Religie & moraal

Het onderwerp van dit hoofdstuk doet misschien wat vreemd aan. De algemene gedachte is dat ethiek en religie verschillende grootheden zijn. Hier wordt dit onderscheid tussen beide niet erkend. Zij, die menen dat religie meer is dan moraal, en zij die vinden dat moraal het religieuze aspect missen kan, zullen dit een verwarrende conclusie vinden. Het is mijn bedoeling echter om de nauwe verwantschap tussen beide aan te tonen. 

De heersende gedachte is dat er moraliteit kan zijn zonder religie en omgekeerd. We zien immers om ons heen hoe verdorven ideeën en handelingen worden opgediend met een religieuze saus. Aan de andere kant zijn er ook weer mensen zoals de vrijdenker Charles Bradlaugh (†1891) die zich trots atheïst noemen en zich afkeren van de religieuze reputatie. Beide gezichtspunten zijn onjuist, maar in het eerste geval worden er knollen voor citroenen verkocht en is er niet alleen sprake van een vergissing, maar ook van een gevaar omdat immoraliteit onder het mom van religie risico’s in zich draagt. Daarom wil ik nu aantonen dat zowel intellectueel als wetenschappelijk religie en ethiek met elkaar verbonden zijn en hand in hand zouden moeten gaan. 

In den beginne was moraliteit het natuurlijke bindmiddel dat de sociale verbanden bijeenhield. Zoals dat bij natuurlijke processen gaat, overleefden de goede gewoontes en de slechte stierven uit. Als dit laatste niet het geval was verzwakten ze de gemeenschap en leidde z tot de ondergang. Tot op de dag van vandaag werken deze processen door en leidt het instinct tot zelfbehoud tot de ontwikkeling van een ethisch gevoel. Het is ethisch noch religieus als er onbewust wordt gehandeld. Hoe dan ook, het meeste dat vandaag voor moraliteit doorgaat, zoals eerder aangestipt, bestaat uit goede gewoontes.

Bovendien, mensen hebben vaak alleen maar een oppervlakkig idee van religie. Soms wordt religie slechts opgevat als een middel tegen angstaanjagende gevaren. Het zou een vergissing zijn om religieuze waardigheid te geven aan activiteiten die voortvloeien uit een liefde die is ontsprongen uit angst. 

Er zal echter een tijd komen waarin de weg van ethisch handelen bewust bewandeld wordt met een vastbesloten wil, welke gevolgen dit ook moge hebben; zonder dralen, opofferingsgezind en doordesemd met echte ethiek. 

Hoe kan zo’n moraliteit overleven zonder ondersteuning van religie? De winst voor de ene is het verlies voor de ander. Wat heeft een mens eraan als hij de hele wereld wint, maar er het leven bij inschiet? Hoe komt de mens ertoe om gedrag dat van bij anderen verwacht zelf niet aan te wenden? Waarom wordt er met de mond iets beleden dat niet in praktijk wordt gebracht? De verklaring dat ethiek het onderspit delft in het aangezicht van moeilijkheden is, dat de ethiek in dat geval niet geworteld is in religie. Het zaad van de moraliteit heeft water nodig om te kunnen ontkiemen; het water is de religie waarzonder de ethiek wegkwijnt en uiteindelijk vergaat. Zo bezien moet de ware of ideale ethiek religie insluiten. Anders gezegd, ethiek kan niet worden gerespecteerd zonder religie. Zogezegd, ethiek zou als religie gezien moeten worden. 

Daar komt nog bij dat de regels voor goed gedrag zoals verkondigd door de wereldgodsdiensten grotendeels hetzelfde zijn. De grondleggers van de godsdiensten hebben allemaal duidelijk gemaakt dat morele geboden de basis vormen voor religie. Als het fundament worden verwijderd stort de bovenbouw in; als de geboden worden vernietigd valt de religie waarop deze gebouwd is om. 

Hier valt nog aan toe te voegen dat er niets mis mee is om moraliteit religie te noemen. Ik zal geen andere God hebben dan rechtvaardigheid. Hoe kunnen we stomme dingen doen met Gods naam op onze lippen en dan zijn genade verwachten? Religieus leven, hoogstaande waarden erop nahouden is niet voorbehouden aan hen die zich religieus noemen. Het is de houding, de mentaliteit die telt. Not the roots, but the fruits