Oost-Groninger Hildesheimers,

de staat één grote boerenplaats.

Arne C. Jansen

www.bernard-mandeville.nl

Omdat dit artikel vrij lang is, vindt u helemaal onderaan deze pagina een link om een PDF bestand te downloaden.

Inleiding Oost-Groninger Hildesheimers                                                  2

Hoofdstuk 1 Boerenzoons naar de Landwirtschaftschule Hildesheim        4

Hoofdstuk 2 Boerenofficieren in Hildesheim                                               8

Hoofdstuk 3 Junker in Oost-Groningen                                                      10

Hoofdstuk 4 Boelo ‘Bismarck’ Tijdens in de Tweede Kamer                       13

Hoofdstuk 5 Vrijzinnige boeren in de partijpolitiek                                       20

Hoofdstuk 6 De onvervalste Junker Derk T. Barlagen                                24       

Hoofdstuk 7 Junker-strateeg Tjark E. Bontkes                                            27

Hoofdstuk 8 De tweede jeugd van Jan Smid                                              34

Hoofdstuk 9 Naar het nationaalsocialisme, zonder pachtboeren                38

Hoofdstuk 10 Bezetting voorbij, boerenprotectie blijft                                 43

Besluit                                                                                                          46

Bijlage 1 Bontkes, Landbouw-organisatie (1917)                                        47

Bijlage 2 Idem, Het probleem der landelijke vertegenwoordiging (1931)     48

Inleiding

Oost-Groninger Hildesheimers

In het boekje Bellingwolde in oude ansichten las ik dat de villa Benvenuto, waarin ik gewoond had, was gebouwd door Tjark Eltjo Bontkes.[14] Nadat ik erachter was gekomen wie hij was, raakte ik verzeild in een historisch onderzoek dat me steeds verder van huis bracht. Oostwaarts de grens over, eerst naar Hildesheim in de negentiende eeuw.

Leerlingen uit Oost-Groningen. Ca. 1880. De ‘Schülermütze’ (pet) was vanaf 1870 verplicht in Duitsland. Rechts voor Sypko Renken (1871-1941) uit Beerta / Kroonpolder. Op de klassefoto hieronder zien we dezelfde vooraan links. Met dank aan Jan Pieter de Groot. http://members.home.nl/jp.de.groot/

Afgaande op de genoemde cijfers mag worden aangenomen, dat het gros van de middelbaar opgeleide Oost-Groninger boerenzoons Hildesheim heeft bezocht.[30] Wat ze daar op agrarisch gebied leerden, laten we hier verder rusten. Van groot belang is de specifieke vorming die ze er kregen. ‘Hildesheim’ was een broedplaats van jonge Pruisische boerenofficieren. De Groningers werden ondergedompeld in het politieke klimaat van de ‘Bismarckzeit’.

Hoofdstuk 2

Boerenofficieren in Hildesheim

In januari 1871 vond de stichting van het Duitse keizerrijk plaats, een bond van Duitse vorstenstaten onder voogdij van Pruisen. Wilhelm I, koning van Pruisen, werd tevens keizer van Duitsland. De grootgrondbezitter en conservatieve nationalist Otto von Bismarck (1815-1898) was als minister-president van Pruisen en als Rijkskanselier de grote man. Hij was tegen liberalisme, democratie en socialisme. Machtsvergroting en eenwording door ‘bloed en ijzer’ was zijn parool. ‘De toekomstige en nationale oorlog moet een ’Volkskrieg’ zijn’, aldus Bismarck. Van het hele Duitse volk. Duitsland was dan wel staatkundig een eenheid, maar de Duitsers niet één volk. Daarom moest ook de rooms-katholieke kerk zich naar Bismarck en niet of minder naar Rome voegen. De internationaal georiënteerde socialisten en communisten stelde hij in 1878/1879 buiten de wet. Hij vervolgde hen met de middelen die bij een politiestaat horen, zoals censuur en geheime diensten. Tegelijk nam hij maatregelen voor een paternalistische verzorgingsstaat. Niet uit sociale bewogenheid, maar om zijn greep op de arbeidende stadsbevolking te versterken en de arbeidersbeweging de wind uit de zeilen te nemen. Om de machtspositie van de plattelandsaristocratie te handhaven maakte Bismarck in 1878/1879 een politieke ommezwaai naar verregaande protectie van de landbouwers.

Onstuimige Duitse nationalisten streefden naar een sterke Duitse eenheidsstaat. Ze maakten graag gebruik van schrijvers zoals Ernst Moritz Arndt (1769-1860) en Friedrich Ludwig Jahn (1778-1852) die de fictie van het Germaanse volk bedachten. Het Germaanse volk zou ooit een groter gebied dan van alleen de Duitse staten hebben bewoond. Het was een boerenwereld. Stedelingen zijn ook Germanen, namelijk oorspronkelijke plattelanders die op een kluitje zijn gaan wonen. Rijke stedelingen gaan op het platteland wonen. De Germaanse volksgemeenschap wordt het criterium voor nationaliteit. Je kunt er enkel in worden geboren. Niet waar je woont of je paspoort is beslissend, maar bloedverwantschap. Wie geen Germaan is, moet weg. Antisemitisme was al eeuwen lang Luthers erfenis. En tegen de Slavische volken. Etnische zuiveringen zijn de consequentie.

Een Germaanse boerenstaat, de nagestreefde herschepping van het bedachte oude stamverband, zal niet zonder harde strijd tot stand kunnen komen. Want, zo is de redenering, de oude westerse Germaanse cultuur (inclusief mythologie) is vanaf de zevende eeuw op een haar na vernietigd door het uit het oosten gekomen christendom. Het christelijke is weliswaar fraai, echter ‘de weg tot de verering van zedelijke krachten en tot de vorming van een zedelijk leven vertrekt bij de verering van de natuurgoden’.[32] De Germaanse (boeren)cultuur moet worden terugveroverd op de industriëlen, op de stedelijke bevolking en op het Slavische Oosten.[33] Door en voor het krachtige Germaanse karakter: Pruisisch vuistrecht.

Bij de Pruisische bevolking werd op allerlei manieren een militaristische mentaliteit, ‘Gesinnungsmilitarismus’, aangekweekt. Omdat, zo zei men, volksvrijheid gepaard moet gaan met volksbewapening en algemene dienstplicht. Hildesheim speelde een belangrijke rol wat dit ‘Gesinnungsmilitarismus’ betreft.[34] ‘Die Landwehr ist “ein Volk in Waffen“, Wehr- und Nährstand sind in ihm verbunden.‘ (De landweer is ‘een bewapend volk’, krijgsmans- en voedingsstand zijn hierin verbonden.) [35]

Met de andere scholen in Duitsland die het onderwijsmodel Hildesheim hadden overgenomen, streefden de nationalistische directeur Eduard Michelsen en de militaristische leraar Friedrich Nedderich hun politieke hoofddoel na: het kweken van boerenofficieren. Om dit te bereiken, moest de sociale status van de boeren worden verhoogd. Boeren stonden even laag op de maatschappelijke ladder als het arbeidsvolk in de steden, onder het niveau van de ‘Mittelstand’, de bourgeoisie. Maar zeker de hogere ‘Mittelstand’ op het platteland die uit boeren-eigenaren en de meer vermogende pachters bestaat, moet stijgen, aldus Fürstenberg.[36] Door ‘Bildung’, door een middelbare scholing en ontwikkeling, blijkend uit een diploma, moeten zij opklimmen naar het niveau van het ‘Bildungsbürgertum’, de goed opgeleide bourgeoisie.

Verder moet het getuigschrift van de voorschool van deze landbouwscholen recht gaan geven op de ‘einjährigen militärischen Freiwilligendienst’. [37] Dit betekent geen algemene dienstplicht van drie jaar, maar in een jaar reserveofficier worden, op eigen kosten en eventueel tijdens de driejarige cursusduur van de vakschool. Dat de Duitse boerenzoons reserveofficier kunnen worden, bewijst pas hun sociale stijging. Want Pruisen, Duitsland, is streng hiërarchisch. De rang is de persoon.

Nadat Pruisen in 1866 het koninkrijk Hannover had ingelijfd, werd de Bildung ook in Hildesheim typisch Pruisisch. Naast het gymnasium, het oorspronkelijke klassieke Bildungsinstituut, werden al spoedig andere middelbare scholen, Realschulen, in het leven geroepen. Op al deze scholen werden de leerlingen geïndoctrineerd met het Germaanse wereld- en beschavingsbeeld van Bismarck en de zijnen. Boeren moesten ‘tüchtige’ staatsburgers worden, beklemtoonde de toen nieuwe geschiedenisleraar Nedderich.

Dat Hildesheim meer inhield dan landbouw, stelde ook de Nederlandse landbouwcommissie in 1888 vast: ‘Het is onmiskenbaar dat het normale leerplan is vastgesteld met het oog op de eisen welke aan eenjarige vrijwilligers moeten gesteld worden. Dientengevolge is het onderwijs in algemene kennis meer op den voorgrond getreden en heeft het eigenlijke landbouwonderwijs geleden.’[38] Tijdens de drie semesters dat ze in Hildesheim zaten, waren de Groningers omringd door medestudenten die al reserveofficier waren of op de officiersopleiding zaten.

