२॥

अन्वयः-

जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः घटः पूर्यते सर्वविद्यानां धर्मस्य च धनस्य च सः हेतुः

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

तक्षकस्य विषं दन्ते मक्षिकायाश्च मस्तके।

वृश्चिकस्य विषं पुच्छे सर्वाङ्गे दुर्जनस्य तत्॥४३॥

अन्वयः-

तक्षकस्य विषं दन्ते च मक्षिकायाः मस्तके वृश्चिकस्य विषं पुच्छे तत् दुर्जनस्य सर्वाङ्गे

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

तृणानि भूमिरुदकं वाक् चतुर्थी च सूनृता।

सतामेतानि गेहेषु नोच्छिद्यन्ते कदाचन ॥४४॥

अन्वयः-

तृणानि भूमिः उदकं च चतुर्थी सूनृता वाक् एतानि सतां गेहेषु कदाचन न उच्छिद्यन्ते

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

तैलाद्रक्षेज्जलाद्रक्षेद् रक्षेच्छिथिलबन्धनात्।

मूर्खहस्ते न दातव्यमेवं वदति पुस्तकम्॥४५॥

अन्वयः-

तैलात् रक्षेत् जलात् रक्षेत् शिथिलबन्धनात् रक्षेत् मूर्खहस्ते न दातव्यम् एवं पुस्तकं वदति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

ददाति प्रतिगृह्णाति गुह्यमाख्याति पृच्छति।

भुङ्क्ते भोजयते चैव षड्विधं प्रीतिलक्षणम्॥४६॥

अन्वयः-

ददाति प्रतिगृह्णाति गुह्यम् आख्याति पृच्छति भुङ्क्ते च भोजयते एव षड्विधम्  प्रीतिलक्षणम्

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

दारिद्यान्मरणाद्वा मरणं मे रोचते न दारिद्यम्।

अल्पक्लेशं मरणं दारिद्रमनन्तकं दुःखम्॥४७॥

अन्वयः-

दारिद्रात् वा मरणात् मे मरणं रोचते दारिद्र्यम् न मरणम् अल्पक्लेशम् दारिद्रम् अनन्तकं दुःखम् 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

दुर्जनः प्रियवादीति नैतद्विश्वासकारणम्।

मधु तिष्ठति जिह्वाग्रे हृदये तु हलाहलम्॥४८॥

अन्वयः-

दुर्जनः प्रियवादी इति एतत् न विश्वासकारणम् जिह्वाग्रे मधु तिष्ठति तु हृदये हलाहलम्

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

दृष्टं किमपि लोकेऽस्मिन् न निर्दोष न निर्गुणम्।

आवृणुध्वमतो दोषान् विवृणुध्वं गुणान् बुधाः॥४९॥

अन्वयः-

अस्मिन् लोके किमपि निर्दोषं निर्गुणं न दृष्टम् अतः बुधाः दोषान् आवृणुध्वम् गुणान् विवृणुध्वम्

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

न कश्चित्कस्यचिन्मित्रं न कश्चित्कस्यचिद्रिपुः।

व्यवहारेण जायन्ते मित्राणि रिपवस्तथा ॥५१॥

अन्वयः-

कश्चित् कस्यचित् मित्रं न कश्चित् कस्यचित् रिपुः न मित्राणि तथा रिपवः व्यवहारेण जायन्ते

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

न भीतो मरणादस्मि केवलं दूषितं यशः।

विशुद्धस्य हि मे मृत्युः पुत्रजन्मसमः किल॥५२॥

अन्वयः-

मरणात् न भीतः अस्मि केवलम् यशः दूषितम् विशुद्धस्य हि मे मृत्युः किल पुत्र-जन्म-समः

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

न लभन्ते विनोद्योगं जन्तवः सम्पदां पदम्।

सुराः क्षीरोदधिक्षोभमनुभूयामृतं पपुः॥५३॥

अन्वयः-

जन्तवः विना उद्योगम् सम्पदाम् पदम् न लभन्ते सुराः क्षीर-उदधि-क्षोभम् अनुभूय अमृतम् पपुः

