Heraklit / cytaty

Heraklit

/wszystkie zachowane fragmenty/

przekład: Adam Czerniawski,

Pismo literacko-artysyczne, nr 1 (80), rok VIII, styczeń 1989

Każde zdanie sygnowane odnośnikami (D = Diels) do edycji:

H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker, VI wyd., Berlin, 1951

Nazwy podane w nawiasach pochodzą od autora przekładu.

**

(I. POPRZEDNICY)

1.01 Homer był astronomem. (D 105)

1.02 Ludzie dają się oszukiwać w tym, co jest oczywiste; na przykład Homera, najmądrzejszego Greka, oszukali chłopcy, gdy tępiąc wszy, mówili "To, co widzimy i chwytamy - porzucamy, a zabieramy to, czegośmy ani nie widzieli, ani nie schwytali". (D 56A)

1.03 Deklamatorów Homera należy wykluczyć z zawodów i schłostać - Archilochosa także! (D 42)

1.04 Nauczycielem mas przekonanych, że on wie najwięcej jest Hezjod, który rozróżnił dzień od nocy. Przecież są tym samym! (D 57)

1.05 Pitagoras był przywódcą oszustów. (D 81)

1.06 Pitagoras, syn Mnezarchosa, posunął badania naukowe dalej od innych i wybierając dowolnie spośród tych dzieł, stworzył własną wiedzę pełną erudycji oraz przebiegłego łotrostwa. (D 129)

1.07 Nie z erudycji rodzi się zrozumienie: inaczej byłaby nauczycielką Hezjoda i Pitagorasa, a także Ksenofonta i Hekatojosa. (D 40)

1.08 Wszyscy obywatele Efezu winni się powiesić i zostawić miasto dzieciom, skoro wypę-dzili Hermodora, najlepszego obywatela, argumentując, "Niech się nikt z nas nie wybija; niech sobie taki tak poczyna wśród innych gdzieindziej". (D 121)

1.09 Tales był astronomem. (D 38)

1.10 W Priene żył Bias, syn Teutomosa, który rozumem przewyższał innych. (D 39)

1.11 Gdzież ich inteligencja i rozum? Wierzą wędrownym bardom i biorą sobie pospólstwo za pedagoga, nie zdając sobie sprawy, że (wg Biasa z Priene) "większość jest bez wartości", a ludzi dobrych jest mało. (D 104)

(II. NIEWIEDZA)

2.01 Miłośnicy wiedzy winni być wszechstronnie dociekliwi. (D 35)

2.02 Psy szczekają na nieznajomych. (D 97)

2.03 Większość ludzi nie rozpoznaje napotykanych rzeczy, ani też nie pojmuje dotyczących ich wyjaśnień, dając wiarę własnym fantazjom. (D 17)

2.04 Biorąc poetów za świadków rzeczy nieznanych, przywołują znawców, którym ufać nie można. (D 23A)

2.05 Nawet człowiek wybitny żyje wyobraźnią i na niej opiera pretensje do wiedzy. (D 28A)

2.06 Niedowiarstwo powodem niewiedzy. (D 86)

2.07 Jeżeli nie oczekujesz nieoczekiwanego, nieoczekiwanego nie znajdziesz, gdyż trudno je wytropić i objąć. (D 18)

2.08 Niewiedzę lepiej ukryć. (D 95)

2.09 Ukryta zgodność potężniejsza od jawnej. (D 54)

2.10 Układ każdej rzeczy lubi się ukrywać. (D 123)

2.11 Najpiękniejszy porządek świata przypadkowo zamiecionym śmieciem. (D 124)

2.12 Dużo ziemi muszą przekopać, aby znaleźć odrobinę złota. (D 22)

2.13 Ludzie zapominają, gdzie wiedzie droga (...). Są skłóceni z tym, z czym stykają się na codzień. A co widują codzień wydaje im się obce. Nie powinniśmy poczynać i mówić jak ludzie we śnie. (D 71-3)

