Een beeld in de toren
We willen opheldering over het 'beeld' in de toren en gaan op zoek naar antwoorden op vragen als- Bestaan er nog zonnewijzers in de vorm van menselijke figuren?- Zien we werkelijk een menselijke gedaante getekend?- Wie of wat stelt het getekend beeld dan voor?Zijn er, zoals vermeld in De Kampioen van 26 oktober 1940, nog dergelijke zonnewijzers te vinden? We hebben op internet een aantal zonnewijzers gevonden die voldoen aan de beschrijving uit het artikel in de Kampioen van 26 oktober 1940: “Zonnewijzers die door gebeeldhouwde figuren worden gedragen”.
Dergelijke beelden bestaan wel degelijk. Opvallend is wel dat de figuren gestoken zijn in een mantel en uitgerust met een opvallend object: de zonnewijzer. Van beiden lijkt bij het beeld op de kerk van Wilp hiervan geen sprake. Erosie zou een oorzaak kunnen zijn van een eventueel incompleet beeld.
Zien we inderdaad een menselijk figuur getekend?
Is het een toevallige omstandigheid van getekend reliëf?
Of is het een product van creatieve vrijheid dat de tekenaar zichzelf heeft toebedeeld?
In de schaduw van de toren wordt het reliëf benadrukt door wat strooilicht. Dit reliëf krijgt dan toch wel verdacht veel de vorm van een menselijke gedaante. Wij kunnen ons hier moeilijk of eigenlijk niet een reliëf voorstellen van galmgatluiken of iets dergelijks. Op 11 januari 2014 hebben we een verzoek ingediend bij Museum de Waag in Deventer met de vraag of we in bezit kunnen komen van een hoge resolutie van de afdruk van de bedoelde tekening van A. Beerstraten. Wellicht kunnen we dan e.e.a. uitsluiten. Op 17 januari meldt de directeur van het museum, dat de betreffende tekening niet gevonden is. In een daarop volgend gesprek met de conservator enige tijd later werd het duidelijk dat zij deze tekening niet in bezit hebben. Zij hebben een aantal werken van A. Beerstraten in de collectie. Hij zou het beslist geweten hebben als zij ook deze tekening zouden bezitten. Het kan goed mogelijk geweest kunnen zijn dat de tekening op dat moment in bruikleen was. Ook mailwisseling met de conservator van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed kan hierin geen duidelijkheid verschaffen.
5 februari 2014 wijst Annemarie Geerts (archivaris Gem Voorst) ons op een tekening uit 1730 van een anonieme tekenaar uit het Gelders Archief. Het betreft een schetsmatige tekening maar geeft op de plaats van de “gebeeldhouwde figuur” op de zuidzijde van de toren een andersoortig ornament weer. Een detail van de toren (rechts) geeft meer de indruk van galmgaten met daaronder galmgatluiken.
22 april 2014 stuurt Ing. Korneel D. Aschman (advies en voorlichting voor Cultureel Erfgoed) uit Utrecht een afdruk van een tekening van de kerk van Wilp door Jan de Beijer uit 1740 met de volgende opmerking: “Weliswaar van de noordoostkant getekend, maar voor het onderzoek mogelijk relevant; De Beijer geeft aan de noordzijde van de toren eenzelfde opzet van een 'galmgatnis' weer, als op de prent van 1730 aan de zuidzijde te zien is”.
Ondanks een andere manier van tekenen, de tekening uit 1730 is wat meer schetsmatig van opzet terwijl de tekening uit 1740 veel meer details laat zien, lijken t.a.v. de toren enige overeenkomsten aanwezig. Beide tekeningen laten twee kleine boognissen zien met daaronder een rechthoekig horizontaal streeppatroon. Dit geheel samen is op de tekening van 1730 omsloten door een boognis. In de tekening uit 1740 wordt dit geheel omsloten door een spitsboognis. Op beide tekeningen zijn dit onmiskenbaar galmgatnissen met daaronder galmgatluiken. Beide tekeningen laten aansluitend aan de bovenzijde van het geheel een vierkantvormige nis zien. Op de tekening van 1730 is hier een cirkelvorm in getekend. In de eerste plaats doet dit even denken aan een klok maar zover bekend heeft aan de zuidzijde nooit een klok gehangen. Een verklaring voor de cirkelvorm is niet gevonden.
Uit de bovengenoemde overeenkomst zou geconcludeerd kunnen worden dat in ieder geval na 1730, gestaafd door de tekening uit 1740, geen sprake is van een “beeldfiguur” aan de zuidzijde van de toren, maar van galmgaten met galmgatluiken. Hiermee blijft het vraagstuk over de tekening van A. Beerstraten uit 1655 overigens onverminderd van kracht. Het zou onjuist zijn om deze conclusie door te trekken naar 1655. De tijdspanne tussen beide perioden (1655-1730) overbrugt immers nog altijd 75 jaren.
Een andere overeenkomst tussen de prenten van de anonieme tekenaar uit 1730 en van Jan de Beijer uit 1740 is de torenhoogte; op beide prenten een bescheiden hoogte, terwijl de prent van 1655 een veel hogere, slanke toren suggereert.