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

न स्थातव्यं न गन्तव्यं क्षणमप्यधमैः सह।

पयोऽपि शौण्डिकीहस्ते मदिरा मन्यते जनैः॥५४॥

अन्वयः-

अधमैः सह क्षणम् अपि न स्थातव्यम्  न गन्तव्यम् शौण्डिकी-हस्ते पयः अपि मदिरा जनैः मन्यते

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

नागुणी गुणिनं वेत्ति गुणी गुणिषु मत्सरी।

गुणी च गुणरागी च विरलः सरलो जनः॥५५॥

अन्वयः-

अगुणी गुणिनम् न वेत्ति गुणी गुणिषु मत्सरी गुणी च गुणरागी च सरलः जनः विरलः

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

नापृष्टः कस्यचिद् ब्रूयान्न चान्यायेन पृच्छतः।

जानन्नपि हि मेधावी जडवल्लोक आचरेत्॥५६॥

अन्वयः-

अपृष्टः कस्यचित् न ब्रूयात् अन्यायेन पृच्छतः च मेधावी जानन् अपि हि लोके जडवत् आचरेत्

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

नाभिषेको न संस्कारः सिंहस्य क्रियते मृगैः।

विक्रमार्जितसत्त्वस्य स्वयमेव मृगेन्द्रता॥५७॥

अन्वयः-

मृगैः सिंहस्य अभिषेकः न क्रियते संस्कारः न विक्रम-अर्जित-सत्त्वस्य मृगेन्द्रता स्वयम् एव

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

नारिकेलसमाकारा दृश्यन्तेऽपि हि सज्जनाः।

अन्ये बदरिकाकारा बहिरेव मनोहराः॥५८॥

अन्वयः-

सज्जनाः हि नारिकेल-सम-आकाराः अपि दृश्यन्ते अन्ये बदरिका-आकाराः बहिः एव मनोहराः

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

निर्गुणेष्वपि सत्त्वेषु दयां कुर्वन्ति साधवः ।

न हि संहरते ज्योत्स्नां चन्द्रश्चाण्डालवेश्मनः॥५९॥

अन्वयः-

साधवः निर्गुणेषु अपि सत्त्वेषु दयां कुर्वन्ति चन्द्रः चाण्डाल-वेश्मनः ज्योत्स्नां न हि संहरते 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु

लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम्।

अयैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा

न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः॥६०॥

अन्वयः-

नीति-निपुणाः यदि निन्दन्तु स्तुवन्तु वा लक्ष्मीः यथेष्टं समाविशतु गच्छतु वा मरणम् अद्य एव वा युगान्तरे वा अस्तु धीराः न्याय्यात् पथः पदं न प्रविचलन्ति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

परिवर्तिनि संसारे मृतः को वा न जायते।

स जातो येन जातेन याति वंशः समुन्नतिम्॥६१॥

अन्वयः-

परिवर्तिनि संसारे कः वा मृतः न जायते येन जातेन वंशः समुन्नति याति सः जातः

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

परोक्षे कार्यहन्तारं प्रत्यक्षे प्रियवादिनम्।

वर्जयेत्तादृशं मित्रं विषकुम्भं पयोमुखम् ॥६२॥

अन्वयः-

परोक्षे कार्य-हन्तारं प्रत्यक्षे प्रिय-वादिनं तादृशं मित्रं पयोमुखं विषकुम्भं वर्जयेत्

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

परोपदेशे पाण्डित्यं सर्वेषां सुकरं नृणाम्।

धर्मे स्वीयमनुष्ठानं कस्यचित्सुमहात्मनः॥६३॥

अन्वयः-

सर्वेषां नृणां परोपदेशे पाण्डित्यं सुकरम् धर्मे स्वीयम् अनुष्ठानम् कस्यचित् सुमहात्मनः