‘Waarom toch naar Hildesheim en bijvoorbeeld niet naar Wageningen?’ Deze vraag werd in 1890 in een Nederlands onderwijstijdschrift als volgt beantwoord: ‘Misschien omdat ze in oktober kunnen gaan en altijd worden opgenomen, om met Pasen terug te komen, des zomers thuis te zijn en in de herfst weer naar Hildesheim kunnen gaan. Wie de cursus wil doorlopen, moet dus driemaal naar Hildesheim. Er zijn er ook enkelen, die er anderhalf jaar achter elkaar blijven, 't geen natuurlijk veel beter is. Verder is het goedkoper in Hildesheim. De gemiddelde prijs bedraagt voor een gemeubileerde kamer met slaapkamer en volle kost per kwartaal 120 tot 150 mark. In de meeste gevallen bewonen 2 leerlingen een kamer gemeenschappelijk. Eindelijk is men dan in het buitenland op een school geweest en van het buitenland schijnen de Nederlanders nogal te houden.’[39]

De Nederlandse onderzoeker zag de essentie van Hildesheim over het hoofd. Eén van de twee motto’s van de school was: ‘Vom Pflug zum Schwert’, van de ploeg naar het zwaard. [40] De leerlingen kregen ‘een zowel zakelijke als algemene, door de vaderlandse geest gedragen vorming ten behoeve van de volks- en militaire kracht van het land.’[41] Aan de sfeer van ‘Burschenschaften’ kon Wageningen niet tippen. Wat ook juist niet de bedoeling was. Wageningen was dorps en juist daarom gekozen als vestigingsplaats van de landbouwschool, in plaats van Utrecht. Het is niet zo groot ‘dat de landlieden voor een te sterke ontwikkeling van stadsbegeerten en stadse neigingen bij hun zonen hoeven beducht te zijn.’ [42]

Hoofdstuk 3

Junker in Oost-Groningen

De herenboeren die hun zonen naar Hildesheim lieten gaan, waren grote kleiboeren uit het Oldambt en noordelijk Westerwolde. Geertsema zegt over hen: ‘De Oldambtster landbouwer helpt niet mede tot de arbeid, dan bij uitzondering. Hij geeft zijn orders aan de grote knecht en houdt zelf van tijd tot tijd het opzicht. (…) De eerste of grote knecht is bij velen getrouwd, slaapt buiten 's huis en is des Zondags geheel vrij’.[43] Hij voegt eraan toe dat ‘niet alleen deze Dollardgronden, maar ook de dorpen Bellingwolde en Blijham met de gewoonten en zeden der inwoners geheel met die in 't Oldambt overeenkomen en hierbij eigenaardig meer behoren dan bij de overige Westerwoldse dorpen.’[44]

Hiertegenover waren de meeste boeren in Westerwolde kleine zandboeren. Geertsema: ‘Een ieder is hier, als het ware, ook landbouwer; – kooplieden, handwerkslui en arbeiders, ja zelfs inwonende of vaste boerenknechts huren soms enig veenland, om te boekweiten. (…) De landbouwer en zijn vrouw gaan geheel vertrouwelijk en gemeenzaam met hun inwonende dienstboden om. Zij werken dagelijks tezamen, eten met elkander aan dezelfde tafel, zitten in de lange winteravonden gezamenlijk aan dezelfde haard om het vrolijk brandend vuur en dragen tezamen het huiselijk lief en leed, als leden van hetzelfde gezin.’

De geringere mate van ongelijkheid in Westerwolde blijkt volgens Geertsema ook uit de wijze waarop de marken worden bestuurd. ‘Het is hier een echt democratisch bestuur, waar elk belanghebbende telkens ter vergadering wordt opgeroepen en mederegeert en alleen de uitvoering der genomen besluiten aan den boermeester opgedragen wordt.’[45] Echt democratisch, maar dan wel binnen een selecte kring. Wie geen vol boerrecht bezat, stond aan de kant.

In het Oldambt gingen herenboeren en landarbeiders niet als gelijken met elkaar om. Maar de sociale kaart was niet zwart-wit. De herenboeren kenden ook gelijkgezinden. Er bestond namelijk een soort van gelijkheid in opvattingen tussen de herenboeren, de kleinere boeren en de grootknechten of ‘gezeten landarbeiderstand’. De feitelijke economische verschillen die er tussen hen bestonden, betekenden niet, dat ze verschillend in het boerenleven stonden, een andere mentaliteit hadden. Er heerste tussen hen een egalitair besef, aldus Knottnerus.[46] Wat de inhoud van dit besef binnen deze kring betreft, deze werd vanaf 1871 doorslaggevend bepaald door wat de jonge herenboeren in Hildesheim hadden opgestoken.

De habitus en ideologie van de Junker – vertaald in het Nederlands als jonker of jonkers dekt de Pruisisch-feodale lading niet - waarmee hun zonen uit Hildesheim terugkwamen, gaf de vaders en moeders een onwankelbaar geloof in hun eigen belang en status. Zichtbaar leidde dit tot de vervanging van boerenbehuizingen door villa’s, met of zonder schuren. Of beter gezegd, Hildesheim en het bouwen van boerenpaleizen trokken samen op.

Even een toeristische paleizenroute als tussendoortje. Wat vertellen ons de boerenpaleizen waarom Oost-Groningen bekend staat? Zijn ze een kwestie van opschepperij? [47] Een toonbeeld van agrarische hovaardij? Stadse fratsen?[48] Net als de korenbeurs hebben ze voorgangers.

Dokter Westerhoff vond de toestand van de ‘hedendaagse landlieden’ rond 1840 onherkenbaar veranderd ten opzichte van de tijd nog maar kort daarvoor. ‘Hoe is een zo verbazend grote verandering in zulk een kort tijdsbestek toch mogelijk geweest!’ ‘Dáár, waar men vroeger armzalige, nauwelijks bewoonbare, en voor het doel ongeschikte hutten slechter dan thans de stallen voor het vee – en hooischelven en kleine schuurtjes vond, dáár vindt men thans ruime, hechte en smaakvolle, maar tevens kostbare woningen, die, somwijlen van onderscheidene behangen vertrekken voorzien, aangenamer en veel doelmatiger voor verblijf, geschikter voor het beheer, voordeliger voor de berging van oogst en vee, doch gelijkelijk bezwarender van onderhoud zijn, in één woord, dáár vindt men thans luchtige, lichte en vrolijke woningen, waarin de rijkste vorst zijn verblijf wel zouden kunnen houden.’

Westerhoff voegt er een prikkelende voetnoot aan toe: ‘Ook hier toch vinden wij steeds de fraaiste, aangenaamste, smaakvolste en doelmatigste woningen juist in die streken, alwaar wij de meeste verstandsontwikkeling en de fijnste beschaving onder de landlieden waarnemen.’ [49] Niet te overtreffen, dacht Westerhoff. Hij vergiste zich, in ieder geval wat Oost-Groningen betreft. In 1877 signaleert dominee Goudschaal uit Scheemda: ‘Tal van boerderijen, waarin men zich tot dusver beholpen had, werden afgebroken en door smaakvolle en kostbare gebouwen vervangen. De dorpen, zoals ik die vóór 40 à 50 jaren gekend heb, zijn nagenoeg overal herschapen. Woningen zelfs, die in genoemde tijd als sterren blonken, werden niet te goed geacht om ze te slopen en met ware kastelen te verwisselen.’[50]

Over deze ‘ware kastelen’ van de herenboeren schreef een journalist in 1893: ‘De meeste dier boeren-paleizen zouden op Heeren- of Keizersgracht of aan de Velperweg een zeer goed figuur maken. Alle die huizen zijn betrekkelijk nieuw, de meeste dateren uit de laatste dertig jaren.’ [51] Ze zouden nog tot in het begin van de twintigste eeuw worden gebouwd.

De bekende psychiater en schrijver Frederik van Eeden (1860-1932), die Bellingwolde in 1917 bezocht, was ook onder de indruk. Hij overnachtte er in de villa Benvenuto. [52] Van Eeden schrijft: ‘De volgende morgen deed ik een autotocht naar Bellingwolde, met een heer Bontkes, een rijke landbouwer, nog jong en met allerlei plannen voor landbouworganisatie. Ik verbaasde mij over de grote hoeven en het welvarende land. De landbouwers wonen er in kastelen, grote huizen met zes ramen aan den weg, en grote spiegelruiten. Enorme schuren er achter. De auto kon niet verder en we reden met rijtuig terug. We zagen het Duitse land. Ik vond overal de vrouwen zeer anti-duits, veel feller dan de mannen.’ [53]

Deze overtreffende trap in boerenbehuizing is in Oost-Groningen in dezelfde periode gerealiseerd als waarin de Junker-ideologie zich er vanuit Hildesheim nestelde. De villa’s van de ‘boer-geoisie’ verschillen niet van de villa’s van de bourgeoisie, die toen overal in en bij de grotere en kleinere steden in Nederland werden gebouwd. Mode van welgestelden en zoals elke mode, zowel nabootsing als een beetje onderscheidend. De herenboeren waren geen opscheppers. Ze hadden het sociaalpsychologische gelijk aan hun kant, namelijk dat je bent hoe je woont, in de ogen van jezelf en/of van een ander. Kleren maken de man en vrouw, woningen niet minder. Maar op het platteland in deze mate en op deze manier: alleen in Oost-Groningen.