In het boek van de oudheidkundige kring Voorst ‘Wilp, het dorp en de Wilpse Klei in het verleden’ komen we een tekening tegen van de Wilpse schilder Zwerenburg. Het bijschrift vermeld dat deze werd nagetekend van een oude prent uit 1744. Dit laatste is niet onmogelijk maar ongetwijfeld moet de tekening van Beerstraten uit 1655 hierbij als basis gediend hebben.
De gelijkenis van deze twee prenten is verrassend maar ook hier zien we een duidelijk verschil t.a.v. de toren. Zwerenburg (of een voorganger) moet de opvallende slanke en hoge toren van Beerstraten ook opgemerkt hebben. De toren van Zwerenburg lijkt in betere proporties dan de hogere slanke toren van Beerstraten. Van een eventueel beeld op de zuidwand van de toren lijkt Zwerenburg niet bewust te zijn. Hij besteedt er in ieder geval geen aandacht aan.
Ondanks een detailrijke uitwerking van A. Beerstraten lijkt hij t.a.v. de toren de plank enigszins mis te slaan. Hij geeft in zijn tekening uit 1655 de kerk in Wilp een te hoge en te slanke toren. Een toren in de juiste proporties weergeven zal voor hem, gezien zijn tekenvaardigheden, geen probleem geweest mogen zijn. Toch tekent hij de toren niet waarheidsgetrouw terwijl de overige prenten de toren wel in de juiste proporties weergeven. Enerzijds lijkt “creatieve vrijheid” door A. Beerstraten niet geheel uitgesloten, anderzijds zou je de vraag kunnen stellen ”Is er iets met de toren gebeurd in de periode 1655 – 1730?”
Wat is dit voor een beeld, wie of wat stelt het voor?
Was het een zonnewijzer?
Waker over de doden?
We hebben intussen ontdekt dat in plaatsen als Drempt, Hoog Keppel en Spankeren, met gelijksoortige kerken als in Wilp, aangrenzend of in nabije omgeving van de kerk, de begraafplaatsen zijn gesitueerd. Op de tekening aan de rechterzijde van de hoofdingang is een soort van afscheiding getekend dat een soort toegangspoortje lijkt te zijn naar het rechter zijperceel van de kerk. Waarschijnlijk zal dit een begraafplaats zijn en zou het “beeld” op zuidwand van de toren daarmee in verband gebracht kunnen worden? Een soort van waker over de doden?
Een beeld geplaatst door de Adel?
Een andere mogelijkheid zou ook kunnen zijn dat een adellijke familie een beeld heeft laten plaatsen op de toren van de kerk dat uitkijkt over het landgoed van deze familie. In dat geval zou de zuidkant van de toren de meest voor de hand liggende plek zijn t.a.v. het voormalige “Huys te Wilp”, dat zo’n 700 meter ten zuidoosten van de kerk stond. Een middeleeuws kasteel aanvankelijk in bezit van de Heeren van Wilp. In 1523 tot 1700 komt het in bezit van het geslacht Van Renesse van Wilp en Wulven en vervolgens tot 1764 is het van de Van Broeckhuysens. Over het landgoed moet een beeld op de zuidkant van de kerktoren in die tijd prima zicht hebben gehad.
Een boodschapper?
Wat we ook raadselachtig vinden is de vorm van het getekende beeld op de tekening van A. Beerstraten. We hebben aan meer kerken in de streek een beeld gevonden. Weliswaar geen zonnewijzer maar toch wel beelden die een prominent figuur weergeven uit de kerkgeschiedenis. Figuren, gehuld in een mantel en getooid met een mijter die een boodschap verkondigen. Een H. Lebuïnus zou er prima voor in aanmerking kunnen komen. Kortom, figuren met gezag en uitstraling. Dit in tegenstelling met het beeld op de tekening. Het lijkt in ieder geval geen mantel te dragen en het lijkt ook geen gezag uit te stralen.
Decadent voor een eenvoudige dorpskerk
In een e-mailwisseling bericht Dr. F.W. Maes van de Zonnewijzerkring Nederland ons het volgende: “Het is inderdaad verleidelijk om hier een figuur te zien. Maar we zien geen poolstijl uitsteken. Het zou ook wel een heel spectaculair object zijn; ik ken in Nederland geen voorbeeld. Zoveel luxe aan een eenvoudige dorpskerk zou ook wel erg decadent zijn".
Onmiskenbaar werk van een beeldhouwer
“Onomstotelijk een beeld of liever gezegd een beeldreliëf” aldus Theo Schreurs, beeldhouwer te Deventer. "Het beeldreliëf is zo gepositioneerd dat de diepe schaduwvlakken duidelijk afsteken. Onmiskenbaar het werk van een beeldhouwer. Verder zie ik hierin juist een robuust en krachtig persoon, een strijder”.
Een bijzondere ontdekking wordt gedaan bij het onderzoek van een tekening uit 1655 van A. Beerstraaten. In relatie met een artikel uit 1945 in De Kampioen worden we op een spoor gebracht dat leidt naar 'Zonnewijzers, gedragen door gebeeldhouwde figuren.
'Uit bovenstaande blijkt dat over het 'Mannetje in de Toren' nog genoeg vragen onbeantwoord zijn gebleven. Er worden enkele suggesties opgeworpen naar het hoe en waarom van een dergelijk beeld, maar een eenduidig antwoord hebben we vooralsnog niet. Vanwege de tijdsplanning van het project moeten we op dit moment deze episode besluiten met de vaststelling dat we hier voorlopig met een raadsel moeten leven.