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

पिण्डे पिण्डे मतिर्भिन्ना कुण्डे कुण्डे नवं पयः।

जातौ जातौ नवाचारा नवा वाणी मुखे मुखे ॥६४॥

अन्वयः-

पिण्डे पिण्डे मतिः भिन्ना कुण्डे कुण्डे पयः नवम् जातो जातौ नव-आचाराः मुखे मुखे नवा वाणी

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

पुस्तकस्था तु या विद्या परहस्तगतं धनम्।

कार्यकाले समुत्पन्ने न सा विद्या न तद् धनम्॥६५॥

अन्वयः-

या विद्या तु पुस्तक-स्था धनं पर-हस्त-गतम् कार्य-काले समुत्पन्ने सा विद्या न तत् धनं न

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि जलमन्नं सुभाषितम्।

मूर्खैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते॥६६॥

अन्वयः-

जलम् अन्नं सुभाषितं त्रीणि रत्नानि पृथिव्यां मूर्खैः पाषाण-खण्डेषु रत्न-संज्ञा विधीयते

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः।

तस्मात् तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता॥६७॥

अन्वयः-

सर्वे जन्तवः प्रिय-वाक्य-प्रदानेन तुष्यन्ति तस्मात् तत् एव वचने का दरिद्रता

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

बहूनामप्यसाराणां संहतिः कार्यसाधिका।

तृणैर्विधीयते रज्जुर्यया नागोऽपि बध्यते॥६८॥

अन्वयः-

बहूनाम् असाराणाम् अपि संहतिः कार्य-साधिका तृणैः रज्जुः विधीयते यया नागः अपि बध्यते

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या गीर्वाणभारती।

तस्माद्धि काव्यं मधुरं तस्मादपि सुभाषितम्॥६९॥

अन्वयः-

गीर्वाणभारती भाषासु मुख्या मधुरा दिव्या तस्मात् हि काव्यं मधुरम् तस्मात् अपि सुभाषितम् 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

मनसि वचसि काये पुण्यपीयूषपूर्णा

स्त्रिभुवनमुपकारश्रेणिभिः प्रीणयन्तः।

परगुणपरमाणून् पर्वतीकृत्य नित्यं

निजहृदि विकसन्तः सन्ति सन्तः कियन्तः॥७०॥

अन्वयः-

मनसि वचसि काये पुण्य-पीयूष-पूर्णाः त्रि-भुवनम् उपकार-श्रेणिभिः प्रीणयन्तः पर-गुण-परमाणून् पर्वतीकृत्य नित्यं निज-हृदि विकसन्तः सन्तः कियन्तः सन्ति 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।

यत्रतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्तत्राफलाः क्रियाः॥७१॥

अन्वयः-

यत्र नार्यः तु पूज्यन्ते तत्र देवताः रमन्ते यत्र तु एताः न पूज्यन्ते तत्र सर्वाः क्रियाः असफलाः

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

यत्र विद्वज्जनो नास्ति श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि।

निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि द्रुमायते॥७२॥

अन्वयः-

यत्र विद्वज्जनः न अस्ति तत्र अल्प-धीः अपि श्लाघ्यः निरस्त-पादपे देशे एरण्डः अपि द्रुमायते

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

यथा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महोदधौ।

समेत्य च व्यपेयातां तद्वद्भूतसमागमः॥७३॥

अन्वयः-

महोदधौ यथा काष्ठं च काष्ठं च समेयाताम् समेत्य च व्यपेयाताम् तद्वत् भूत-समागमः 

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

यथा चित्तं तथा वाचो यथा वाचस्तथा क्रिया।

चित्ते वाचि क्रियायां च साधूनामेकरूपता॥७४॥

अन्वयः-

यथा चित्तम् तथा वाचः यथा वाचः तथा क्रिया चित्ते वाचि क्रियायां च साधूनाम् एक-रूपता

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

यदमी दशन्ति दशना रसना तत्स्वादमनुभवति।

प्रकृतिरियं विमलानां क्लिश्यन्ति यदन्यकार्येषु ॥७५॥

अन्वयः-

अमी दशनाः यत् दशन्ति तत्-स्वादं रसना अनुभवति इयं विमलानां प्रकृतिः यत् अन्य-कार्येषु क्लिश्यन्ति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

