Το σημαντικότερο και δυσκολότερο έργο ενός λεξικογράφου είναι η ερμηνεία των σημασιών λημμάτων κατά τρόπο απλό, εύληπτο κα επαρκή. Για τον λόγο αυτό δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στα ερμηνεύματα των λημμάτων (εξωτερικών-εσωτερικών) του παρόντος Λεξικού προσπαθώντας να συνδυάσουμε την επαρκέστερη δυνατή και σύμφωνα με τις αρχές της σύγχρονης Λεξικογραφίας παρουσίαση των ερμηνευμάτων με την ευκολότερη πρόσβαση σε αυτά των μη ειδικών χρηστών-αναγνωστών του Λεξικού. Συγκεκριμένα, τα ερμηνεύματα των σημασιών, τα οποία συνολικά ξεπερνούν τις 10.000, εμφανίζονται μετά τις φωνητικές και γραμματικές πληροφορίες με κανονικούς (όχι έντονους, πλάγιους, υπογραμμισμένους, κεφαλαιογράμματους, κ.λπ.) τυπογραφικούς χαρακτήρες, χωρίς την χρήση παρενθέσεων, αγκυλών ή αγκίστρων, το τυπογραφικό μέγεθος των οποίων αποτελεί συγχρόνως και το μέτρο διαφοροποίησης της μορφής των υπολοίπων λεξικογραφικών πληροφοριών (π.χ.: μικρότεροι, μεγαλύτεροι, κεφαλαιογράμματοι, κ.λπ. χαρακτήρες) καταλαμβάνοντας την κεντρική θέση της εσωτερικής δομής του (κυρίως) λήμματος και αναδεικνύοντας έτσι και οπτικά τον θεμελιώδη ρόλο που διαδραματίζουν ανάμεσα στο σύνολο των λεξικογραφικών πληροφοριών.
Προσπαθήσαμε συνειδητά να αποφύγουμε την χρησιμοποίηση ιδιωματικών ιμβριακών λέξεων στα πλαίσια του ερμηνεύματος ώστε ο αναγνώστης να μην είναι αναγκασμένος να ανατρέχει στο αντίστοιχο λήμμα για την ακριβή κατανόηση της σημασίας του. Ωστόσο, όπου υπήρχε κίνδυνος υπερβολικής έκτασης του ερμηνεύματος, η οποία μπορούσε να αποφευχθεί με την χρήση κάποιας ιδιωματικής λέξης του ιμβριακού ιδιώματος, αυτή αναγράφεται με πλαγιασμένους χαρακτήρες ώστε ο αναγνώστης να διευκολυνθεί στην ενδεχόμενη αναζήτησή της. π.χ.:
κ’θαρουδέρμουνου … (γεωργ.) είδος διρμουνιού για κοσκίνισμα κριθαριού με τρύπες διαμέτρου 1.5 εκατοστών περίπου …
γούκιρη … είδος ξύλινης ντουλάπας πολλαπλής χρήσης, πλάτους 2.5 μέτρων, ύψους 2 μέτρων και βάθους 70 εκατοστών περίπου, που αποτελείται από 4 μέρη: το γιουκλούκ’, το γιαλουντόλαπου, τον μιγγινέ και την αρχουθέσ’ …
Στην πολύ συχνή περίπτωση που κάποιο λήμμα εμφανίζει 2 ή περισσότερες διαφορετικές σημασίες, ο ορισμός της καθεμιάς δίνεται σε συνεχή αραβική αρίθμηση (1, 2, 3 …), προκειμένου για τις βασικές σημασίες και σε κεφαλαιογράμματη ελληνική (Α, Β, Γ …) για τις τυχόν υποδιαιρέσεις αυτών ενώ τυχόν περαιτέρω διακρίσεις της σημασίας γίνονται κατά σειρά με την χρήση συνεχούς μικρογράμματης λατινικής (i, ii, iii …) και ελληνικής αρίθμησης (α, β, γ …).
