De Praktijk van Zazen - Denken en Voelen

Houding van Hart en Geest

De houding van de geest tijdens zazen vloeit op natuurlijke wijze voort uit de aandacht voor lichaamshouding en adem. Door steeds opnieuw aandacht te geven aan deze twee wordt de geest vloeiend in plaats van voortdurend meegesleept te worden en zich vast te zetten op onze voorkeuren, afkeren, oordelen en verwarringen. Dit is tegelijk precies datgene wat zazen ook moeilijk maakt.

Houding, Adem, Hart-en-Geest: Één zazen

Vaak, en meestal wanneer je net met zazen begint, lukt het niet om alleen-maar-te-zitten en voeling te houden met houding en adem. De stuwkracht van onze geest zorgt ervoor dat we afdwalen van hier-en-nu-alleen-maar-te-zitten en druk bezig zijn met alles behalve dat. Zitten in zazen is dan ontdekken dat je niet alleen maar zit en op dat moment weer aandacht geven aan houding en adem. Even later opnieuw ontdekken dat je met iets anders bezig bent en op dat moment . . . Daarop weerstand ondervinden tegen deze vreemde manier van doen en toch op dat moment . . . Met grote inzet, vastberadenheid, volharding en tegelijk mild, niet fanatiek, niet rigide.

En waarom zou je dat doen? Om te kunnen ontdekken wat die geest nu eigenlijk is, wie jij eigenlijk bent. Om te kunnen ontdekken dat de geest waarin we veelal vertoeven nodeloos beperkt en begrensd is en dat daar onze zorgen, frustraties, onbehagen en onvrede vandaan komen. Om te kunnen ontdekken dat deze situatie doorbroken kan worden door de ervaring op te doen van de heldere, natuurlijke, oorspronkelijke geest die hieraan voorafgaat en die alles draagt zoals de hemel de wolken of zoals de zee de golven. Om de toestand van geest te kunnen ervaren die nergens door verstoord raakt, ook niet door onze persoonlijke moeilijkheden en problemen.

De zentraditie leeft doordat steeds opnieuw mensen de levende ervaring opdoen dat die heldere, wakkere geest realiteit is en altijd bestaan heeft. Buddha Shakyamuni is volgens de zentraditie een mens geweest die dit volkomen gerealiseerd heeft en die bovendien anderen de weg heeft getoond om dit ook zelf te realiseren. Ieder van ons kan dit realiseren, het is inherent aan wie of wat je bent. Zazen is nodig omdat we het (nog) niet zien. En in voortgaande beoefening van zazen kan onze heldere, wakkere geest zich telkens opnieuw verdiepen, hernieuwen en manifesteren. Niet alleen tijdens zazen, maar ook op ieder moment van ons (dagelijks) leven.

Op 8 december in de heel vroege ochtend, bij het zien van de morgenster, realiseerde Siddharta Gautama het grote en volkomen ontwaken, waarna hij Buddha (de ontwaakte, de wakkere) werd genoemd. Met de volgende woorden gaf hij aan deze ervaring uitdrukking:

“Wonderlijk! Wat wonderlijk! Hoe kan het dat alle levende wezens de wijsheid van een buddha volkomen gegeven is, maar dat ze dat niet weten of zien vanwege hun onwetendheid en verwarring? Ik zal ze het Edele Pad leren en ze zo in staat stellen om voor altijd illusies en gehechtheden los te laten. Zo kunnen ze de grote wijsheid van een buddha in henzelf vinden. Die is niet anders dan die van alle buddha’s.”

In de zentraditie is het centrale element van Buddha’s Edele Pad de regelmatige en voortgaande beoefening van zazen, of beter gezegd: de bron van dit Edele Pad is de beoefening van zazen. Het belangrijkste is zelfs misschien wel dat Buddha Shakyamuni en al zijn navolgers en navolgsters altijd doorgegaan zijn met deze beoefening, alle dagen. Hoe groot hun ontwaken ook was! Zazen is er dus om een heldere geest mogelijk te maken, om die telkens weer te activeren. Dit is een wakkere geest, een vrije geest, een ongehinderde geest, zonder angst. Deze geest wordt vaak als Bodaishin (geest van ontwaken, van wakker zijn) aangeduid.

Om zazen te beoefenen en vooral om het te blijven beoefenen is verlangen naar bodaishin nodig. En het vertrouwen dat bodaishin bestaat en door mij gerealiseerd kan worden. Zazen beoefenen is het ontwikkelen van bodaishin, bodaishin de gelegenheid geven zich te manifesteren door op te houden al het andere (voorkeuren, afkeren, illusies, gehechtheden, verwarringen) te voeden.

Er zijn zware krachten die dit in de weg staan, en wel precies onze voorkeuren, afkeren, illusies, gehechtheden, verwarringen. Deze krachten zijn niet te onderschatten. Ze nemen niet af door ze te ontkennen of er alleen maar tegenin te gaan, bv. door je alleen maar fanatiek te concentreren op een rechte rug of het tellen van je adem. Deze krachten moeten doorzien worden.

