Có nhiều sự giải thích về ý nghĩa của biểu tượng Ba Con Khỉ cùng Con Khỉ Thứ Tư.
Châm ngôn "Không thấy, không nghe, không nói, không làm" không có nghĩa là "mắt điếc tai ngơ" hay "giả câm giả điếc", ... không quan tâm đến những gì cần quan tâm, cần làm hay cần phải hành động.
Biểu tượng Ba Con Khỉ cùng Con Khỉ Thứ Tư có những ý nghĩa sâu xa hơn về mặt triết lý, về Thiền định, về cái Tâm…
Những cử chỉ của Ba Con Khỉ dùng hai tay bịt mắt, bịt hai tai và bịt miệng diễn đạt sự tự kiềm chế thị giác, thính giác và bộc lộ ý tưởng qua lời nói.
Tuy nhiên, những cử chỉ này không thể kiềm chế được Tâm Ý, tức ý tưởng hay những suy nghĩ trong lòng.
- Tuy mắt đã bị bịt kín, nhưng lòng vẫn "thấy", trong tâm tưởng vẫn tưởng tượng hay hình dung được những hình ảnh mà từ trước trong Tâm có ý muốn ngắm nhìn.
- Tuy hai tai đã bị bịt kín, nhưng lòng vẫn nghe thấy, trong tâm tưởng vẫn "nghe" được những điều mà ý đã muốn nghe như vẫn hãy còn văng vẳng bên tai.
- Tuy miệng đã bị bịt kín, nhưng ý vẫn muốn nói ra những gì còn ấm ức, chất chứa trong lòng, nhưng vì đã tự kiềm chế (tự bịt miệng) nên không thể bộc lộ ra bằng lời nói, nhưng trong thâm tâm ý vẫn nói, như ta thường nghe: "nói trong bụng".
Biểu tượng Con Khỉ Thứ Tư diễn đạt cái Tâm, cái nội tâm tiềm ẩn. Những bộ tượng hay tranh vẽ tuy chỉ có hình tượng Ba Con Khỉ, nhưng hàm ý là vẫn có sự hiện diện của Con Khỉ Thứ Tư, nhưng vì là biểu tượng của Tâm tiềm ẩn nên ta không thấy được.
Những sự việc ta nhìn thấy và nghe được chung quanh tác động đến Tâm và chi phối Tâm, làm cho ta suy nghĩ và phát sinh tư tưởng... Rồi tư tưởng được truyền đạt hay bộc lộ bằng lời nói và hành động.
Biểu tượng Con Khỉ Thứ Tư diễn đạt sự "Không Hành Động", không làm những điều xấu, ác - Do no evil
Theo Amod Joshi trong bài "The Fourth Wise Monkey", biểu tượng Con Khỉ Thứ Tư còn diễn đạt "Ý không nghĩ đến" những điều ác, những việc xấu xa tội lỗi, những hành động trái đạo đức, v.v... - Think no evil
Có thể nói Con Khỉ Thứ Tư diễn đạt cả Ý lẫn Hành Động, vì hành động được phát sinh từ Ý. Thí dụ ta muốn làm một điều gì đó là do ta suy nghĩ, có ý muốn làm điều đó, tức "Ý". Từ những suy nghĩ và ý muốn, ta thực hiện việc làm điều đó, tức "Hành Động".
Con Khỉ Thứ Tư, không có những cử chỉ bịt mắt, bịt tai và bịt miệng, diễn đạt cái Tâm đã được chinh phục, đã được kiềm chế, cái Tâm an nhiên tự tại không bị tác động và chi phối bởi những sự kiện từ bên ngoài, thông qua các giác quan như mắt (nhìn thấy), tai (nghe thấy), do đó không dẫn đến lời nói và hành động.
- Tuy mắt vẫn mở nhưng Tâm "không thấy". Tâm không bị cám dỗ bởi những sự vật hay sự việc bên ngoài, thí dụ như những hình ảnh khêu gợi, … Từ đó, ý tưởng không suy nghĩ đến những sự vật hay sự việc bên ngoài, như những hình ảnh khêu gợi, những điều xấu, ác, trái với đạo đức, … Vì "Ý" không có ý nghĩ xấu ác nên những hành động xấu, ác, trái với đạo đức không được thực hiện.