Na dit paleistoertje terug naar de Junker-ideologie, die primair tot een keiharde sociale verharding leidde. De herenboeren gingen de middelste, lagere en ten slotte de ‘lutje’ knechten, voor zover die net als het stedelijke proletariaat gevoelig waren of konden worden voor de lokroep der socialisten, als doodsvijanden zien. De verhoudingen tussen herenboeren en arbeiders in het Oldambt en omstreken werden zeer slecht. Er waren drie soorten bazen: slechte, heel slechte en Oost-Groninger herenboeren.

Eind 1892 vonden in het Oldambt ongeregeldheden plaats. Militairen werden ingezet om de orde te herstellen. De opstand was in wezen onvermijdelijk. Voor de gezinnen van de herenboeren kon de luxe niet op, terwijl ‘het (personeel) zelf wordt verbannen naar de donkere koegang, overgegeven aan verveling, als paria’s uitgesloten en overgelaten aan zijn eigen lot. Daarenboven behandeld met die boerentrots, die zo krenkend, vernederend en heerszuchtig kan zijn, dat ieder die nog enig gevoel van eigenwaarde heeft, onwillekeurig er tegenop komt’, aldus de liberale journalist en notaris Landré uit Winschoten. [54]

Het jongere herenboerengeslacht was onhebbelijk geworden. Landré, pas in 1891 vanuit het Noord-Brabantse Vlijmen naar Winschoten was verhuisd, schreef in 1892: ‘Door zeer ontwikkelde landbouwers wordt ernstig geklaagd over de onvoldoende vakkennis van het jongere geslacht, dat een vernisje van beschaving heeft opgedaan, over fosfaat, kali en kainiet weet te praten, flink bier heeft leren drinken, gaarne politiseert en in vergaderingen zijn wijsheid luchten laat. Daar het van alles op de hoogte wil zijn, leest het dagbladen en tijdschriften, is lid van velerlei instellingen, maar heeft geen tijd om zijn bedrijf behoorlijk na te gaan.’[55]

Na de ongeregeldheden scherpte Landré zijn beeld van hun mentaliteit verder aan: ‘De type van de tegenwoordige Groningse boer is dat van een misgewas. Hij heeft iets geleerd door het bezoeken van goede lagere scholen, hogere burgerschool, gymnasium, landbouwschool [= Hildesheim!] of dergelijke, maar, met het oog op zijn praktische bestemming, is er van eigenlijke studie geen sprake. Met die verworven, oppervlakkige kennis pronkt hij gaarne, vergetende, dat ten gevolge van het niet voortstuderen, het blijven staan op de eenmaal bereikte hoogte, zijn beetje wetenschap spoedig in het niet verzinkt tegenover die van hen, die zich meer in het bijzonder aan studie wijden en tegenover wie hij, in zijn aangeboren boerentrots, met een stalen gezicht, de enkele theorieën, die hij in zijn geheugen heeft geprent, als de grondslagen en het toppunt van alle wijsheid verkondigt, terwijl het gemis van iedere logische gedachtegang voldoende aantoont hoe het eigenlijk met zijn wetenschappelijke ontwikkeling gesteld is. Toch heeft dat schijnvertoon ten gevolge, dat hij zich een aureool van geleerdheid verwerft, dat een nieuwe prikkel wordt voor zijn trots en zijn ondraaglijkheid nog verhoogt.’ [56]

Ondanks het feit dat de overheid in Oost-Groningen de orde had hersteld, eiste de herenboer Boelo L. Tijdens uit Nieuw Beerta – hij komt in het volgende hoofdstuk nader ter sprake - in december 1892 verdergaande maatregelen van de regering ‘om aan de ondragelijke toestanden een einde te maken.’ Tijdens, lid van de Tweede Kamer, kreeg hierop van de liberale minister van Justitie Hendrik Jan Smidt (1831-1917), afkomstig uit Drenthe, te horen, dat wat in de regio Winschoten gaande was, bevestigde, ‘dat waar wind gezaaid wordt, storm wordt geoogst’.

Dit was tegen het zere been van Tijdens: ‘Ik moet tot mijn leedwezen zeggen, dat de Minister verband meent te moeten brengen tussen het optreden van de radicalen in het district Winschoten, waarvan hij natuurlijk mij als een representant beschouwd, en de onlusten die op dit ogenblik in dit district woelen.’ Hij en zijn partij hebben niet in het minst meegewerkt tot de bestaande woelingen en als er nu niet wordt ingegrepen zal er binnen enkele dagen regeringsloosheid in het district Winschoten heersen, aldus Tijdens.

Het dreigement van anarchie maakte geen indruk op de minister: ‘De geachte afgevaardigde heeft te mijnen aanzien woorden gebruikt, waarop ik niet wens terug te komen, omdat ik het beneden mij acht op gelijke wijze te repliceren. Maar ik wil alleen zeggen dat de Regering in de omstandigheden die zich voordoen in de provincie vanwaar de geachte spreker is afgevaardigd, volkomen gerechtigd is de aandacht te vestigen op en rekening te houden met de oorzaken, die dergelijke omstandigheden teweegbrengen. En wanneer ik iets gezegd heb in die richting, mag dit worden aangeduid zoals de geachte afgevaardigde het heeft gelieven op te vatten.’[57]

Hoofdstuk 4

Boelo ‘Bismarck’ Tijdens in de Tweede Kamer

Portret van de oude Bismarck, zoals dat bij Tijdens hing

Tijdens was een Junker, hoewel hij voor zover bekend zelf niet in Hildesheim geweest. Dit was ook niet nodig: de cultuur en de mensen van de Junker-exclave in het kiesdistrict Winschoten was zijn voedingsbodem wat opvattingen en achterban betreft. Tijdens‘ Junker-schap willen we illustreren aan de hand van verscheidene standpunten die hij heeft ingenomen. Deze betreffen anti-liberaal kapitalisme, antisocialisme, politie- en bedrijfslevenstaat, anti-intellectualisme, bestuur door ‘praktische mannen’, nationaal-economisch protectionisme, steden versus platteland, en binnenlandse uitbreiding van de landbouw. Wat in dit rijtje ontbreekt, is het leger. De belangstelling daarvoor lijkt bij Tijdens niet verder te zijn gegaan dan de remonte, namelijk de zorg dat legerpaarden van Nederlandse in plaats van buitenlandse fokkers en handelaren worden aangekocht.

Anti-kapitalisme. Dat de Oost-Groninger Hildesheimers tegen de kapitalisten waren, lijkt misschien vreemd. Maar de herenboeren zijn geen geldkapitalisten. Hun kapitaal is niet mobiel, maar zit vast, in land en boerderij. Tijdens was medio 1892 consequent door voor verhoging van de vermogensbelasting te zijn en verlaging van de grondbelasting te bepleiten. Hij vond de verhoging van de vermogensbelasting zelfs te laag. De conservatieve minister durfde niet meer dan 51/2% te eisen, zei Tijdens, maar hij had liever 12 of 15% gezien. [65] Hij meende dat de Kamer meer liefde had voor de kapitalist dan voor de grondbezitter. Tijdens: ‘Juist de grondbezitter staat hoger op maatschappelijk en zedelijk gebied dan de kapitalist. (…) De grondbezitter staat hoger omdat hij althans nog met de lagere delen der bevolking die hem en ook de kapitalist hun inkomsten moeten verschaffen, in aanraking komt, hun noden en behoeften, deugden en gebreken leert kennen en menigmaal hun leidsman is ten goede.’ Antikapitalistisch, het lijkt wel alsof een socialist aan het woord is. Dat is ook zo, alleen dan wel een aanhanger van Pruisisch socialisme, of jonkerheerschappij. [66] Met democratisch socialisme heeft Tijdens, zoals we dadelijk zullen zien, niets op.

Tijdens kreeg het verwijt, dat hij persoonlijk belang had bij de verlaging van de grondbelasting. Maar Tijdens bezat geen grond. In het Oldambt was hij als landgebruiker een beklemde meier. De grond was er in het bezit van de stad Groningen. Tijdens: ‘Nu moet ik zeggen dat ik zeer tot mijn leedwezen geen grondbezitter ben.’ [67] De hogere status van grondbezitter kreeg hij pas in 1899, door de aankoop van een stuk ontginningsgrond van 90 ha in Veelerveen. [68] Hij kocht dit pas toen de besluitvorming over de kanalisatie op een oor na gevild was en de stichting Eigen Haard van de Bond van Orde in 1898 in Veelerveen een stukje grond van 3,25 hectare had aangekocht om daarop kleine boerderijen te bouwen voor ‘oppassende werklieden’. Het perceel van Tijdens lag strategisch aan het nog te graven kanaal. In eigen beheer kwam hij niet verder dan een kleine proefontginning.[69]

Antisocialisme. Terug naar de ongeregeldheden van eind 1892 in het Oldambt. Deze waren koren op de politieke molen van Tijdens. Met zijn vriend notaris Arnold Hendrik Koning (1839 -1926) uit Finsterwolde richtte hij in februari 1893 de ‘Partij van Orde’ op.[70] ‘Er bestaat een partij van orde, die zich ten doel stelt met alle wettige middelen een partij te bestrijden, die de maatschappelijke orde wil omverwerpen. Zij zal trachten dit in de eerste plaats te doen door de werkeloosheid te doen verdwijnen, door 't verschaffen van productieve arbeid, door bandeloosheid tegen te gaan en door hen, die tot de partij behoren, te steunen boven hen, die tot de partij van wanorde behoren.’ [71] De naam van de partij was Duits. Partijen van orde, ‘Ordnungsparteien’, werden de behoudzuchtige partijen en verenigingen genoemd, die zich verzetten tegen de opkomende sociaaldemocratie. [72]

De partijen van orde beweren altijd dat de sociaaldemocraten de huidige maatschappij-orde willen vernietigen.