Zazen is daarom niet alleen een kwestie van concentratie, maar evenzeer van observatie. Als je in de gaten hebt dat je bent afgedwaald, kom je met je aandacht weer bij houding en adem (concentratie), maar dit gaat gepaard met zien hoe je afgedwaald was, waar je mee bezig was en hoe (observatie). Het is niet nodig deze observatie te benoemen of te evalueren, het gaat om directe intuïtie, rechtstreeks zien. Iedere keer dat dit gebeurt doe je dan tevens de ervaring op dat je niet vast hoeft te blijven zitten in bepaalde gedachten of gevoelens. Je ervaart dat gedachten en gevoelens komen maar ook weer gaan als je ze niet onderhoudt. Wanneer de innerlijke dialoog niet onophoudelijk doorgaat, ervaar je - al is het slechts een moment - vloeiende, open geest. Dit is een zeer frisse, levende, ontvankelijke geest van waaruit optimaal en creatief kan worden gereageerd op wat zich ook maar voordoet. Kosho Uchiyama spreekt in dit verband over opening the hand of thought: de grijpende hand van je denken-voelen open laten gaan. Miljoenen keren.

De aanwijzingen voor dit zazen, het zazen dat deze bodaishin, deze wakkere, open geest manifesteert, realiseert en uitdrukt, zijn duidelijk. Zo te doen, zo te gaan zitten en zo te leven is een weg die ieder alleen zelf kan gaan; woorden van anderen (en van jezelf) kunnen deze praktijk nooit vervangen. In zen gaat het om jouw leven, dat volkomen te leren kennen en te leven en daar vrij in te worden, samen met de wereld waarin je leeft. Je zúlt er vrij in worden: dat is de garantie van alle buddha’s en zenmeesters, alle vrouwen en mannen die deze weg zijn gegaan. Laat daarom niet af! En laat het zo gewoon gebeuren, op een natuurlijke wijze, vanzelf. Ga door met zazen, vertrouw in zazen.

“Wanneer we onze begrippen en ideeën loslaten, bestaat er geen andere werkelijkheid dan dat wat er precies nu is. Deze onloochenbare werkelijkheid is de werkelijkheid van leven dat fundamenteel verbonden is met alles in het universum. Precies nu is het allerbelangrijkste. Met ‘de hand van ons denken openen’ bedoel ik: verblijven in hier en nu, in deze werkelijkheid en alle toegevoegde, bijkomstige dingen die in onze geesten opkomen loslaten.”

Kosho Uchiyama

Opnieuw enkele fragmenten waarin verschillende zenmeesters iets over de geest in zazen zeggen.

Fragment uit La Pratique du Zen, Albin Michel, Paris 1981 (1ste uitgave 1974) van Taisen Deshimaru (1914-1982), pp.32-33:

“De juiste ademha­ling kan slechts ontstaan vanuit een correcte houding. Op dezelfde wijze vloeit de toestand van de geest op natuurlijke wijze voort uit een diepe con­centratie op li­chaamshouding en adem. Wie werkelijk ademt leeft lang, intens en vredig. Het beoefenen van de juiste ademhaling maakt het mogelijk zenuwschokken te neutra­liseren, driften en pas­sies te beheersen en de mentale activi­teit onder controle te houden.

De bloedsomloop van de hersenen wordt aanmerkelijk verbe­terd. De hersenschors komt tot rust en de stroom van bewus­te gedach­ten komt tot stilstand, terwijl het bloed naar de dieperliggende hersenlagen stroomt. Aangezien ze beter worden door­bloed, ontwaken deze uit een halfslaap en hun activi­teit geeft een gevoel van welzijn, van sereniteit, van rust; het komt dicht­bij een gevoel van diepe slaap, maar je bent volle­dig wakker. Het zenuwstelsel ontspant zich, terwijl de 'primitieve' hersenen volledig actief zijn. Je wordt in de hoogste mate ontvankelijk en aandachtig, door iedere cel van het li­chaam heen. Onbewust denk je met het lichaam, zonder energie te gebruiken; iedere dualiteit, iedere tegenspraak is over­schreden. De zogenaamde primitieve volken hebben een grote activiteit van de dieperlig­gende hersenen weten te bewaren. Terwijl wij ons type van beschaving ont­wikkelden, hebben wij het intellect geschoold, aangescherpt en gecompliceerd ge­maakt; de kracht, intuï­tie en wijsheid die ver­bon­den zijn met de binnen­ste kern van de hersenen hebben we verloren. Het is dan ook hierom dat zen een onge­kende schat is voor de heden­daagse mens, tenminste voor de mens die ogen heeft om te zien en oren om te horen. Door de regelmati­ge beoefening van zazen wordt hem de kans gegeven een nieuwe mens te worden, door terug te keren naar de oorsprong van het leven. Hij kan de nor­male toe­stand van lichaam en geest (die één zijn) bereiken door het bestaan bij zijn wortels aan te pakken.