- Tuy không bịt tai nhưng Tâm "không nghe" ("gác bỏ ngoài tai") những điều xấu ác, thí dụ như những lời cằn nhằn, chửi rủa, mắng mỏ, đâm thọc, v.v... cũng như những lời gièm pha, những lời khen chê, nịnh hót, hoặc những lời cám dỗ xúi dục làm những điều xấu ác,... Những điều này tác động đến cái Tâm, chi phối cái Tâm, phát sinh ra những suy nghĩ xấu ác, dẫn đến những lời nói và hành động xấu ác...
Khi Tâm "không nghe" những điều xấu ác này thì Ý sẽ không có những suy nghĩ xấu ác để được bộc lộ ra bằng những lời độc ác (như chửi bới, v.v...) hay bằng những hành động xấu ác.
- Tuy không bịt miệng, nhưng nếu Tâm không bị tác động và chi phối bởi những điều xấu ác đã thấy và nghe được - Tâm "không thấy" và "không nghe" - thì trong Tâm sẽ không có những suy nghĩ và những ý tưởng xấu ác để có thể bộc lộ ra bằng những lời nói xấu ác.
Thí dụ, vì một lý do nào đó, anh A quơ tay quơ chân, chỉ chỏ và mắng chửi anh B. Anh B nghe, thấy và tiếp nhận những lời chửi bới và những hành động xấu đó. Cái Tâm của anh B bị tác động và chi phối bởi giọng nói (thí dụ lớn tiếng, gằn giọng,...) cùng nội dung những lời của anh A (những lời độc ác, chửi thề, ...) – nghe qua thính giác là hai tai – và những hành động của anh A – thấy qua thị giác là hai mắt – làm anh B có những suy nghĩ sẽ được bộc lộ bằng những lời chửi bới và những hành động tương tự để đáp trả lại anh A. Đến lượt anh A cũng đáp trả lại anh B tương tự như vậy, rồi cứ tuần tự như thế,... sẽ đi đến sự cãi vã, lời qua tiếng lại, không ai nhịn ai, ... Cường độ sân hận của hai người càng lúc càng tăng, dẫn đến sự ẩu đả giữa hai người và những sự việc không hay có thể xảy ra như đâm chém, bắn giết, án mạng,...
Những chuyện này xảy ra thường xuyên ở khắp mọi nơi.
Nếu ngay từ lúc đầu anh A không có những lời nói và hành động xấu ác đối với anh B nhờ anh hiểu và thông cảm với anh B, thì anh đã không mắng chửi anh B rồi.
Hoặc giả anh B nhịn anh A, không phản ứng lại bằng những lời nói và những cử chỉ không hay, chịu khó bình tĩnh – tức kiềm chế cái Tâm, không để cái Tâm chịu tác động và chi phối bởi những lời nói và hành động của anh A, thì cơn nóng giận của anh A sẽ từ từ nguội dần, sau đó có thể anh A hiểu và thông cảm với anh B, rồi mọi việc sẽ được giải quyết êm đẹp... Ông bà ta có câu "Một câu nhịn chín câu lành" là vậy.
Con Khỉ Thứ Tư diễn đạt cái Tâm an nhiên tự tại, bình thản, đạt đến trình độ tự chủ, trình độ "Tối Thượng Thừa" trong Thiền định.
Thực hành Thiền định để tĩnh tâm, để đạt đến Tâm an nhiên tự tại như Con Khỉ Thứ Tư quả thật rất khó lắm vậy!
Nếu tất cả mọi người đều như Con Khỉ Thứ Tư thì đã có hòa bình trên thế giới từ lâu rồi!
Three Wise Monkeys (Wikipedia)
https://en.wikipedia.org/wiki/Three_wise_monkeys
The Fourth Wise Monkey (Joshi, Amod – 2012)
http://mylifepuzzle.com/2012/12/05/the-fourth-wise-monkey/
Japanese macaque (Wikipedia)
https://en.wikipedia.org/wiki/Japanese_macaque