2.14 Prawidłowe myślenie jest najwspanialszą zaletą i mądrością: działać i mówić prawdziwie i postrzegać rzeczy zgodnie z ich naturą. (D 112)

2.15 W myśleniu wszyscy uczestniczą.

ALBO: Wszystko uczestniczy w myśleniu. (D 113)

(III. SAMOWIEDZA)

3.01 Szukam i pytam samego siebie. (D 101)

3.02 Każdy człowiek potrafi przebadać siebie i myśleć rozumnie. (D 116)

(IV DUSZA I CIAŁO)

4.01 Trupy należy wyrzucać szybciej niż gnój. (D 96)

4.02 Przed nim zmartwychwstają czujni opiekunowie żywych i trupów. (D 63)

4.03 Wilgotność duszy przyjemnością nie śmiercią. (D 77)

4.04 Pijany, który się potyka i nie rozpoznaje drogi, którego prowadzi młokos, ma duszę wilgotną. (D 117)

4.05 Woda uśmierca dusze, ziemia uśmierca wodę, woda rodzi się z ziemi, dusza z wody. (D 36)

4.06 Dusze zachowują węch w Hadesie. (D 98)

4.07 Gdyby się wszystko obróciło w dym, węchem rozróżnisz. (D 7)

4.08 Snop światła suchą, duszą, najwspanialszą, najrozumniejszą. (D 118)

4.09 Nawet gdybyś przewędrował wszystkie ścieżki, nie odkryjesz granic duszy - tak głęboki jest jej logos.

(V. METODA)

5.01 Wolę wzrok, słuch, naukę doświadczenia. (D 55)

5.02 Oczy lepiej świadczą od uszu. (D 101A)

5.03 Oczy i uszy źle świadczą człowiekowi, którego barbarzyńska dusza nie posiadła ich języka. (D 107)

5.04 O rzeczach najważniejszych nie wyrażajmy sądów pochopnych. (D 47)

5.05 Mądrość polega na tym: poznać myśl, która wszystkim kieruje. (D 41)

(VI. SŁOŃCE)

6.01 Krańcami poranka i wieczoru jest Wielka Niedźwiedzica, a naprzeciw niej granica świetlanego Dzeusa. (D 120)

6.02 Słońce nie większe od stopy. (D 3)

6.03 Bez słońca noc mimo innych gwiazd. (D 99)

6.04 Słońce wygasa na starość ale rozpala się ponownie. (D 6)

6.05 Słońce odnawia się codzień. (D 6)

6.06 Słońce nie wyłania się ze swej orbity. Inaczej wykryłyby je Furie, służebne sprawiedliwości. (D 94)

6.07 Jak ukryć się przed tym co nigdy nie zachodzi? (D 16)

(VII OGIEŃ)

7.01 Błyskawica steruje wszystkim. (D 64)

7.02 Ze śmierci ognia rodzi się powietrze, że śmierci powietrza rodzi się woda. (D 76)

7.03 Odwroty ognia: wpierw morze, ale z morza połowa ziemią, połowa sztormem błyskawic. (D 31A)

7.04 Ogień niedosytem i nasyceniem. (D 65)

7.05 Ogień sprawiedliwą powinnością wszystkiego, wszystko wymianą ognia, jak towary za złoto, złoto za towary. (D 90)

7.06 Niespodziewany ogień zaskoczy, rozsądzi i ogarnie wszystko. (D 66)

7.07 Porządek jednaki dla wszystkiego, ani tworem boskim ani ludzkim, był, jest i będzie: ogień wieczny, regularnie wzniecany, regularnie gasnący. (D 30)

(VIII. WIELOŚĆ - SPRZECZNOŚĆ - JEDNOŚĆ)

8.01 Osioł woli sieczkę od złota. (D 9)

8.02 Świnie wolą błoto od czystej wody. (D 13)

8.03 Woda morska najczystsza i najbardziej zanieczyszczona; dla ryb pitna i życiodajna, dla ludzi nie do picia, trująca. (D 61)

8.04 Chirurdzy, którzy kroją, przypiekają i męczą pacjentów, żalą się, że chorzy nie wynagradzają odpowiednio ich zasług. (D 58)