De vele dokters zullen de zieke heel zeker en zonder hulp het hoekje om brengen.

Tijdens vond het een triomf voor het radicalisme, dat tot de stichting van deze partij zou worden overgegaan.[73] We hebben eerder gezien, dat Tijdens dacht, dat minister Smid hem als representant van de radicalen in het district Winschoten beschouwde. Er waren allerlei mensen die zich van het etiket radicaal bedienden en er een eigen invulling aan gaven. Radicalisme betekent bij Tijdens: gelijk zijn aan de Deutschkonservative Partei van Bismarck. Dat hij van juli 1892 tot november 1892 lid van de program- en statutencommissie voor de oprichting van de Radicale Bond was, bleek een vergissing. Hij was geen democraat, wat zijn leeftijdsgenoot en leider van de Radicale Bond, Willem Treub (1858-1931), wel was. [74] Treub vond dat ook de socialistische richting in de Kamer vertegenwoordigd moest zijn. Om dit te bewerkstelligen stelde Treub zelfs zijn zetel van het district Schoterland, waarvoor hij gekozen was, ter beschikking. Tijdens walgde van de sociaaldemocraten. Door middel van de Partij van Orde wilde hij de zogenaamde vierde stand aan zich te binden, inkapselen, teneinde, zoals zijn vriend Koning zei, aan de sociaaldemocratie haar macht te ontnemen en om het volk het holle van haar theorieën te doen inzien.

Politie- en economisch bepaalde staat. Geheel in lijn met Bismarck wilde Tijdens van Nederland een politiestaat maken: ‘De partij (…) moest er ook vooral voor zorgen, dat geen enkel strafbaar feit voor politie en justitie bleef verzwegen.[75] Ook streefde hij een economisch bepaalde staat na: ‘De heer Tijdens, lid der Tweede Kamer, meent ook, dat men niet aan staatkunde moet doen in engere zin en vooral niet met verkiezingen zich bezighouden. Alle politiek dunkt hem immoreel en nimmer moet deze partij zich begeven in politieke combinaties.‘[76] Wat hij hiermee bedoelde, werd later opgepakt door zijn schoonzoon Tjark Bontkes met zijn actie voor een nationale economische vereniging. Deze opvatting, uit de koker van de Bund der Landwirte, wordt in hoofdstuk 7 besproken.

Anti-intellectualisme. De knuppel die Tijdens daarna in het politieke hoenderhok van het Oldambt gooide, trof hem als een boemerang. In mei 1893 hield hij in Winschoten een toespraak over ‘de onderwijzer en de politiek’. Hij vond dat de onderwijzer zich in het belang van de gemeenschap buiten de politiek moest houden. [77]Willem Treub was ook aanwezig. Hij was het niet eens met Tijdens. Wat de discussie betreft, ‘de heer Tijdens antwoordt kort, doch wordt gedurig uitgelachen.’[78] Een deel van zijn Oldambster kiezers liet hem publiekelijk vallen. De kiesvereniging Algemeen Belang te Midwolda spreekt over de houding van Tijdens ‘in de laatste tijd, in ’t bijzonder van zijn houding in de vergadering van de Bond van Onderwijzers te Winschoten (…) ten zeerste haar afkeuring uit en is van mening dat de heer Tijdens sedert zijn verkiezing zodanig van zijn oorspronkelijk beginsel is afgeweken, dat hij als eerlijk man verplicht is, zijn mandaat te stellen in handen zijner kiezers.'[79]

Bestuur door ‘praktische mannen’. De volgende Kamerverkiezing in 1894 maakte Tijdens zo woedend, dat hij heel Nederland opriep een plebisciet te houden, in de vorm van een reuzen-petitionnement over de wijziging van de kieswet.[80] ‘Toe, laat Winschoten de stoot geven! Dat het de fout herstelle, die het Dinsdag heeft begaan door in plaats van met 2500 [van de 3000] stemmen mij met nog geen 1000 naar 't Binnenhof te sturen.’ Hij vervolgde: ‘Roep gij daartoe de voorstanders in een der grootste lokalen bijeen. Ik twijfel niet, of we zullen dra die weifelaars in tweede of eerste kamer met een miljoen voorstanders kunnen bestoken en door gelijk aantal de kloeke regentes steunen in haar echt constitutionele zin. Meer dan ooit is dan nodig, dat beide machten [Regentes en Eerste Kamer] weten, hoe het Nederlandse volk de beslissing wenst. [81]

Het is autocraten, links of rechts, eigen te beweren, dat zij weten wat het volk wil. De rol die Tijdens aan de regentes koningin Emma toebedeelt, maakt duidelijk dat hij net als Bismarck c.s. monarchistisch was. Het reuzen-petitionnement bleef uit. Ook de kieswet haalde het niet. In 1896 stemde Tijdens tegen de kieswet van Van Houten, die in 1896 het kiesrecht wel aanzienlijk uitbreidde en de deur naar algemeen kiesrecht openzette. Deze stap bracht toch al meer representatieve democratie via de stembus? Dat was niet de bedoeling van Tijdens. Hij verwachtte van het oorspronkelijke voorstel dat ‘praktische mannen’, dat wil zeggen onafhankelijke personen die niet aan een politieke partij gebonden zijn en niet theoretisch zouden doen, het land zouden gaan besturen. [82]

Nationaal-economisch protectionisme. Burgers in zijn kiesdistrict merkten, dat ze met Tijdens een kat in de zak hadden gekozen. ’Velen zijner kiezers zijn het niet meer met hem eens. De Winschoter Ct., die zich tot tolk der ontevredenen maakt, valt hem hard over velerlei dingen.’ [83] Discussie met hen ging hij uit de weg. In plaats daarvan ging Tijdens op zoek naar nieuwe kiezers. ‘De heer B. L. Tijdens (…) beijvert zich om het protectionisme meer en meer ingang te doen vinden, wat natuurlijk geheel ligt in de lijn, door deze boerenafgevaardigde ter Tweede Kamer gevolgd. Het oordeel der burgerij over hun vertegenwoordiger Tijdens is evenwel reeds lang gevestigd: verpeuteren behoeft hij het niet meer.’[84]

Om zijn thuisbasis weer op peil te brengen koppelde Tijdens zijn Oldambster boeren aan protectionistische industriëlen en zakenlieden. Naar het identieke Duitse voorbeeld van ‘Sammlungspolitik’ onder Bismarck. De koppeling liep gesmeerd. Zijn verbindingsman was Jan Doornbosch (1839-1909), landbouwer en burgemeester van Baflo. Doornbosch was voorzitter van de in 1888 opgerichte Nederlandsche Protectionistische Landbouwvereeniging. De doelstelling van deze vereniging was het verkrijgen van invoerrechten op vreemde graansoorten. [85] De vereniging van Doornbosch was feitelijk de landbouwafdeling van de in 1888 opgerichte Algemene Bond ter bescherming van de nationale fabrieks- en landbouwnijverheid, kortweg Bond voor de Nationale Arbeid genoemd. Naar Duits voorbeeld uit 1876, ook wat de naam betreft, namelijk het ‘Centralverband Deutscher Industrieller zur Förderung und Wahrnehmung nationaler Arbeit.’

Protectionistische agrariërs en grootindustriëlen, ze waren allemaal broeders in Bismarck.[86] H.G.L. (Louis) Regout (1832-1905) uit Maastricht, Eerste Kamerlid en voorman in de Bond voor de Nationale Arbeid verklaarde in 1892: ‘Sedert Duitsland in 1871 de grote overmacht op staatkundig gebied in Europa verkreeg, wilde het zich die ook op industrieel gebied verzekeren, en daartoe voerde graaf Von Bismarck een hoog tarief in. Daardoor werd de nationale arbeid in de volste zin des woords verzekerd; alles wat in Duitsland bewerkt werd, was nodig voor de aanwas der bevolking; men kon niets missen. Dit had ten gevolge, dat Duitsland de eerste macht werd ook op industrieel gebied.’ [87] De Groninger industrieel Jan Evert Scholten (1849-1918) uit Groningen was een van de twee vicevoorzitters van de Bond voor Nationale Arbeid. [88]

Hoe werden de Groninger boeren ingelijfd? In september 1896 werd te Groningen een Boerenbond opgericht, met als voorzitter H. J. Onnes te Beerta en als bestuursleden J. Doornbosch te Baflo, J. Roelofs te Finsterwolde, B. L. Tijdens te Nieuw Beerta en A. A. Lubberts te Nieuw Beerta. ‘De Bond heeft ten doel de belangen van de nationale arbeid te bevorderen, vooral door uitbreiding der Staatsbemoeiing op economisch gebied. [89] De bond werd spoedig omgedoopt tot Noordelijke Boerenbond, om vervolgens te worden tot ‘Vereeniging ter bevordering van den Nationalen Arbeid’, gevestigd te Utrecht. [90]

Steden versus platteland. De Hildesheimer ideologie dat het platteland lijdt onder de steden, werd niet onder stoelen of banken gestoken. ‘Volgens de voorzitter [Doornbosch] bedoelt deze bond de bevordering der belangen van alle bewoners van het platteland, en is daarom hun parool, bij verkiezingen van volksvertegenwoordigers op te komen voor alle takken van nationalen arbeid en te waken voor overheersing der steden over de dorpen. Voor dit doel hadden zich reeds 440 leden aangegeven en waren in deze provincie [Groningen] een zestiental afdelingen gevormd.’ [91]