Η ίδια μέθοδος ακολουθείται εξάλλου και για την παρουσίαση των ερμηνευμάτων των τυχόν ενδολημμάτων. π.χ.:
λαγός … 1. λαγός (και στην ΝΕ.Κ.). 2. (μτφ.) Α. ολόγυμνος / τελείως γυμνός … Β. ΦΡ.: (i) τ’ λαγού τα μ’στάκια: είδος αγριολούλουδου ... (ii) τ’ λαγού τα μάτια: ξερός καρπός καυκαλήθρας …
Κάθε φορά που η σημασία ενός λήμματος προέρχεται από κάποιο συγκεκριμένο επαγγελματικό και γενικότερα κοινωνικό τομέα (π.χ.: ξυλουργικό, οικοδομικό, ναυτικό, υφαντικό, γεωργικό, ποιμενικό, ιχθυολογικό, μελισσοκομικό, κ.λπ.), αυτός δηλώνεται συντομογραφικά με μικρογράμματους χαρακτήρες σε παρένθεση. Με τον τρόπο αυτό διευκολύνεται αφενός η προσέγγιση της σημασίας και αφετέρου ο προσδιορισμός και η ομαδοποίηση των ειδικών λεξιλογίων του ιμβριακού ιδιώματος. π.χ.:
μιτζί … 1. (υφαντ.) συνεργασία γυναικών για το γνέσιμο του λαναρ’σμένου μαλλιού … 2. (γεωργ.) συνεργασία του γεωργού με συγγενείς, φίλους, γείτονες, κ.λπ. για την από κοινού εκτέλεση κάποιας μεγάλης γεωργικής εργασίας …
Αντίθετα από τα ειδικά λεξιλόγια των επαγγελματικών τομέων, και με δεδομένη την φύση ενός ιδιωματικού λεξικού και τον όγκο των λεξικογραφικών πληροφοριών που συνοδεύουν το κάθε λήμμα, δεν επιχειρήσαμε έναν εξίσου λεπτομερή και εξονυχιστικό χαρακτηρισμό που σχετίζεται είτε με το είδος μετάβασης από μια βασική σημασία στις επιμέρους είτε με τις ειδικές εξωγλωσσικές πληροφορίες με τις οποίες προσδιορίζεται μια σημασία από τον ομιλητή. Έτσι, χρησιμοποιούμε συντομογραφικά και μέσα σε παρένθεση τον όρο μεταφορά πριν από το ερμήνευμα της κάθε σημασίας η οποία δεν είναι κυριολεκτική καλύπτοντας έτσι περιπτώσεις συνεκδοχής, μετωνυμίας, κ.λπ. (εκτός της μεταφοράς). Ακόμη, σε περίπτωση περαιτέρω εξειδίκευσης είτε της μη κυριολεκτικής σημασίας είτε των όρων των ειδικότερων επαγγελματικών τομέων, χρησιμοποιούνται στην αρχή της αντίστοιχης σημασίας σύνθετοι (περισσότεροι του ενός) συντομογραφικοί χαρακτηρισμοί μέσα σε παρένθεση οι οποίοι χωρίζονται μεταξύ τους με κάθετες ή οριζόντιες παύλες. π.χ.:
γουρτζέλ’ … (μτφ. / χαϊδ. – επί ανθρ.) μικρό μωρό / μωράκι ...
Με τον τρόπο αυτό παρέχονται χρήσιμες πληροφορίες για την ακριβέστερη κατανόηση της σημασίας ενός λήμματος χωρίς συγχρόνως να κουράζεται από την υπερβολική του εξειδίκευση ο μη ειδικός χρήστης του Λεξικού.
Εξάλλου, όταν κάποιο λήμμα που απαντά και στην ΝΕ.Κ. (βλ. κριτήρια επιλογής λημμάτων) εμφανίζεται στο ιμβριακό ιδίωμα με την ίδια σημασία, ο ορισμός αυτής δίνεται με τον συντομότερο και απλούστερο δυνατό τρόπο και συγχρόνως δηλώνεται η παρουσία της στην ΝΕ.Κ. μέσα σε παρένθεση με την ένδειξη «και στην ΝΕ.Κ.». π.χ.:
κ’λιόπουνους … κοιλόπονος (και στην ΝΕ.Κ.) ...
Έτσι, αποφεύγουμε την υπερφόρτωση του Λεξικού με περιττές πληροφορίες που θα αύξαιναν τον όγκο του και συγχρόνως αναδεικνύουμε τα ιδιωματικά στοιχεία του αντίστοιχου λήμματος τα οποία και μας ενδιαφέρουν και που σχετίζονται είτε με την σημασιολογική είτε με την μορφοφωνολογική του υπόσταση.
