На месте сегодняшних Полочаны было поселение еще в каменном веке. Об этом свидетельствуют интересные находки, которые были найдены при торфоразработках. Добывая торф для топлива люди нашли сложенный из камней очаг на глубине почти двух метров. В очаге даже сохранилась зола и угли.
Был найден согнутый меч. Когда его отнесли в кузницу и выровняли, то длина его оказалась около двух метров. Пытались мужчины поднимать его и только диву давались «какой силы должен быть человек, чтобы махать таким оружием». Нашли и каменный топор удивительной обработки, и челюсти древнего животного.
Доктор исторических наук Геннадий Кохановский в одной из своих книг высказывает мнение о названии деревни.
Эта земля когда-то была южной окраиной Полоцкого княжества, жителей которого называли полочанами. Рядом проходила граница с княжеством Литовским, и соседнюю с Полочанами деревню назвали Литва.
Но есть и ещё один исторический источник, в котором просматриваются следы Полочан:
Великий князь Литовский Сигизмунд «даёт и пожалует на вечные времена» село Полочаны помещику Судимонтовичу. Это было в 1434 году. Позже Полочаны всё чаще упоминаются в разных купчих грамотах, они переходили от одного владельца к другому.
После присоединения этих земель к России Полочаны были в составе Ошмянского уезда Виленской губернии. В 1866 году - центр поместья, в котором было 66 жителей. Но уже в 1880 году население увеличивается вдвое, а Полочаны становятся центром волости, тут находятся: волостная управа, народное училище, православная церковь и часовня.
Оживила деревню железнодорожная станция, которая строилась в первые годы XX ст. на линии Петербург-Варшава.
Империалистическая война принесла горе и Полочанам. Население почти полностью эвакуировалось. Остались только здоровые мужчины, которые или воевали, или подвозили на лошадях провиант. Тут дислоцировался целый корпус.
Советскую власть принесли революционные солдаты в конце 1917 года. Созданный в 1920 году местный волисполком возглавлял здешний житель Лукаш Антонович Сильванович (1887 - 1968).
С 1921г. – в составе Польши, центр Полочанской гмины Ошмянского уезда, Виленского воеводства. В 1921 году деревня насчитывала 40 дворов, (304 жителя) и фольварк (4 двора, 77 жителей). С 1927 года - в Молодечненском уезде.
В 1939 году – в составе БССР, а с 1940 года - центр сельсовета Молодечненского района Вилейской области.
В начале ВОВ, 12 полочанских патриотов гитлеровцы расстреляли, о чём сейчас напоминает мемориальная доска на здании сельсовета. В первые же дни фашистской оккупации погибли смертью героев комсомольцы Иван Леган и Геннадий Павловский. В память о них и других полочанцах, которые погибли в годы BОB стоит памятник-стела у Дома культуры в парке, где каждый год 9 мая проходит митинг, посвящённый памяти погибших.
В 60 годах к деревне Полочаны были присоединены деревни Борщи, Черепы, чуть позже – Лапенцы и Оборок.
Сейчас Полочаны имеют статус агрогородка.
Полочаны насчитывают 373 двора, живет здесь 982 человека.
Имеется средняя школа, Дом культуры, ФАП, библиотека, отделение связи, 5 магазинов.
Гордятся полочанцы и конно-спортивной базой, где проходят соревнования на самом высоком уровне с участием наших местных спортсменов.
Деревня Полочаны имеет богатое культурное, историческое и духовное наследие. Тут нельзя не припомнить про загадочный крест-камень из красного валуна, который стоит по дороге из Полочан в Зореньку. Разные легенды ходят о нём. Одна из них: что крест оставили французы при отступлении, пометили награбленное золото. Старые люди помнят, что в 30-х и 40-х годах после войны работали французские экспедиции, но так ничего и не нашли. Говорят ещё, что этот камень имеет чудодейственную силу. К нему приходили верующие помолиться, чтобы избавиться от беды и болезней.