De verkiezingsopzet van Tijdens slaagde. ‘De centrale Vereniging tot bevordering van de Nationale Arbeid in het district Winschoten heeft de heer B. L. Tijdens kandidaat gesteld voor het lidmaatschap der Tweede Kamer.’[92] Bij de herstemming won hij nipt. Hij kreeg 50,7% van de stemmen, zijn tegenstander, de sociaaldemocraat Henri Hubert van Kol (1852-1925) 49,3%. ‘Te Groningen was Dinsdag j.l. de graanmarkt iets hoger, ten gevolge waarvan Woensdag de prijs van het brood verhoogd werd met 1/2 cent per kilogram. Een kiezer te Beerta bracht dit laatste in verband met de verkiezing van den heer B. L. Tijdens en riep verontwaardigd uit: Daar heb je 't al: pas is Tiedens kozen of 't brood is duurder.’[93]

Binnenlandse uitbreiding van de landbouw. De naam Tijdens is verbonden aan de kanalisatie van Westerwolde. Tijdens was voorzitter van de in 1892 opgerichte ‘Vereniging ter bevordering van de kanalisatie van Westerwolde’. Zijn belangstelling voor deze kanalisatie was geen toeval. De Oldambster boeren hadden er last van, dat het water van het hoger gelegen Westerwolde naar de Dollard stroomde. De kanalisatie van Westerwolde was gericht op het Oldambt.[94] Al in 1885 had Tijdens het druk met de Oldambster waterstaat. Als afgevaardigde van de afdeling Nieuwe Schans van de Schippersvereniging Schuttevaer stelde hij voor het Zuidoosterrak van de Dollard door te graven. [95] In 1893 bracht hij andere waterstaatkundige plannen ter tafel. ‘De afdeling Nieuw-Beerta van den "Bond van Orde" [Tijdens was afdelingsvoorzitter] heeft een commissie benoemd tot het onderzoeken van een plan tot kanalisering van de Schanskerdijk: over een lengte van een half uur gaans van Drieborg tot Nieuwe-Schans. Voor de behandeling van een ander plan: het graven van een kanaal van de Reiderwolderpolder naar het Winschoterdiep een afstand van ongeveer 3 uur, zijn belangstellenden samengeroepen.’[96]

Ook als politicus had Tijdens alle belang bij de kanalisatie. Werkverschaffing voor werkloze landarbeiders moest hen uit handen van de socialisten houden. Maar zijn streven was ook meer en beter land voor de landbouw te krijgen. [97] Dit blijkt uit de interpellatie van Tijdens in de Tweede Kamer in 1892. [98] Westerwolde, zegt hij, heeft ‘tijdelijk overstroomde gronden, waardoor van intensieve landbouw geen sprake kan zijn. Welnu, door het graven van kanalen, die tevens de waterafvoer regelen, zal men deze dalgronden een ongekende mate van vruchtbaarheid geven. (…) Deze bodem treft men aan (...) op Westerwolde.’ Maar Tijdens stopt hier niet. Hij wil onmiddellijk de gehele Dollard inpolderen en de Zuiderzee droogleggen. Fluitje van een cent, gewoon beginnen, overeenkomstig de zelfoverschatting die Landré al had beschreven. Tijdens: ‘Niets is eenvoudiger dan dat. Men grave sloten in lengte en breedte over de gehele oppervlakte, wat wel is waar tijwerk is, maar toch gemakkelijk te volvoeren ; men scheppe die jaarlijks uit en binnen een 10 jaren is de gehele Dollard met een laag slib bedekt.’[99] Dat er al een Zuiderzeecommissie onder leiding van minister Lely aan het werk was, sprak hem niet aan. ‘Maar waar, zoals hier, de nood dringt, had ik liever gezien, dat de Zuiderzee niet commissoriaal was gemaakt, maar dat men onmiddellijk met het werk was begonnen.’ De in de steden overtollige bevolking zal zich verplaatsen naar die streken waar de grote werken worden uitgevoerd, aldus Tijdens.

Besluiten we dit hoofdstuk met het bijschrift bij de foto van Tijdens, die aan het begin van dit hoofdstuk is weergegeven. De tekst luidt: ‘In het gemoed van de boer sluimert het zelfbewustzijn en de fiere kracht van de waarachtige patriot. Zijn innige verbondenheid met de bodem heeft een gehechtheid daaraan doen ontstaan, die is samengegroeid met zijn eigen leven. Deze gehechtheid te bestendigen en te ontwikkelen is staatsbelang’.[100] Kortom: boer, bloed, bodem, staat.

Hoofdstuk 5

Vrijzinnige boeren in de partijpolitiek

Zonder steden is er geen verheerlijking van platteland en van natuurvolkeren. De ophemeling ervan berust, zo schreef Marie Prinsen in 1934, ‘op eenzelfde menselijke neiging en eenzelfde menselijk verlangen: om door zoete illusie en bekoorlijke fantasie aan de twijfelachtige profijten der realiteit te ontkomen. De Natuur is te allen tijde slechts wat de mens in haar zien wil. Zo zijn ook bossen, weiden en velden, herders en boeren slechts lijdelijk object voor de vormende geest van de kunstenaar, evenals deze op zijn beurt weer min of meer passief de geest van zijn tijd ondergaat.’ [101]

Maar terwijl de mens zelf niet verandert en biologisch nog dezelfde is als in de Oudheid, streeft hij er voortdurend naar het zichzelf in het dagelijks leven steeds gemakkelijker en aangenamer te maken, daarbij creatief voortbouwend op wat voorgangers al met vallen en opstaan hebben bedacht en gemaakt. De ontwikkeling van het wetenschappelijk denken, onderzoek en technische innovaties brachten vanaf het einde van de achttiende eeuw grote veranderingen teweeg. Door de industriële revolutie verloor de binnenlandse landbouw haar eerste plaats als bron van bestaan. In Nederland was er weinig aandacht voor de landbouw, ofschoon 44% van de mannelijke beroepsbevolking in 1849 nog in de landbouw werkte.[102]

De positie van de landadel in Duitsland werd zwakker en de boeren kregen te maken met internationale concurrentie, handels- en industriekapitalisme en de trek van geknechte landarbeiders naar het werk in industrie en steden.[103] Landbouwstaat óf industriestaat, een van beide zou gekozen moeten worden, meenden de Duitsers, en dan vooral de Junker, wier keuze al onwrikbaar vaststond.

De ontwikkeling naar een democratische staatsvorm vlotte er niet. Voorrang had de vorming van de Duitse eenheidsstaat, nationalisme. Het individu is er voor de staat, de staat niet voor het individu. Terwijl de regering in Nederland zich niet met een bepaald deelbelang, met een enkele belangengroep identificeerde en niet partijdig was, was het in Duitsland normaal dat de belangengroep die de staat beheerste, de hele bevolking beheerste. Pas met de vorming van de Bondsrepubliek Duitsland in 1949 kreeg (West) Duitsland een democratisch bestel.

Nederland had een totaal andere geschiedenis. De Franse revolutie veroorzaakte in Nederland, die met de Bataafse Republiek al een eenheid was geworden, staatkundig een politieke terugval: de republiek maakte plaats voor een autoritaire monarchie. Koning Willem I regeerde als alleenheerser. Pas in 1848 werd Nederland een burgerlijke, maar beslist nog geen algemene democratie. Nederland was in de negentiende eeuw een standenmaatschappij met verschillende politieke stromingen onder welgestelden (liberalen, conservatieven, antirevolutionairen). Door het censuskiesrecht maakten de rijkeren, ook de landbouwers onder hen, de dienst uit. De elite regeerde. Zij waren echter nog niet (landelijk) georganiseerd. Er waren alleen lokaal politieke verenigingen (kiesverenigingen), die vooral een rol speelden bij verkiezingen. Die werden tot 1917 in afzonderlijke kiesdistricten gehouden. De eerder genoemde Geertsema was nog een voorbeeld van de elite van liberale of vrijzinnige Groninger herenboeren, die Groningen en de landbouw in het parlement vertegenwoordigden.

In de tweede helft van de negentiende eeuw veranderden de maatschappelijke machtsverhoudingen onder invloed van bepaalde politieke thema's, zoals de confessionele verzuiling, uitbreiding van het kiesrecht en de positie van arbeiders. Rond 1880 ontstonden de eerste politieke partijen. Niet iedereen accepteerde dit. Zo snoerde voorzitter Koning in de eerste vergadering over de Partij van Orde, in februari 1893 in Winschoten, de aanwezige sociaaldemocraten de mond. Daarop stelde de landbouwer Aalderieks Busscher (1865-1956) uit Stadspolder de vraag of het denkbeeld van samenstelling van een Partij van Orde ontstaan was uit vrees of uit humaniteitsgevoel. Busscher hoopte het laatste, maar hij had dit niet in de inleiding van de heer Koning kunnen ontdekken. Hij kon zich niet met de houding van Koning niet verenigen, ‘omdat die z. i. in strijd was met de beginselen van vrijheid en gelijkheid, die ook door de Partij van Orde moeten worden geëerbiedigd.’

