4. GAIA

1.1. PLASMA INTERSTIZIALA

Zelulen artean dagoen likidoa da, eta honen funtzioa zeluletara mantenugai organikoak eta oxigenoa eramateaz gain zeluletako hondakinak bildu eta odolerantz bideratzea da.

1.2. LINFA

Globulu zuriz osatutako likido bat da eta sistema linfatikoan parte hartzen du, lipidoetatik sortutako mantenugaia organikoak jejuno eta ileonean xurgatu ondoren zeluletara eramaten ditu zuzenean.

1.3. ODOLA

Odol hodietan zehar hainbat substantzia garraiatzeaz arduratzen den likidoa  da. Zirkulazio-aparatauak garraiatzen du. Gizakiok 5L odol inguru izan ohi dugu,  gorputzeko pisuaren %8 gutxi gorabehera.

Odolak funtzio desberdinetan esku hartzen du:  

•  Nutrizioan: mantenugaiak garraiatzen ditu. 

• Arnasketan: oxigenoa eta karbono dioxidoa garraiatzen ditu

• Iraizketan: hondakinak bildu eta kanporatzen ditu. 

• Babesa: organismoko babes-zelulak garraiatzen ditu. 

• Erregulazio termikoa: gorputzeko tenperatura erregulatzen du. 

Odolaren osagaiak: 

1.3.1 . Odol plasma: 

Odola osatzen duen osagaietako bat da. %90 urez osatuta dago.  Bertan  proteina, gluzido, lipido, gatz mineralak eta  gasak disolbatatu daude. 

1.3.2. Odol zelulak: hiru motatakoak

• Globulu gorriak: barruan hemoglobina izeneko proteina bat dute. Proteina honen osagaietako bat burdina da eta honek ematen dio kolore gorri hori odolari. Proteina honen funtzioa oxigenoa eta karbono dioxidoa garraiatzea da. Globulu gorriek odolaren  bolumenaren %45 osatzen dute. 

• Globulu zuriak (leukozitoak):  defentsan esku hartzen dute. Hainbat motatakoak izan daitzeke: linfozitoak (antigorputzak), neutrofiloak, NK…

• Plaketak: odolaren koagulazioaz arduratzen diren zelulak dira.

1.3.2. Odol taldeak: A, B, AB, O eta Rh (+,-) faktoreak

Bihotza: Bi biriken artean kokatua dagoen organoa da. Bihotzak lau barrunbe ditu: aurikulak (bi goian) eta bentrikuloak (bi behean). Ezker bentrikuluko paretak gainontzeko barrunbeenak baino lodiagoak dira, barrunbe honetatik odola gorputz guztira bideratu behar baita. Ezkerreko aurikula eta bentrikuloa balbula mitralaren bidez lotuta daude (bi orriz osatua dago); eskuineko aurikula eta betrikula berriz, balbula trikuspidearen (hiru orriz osatua dago) bidez lotzen dira. Balbulek odola aurikuletatik bentrikuloetara igarotzea eta ez alderantziz ahalbidetzen dute. Ez dago loturatik bihotzaren ezker eta eskuin barrunbeen artean (bentrikulu arteko trenkadak bereizten diru), horregatik oxigenoan aberatsa den odola ez da nahasten oxigeno gutxiko odolarekin. 

Arteriak: Odola bihotzetik gorputzeko organoetara eramateaz arduratzen diren odo-hodiak dira.  Arterien paretak oso lodiak, gogorrak eta elastikoak dira. Aorta arteria da gorputzeko odol-hodirik handiena; bihotzeko ezker bentrikuluan sortzen da eta sabelan  amaitu; 50 cm inguru luze da eta 3 cm inguruko diametroa du. Hodi  luzeena, berriz, safena zain handia da, oinetik iztartera iristen dena, 70 cm  ingurukoa da. 

Zainak: Odola organoetatik bihotzera eramateaz arduratzen diren odol hodiak dira. Zainen paretak ez  dira arterienak bezain sendoak eta elastikoak, jasaten duten odol presioa txikiagoa baita. Hainbat kasutan odola zainetatik barrena mugitzen denean grabitatearen aurkako norantzan mugitzen da, indar hau ekidin eta odola bihotzerantz joateko zainek balbulak dituzte eta hauen funtzioa odolaren atzeranzko mugimendua oztopatzea da. 

Kapilarrak: Tamaina mikroskopikoko odol-hodiak dira, odol-basorik finenak. Hauen funtzioa arteria eta zainak komunikatzeaz gain odola zelula  guztietara garraiatzea da. 

Gizakion odol zirkulazioa itxia, bikoitza eta osoa da. 

•  Itxia: Odol hodietan barrena zirkulatzen du odolak (haietatik irten gabe). 

• Osoa: Oxigeno kontzentrazio handiko odola ez da karbono dioxido kontzentrazio handia duenarekin nahasten. 

• Bikoitza: Odola bi aldiz pasatzen da bihotzetik, biriketako  zirkulazioan eta zirkulazio sistemikoan.