यस्तु सञ्चरते देशान् यस्तु सेवेत पण्डितान्।

तस्य विस्तारिता बुद्धिस्तैलबिन्दुमिवाम्भसि॥७६॥

अन्वयः-

यः तु देशान् सञ्चरते यः तु पण्डितान् सेवेत तस्य बुद्धिः अम्भसि तैल-बिन्दुः इव विस्तारिता बुद्धिः तैलबिन्दुः इव अम्भसि

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम्।

लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पणः किं करिष्यति ॥७७॥

अन्वयः-

यस्य स्वयं प्रज्ञा न अस्ति तस्य शास्त्रं किं करोति लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पणः किं करिष्यति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

यस्मिन् जीवति जीवन्ति बहवः सोऽत्र जीवति।

वायसाः किं न कुर्वन्ति चञ्च्या स्वोदरपूरणम्॥७८॥

अन्वयः-

यस्मिन् जीवति बहवः जीवन्ति सः अत्र जीवति वायसाः चञ्च्वा स्व-उदर-पूरणं न कुर्वन्ति किम्

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

येन शुक्लीकृता हंसाः शुकाश्च हरितीकृताः।

मयूराश्चित्रिता येन स ते वृत्तिं विधास्यति॥७९॥

अन्वयः-

येन हंसाः शुक्लीकृताः शुकाः च हरितीकृताः येन मयूराः चित्रिताः सः ते वृत्तिं विधास्यति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

योजनानां सहस्रं तु शनैर्गच्छेत् पिपीलिका।

अगच्छन् वैनतेयोऽपि पदमेकं न गच्छति॥८१॥

अन्वयः-

पिपीलिका तु शनैः योजनानां सहस्रं गच्छेत् अगच्छन् वैनतेयः अपि एकं पदम् न गच्छति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

यौवनं धनसंपत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता।

एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ॥ ८२॥

अन्वयः-

यौवनं धन-संपत्तिः प्रभुत्वम् अविवेकिता एकैकं  अपि अनर्थाय यत्र चतुष्टयं किमु

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

लुब्धमर्थेन गृह्णीयात् क्रुद्धमञ्जलिकर्मणा।

मूर्ख छन्दानुवृत्त्या च तत्त्वार्थेन च पण्डितम्॥८३ ॥

अन्वयः-

लुब्धम् अर्थेन गृह्णीयात् क्रुद्धम् अञ्जलिकर्मणा मूर्ख च छन्द-अनुवृत्त्या तत्त्व-अर्थेन च पण्डितम्

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

लौकिकानां हि साधूनामर्थं वागनुवर्तते।

ऋषीणां पुनराद्यानां वाचमर्थोऽनुधावति॥८४॥ 

अन्वयः-

लौकिकानां हि साधूनां वाक् अर्थम् अनुवर्तते आद्यानाम् ऋषीणां पुनर् अर्थः वाचम् अनुधावति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

वनानि दहतो वढेः सखा भवति मारुतः।

स एव दीपनाशाय कृशे कस्यास्ति सौहृदम्॥८५॥ 

अन्वयः-

मारुतः वनानि दहतः वह्नेः सखा भवति सः एव दीपनाशाय कृशे कस्य सौहृदम् अस्ति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

वरमेको गुणी पुत्रो न च मूर्खशतान्यपि।

एकश्चन्द्रस्तमो हन्ति न च तारागणोऽपि च ॥८६॥ 

अन्वयः-

एक: गुणी पुत्रः वरम् मूर्ख-शतानि च अपि न एकः चन्द्रः तमः हन्ति तारागणः अपि च न

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

विदेशेषु धनं विद्या व्यसनेषु धनं मतिः।

परलोके धनं धर्मः शीलं सर्वत्र वै धनम्।। ८७॥ 

अन्वयः-

विदेशेषु विद्या धनम् व्यसनेषु मतिः धनम् परलोके धर्मः धनम् सर्वत्र शीलम् धनम् वै

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

विद्या मित्रं प्रवासेषु भार्या मित्रं गृहेषु च। 

व्याधितस्यौषधं मित्रं धर्मो मित्रं मृतस्य च ॥८८॥

अन्वयः-

प्रवासेषु विद्या मित्रम् गृहेषु च भार्या मित्रम् व्याधितस्य औषधम् मित्रम् मृतस्य च धर्मः मित्रम्