Zich opmakend en voorsorterend voor het algemene en vrije kiesrecht dat zeker zou komen, verscheen een groot aantal partijen en lijsten op basis van specifieke belangen en beroepsgroepen aan het politieke firmament. Daaronder ook de kleine boeren, die tussen het laken van de grootgrondbezitters en grote boeren en het servet van de arbeiders zitten.

In Zuid-Nederland ontstond een rooms-katholieke of ‘christelijke’ emancipatiebeweging van kleine boeren. [104] Deze beweging, leidend tot een ‘christelijke’ boerenbond, werd binnen de algemene rooms-katholieke verzuiling ingekapseld. De kleine boeren van antirevolutionaire huize werden binnen hun eigen zuil georganiseerd.

Echter, vrijzinnige of neutrale kleine boeren waren zuilloos en daardoor politiek dakloos. Daarom pleitte Pieter Teunissen (1860-1939), landbouwjournalist van De Courant Nieuws van de Dag, al voor 1900 voor een agrarische partij.[105] Dit leidde in 1911 tot de oprichting van de Nederlandsche Landbouwersbond. Voorzitter van de bond werd G.J. de Bruijn, landbouwer en burgemeester te Vuren. Teunissen werd secretaris en redacteur van De Plattelander. Arend Braat uit Hekelingen was een van de vier overige bestuursleden. Terwijl de provincies Noord- en Zuid-Holland, Zeeland, Utrecht en Gelderland in het bestuur vertegenwoordigd waren, schitterden de gebieden met potentieel verreweg de meeste sympathisanten, namelijk eigenerfde boeren van de zand- en veengebieden in Noord-Nederland, door afwezigheid.

Derk Tonko Barlagen Bron: internet, Album Dallinga de Groot

In 1907 werd de wet op de collectieve arbeidsovereenkomst aangenomen. In het Oldambt werden de machtsverhoudingen in het landbouwbedrijf op de proef gesteld: door middel van werkstakingen. De zogenaamd ‘moderne’ vakbeweging van de arbeiders begon zich, aldus de landbouwer en landbouwhistoricus Nanno Gerhard Addens (1892-1971) uit Bellingwolde, ‘voor het eerst ook in de landbouw te laten gelden en wel in deze provincie, met name in het Oldambt, waar haar optreden tot arbeidsconflicten aanleiding gaf. Aanvankelijk stonden hier in de loonstrijd tegenover de georganiseerde landarbeiders de landbouwers ongeorganiseerd, doch als spoedig won onder hen het gevoelen veld, dat tegenover het gezamenlijk optreden van de arbeiders eveneens een organisatie der werkgevers moest staan, die een noodzakelijk tegenwicht zou kunnen vormen.’[112]

De herenboeren voelden nattigheid. ‘Tot heden waren het overal in het Oldambt de landbouwers, en zij alleen, die de lonen der veldwerkers vaststelden; de arbeiders spraken daarbij zoo goed als niet mee; zij moesten zich tevreden stellen met hetgeen hun werd toegekend, doch nu beginnen ook zij mee te spreken en daarover gaat thans de strijd. Bijna geen enkele landbouwer heeft bezwaar tegen de gevraagde loonsverhoging, doch zij willen de macht in handen houden. De kleine landbouwers, die hun landerijen in niet geringe mate hebben bezwaard of veel land hebben gehuurd, zijn, omdat zij hun „ongelden" op tijd moeten betalen, wel bereid toe te geven aan de eisen der arbeiders. Als hun gewassen gedeeltelijk onder het onkruid verstikken en alzo niet genoeg opleveren, zullen zij hun schulden niet op tijd kunnen betalen en in moeilijkheden geraken. De rijke landbouwers daarentegen hindert het niet, dat zij een jaar weinig van hun landerijen trekken. Zij zijn het, die niet willen weten van toegeven en die toenadering tussen de strijdende partijen tegenhouden.’[113]

Aan werkgeverskant was de hoofdrol weggelegd voor de Hildesheimer Derk Tonko Barlagen (1865-1941), geboren in Nieuwolda, zoon van de herenboer Tonko Harms Barlagen en Eetje de Groot, en nu boerend in de Reiderwolderpolder. Met 225 hectare, waardoor hij in de hoogste Oost-Elbische categorie van Rittergut viel. In de stijl van de Oost-Elbische Junker riep Barlagen bij oprichting van de Oldambster landbouw-werkgeversorganisatie uit, dat de bond ‘voor de arbeiders een schrikbeeld zal zijn.’

Deze organisatie, bestaande uit plaatselijke afdelingen en formeel ‘Bond van Werkgevers in het Landbouwbedrijf’, gevestigd te Winschoten, geheten, was als zodanig de eerste in Nederland. Later werden er in de Veenkoloniën (1916), op het Hoogeland (1917), in het Westerkwartier (1918) en in de Marne (1919) gelijksoortige regionale werkgeversorganisaties opgericht.

De doelstelling was volgens de statuten: ‘zodanige arbeidstoestanden te verkrijgen, dat de landbouwer een regelmatige en onbelemmerde uitoefening van zijn bedrijf, de arbeider een behoorlijk loon gewaarborgd werd.’ Machtshandhaving. Geld genoeg, maar elke cent die ongewild aan een arbeider werd gegeven, werd beschouwd als erosie van de Junkermacht.

Barlagen, hard, grof en direct, werd in 1914 voorzitter van deze bond en bleef dit tot 1930. De Junkermethode. Wie niet horen wil, moet voelen. Wie niet accepteert wat hem of haar wordt aangeboden, de knoet erover. Inschakeling van politie en militairen. Stakers moesten de rechter inschakelen om te voorkomen dat ze door boeren uit hun woning werden gezet.

Een van Barlagens bijnamen was boerentsaar. Voor socialisten was het Russische tsarendom hetzelfde barbaarse en veroverende verschijnsel als de specifiek Pruisische opperheerschappij in Duitsland, die samenviel met de Pruisische jonkerheerschappij.[114]

Barlagen onderhield nauwe contacten met Junker in Pruisen en schroomde niet hun bijstand in te roepen om landarbeidersstakingen te breken. In 1914 haalden de werkgevers zelfs 300 werklozen uit Berlijn. ‘Meermalen probeerde D.T. Barlagen zelfs paramilitaire knokploegen uit Duitsland te halen. Een van de leiders van de extreem-rechtse Stahlhelm kende hij uit zijn studietijd in Hildesheim.’[115] Volgens Barlagen was er wat het volhouden van de langdurige landarbeidersstaking in 1929 betreft geen vuiltje aan de lucht. Er was voldoende hulp van werkwilligen. ‘Boerenzoons uit alle delen van het land en uit Duitsland, Friese landarbeiders en studenten uit Hildesheim, Hannover en Göttingen.’[116]

De ideologische retoriek van Barlagen verschilde niet van die van de Bund der Landwirte. Terwijl er economisch voor de Oost-Elbische Junker geen enkel probleem was, bleven ze niet klagen, maar schreeuwen, dat ze aan de rand van de afgrond stonden. Wat niet waar was, maar wat ze zo vaak en luid herhaalden, dat ze grof verdienden aan onterecht genomen overheidsmaatregelen.

Barlagen deed niet anders. ‘En toch klagen de georganiseerde boeren steeds, dat de resultaten van het bedrijf de gevraagde lonen niet gedogen. 't Zal uitlopen op 'n bankroet voor de landbouwer en op werkloosheid voor de arbeider! Zo niet direct, dan toch in de toekomst. De grootgrondbezitter D. T. Barlagen, te Reiderwolderpolder, voorzitter van den Oldambtster Werkgeversbond, waarschuwt dan ook op alle conferenties voor die toekomst. Nu geen hoge lonen, want zie je, straks komt de economische inzinking! Met 't oog daarop moet de landarbeider zich nu al meer dan ooit tevoren ‘bekrimpen’, opdat de boer ’binnen’ is, als die depressie komt!’ Ja, zegt de journalist, de heren menen het wel goed. Reeds meermalen is in dit blad met feiten en cijfers aangetoond, dat het landbouwbedrijf in de laatste jaren grote winsten heeft afgeworpen.[117]

Barlagen genoot van de machtsstrijd met de vakbonden en zijn weinig fijnzinnige bejegening van zijn opponent van de Landarbeidersbond, Jan Hilgenga. Essentieel voor hem was zijn machtspositie onder de boeren, tenminste in Groningen. Hij was de Napoleon van de laagste uurlonen voor landarbeiders en arbeiders in de strokarton- en aardappelmeelfabrieken. Zijn ware moment van glorie kwam in 1921.

De Groninger Maatschappij van Landbouw (GML) heeft de vraag gesteld: Beantwoorden de thans bestaande werkgeversorganisaties op landbouwgebied aan het doel, waarvoor zij zijn opgericht? Moet er iets aan veranderen? Een commissie van drie uit de afdeling Beerta van de GML brengt advies uit. De drie zijn Barlagen, de herenboer en gedeputeerde Fekko Ebel Hajo Ebels (1878-1951) en de herenboer en geleerde dr. Jan Gerhardus Oortwijn Botjes (1878-1964).