Odolak, hiru zirkuitu egiten ditu gorputzean zehar: biriketako zirkulazioa edo zirkulazio txikia, zirkulazio orokorra edo  sistemikoa eta ibilbide koronarioa.  

2.2.2.1. Ibilibide koronarioa 

Honako ibilbide honetan odola bihotzeko paretak osatzen dituzten zeluletara eta hemendik berriz bihotzeko barrunbeetara garraiatzen da. Ondorioz bihotzak (bihotzeko zelulak) beharrezko dituen mantenugaiak eta oxigenoa jasotzeaz gain  bertan sortutako hondakin eta karbono dioxidoa kanporazen ditu. 

2.2.2.2. Biriketako zirkulazioa

Bihotzaren eta biriken artean sortzen den odol zirkulazioa da. Biriketako zirkulazioa, edo zirkulazio txikian, karbono dioxido kontzentrazio altua duen odola, eskuineko bentrikulutik biriketara joango da birika arterietan barrena. Biriketako albeoloetan odolak daraman karbono dioxidoa askatu eta oxigenoa finkatzen da (gas trukea). Azkenik oxigeno kontzentrazio altuko odola berriro ere bihotzeko ezker aurikulara iritxiko da birika zainetan barrena. 

2.2.2.3. Zirkulazio sistemikoa 

Bihotzaren eta organoen (zelulen) artean sortzen den odol zirkulazioa da. Oxigeno kontzentrazio altua duen odola aorta arteriatik barrena gorputz osora garraiatzen da eta bihotzerantz kaba zainetatik barrena karbono dioxidoz saturatua itzultzen da. Biriketan oxigenoa odolean finkatu ondoren biriketako zainetan zehar ezkerreko aurikulan satzen da. Balbula mitrala zeharkatu eta ezker bentrikulura iristen da eta bihotzaren bultzadaz hemendik aorta arteriatik barrena gorputz guztiko organoetara zabaltzen da. Arteriola kapilareek honako odol honek daraman mantenugai eta oxigenoa zelula guztietara bideratzen dute. Zain kapilareek berriz zeluletan sortutako hondakin eta karbono dioxidoa biltzen dute. Azkenik karbono dioxidoz saturatutako odol hau zainetan barrena bihotzera iristen da  goiko kaba zain eta beheko kaba zainean barrena. Kaba zainek odola eskuineko aurikulara  itzultzen dute. 

Odol hodien paretetan odolak eragiten duen indarra (presioa) da. Bi balio  erabiltzen dira neurtzeko: 

1) Tentsio arterial sistolikoa (altua): Presio arterial maximoa da. 

2) Tentsio arterial diastolikoa (baxua): arteriaren presioa minimoa da. 

Pertsona heldu batean, presio normaltzat 14tik behera hartzen da  sistolikoan, eta 8tik behera diastolikoan. Nolanahi ere zifra horiek oso  erlatiboak dira.

Bihotz taupadaen ondorioz, odol zirkulazioak arterien dilatazio erritmiko eta  aldizkakoa eragiten du. Dilatazio horri arterietako pultsua deritzo. 

Pultsua hartzeko pausuak: 

1. Hatz-mamiez erradio-arteriaren taupada puntua aurkitu.

2. Behin pultsua aurkituta, piztu kronometroa eta egon 15 segundu  pultsazioak zenbatzen. Lortutako balioa lauaz biderkatuta, minutuko  pultsazioak jakiteko. Egonean gaudenean, arterietako pultsua, gutxi gorabehera, 70 taupadakoa  da minutuko. Ariketa biziren bat egin ondoren pultsua minutuko 160-220  taupadaraino irits daiteke.

Taupaden erritmoa ezohikoa denean, gailu hau jartzen da azalaren azpian,  bulkada elektrikoak eragin ditzan. 

Giltzurrunak babarrun itxurako bi organo dira, 12cm inguruko luzeera izan ohi dute eta 150g ko pisua. Sabelaren atzekoa aldean, bizkar hezurraren bi aldeetara kokatzen dira. Gehinetan ezkerreko giltzurruna eskuinekoa baina handiagoa izan ohi da. Bakoitzak milio bat nefrona inguru ditu; unitate eratzaile eta  funtzional horiek odola iragazteaz eta gernua sortzeaz arduratzen dira. Baina gizakiak adinean aurrera egin ahala edo/eta gaixotasunen ondorioz nefronen kantitateak behera egin ohi du, baina honek ez du eraginik gernuaren sorreran. Nefrona bakoitzak honako elementu hauek ditu: 

• Glomerulua: hari hobil baten moduan jasota dauden arteriola multzoa da.

• Bowman-en kapsula: plasmaren iragazketaz arduratzen den bildukin bat da, glomerlua jasotzen duena hain zuzen ere. 

• Henleren kirtena (goranzko adarra eta beheranzko adarra ditu): tubuluaren zati bat da. 

• Tubulu biltzailea: nefronen isuria jasotzeko erabiltzen den hodia da, hortik ureterrerantz bideratzen da sortutako gernua.

• Giltzurrun-arteriola: giltzurrunera odola daraman arteriola da. 