8.05 Tych, którzy wstępują do tych samych rzek coraz to inne zalewają wody. (D 12)

8.06 Nie można wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki, nie można też uchwycić żadnej śmiertelnej substancji w stałej kondycji, gdyż każda się rozprasza i skupia, kształtuje i rozpływa, zbliża i oddala. (D 91)

8.07 Jest w nas jednocześnie życie i śmierć, jawa i sen, młodość i starość - wzajemnie się zmieniają. (D 88)

8.08 Nawet napój jęczmienny z serem i winem traci spoistość jeśli go nie zmieszać. (D 125)

8.09 "Łuk" (bios) nosi tę samą nazwę co "życie" (bios), lecz jego celem jest śmierć. (D 48)

8.10 Nie pojmują, że to, co jest wewnętrznie sprzeczne , jest ze sobą zgodne: harmonia oznacza odwrotnie strojenie, jak w łuku i lirze. (D 51)

8.11 Ziemia rozpływa się w morzu w tej samej mierze jaką była zanim stała się ziemią. (D 31B)

8.12 Zimne się rozgrzewa, gorące chłodnieje, mokre wysycha, suche wilgotnieje. (D 126)

8.13 Przeciwieństwa osiągają zgodność a z dysonansów powstaje idealna harmonia; wszystko rodzi się z walki. (D 8)

8.14 Spoczywa w zmianie. (D 84A)

8.15 Związki są i nie są całościami, schodzą się i rozchodzą, zgrane i rozstrojone, ze wszystkiego jedność, z jedności wszystko. (D 10)

8.16 Słuchając nie mnie, lecz logosu, słusznie jest głosić, że wszystko stanowi jedność. (D 50)

8.17 Zapis liter skośny i pionowy ten sam. (D 59)

8.18 Ta sama droga do góry i w dół. (D 60)

8.19 Dni są jednakowe w swej naturze. (D 106)

8.20 Początek i koniec schodzą się w obwodzie koła. (D 103)

(IX. OBRZĄDEK - RELIGIA - BÓG)

9.01 Nocni włóczędzy, magowie, bachantki, menady i mistycy; ich misteria przyjęte przez lud szerzą bezbożność. (D 14)

9.02 Gdyby zaprzestali procesji na cześć Dionizosa i śpiewów na cześć fallusa, postępowaliby wyjątkowo bezbożnie, ale przecież Dionizos jest Hadesem, więc nie ważne ile się wyżywają w szaleństwach i obchodach dionizejskich. (D 15)

9.03 Próżno pokalani krwią próbują oczyścić się krwią, tak jakby ktoś próbował zmyć błoto błotem: komuś z boku wydałby się szalonym. Modlą się do tych podobizn jakby rozmawiali z budynkami, nie pojmując istoty bohaterów i bogów. (D 5)

9.04 Pan, którego wyrocznia jest w Delfach, ani nie oznajmia, ani nie ukrywa, tylko daje znak. (D 93)

9.05 Jedyne jest mądre; godzi się i nie godzi nazwać Dzeusem. (D 32)

9.06 W przeciwieństwie do boskiej, ludzkiej naturze brak ustalonego celu. (D 78)

9.07 Człowiek jest dziecinny w oczach bóstwa, podobnie jak dziecko w oczach dorosłego. (D 79)

9.08 Dla boga wszystko jest dobre i sprawiedliwe, ludzie natomiast przyjmują, że pewne rzeczy są niesprawiedliwe, inne sprawiedliwe. (D 102)

9.09 Ci, którzy wyrażają się rozumnie, polegają na tym, co jest wspólne wszystkim, tak jak miasto opiera się na prawie, a nawet bardziej zdecydowanie, albowiem wszelkie prawa ludz-kie karmią się prawem boskim, które ma tyle władzy, ile chce, wystarcza dla wszystkich i jeszcze mu zbywa. Należy przeto słuchać myśli wspólnej. (D 2)