Нельзя не отметить православную Свято-Богородицкую церковь, построенную в 1869 году стараниями Ошмянского строительного комитета, а также костёл Святого Роха. История костёла начинается почти с того времени, что и история деревни, с 1443 года.
Про Святого Роха сохранилось немного точных сведений. Начиная с ХV столетия, культ его как опекуна при заразных болезнях, распространился во многих странах. В некоторых местностях его причисляют даже к 14 покровителям в тяжёлых жизненных обстоятельствах. День Святого Роха в Полочанах отмечается 16 августа. В этот день все верующие молятся за всех больных, также просят Святого Роха охранять домашних животных.
За оградой старого костёла была возведена каменная гробница для рода Дедерко, которые были владельцами Оборка. Тут же похоронен и первый минский римско-католический епископ Дедерко Яков Игнатий.
Недалеко от места, где стоял костёл - старое кладбище. Среди захоронений - семейная гробница белорусских адмиралов Российского флота Коноржевских. Этими людьми может гордиться вся Беларусь. Об их героической судьбе должны знать наши дети и внуки.
По воспоминаниям жителей собран большой материал о прошлом деревни в книгу «Старики рассказывали». Хранится она в библиотеке и пользуется постоянным спросом среди школьников и молодёжи, ведь то, что есть на этих страницах не прочтёшь ни в одном учебнике.
“Аб Палачанах у вершах”
Сабралі вершы аб Палачанах, якія былі напісаны мясцовымі самабытнымі паэтамі ў розны час і саставілі іх такім чынам, каб атрымалася невялікае падарожжа ў мінулае і сучаснае нашай вёскі, нешта накшталт падарожжа дылетанта.
Вось паслухайце, што ў нас нарэшце атрымалася:
Ёсць у кожнага з нас дарагія мясціны,
Дзе радзіліся мы, дзе жыццё пражылі,
Хай жа песня мая праляціць праз краіну,
Я ў ёй раскажу аб радзімай зямлі.
Палачаны, ты мая радзіма,
Беларускае прыгожае сяло.
Хай у песні гэтай вырастаюць крылы.
Я з табою звязан на ўсё жыццё.
Прыгажосці такой больш нідзе ты не знойдзеш,
Палюбіў я навек тваіх вуліц красу,
Шыр бясконцых палёў, голас песняў раздольных —
Гэта ўсё, без чаго я пражыць не магу.
Палюбіў я людзей, працавітых і добрых,
Рукі іх у мазалях, залатую душу.
У далёкіх краях, на дарогах бясконцых
Не забуду я іх і радзіму сваю.
Мікола Кавалеўскі
Лятуць гады адзін другому наўздагонку,
Давайце прагарнём гісторыі старонкі.
Па афіцыйных дакументах Палачаны
Ў пятнаццатым стагоддзі заснаваны.
Упершыню прыпамінаюцца ў 1434 годзе,
Адзначылі мы сёлета 577-годдзе.
Адкуль жа ўзялася вось такая назва?
Стаяла вёска на мяжы двух княстваў,
На самым ускрайку полацкай зямлі,
А, землі праз масток, літоўскімі былі.
І ясна з назвай тут, як два ў два,
Бо па суседству вёска называецца Літва.
Нямала вытрымалі палачане,
Амаль за шэсць вякоў выпрабаванняў,
Загублена нямала лёсаў чалавечых
У міжусобіцах у княжацкіх і з іх крывавай сечай.
У даліне, што ад Палачан на ўсход,
Дзе біліся за землі Свідрыгайла й Жыгімонт,
Барвовым ад крыві было ўсё, як кінуць вокам,
Празвалі поле бітвы той Чырвонаю валокай.
Ішло жыццё, змяняліся магнаты,
З рук ў рукі пераходзілі па купчых людзі й хаты.
Усіх паноў, якім належала калісьці наша вёска,
Тут нават і пералічыць няпроста.
Што нам да тых паноў? Гулялі, балявалі.
