We gaan ons oriënteren op de streek
Kunnen wij de “zonnewijzer van Wilp” ergens in deze streek terugvinden?Zijn er nog plaatsen te vinden waar we authentieke zonnewijzers of replica’s kunnen aantreffen?Zijn we in staat om uit het verzamelde materiaal een zonnewijzer te reconstruerenen een plaats te geven zoals deze mogelijk ooit dienst heeft gedaan in Wilp?We gaan op zoek en vinden 24 kerkzonnewijzers.We gaan op zoek naar uitsluitend kerkgebouwen met een zonnewijzer. Ondanks de vele soorten zonnewijzers beperken we ons onderzoek tot de “verticale zonnewijzer” of ook wel de “muurzonnewijzer” genoemd. We volgen hierbij aanvankelijk de IJsselloop vanaf Doesburg tot aan Kampen. Tal van dorpen vertonen gelijkenissen met Wilp. Hetzij de zeer vroege ontstaansgeschiedenis, dus een hoge ouderdom, hetzij de situering en opbouw langs de dijken van de rivier, de zogenaamde dijkdorpen. Tal van kerken laten ook opvallende gelijkenissen zien met de dorpskerk van Wilp, qua bouwstijl(en) en ouderdom. Van iets andere orde zijn de Hanzesteden, stuk voor stuk steden met een zeer lange geschiedenis. In omvang en bewoning zijn ze misschien niet helemaal te vergelijken met een dorp als Wilp, maar voor ons zonnewijzeronderzoek zeker niet minder interessant. Behalve het volgen van de IJsselloop gaan we ook verderop Gelderland en Overijssel in. Toeval of niet…… Wilp ligt in het centrum van deze twee provincies!
In Oldenzaal op de St. Plechelmuskerk vinden we twee kleine zonnewijzers uitgebeiteld in een steunbeer. De één is in zo’n verweerde staat dat deze nauwelijks nog opvalt. De andere zou een vervanging ervan kunnen zijn. In onze gegevens rekenen we dit als één zonnewijzer.
Aan de toren van de Jacobskerk in Winterswijk treffen we een gelijksoortige situatie. Aan de toren zien we een halfronde stenen zonnewijzer aangebracht. Enkele meters daarboven is een min of meer gelijksoortige zonnewijzer te zien maar ook in sterk verweerde toestand. Ook hierbij lijkt de één een vervangende rol te hebben waardoor we ook deze situatie rekenen als één zonnewijzer.
Na intensief speurwerk aan de St. Nicolaaskerk in Kampen hebben we aan het exterieur geen zonnewijzer aangetroffen. Het boek ‘Zonnewijzers in Nederland’ maakt hiervan zo’n gedetailleerde omschrijving dat wij ervan overtuigd zijn dat deze zonnewijzer niet volledig verdwenen is maar mogelijk voor onderhoud weggenomen is of zelfs een museumstuk geworden is. Deze zonnewijzer hebben we derhalve wel meegerekend in onze telling.
Minstens zo belangrijk vinden wij de vraag waar deze instrumenten dan gepositioneerd zijn. Je zou een zonnewijzer een prachtige prominente plaats kunnen geven ergens in een ondiepe nis in de zuidwand van de toren, maar is dat historisch gezien wel de juiste plek? Is er een regelmaat te ontdekken in vorm, materiaal, kleur en plaatsing van deze instrumenten?
In Gelderland en Overijssel vinden we 24 kerkzonnewijzers. De verdeling over deze twee provincies is nagenoeg gelijk. Opvallend is de concentratie ervan in de Duitse grensstreek. De helft van het aantal kerkzonnewijzers bevindt zich in het grensgebied met Duitsland.
Zonnewijzers kunnen soms zeer kleurrijke en sierrijke instrumenten zijn. De kerkzonnewijzers in Gelderland en Overijssel zijn dat zeker niet. Het zijn over het algemeen zeer eenvoudig uitgevoerde instrumenten die vooral hun functie vertegenwoordigen. Ze stralen de eenvoud uit dat veelal ook past bij het exterieur van het gebouw en bij het tijdsbeeld waarin ze gebruikt werden.
50% van de onderzochte kerkzonnewijzers heeft een plek op een steunbeer van de kerk. Een steunbeer biedt vaak al een mooi kader om een zonnewijzer op te plaatsen maar los daarvan zal deze plek ook gekozen zijn voor de meeste uren zonneschijn. Een zonnewijzer geplaatst naast een steunbeer zal vroeg of laat in de schaduw komen van die steunbeer. Het is dan ook vanzelfsprekend om dit instrument op een meest uit-stekende plaats aan de zuidwand te monteren, dus óp de steunbeer. Ook op een vlakke gevel zonder steunberen of aan een toren zien we zonnewijzers geplaatst.
Naast een klein aantal houten zonnewijzers en één van metaal is 77% van de zonnewijzers vervaardigd uit steen. Houten zonnewijzers zijn relatief makkelijker en goedkoper te maken, daarentegen vereisen ze veel meer onderhoud. Stenen zonnewijzers zullen mogelijk kostbaarder zijn, maar biedt meer duurzaamheid. De steensoort is erg bepalend voor de uitstraling van de zonnewijzers.
Het overgrote deel van de zonnewijzers is rechthoekig dan wel vierkant. De afmetingen kunnen soms ver uiteenlopen maar zal ook afhankelijk van plaatsing zijn. Hoe verder of hoger een zonnewijzer geplaatst wordt, des te groter zal de afmeting moeten zijn om deze nog af te kunnen lezen.
Dit is overwegend grijs/beige of wit. De houten zonnewijzers zijn over het algemeen wit van kleur. Bij de stenen zonnewijzers wordt de kleur bepaalt door de steensoort: veelal is dit grijs, of een beige kleur in geval van zandsteen, maar ook witmarmeren zonnewijzers zijn we tegengekomen.
De verdeling van het gekozen schrift voor de becijfering is voor het Romeins of het Arabisch nagenoeg gelijk.