• Giltzurrun-benula: giltzurrunetik bihotzera odola daraman benula da. 

Gernua kolore horiko likido bat da. Gernuaren %95  ura da eta gainerako % 5ea urea (gibelean sortzen da, proteinak degradatu ondoren), azido urikoa, sodioa, potasioa eta  kreatinina. Egoera normaletan, minutuko 125mL plasma iragazten dira  giltzurrunetan. Hala ere, gure organismoak egunean 1,5 litro gernu soilik  kanporatzen ditu; hau da iragazitakoaren % 1. 

Gernua sortzeko prozesuan hiru etapa bereiz daitezke: 

1. Iragazketa: Odola giltzurrun arteriatik barrena glomeruluetara sartzen da. Glomeruluak porodun mintz batez inguratuta daude, ondorioz batez ere odol PLASMA Bowman kapsulara igarotzen da (hau da poroak baina tamaina txikiagoko substantziak igarotzen dira, ura, hondakinak, glukosa, aminoazidoak, gatzak,...). Odoleko gainontzeko konposatuek odol-hodietan zehar bere bidea jarraitzen dute (batez ere proteina, odol zelula eta plaketek).  

2. Birxurgapena: Prozesu selektiboa da: ura, glukosa, aminoazidoak eta  gatz mineralak Henleren kirtenetik (U forma duen hodia) odolera itzularazten dituen prozesua da. Gorputzeko beharren araberakoa da.

3. Jariaketa: Birxurgatu ez diren substantziek giltzurrun tubuluetan zehar jarraitu eta gernua osatzen dute. Ondoren gernua tubulu biltzailetik barrena ureterretarantz bideratzen da eta hemendik gernu maskurirantz. Maskuria  betetzean pixa eginez hustutzen da.

Batzuetan giltzurrunek ez dute beren funtzioa behar bezala betetzen, hondakinak ondo iraizteko gaitasuna galdua dute. Ondorioz pertsona horrek giltzurruneko gutxiegitasuna duela esaten da eta ospitalera joan ohi da dialisia  egitera.

3.3.1 Birikak 

Biriken bidez, zelulen metabolismoak sortutako karbono dioxidoa  kanporatzen da. 

3.3.2. Gibela

Eritrozitoen hemoglobina degradatzean sortutako bilirrubina desegiten du.  Gibelera iristen diren beste substantzia toxiko batzuk eta botika batzuk ere  desegiten ditu. 

3.3.3. Izerdi guruinak

Larruazal guztian banatuta daude. Izerdia sortzen dute. Izerdiak  gorputzaren tenperatura erregulatu eta gorputzeko hezetasuna mantentzen laguntzen du. Izerdiaren konposizioa gernuarenaren oso antzekoa da, baina askoz ere kontzentrazio txikiagoan (diluituagoa).

Giltzurruneko kolikoa: Batzuetan gatz mineralak metatu egiten dira, harriak sortuz. Harri hauek gure giltzurrunean geratu daitezke edo gure gernu bideetatik mugitu daitezke ureterretan buxadurak sortzeko aukera emanik. Harri hauek pixaren bidez kanporatu daitezke edo tratamendu medikoen bidez (ultrasoinuak, ebakuntzak…). Harri hauen jatorria asaldura metabolikoak, deshidratazioan eta hainbat elikagaien kontsumoarekin erlazionatua dago. 

Zistitisa: Maskuria edota gernu bideen hantura sortzen da mikroorganismoek sortutako infekzio baten eraginez. Ohikoagoa izaten da gaixotasun hau emakumezkoetan gizkonezkoetan baino, emakumeen anatomian uretra laburragoa da eta uzkitik gertuago kokatua baitago. Inflamazioaren eraginez maskuria ez da gai gernua eusteko eta askotan gernu jarioak ematen dira.

1. Ekidin estres egoerak, bihotz erritmoa azkartu eta bihotza kaltetzen baitu. 

2. Dieta osasuntsua egitea beharrezkoa da. Eragotzi obesitatea eta gehiegizko pisua, arterietan  kolesterola metatzea eragiten baitute. 

3. Ariketa fisikoa egitea beharrezkoa da. Egin erregulartasunez Adinari egokitutako ariketa  fisikoa erregulartasunez egin, bihotzeko muskulak indartzeko lagungarria baita. 

4. Ez erre. Tabakoak dituen substantziak odola oxigenatzea oztopatzen dute. Tabakoak ere odol-hodien diametroa estutzen du. 

5. Gatza murriztu. Gehiegi kontsumitzeak presio arteriala igotzen du  iktusa izateko arriskua handituz. 

6. Ekidin arropa estua, odol zirkulazioa oztopatzen baitute. 

7. 1,5-2 litro ur edan egunean. 

8. Ez edan alkoholik, ez eta bestelako substantzia toxikorik edo kaltegarririk  ere. 

9. Higienea zaindu. Garrantzitsua da gernubideen higienea egokia izatea, eta  pixa egin ostean garbitzea, mikroorganismorik sar ez dadin.