9.10 Bóg dniem nocą ziemia, wojną pokojem sytością głodem. Zmienia się jak ogień, który zmieszany z wonnymi korzeniami, przybiera kolejno ich zapach. (D 67)

(X. ETYKA)

10.01 Lepiej kiedy ludzkie życzenia są tylko częściowo spełniane: choroba, głód, zmęczenie, umilają i czynią dobrym zdrowie, sytość, odpoczynek. (D 110,111)

10.02 Ciężko walczyć z gniewem, który kupuje co chce na koszt duszy. (D 85)

10.03 Bez wypadków niesprawiedliwości pojęcie sprawiedliwości byłoby nieznane. (D 23)

10.04 Sprawiedliwość dosięgnie tych, co zmyślają kłamstwa i ich świadków fałszywych. (D ?)

10.05 Samowolę należy wygasić gwałtowniej niż pożar. (D 43)

10.06 Praw lud winien bronić jak murów miejskich. (D 44)

10.07 Prawem jest posłuch woli jednego.

ALBO: Prawem jest posłuch układu jednej zasady. (D 33)

10.08 Najlepszy człowiek wart dziesięciu tysięcy innych. (D 49)

10.09 Wojna jest ojcem powszechnym i królem: jednych przemienia w bogów, innych w ludzi; jednych zniewala, innych wyzwala. (D 53)

10.10 Chwalebniejszej śmierci przysługuje chwalebniejszy los. (D 25)

10.11 Bogowie i ludzie czczą poległych w bitwie. (D 24)

10.12 Najlepsi wybierają przede wszystkim buchającą sławę wśród śmiertelnych, lecz tłum jest syty jak bydło. (D 29)

10.13 Wszystkie stworzenia gnane są na wypas pod pręgierzem. (D 11)

10.14 Zaraz po urodzeniu pragną żyć swym przeznaczeniem i pozostawiają potomstwo aby ich los wypełniły. (D 20)

10.15 Nie powinniśmy chodzić w ślady naszych rodziców. (D 74)

10.16 Charakter losem człowieka. (D 119)

10.17 Życie jest dzieckiem rzucającym kości. Królestwo jest w ręku dziecka. (D 52)

(XI. JAWA - SEN - ŚMIERĆ)

11.01 Czuwający mają świat wspólny, śpiący są odwróceni do swych osobnych światów. (D 89)

11.02 Człowiek krzesze światło w nocy kiedy wzrok mu gaśnie. Żywy dotyka umarłych we śnie, budząc się, przypomina śpiącego. (D ?)

11.03 Na jawie widzimy tylko śmierć, we śnie tylko sen. (D 21)

11.04 Śmiertelni żyją śmiercią nieśmiertelnych; nieśmiertelni uśmierceni w życiu śmiertelnych. (D 62)

11.05 Człowiek nie może przewidzieć ani sobie wyobrazić co go czeka po śmierci. (D 27)

(XII. LOGOS)

12.01 Głupca konfunduje wszelka nauka (logos). (D 87)

12.02 Nie potrafią ani słuchać ani mówić. (D 19)

12.03 Nie pojmując, słyszą jak głusi. Do nich odnosi się powiedzenie: są, a nie ma ich. (D 34)

12.04 Chociaż moje sprawozdanie (logos) obowiązuje ludzi wiecznie, nie są w stanie go pojąć ani z wyjaśnieniem ani bez. Aczkolwiek wszystko odbywa się zgodnie z rozumem (logos) ludzie okazują brak doświadczenia, gdy natrafiają na pojęcia i przemiany przeze mnie skate-goryzowane i objaśnione zgodnie z ich charakterem. Cóż, kiedy ludzie działają po omacku na jawie i podobnie nie pamiętają, co czynili we śnie. (D 1)

12.05 Choć logos obowiązuje wszędzie, większość rozumuje każdy po swojemu. (D 2)

12.06 Spośród tych, których wywodów słuchałem, żaden nie posunął się tak daleko, by uznać, że to co mądre, jest różne od wszystkiego. (D 108)

/przekład i uporządkowanie: Adam Czerniawski/