Сяляне ж сеялі вякамі хлеб, раллю аралі,
Зямельку потам ды слязою палівалі.
Замешаны той хлеб быў на людскіх пакутах,
Аброкам да зямлі быў селянін прыгнуты.
Нямала войнаў пракацілася па вёсцы,
Нямала бачылі тут гора й слёз,
Бывала тут нямала іншаземцаў,
Французаў і палякаў й немцаў,
Ды заняволіць гэтае зямлі
Яны ніколі так і не змаглі.
І кожны раз пасля нашэсцяў й разбурэнняў
Уставала вёска ў новым адраджэнні,
Жыццё нанова будавала,
Гаіла раны, і жыла, і працавала.
Пасля вайны апошняй, з цягам часу,
Сяляне аб’ядналіся ў калгасы.
Любую справу пачынаць зусім няпроста,
Але ж мацнеў калгас і харашэла вёска.
Адметна, што к свайму 60-годдзю
Пашырыў значна наш калгас свае угоддзі.
І з першага калгаснага калка
У аграмадны вырас СВК.
Які зусім нядаўна пераіменаваны
У ААТ пад назвай “Палачаны”.
І гонар распірае нас канешне
Цяпер па нашым землям едзеш аж да Маладзечна !
Амаль не засталося ў нас будынін векавых,
Акрамя Свята-Багародзіцкай царквы,
Пабудаванай ў 19 стагоддзі.
Ну і яшчэ чыгуначны вакзал,
Што дзверы адчыніў ў 1907 годзе.
Касцёл нанова будаваўся,
Бо знакаміты старажытны, што амаль сучаснік вёскі,
на вялікі жаль, не захаваўся.
У тым касцёле Ходзька Леанард хрысціўся
Зямляк наш знакаміты, што ў Аборку нарадзіўся,
І Зан Тамаш, паэт-рамантык польскі ў ім не раз бываў,
Бо нейкі час тут жыў і працаваў.
Касцёл сучасны збудавалі ад царквы праз хату
І ходзяць жыхары адзін да аднаго на свята,
Нягледзячы на рознае веравызнанне,
Вось добры прыклад мірнага суіснавання.
Святкуюць разам і плячо ў плячо працуюць.
Спакой і мір на Беларусі, як нідзе шануюць.
Паміж касцёлам і царквою – скрыжаванне,
Давайце звернем ўлева, пабываем на мехстане.
Тут і сядзіба ААТ цэнтральная
Дарога да яе не вельмі дальняя.
Заглянем ў мехдвор калгасны на хвіліну,
Якія тут разумныя машыны!
Саджай і сей, і ураджай збірай, што ўродзіць,
З кабіны можна нават не выходзіць.
Усялякіх шмат стальных каней.
Шыбуем крышачку далей,
А тут у нас коні ўжо жывыя,
Крутыя, не абы якія.
Конь, нават і не самы шпаркі,
Каштуе больш за інамарку.
Такі спартыўны комплекс! Можна падзівіцца,
Ім палачанцы могуць ганарыцца.
Жыццё заўсёды тут падзеяў поўна,
Спаборніцтвы праводзяцца на міжнародным узроўні,
Не горш, як у Ратамцы, але ж,
І, нават крыты ёсць манеж!
А зараз пройдзем напрасткі
У школу, прама праз масткі.
У кожнай справе без сумнення
Патрэбна пераемнасць пакаленняў.
У нас дастойная ёсць маладая змена,
Яна расце ў школьных сценах.
За будучае можам мы не хвалявацца,
Ёсць на каго нам спадзявацца.
Патрэбен зараз адпачынак,
Наперадзе што за будынак?
Прысесьці дзесьці, хоць на куце,
О! Дом культуры на маршруце.
Тут можна добра аддыхнуць,
Тут патанцуюць нам, спяюць,
А ўвечары тут дыскатэка,
А тут у нас што? Бібліятэка!
Без кніг у жыцці не абысціся,
Ну як тут можна не зайсціся?
Няма лепш сябра ў белым свеце,
Чым кніга, ведаюць і дзеці.