Αμέσως μετά το τέλος του κάθε ερμηνεύματος (συμπεριλαμβανομένων και των σημασιών που απαντούν στην ΝΕ.Κ.) ακολουθούν ως υπολήμματα τυχόν μεγεθυντικά και υποκοριστικά του κυρίως λήμματος, που συνολικά φθάνουν σε αριθμό περίπου τα 700 και καταγράφονται με ελαφρώς μικρότερους χαρακτήρες συνοδευόμενα από την συντομογραφική ένδειξη κεφαλαιογράμματης μορφής ΜΕΓΕΘ.-ΥΠΟΚ. αντίστοιχα και τα οποία διακρίνονται μεταξύ τους με κάθετες παύλες σε περίπτωση ύπαρξης περισσότερων του ενός. π.χ.:
κ’μάρι … πήλινο (αρχικά) ή χάλκινο (αργότερα) δοχείο νερού, κρασιού, κ.λπ. με 1 χερούλι, που χρησιμοποιείται ως ποτήρι. ΜΕΓΕΘ.: κ’μάρα / κούμαρους. ΥΠΟΚ.: κ’μαρί / κ’μαρούδι …
Τα τυχόν μεγεθυντικά-υποκοριστικά υπολήμματα μπορούν ακόμη να ακολουθούνται από άλλα ιδιωματικά συνώνυμα και αντώνυμα λήμματα που ενδεχομένως υπάρχουν και απαντούν ως κυρίως λήμματα σε αντίστοιχα σημεία του Λεξικού. Ο τρόπος καταγραφής αυτών, που συνολικά ξεπερνούν τις 3500, είναι ίδιος με τα μεγεθυντικά και υποκοριστικά υπολήμματα ενώ συνοδεύονται από την συντομογραφική ένδειξη κεφαλαιογράμματης μορφής ΣΥΝ.-ΑΝΤ. αντίστοιχα. Εξάλλου, η παράθεση λέξεων με παραπλήσια-όμοια ή αντίθετη σημασία, αφενός βοηθά τον αναγνώστη στην πληρέστερη κατανόηση της αντίστοιχης σημασίας του λήμματος και αφετέρου καταδεικνύει το πλήθος των επιλογών που έχει στην διάθεσή του ο ομιλητής προκειμένου να εκφράσει κάποια σημασία. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι η σημασία του επιθέτου «ανόητος» εκφράζεται με 30 λήμματα ενώ η αντίστοιχη του ρήματος «χτυπώ» με 43. π.χ.:
κουρνιάρ’ς … (μτφ. / επί ανθρ.) ανόητος / χαζός / βλάκας / ελαφρόμυαλος. ΣΥΝ.: αραρός / αχμάκ’ς / βουδουκιφάλα / ζαβουκαλιάρ’ς / ζαβούλακας / ζιβζέκ’ς / ζο / ζούδι / κ’βέλ.’ / κνούδουλου / κνούκους / κουτράκ’ς / κουτρούλ’ς / ’κσίκ’ς / μπαναβάς / μπαφνιώτ’ς / μπόν’ς / μπουγάς / μπουνάκ’ς / ξόγανου / όχας / πιλικάνους / πιτ’νόμυαλους / ρουκουκέφαλου / σιρσιρής / χαϊβάν’ / χάπους / χαφίφ’ς / χουχλιούλακας …
κουτζ’μπός … κοντός / κοντοστούπης / μικροκαμωμένος. ΣΥΝ.: κιαφίρ’ς / κουλουκ’θουστούλουμα / κουλουκ’θουστούπ’ / κουντουρούπ’ς / κουντουσκαμνίδι / π’θαμουγόνατους. ΑΝΤ.: αψ’λός / ουζούν’ς …
Τέλος, βασική προτεραιότητα του Λεξικού αποτελεί η ένταξη του συνόλου των ιδιωματικών λημμάτων (εξωτερικών-εσωτερικών) που απαντούν σε αυτό σε παραδείγματα υπό μορφή προτάσεων ίσου αριθμού με τις σημασίες. Έτσι, ο αναγνώστης-χρήστης του Λεξικού είναι σε θέση να κατανοήσει πληρέστερα την ακριβή σημασία ενός λήμματος παρακολουθώντας αυτό κατά την χρήση του στον ζωντανό προφορικό λόγο. Για τον σκοπό αυτό, μετά το ερμήνευμα της κάθε ιδιωματικής σημασίας ή μετά την ενδεχόμενη παράθεση συνωνύμων-αντωνύμων ακολουθεί – συνοδευόμενη από την συντομογραφική ένδειξη σε πλαγιασμένη και με ελαφρώς μικροότερους χαρακτήρες κεφαλαιογράμματη μορφή ΠΑΡΑΔ – μια πρόταση με ελαφρώς μικρότερους και (επίσης) πλαγιασμένους χαρακτήρες, στην οποία εμπεριέχεται υπογραμμισμένο το αντίστοιχο λήμμα με την συγκεκριμένη σημασία. π.χ.:
νταμουζλίκ’ … 1. μικρό ζώο που δίνεται ως δώρο. ΠΑΡΑΔ.: Ήρτι κι μας έφιρι ένα νταμουζλίκ’. 2. αρσενικό ζώο που εκτρέφεται ώστε να συντελέσει στην δημιουργία νέας γενιάς. ΠΑΡΑΔ.: Τούτουνου δε γίνιτι κουρμπάν’ γιατί ’νι νταμουζλίκ’. 3. (μτφ. / χαϊδ.) μικρό μωρό / μωράκι. ΣΥΝ.: γιαβρί / γουρτζέλ.’ / κουρ’νόπ’λους. ΠΑΡΑΔ.: Τι θέλ’ του νταμουζλίκι μ’ τ’ όμουρφου κι του μουναχό; …
Οι προτάσεις που χρησιμοποιούνται ως παραδείγματα είτε προέρχονται από τον αυθόρμητο, φυσικό, προφορικό λόγο των Ιμβρίων, όπως αυτός καταγράφηκε από προσωπικές επιτόπιες έρευνες είτε αποτελούν πλαστές κατασκευές του λεξικογράφου έχοντας ως βασικό γνώμονα τον κατά το δυνατόν επαρκέστερο φωτισμό των σημασιών κάθε λήμματος. Για τον λόγο αυτό αποφύγαμε την χρήση παροιμιών ως παραδείγματα, παραθέτοντάς τες παράλληλα με αυτά και με την σημασία τους μέσα σε ανωφερή εισαγωγικά, καθώς αυτές, λόγω της ιδιάζουσας παγιωμένης χρήσης τους, δεν αποτελούν τις πλέον αντιπροσωπευτικές χρήσεις του εκάστοτε λήμματος στον ζωντανό προφορικό λόγο. π.χ.:
απιδιαλόγια … προϊόντα που, καθώς είναι κατωτέρας ποιότητας, περισσεύουν από την διαλογή. ΠΑΡΑΔ.: Άργησις νά ’ρτ’ς κι μείναν μό’ τ’ απιδιαλόγια. // ΠΑΡΟΙΜ.: Όποιους διαλέσ’, τ’ απιδιαλόγια παίριν’: ‘για τον υπερβολικά εκλεκτικό, δισταχτικό και αναποφάσιστο που αναζητώντας συνεχώς το καλύτερο μπορεί να βρει μόνο το χειρότερο’.
Γενικά, όπως ειπώθηκε, σε κάθε ιδιωματική σημασία εκάστου λήμματος αντιστοιχεί και ένα παράδειγμα ώστε ο περαιτέρω γλωσσικός προσδιορισμός αυτής να μην προκαλεί και υπερβολική συσσώρευση ύλης. Στις περιπτώσεις που λεξικογραφικοί λόγοι (π.χ.: όταν ένα ρήμα διαθέτει την ίδια σημασία τόσο σε μεταβατική όσο και σε αμετάβατη μορφή, κ.λπ.) υπαγορεύουν την παράλληλη χρήση περισσότερων παραδειγμάτων στα πλαίσια της ίδιας σημασίας, αυτά διακρίνονται μεταξύ τους με διπλή κάθετη παύλα ( // ). π.χ.:
Τέλος, προς εξοικονόμηση χώρου, αποφύγαμε την χρήση παραδειγμάτων σε μη ιδιωματικές σημασίες που απαντούν και στην ΝΕ.Κ., το (σύντομο) ερμήνευμα των οποίων ακολουθείται – όπως είδαμε – από την παρενθετική φράση «και στην ΝΕ.Κ.», καθώς θεωρήσαμε ότι η ενδεχόμενη ένταξη των λημμάτων με την αντίστοιχη σημασία σε κάποιο λεκτικό πλαίσιο (πρόταση) δεν θα προσέφερε ιδιαίτερη βοήθεια στην κατανόησή της από την στιγμή που αυτή απαντά και στην ΝΕ.Κ.