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

विद्वत्वं च नृपत्वं च नैव तुल्यं कदाचन।

स्वदेशे पूज्यते राजा विद्वान् सर्वत्र पूज्यते॥८९॥

अन्वयः-

विद्वत्वं च नृपत्वं च कदाचन न एव तुल्यम् राजा स्वदेशे पूज्यते विद्वान् सर्वत्र पूज्यते

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

वृथा वृष्टिः समुद्रेषु वृथा तृप्तस्य भोजनम्

वृथा दानं समर्थस्य वृथा दीपो दिवापि च ॥९१॥

अन्वयः-

समुद्रेषु वृष्टिः वृथा तृप्तस्य भोजनं वृथा समर्थस्य दानं वृथा दिवा अपि च दीपः वृथा

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

शतेषु जायते शूरः सहस्रेषु च पण्डितः

वक्ता दशसहस्रेषु दाता भवति वा न वा॥९२॥

अन्वयः-

शतेषु शूरः जायते सहस्रेषु च पण्डितः दशसहस्रेषु वक्ता दाता भवति वा न वा

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

शैले शैले न माणिक्यं मौक्तिकं न गजे गजे

साधवो न हि सर्वत्र चन्दनं न वने वने॥९३॥

अन्वयः-

शैले शैले माणिक्यं न गजे गजे मौक्तिकं न साधवः सर्वत्र न वने वने चन्दनं न

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

सदयं हृदयं यस्य भाषितं सत्यभूषितम्

कायः परहिते यस्य कलिस्तस्य करोति किम्॥९४॥

अन्वयः-

यस्य हृदयं स-दयम् भाषितं सत्य-भूषितम् कायः पर-हिते अस्ति तस्य कलिः किम् करोति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

सर्वनाशे समुत्पन्ने ह्यर्धं त्यजति पण्डितः

अर्धेन कुरुते कार्यं सर्वनाशो हि दुःसहः॥९५॥

अन्वयः-

सर्व-नाशे समुत्पन्ने पण्डितः हि अर्धं त्यजति अर्धेन  कार्यं कुरुते सर्व-नाशः हि दुःसहः

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

सुखमापतितं सेव्यं दुःखमापतितं तथा

चक्रवत् परिवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च॥९६॥

अन्वयः-

आपतितं सुखं सेव्यं तथा आपतितं दुःखं दुःखानि च सुखानि च चक्रवत् परिवर्तन्ते

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

सुलभाः पुरुषा राजन् सततं प्रियवादिनः

अप्रियस्य च पथ्यस्य श्रोता वक्ता च दुर्लभः॥९७॥

अन्वयः-

राजन् सततं प्रिय-वादिनः पुरुषाः सुलभाः अप्रियस्य पथ्यस्य च श्रोता वक्ता च दुर्लभः

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

स्वभावं नैव मुञ्चन्ति सन्तः संसर्गतोऽसताम्

न त्यजन्ति रुतं मञ्जु काकसंपर्कतः पिकाः॥९८॥

अन्वयः-

असतां संसर्गतः सन्तः स्व-भावं न एव मुञ्चन्ति काक-संपर्कतः पिकाः मञ्जु रुतं न त्यजन्ति

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English

हस्तस्य भूषणं दानं सत्यं कण्ठस्य भूषणम्

श्रोत्रस्य भूषणं शास्त्रं भूषणैः किं प्रयोजनम्॥९९ ॥

अन्वयः-

हस्तस्य भूषणं दानम् कण्ठस्य भूषणं सत्यम्  श्रोत्रस्य भूषणं शास्त्रम्  अन्यैः भूषणैः  किं प्रयोजनम्

अनुवादः-

मराठी  हिन्दी  English