Бясцэнны дар у кожнай кнізе
Чытай жа толькі не ляніся!
* * *
Ну, адпачылі адмыслова!
І далей крочыць мы гатовы.
Спытаемся ў каго дарогі,
Каб не збіваць дарэмна ногі.
Вунь і мясцовая бабуля
Ляціць з кійком насустрач куляй.
Яна й дарогу нам пакажа,
Мо, й што цікавае раскажа.
Бабуля! Добры дзень!
Ці знойдзеце для нас хвілінку?
Або! Няхай сабе й гадзінку.
Вы мо куды спяшаецеся, ці не надта?
Куды ўжо мне спяшацца, мой ты братка!
Які ўжо тут разгон, адна туга,
Ідзеш, а ззаду сыплецца труха.
Дык нам тады пашанцавала проста,
Што-небудзь раскажыце пра сябе, пра вёску.
* * *
Лірычна-гумарыстычны маналог мясцовай жыхаркі, якая раскажа нам пра ўсё тое, пра што, магчыма, мы расказаць забыліся.
Я тут, мае дзеткі жыццё пражыла,
Лічы, што амаль што свой век аддзяўбла,
Зрабілася ж , бачыш, каргою карга,
Ужо вока не бачыць, не ходзіць нага,
Калісьці ж былі, як у мадэлі памеры,
Вілося вакол дзецюкоў да халеры,
Цяпер у гэта цяжка паверыць самой.
А лёталі ж разам усе чарадой.
Вяселлі ды танцы, хапала прыгодаў!
Цяпер во з клюкою вяду карагоды.
Было ў жыцці усяго тут нямала,
Да шлюбу ішла і дзяцей гадавала,
Тут унукі таксама на ногі пасталі,
У бабы ў вёсцы павырасталі.
А там, не паспееш і вокам міргнуць,
Як праўнукі ўнукаў сюды прывязуць.
А ў нас жа тут добра, вы самі пабачылі,
Усюды былі ў нас тут, няйначай.
Адсюль жа і ехаць нікуды не трэба,
Рашыш тут на месцы любую патрэбу.
На ўсякі выпадак усё тут у нас ёсць:
Вакзал, сельсавет, ФАП, дзве крамы, пагост.
У вёсцы ў нас можна спакойна, без бед,
Пражыць усё жыццё і сысьці на той свет.
Дзіця як народзіцца на белы свет,
Ідзеце вы роўненька ў сельскі савет,
Й народжанні тут рэгіструюць, і смерті
Не трэба нікуды далёка дзе перці.
Збярэцеся раптам ісці вы да шлюбу –
Тут зала такая – вачам глянуць люба,
Такая прыгожая, а божа ж мой,
І ў горадзе нават не знойдзеш такой!
Былі ў КБО? Там паслугаў багата:
Прычоску зрабіць сабе можна на свята,
Пастрыгчыся там, ці завіўку зрабіць
І, нават, труну тут на месцы купіць.
А ў краму зайдзі – разбягаюцца вочы!
Усялякіх прысмакаў, якіх толькі хочаш,
Абы толькі грошы – усё купіш, што трэба,
Тавары ляжаць на любую патрэбу.
Скажу, мае дзеткі, я вам адназначна,
Вы шмат пабылі дзе, і шмат што пабачылі,
Ёсць месцы, напэўна, яшчэ харашэй,
Па мне ж дык мясціны няма даражэй.
Куды б ты ні з’ехаў і дзе б ні згадзіўся,
Лепш месца няма, чым дзе ты нарадзіўся.
Глыбей гэта робіцца ў нас пачуццё
Бліжэй чым да скону сыходзіць жыццё!
Выкарыстаны вершы мясцовых самабытных паэтаў:
Кавалеўскага Мікалая Аляксеевіча,
Яцукевіч Надзеі Васільеўны,
Мяцельскага Юрыя Міхайлавіча,
Яцукевіч Ірыны Сцяпанаўны.