Barlagen wil geen verandering, behalve het sterkste mandaat van de herenboeren. Met Ebels en Oortwijn Botjes is hij graag van mening dat het lidmaatschap van de werkgeversorganisatie verplicht moet zijn. Maar ze botsen bij de vraag: zou je bij de onderhandelingen met de vakbonden niet moeten uitgaan van de werkelijke bedrijfsresultaten? Ebels en Oortwijn Botjes vinden dat het loonpeil in een goede verhouding moet staan tot de bedrijfsuitkomsten en dat die openbaar moeten zijn. Barlagen wijst deze koppeling af. Het loonpeil moet in goede verhouding staan tot de prijzen der levensbehoeften in het algemeen, zodat aan de werknemer zo mogelijk een behoorlijk bestaan gewaarborgd kan worden. Alleen in kleine kring kunnen zo nodig officiële boekhoudingen worden gebezigd, aldus formuleert Barlagen zijn onwil, maar met bedrijfsuitkomsten moet je niet te veel rekening houden. Barlagen wil ook geen bemiddelaar bij arbeidsconflicten, Ebels en Oortwijn Botjes wel. Wat Ebels en Oortwijn Botjes, twee vooraanstaande figuren in de GML, ook betogen, het minderheidsstandpunt van Barlagen wordt in de GML-vergadering met grote meerderheid van stemmen aangenomen.[118]

Derk Tonko Barlagen

1929

Bron:. Piet Hoekman e.a., Een eeuw socialisme en arbeidersbeweging in Groningen 1885-1985, blz.180.

Barlagen had geld noch moeite gespaard om de beruchte landarbeidersstaking van 1929 in het Oldambt te winnen. Daarna trad hij in 1930 af. Zijn opvolger is zijn secondant Berend Menso Takens (1886-1982) uit Meeden. De landarbeiders in het Oldambt incasseren dan de loonsverhoging, die ze het jaar ervoor niet hadden gekregen en lopen hun loonachterstand eindelijk in. De jaren van de grote economische crisis zijn begonnen. De depressie kwam en de herenboer klaagt alsof hij niet ‘binnen’ is. Hij wil overheidssteun en de arbeider moet zoveel mogelijk bekrimpen. De zich nog voordoende loonconflicten nemen niet weg, dat de bestuurders van zowel boeren- als landarbeidersorganisaties steeds meer gaan samenwerken. De herenboeren kregen de politieke steun van de arbeiders voor hun landbouwcrisismaatregelen en als beloning werden de loonsverlagingen beperkt gehouden. In 1933 kwam het Crisisorganisatiebesluit tot stand, waardoor via een arbitrageregeling de cao’s werden geharmoniseerd en kleinere landbouwers-werkgevers de herenboeren moesten volgen.

Takens en Jan Hilgenga (1883-1968), broodbakkerszoon uit Midwolda, vanaf 1916 districtsbestuurder van de Nederlandse Landarbeidersbond, overlegden zoveel mogelijk. Ze bleven overleggen nadat ze door Duitse bezetter waren ‘gelijkgeschakeld’. Hilgenga was in 1938 opgeklommen tot voorzitter van de Landarbeidersbond. Van de 35000 leden van zijn NVV-bond ging in 1942 zeventig procent mee over naar het Nederlands Arbeidsfront van de NSB.[119] Takens was tijdens de bezetting voorzitter van de Landelijke bond van werkgevers in het landbouwbedrijf.

Hilgenga kon niet bij de begrafenis van Barlagen in 1941 in Finsterwolde zijn. Hij stuurde zijn medebestuurder J. Pietersen uit Groningen. Hilgenga schreef in zijn bondsblad: ‘De eerlijke tegenstander zullen wij in de heer Barlagen blijven eren en waarderen.’[120] Hij zal er ‘eenduidig’ mee hebben bedoeld. Hilgenga had vanaf 1913 direct met Barlagen te maken gehad en zich feitelijk steeds naar ‘zijne majesteit van de Reiderwolderpolder’ gevoegd.

Tjark E. Bontkes, oprit Benvenuto, Bellingwolde, ca. 1918.

Bontkes zat op de hbs in Winschoten, maar behaalde zijn hbs-diploma vermoedelijk in Groningen. Hij volgde de opleiding aan de Landwirtschaftschule in Hildesheim. Deze ‘germano-manische’ herenboer trok de consequentie uit de Junker-ideologie tot in het nationaalsocialisme toe door. Zijn permanente streven was Nederland op Pruisische leest te schoeien. Wat hem bezielde, maakte hij ruimschoots bekend, minder in gesproken woord dan in geschrift en op een wat abstract niveau.

Bontkes 1941 Bron: NIOD

Boelo Tijdens gaf zijn inspiratiebron prijs via een schilderij van Bismarck. Bontkes doet dit anders, namelijk in een lange voetnoot, waarin hij verwijst naar de politieke strijdorganisatie van de Junker, de “Bund der Landwirte”. [124] Deze bond van agrariërs ontstond in 1893 als een reactie op Leo von Caprivi, de in 1890 aangestelde opvolger van Bismarck als rijkskanselier en minister-president van Pruisen. Want de militair en liberaal Caprivi (1831-1899) had niets op met de Oost-Elbische Junker, die zich daarop tegen hem organiseerden om een strijd ‘op leven en dood’ aan te gaan. Dat Caprivi in 1894 het veld moest ruimen, gaf de bond energie om nog harder te gaan schreeuwen.

Het dagelijks bestuur van de Bund der Landwirte, rond 1900; links Diederich Hahn, midden Conrad von Wangenheim, rechts Gustav Roesicke.

De ideoloog en organisator van deze bond was zijn directeur Diederich Hahn (1859-1918).[125] De Junker-ideologie is in 1903 volledig ontwikkeld.[126] De Bund is er alleen voor alle boeren die ‘mensen van de Germaanse stam’ zijn. [127] Joden, die de Bund koppelt aan liberalisme, vrijzinnigheid en (geld)kapitalisme, zijn vijanden.[128] De organisatorische inrichting van de Bund loopt vooruit op de Reichsnährstand van Darré.[129] De Bund was een militair gestructureerde massaorganisatie met in 1911 328.000 leden. [130] Zijn propagandistische en demagogische methoden zijn directe voorlopers van die van de nazi’s.[131]

Over de ‘boerenbondsdag’ van de Bund der Landwirte in 1914 berichtte het Alg. Handelsblad onder meer: ‘Diederich Hahn, de directeur van den Boerenbond, moet het jaarverslag uitbrengen, maar vooraf gaat ook hij tekeer tegen de sociaaldemocraten, voor wier plezier de sociale politiek in 't leven is geroepen, die zo ontzettend veel geld kost; en dan heeft de regering de goede grondstellingen om geld te krijgen, door Bismarck en Miquel opgesteld, verlaten, en werkt in de richting van de socialistische theorieën. De sociaaldemocraten behoeven niet op de barricade te gaan om de heerschappij te krijgen; zij onteigenen eenvoudig de bezitters, zegt Diederich Hahn. En verder polemiseert hij met iedereen - die niet aanwezig is en dus niet antwoorden kan. Met de rijkskanselier, met de nationaal-liberalen en de vrijzinnigen, die hij de raad geeft zich af te scheiden van de „asfalt-democraten" en van „de joden die aan de touwtjes trekken"; en hij herinnert eraan, dat de vrijzinnigen vroeger, in de dagen van Richter, "veel beter waren dan nu. Richter trad op tegen de onhandigheden van de bureaucratie, en in wat hij zei was tenminste verstand. Maar de tegenwoordige vrijzinnigen hebben geen verstand en geen mening. Neen, die vindt men alleen bij de landjonkers.“‘[132]

De voorafschaduwing van het nationaalsocialistische Derde Rijk is in historisch perspectief onmiskenbaar. Over hun politieke opvatting schreef Von Kiesenwetter, in dienst van de Bund der Landwirte, in 1903 met een, achteraf gezien, opmerkelijk voorspellend inzicht: ‘De voornaamste verdienste van de bond ligt daarin, dat hij het agrarische vraagstuk heeft verdiept, deze een ethische basis heeft gegeven, boven het niveau van een bloot belangenvraagstuk heeft uitgetild en heeft uitgebouwd tot een bijzondere wereldbeschouwing. De strijd van deze agrarisch-sociale, bourgeoisie-politieke (‘mittelstandspolitisch’) wereldbeschouwing nu (…) met de kapitalistische wereldbeschouwing van vrijhandel enerzijds en de socialistische anderzijds, deze strijd is het, die het openbare leven van Duitsland in de eerstkomende decennia zal beheersen. En in deze strijd moet natuurlijk (‘naturgemäß’) de Bund der Landwirte de leiding op zich nemen. Dat is zijn taak voor de toekomst, daarin ligt zijn bestaansrecht, tot de eindoverwinning bevochten is.’ [133]

Zich hierop baserend legde Bontkes op 1 juni 1917 in zijn nieuwe villa Benvenuto in Bellingwolde de laatste hand aan zijn artikel ‘Landbouworganisatie’, dat hij naar dagbladen in het hele land stuurde. (Voor de tekst: zie bijlage 1) Er moet een organisatie komen van allen die belang stellen in de bodemcultuur, aldus Bontkes. [134] Er moet een nationale economische vereniging komen om ‘volk en regering de waarde van land-, tuin- en bosbouw voor ons volksleven ten volle te doen beseffen.’[135] Bontkes gaf ongegeneerd en onophoudelijk alle Nederlandse politici, boerenpartijen en boerenorganisaties ervan langs, omdat ze volgens hem verkeerd bezig waren. ‘Door politiek is nooit een staat groot geworden, wel ondanks politiek.’[136] Wel door een sterke man, door autoritair bestuur, met het belang van de boeren in het vaandel, zoals in Pruisen.