Gezeten in zazen laat je de beelden, gedachten en menta­le constructies, die vanuit het onbewuste ontstaan, voorbij­gaan als wolken aan de hemel - zonder je ertegen te verzetten, zonder je eraan vast te klampen. De manifestaties van het onderbewuste trekken voorbij, ze trekken opnieuw voorbij en verdwijnen, zoals schaduwen voor een spiegel. Zo bereik je de diepere lagen van het onbewuste, zonder gedachte, voorbij iedere gedachte (hishiry­o), ware zuiverheid. Zen is heel eenvou­dig en tegelijk toch moeilijk te begrijpen. Het is een kwestie van inspanning en herhaling - net als het leven. Als je zit zonder ergens druk mee in de weer te zijn, zonder doel of winstge­dachte en als je houding, adem en geest met elkaar in harmo­nie zijn, dan begrijp je het ware zen en vat je de Buddhanatuur­.

. . .

Buddhanatuur betekent: de meest normale toestand die er maar kan bestaan, de na­tuurlij­ke, oorspron­kelijke toestand van onze geest. Hoe meer we naderen tot deze normale bewustzijns­staat, tot deze zuivere geest, des te meer kunnen we om ons heen een stralende, be­vruchten­de en weldadige sfeer scheppen. Hoe meer we ons ervan verwijde­ren, des te meer worden we een prooi voor onze omge­ving.

Als we onze handen openen, kunnen we alles ont­vangen. Als we leeg zijn, kunnen we het gehele universum bevatten. Leeg is de geestestoestand die zich nergens aan hecht.”

Fragment uit Zen Mind, Beginner's Mind (Ned. vertaling: Zen-begin. Eindeloos met zen beginnen) van Shunryu Suzuki (1904-1971):

“Als je in je zazen volkomen rust wilt krijgen, moet je je niets aantrekken van allerlei beelden die in je geest opdui­ken. Laat ze komen en laat ze gaan. Dan zullen ze onder con­trole zijn. Maar dit beleid is niet zo makkelijk. Het klinkt makkelijk, maar dit vereist enige speciale inspanning. Hoe je dit soort inspanning kunt leveren is het geheim van de beoefe­ning. Stel dat je onder buitengewone omstandig­heden aan het zitten bent. Als je probeert je geest tot rust te brengen, zal het je onmoge­lijk zijn te zitten, en als je probeert je niet te laten verstoren, zal je inspanning niet de juiste inspan­ning zijn. De enige inspanning die je zal helpen is het tellen van je ademhalingen, of je te concentreren op het in- en uitademen. We zeggen concentratie, maar je gedachten op iets concen­treren is niet het werkelijke doel van Zen. Het werke­lijke doel is de dingen te zien zoals ze zijn, de dingen waar te nemen zoals ze zijn, en alles te laten lopen zoals het loopt. Dat is onder controle brengen in de meest ruime beteke­nis van het woord. We beoefenen Zen om onze kleine geest te openen. Daarom is concentreren een hulpmiddel om je de 'grote geest' (big mind) te doen verwerke­lijken, de geest die alles is. Als je de werkelijke betekenis van Zen in je dagelijks leven wilt ontdekken, dan moet je leren begrijpen wat het betekent je geest gericht te houden op je ademhaling en op je lichaam in de juiste houding in zazen. Je moet de regels van de beoefening volgen en je ‘veldwerk’ moet steeds fijngevoeliger en zorgvuldiger worden. Alleen op deze manier kun je de levende, vitale vrijheid van Zen ervaren.

. . .

Als je zazen beoefent, probeer dan niet je denken te stoppen. Laat het vanzelf stoppen. Als er iets in je geest opkomt, laat het dan binnenkomen, en laat het naar buiten gaan. Het zal niet lang blijven. Als je je denken probeert te laten ophou­den, betekent dit dat je er door gehinderd wordt. Je moet je door niets laten hinderen. Het lijkt alsof er iets van buiten je geest komt, maar in feite zijn het slechts golven van je geest, en als je je van de golven niets aan­trekt, zullen ze langzamer­hand kalmer en kalmer worden. In vijf of hoogstens tien minuten zal je geest helemaal sereen en kalm zijn. Op dat moment wordt je ademhaling behoorlijk langzaam, terwijl je pols wat snel­ler wordt.

Het zal nogal wat tijd duren voordat je in je beoefening jouw kalme en serene geest zult hebben gevonden. Er komen allerlei sensa­ties, allerlei gedachten of beelden boven, maar ze zijn alleen maar golven van je eigen geest. Niets komt van buiten je geest. Meestal denken we dat onze geest impressies en ervarin­gen van buitenaf ontvangt, maar dan begrijpen we onze geest verkeerd. De juiste wijze van begrijpen is dat de geest alles omvat; als je denkt dat iets van buiten komt, betekent dit alleen maar dat er iets in je geest verschijnt. Niets buiten jezelf kan moeilijkheden veroorzaken. Jijzelf maakt ­de golven in jouw geest. Als je je geest met rust laat zoals hij is, zal hij tot rust komen. Deze geest wordt 'ruime geest' (big mind) genoemd.”