Ruim een maand eerder had Bontkes in een ingezonden stuk ‘Te Wapen’ zijn adhesie betuigd aan de in december 1916 opgerichte Vereeniging voor Landkolonisatie, die onafhankelijk van staatkundige of godsdienstige partijen zich ten doel stelt: de vermeerdering der volkswelvaart door landkolonisatie ten behoeve van land- en tuinbouw tot verhoging van de productiviteit van onze bodem, tevens daardoor landverhuizing en de trek naar steden tegengaande’.

1918

‘Mijnheer Tjark’ rekende zichzelf tot de culturele elite van Nederland, die zich in 1922 bij de Tweede Kamer verkiezingen manifesteerde in de Onafhankelijke Partij (Comité voor de Verkiezing van Onafhankelijke Kamerleden of Comité Van Beresteyn). Deze onafhankelijken waren reactionair, keerden zich tegen het stelsel van politieke partijen en achtten zichzelf de aangewezen personen om het volk cultureel te verheffen.[145] Bontkes was in 1923 lid van hun vervolgcomité Cultureel-Onafhankelijken.[146] Vol overtuiging schreef hij: ‘Democratie was steeds symptoom van stedelijke culturen, die ten ondergang neigen, landelijke culturen brachten meer aristocratische leidíng (d.i. leiding van de besten)’.[147] Dit staaltje cultuurconservatisme staat in de brochure Landelijke Cultuur, een bundel met eerder gepubliceerde artikelen.[148]

Op de omslag en op het titelblad staat in een lang citaat van Peter Rosegger: ‘Ik wil (…) zeggen dat de boerenhofstee een kleine staat en de staat een grote boerderij is.’ [149] Dit is gelijk aan de ‘gesamtwirtschaftliche Konzeption’, het algehele economische concept van Diederich Hahn. Hahn vat Duitsland op als een reusachtige boerenplaats, ‘gewaltiges Gehöft’, waarop dezelfde wetten van toepassing zijn die gelden voor het groeien en bloeien van een gewone boerderij. De boer was vroeger zelfverzorgend en verhoudingsgewijs onafhankelijk, en zo vereist ook een natie economische onafhankelijkheid, moet ze wat de voedingsmiddelen betreft autarkisch zijn en voor industrie en ambacht zo min mogelijk afhankelijk van buitenlandse grondstoffen. Is dat gerealiseerd, dan kan de staat als wereldmacht politiek bedrijven. [150]

‘Jan Smids hoeve’, opschrift boven de deur,

Turfweg 22, Blijham

Deze vernoeming is in 1905 notarieel vastgelegd.

Foto Marten Fokkens 15-07-2018

Jan Smid werd geen boer, omdat het boerenwerk lichamelijk te zwaar voor hem was. Een herenboer uit Nieuw-Beerta, die een oom van Bontkes’ vrouw was, betaalde zijn opleiding tot onderwijzer in Groningen. Dezelfde herenboer had waarschijnlijk Smids vader geld geleend om de boerderij in Blijham te kopen.[166] Na voor de klas te hebben gestaan, eerst ook enkele jaren in Blijham, behaalde Smid de lagere akte landbouwkunde en de middelbare akte economie. Hij trouwt in 1896 met Aaltje Mulder (1861-1928) uit Oude Pekela. Van muloleraar in Hengelo maakte Smid, die moeite had met zijn taak als onderwijzer, in 1898 de overstap naar ambtenaar bij de Nederlandsche Heidemaatschappij. Met de directeur van de Heidemaatschappij, Hermanus Johannes Lovink (1866-1938), deed hij onderzoek naar ontginningsmogelijkheden in Drenthe, waaronder het Zeyerveld. De Heidemaatschappij kreeg een bruggenhoofd in Den Haag, toen Lovink in 1901 directeur-generaal van de Landbouw werd. Smid volgde hem twee jaar later naar dit departement in de Hofstad en ging in Voorburg wonen. Hij werkte tot 1923 als hoofdambtenaar op het ministerie van Landbouw in Den Haag. In 1897 had Smid met zijn zuster Ebeltje de boerderij in Blijham geërfd . Deze na een brand in 1905 herbouwde boerderij draagt het opschrift ‘Jan Smid’s hoeve’.[167]

Smid is verknocht aan zijn Beerster en Blijhamster jeugdherinneringen. Wat hij later ook bestudeert en welke kritiek hij ook krijgt, hij wordt er, zoals hij zegt, alleen maar door bevestigd in de juistheid van de inzichten, die hij als jongeling had gekregen.[168] Hij verkondigt later graag dat zijn opvattingen niet uit het buitenland kwamen en dat hij ze zelf bedacht had.[169] Maar dan wel in het milieu van zijn ouders, die deelden in het egalitair besef tussen de Oost-Groninger herenboeren, de kleinere boeren en de grootknechten of ‘gezeten landarbeiderstand’, zoals door Knottnerus aangeduid. [170] Een instelling, die vanaf 1871 van over de grens kwam, van de Hildesheimers.

Smid was dan ook even antisocialistisch als Barlagen en Tijdens. Hij publiceerde vooral in vakbladen en was matig actief in de conservatieve Liberale Staatspartij. Misschien juist doordat hij geen opzwepende redenaar was, werd hij als spreker op latere leeftijd onvoorstelbaar populair onder de boeren.

Bontkes en Smid kenden elkaar al uit de jaren 1910. Ze lagen elkaar niet. De jongere Bontkes voelde zich als denker verheven boven Smid, die niet begreep waar Bontkes heen wilde. Hun onderlinge spanning zou oninteressant zijn gebleven, ware het niet dat ze in aanloop naar de oprichting van L&M met elkaar te maken kregen. Hoe ging dat in zijn werk? De beurskrach van 1929, de tijd van de grote wereldcrisis was begonnen. Slechte tijden voor bijna iedereen.

De zandboeren hadden niets aan de Tarwewet, waarmee kleiboeren werden geholpen. Op zand groeit geen tarwe, maar rogge. Op 9 juni 1931 werd in hotel Schober in Vlagtwedde een crisisvergadering belegd onder leiding van Reint van Hateren (1883-1973) uit Weite (Vlagtwedde). Bontkes was ook aanwezig. De Westerwolder boeren kwamen uit de gemeenten Vlagtwedde, Onstwedde, Bellingwolde en Wedde. Ze richtten de Crisisorganisatie Westerwolde op om krachtiger aandrang uit te oefenen op de regering, zodat ook de zandboeren zouden worden gesteund. Verder dan een verklaring in deze geest kwam het niet.[171] Bij de Crisisorganisatie Westerwolde sloten zich zeven- tot achthonderd boeren aan.

De landbouwkundig ingenieur Muntinga meende in 1945: ‘Al begreep men, dat er iets moest gebeuren, minder duidelijk zag men echter, wat er gebeuren moest, en hoe de zaak aan te vatten. Waarschijnlijk zou de beweging dan ook weer zijn doodgelopen, indien niet enkele maanden later (Dec. ‘31) te Assen een grote vergadering van Drentse boeren was gehouden.’ [172]

Waar Muntinga op wijst, was ook Landré al opgevallen. Hij constateerde ‘dat men in Holland dergelijke zaken in petit comité samenstelt en dan later leden aanwerft, terwijl men hier andersom te werk gaat: eerst een tal van leden bijeenroept en dan gaat constitueren, waardoor eindeloze, vruchteloze en verwarde discussies worden opgewekt en aangemoedigd, waarbij ieder zijn duit in het zakje wil werpen en bij slot van rekening onzekerheid en stelselloosheid worden bewerkt.’[173] Hoe zou dit verklaard kunnen worden? Misschien door een cultureel-historisch tekort aan bestuurlijke ervaring boven het dorpsniveau? Want in tegenstelling tot de Drentse eigenerfde boeren, die altijd actieve bestuurders in de eigen provincie zijn geweest, waren hun collega’s van Westerwolde steeds door en vanuit de stad Groningen bestuurd.[174]

Reint van Hateren was net als zijn broer Hendrik van Hateren uit Wedde actief in de Plattelandersbond van Braat. De kleine eigenerfde zand- en veenboeren van Groningen en Drenthe stemden op Braat. De Plattelandersbond was het sterkst in Drenthe, waar het aandeel van vrijzinnige en activistische kleine boeren in de bevolking het grootst was. In de Drentse gemeenten Vries (46,2 %), Rolde (40,8 %), Ruinen (30,9 %) en Anloo (30,5 %).[175] Toen het de boeren slechter ging, had Braat geen antwoord en verloor hij het vertrouwen van zijn electoraat.

In dit vacuüm trok Bontkes in maart 1931 strategisch het initiatief naar zich toe. Zijn strategie was er altijd op gericht geweest een nieuwe, autoritaire beweging op poten zetten, die het bestaande stelsel van politieke partijen en beroepsverenigingen moest overwoekeren en verstikken. Hij stelde de oprichting van een landelijk alternatief voor. Sprak nu niet meer, zoals ruim tien jaar eerder, van een ‘nationale economische vereniging’, maar over een ‘algemeen maatschappelijke landbond, welke als een landelijke welvaartsbond zijn intrede doet’. Hij bepleitte een actieve, georganiseerde macht zoals de Duitse Rijkslandbond. (zie Bijlage 2) [176] Met dit doel voor ogen maande hij Herman Derk Louwes (1893-1960), herenboer uit Vierhuizen, voorzitter van de Groninger Maatschappij voor Landbouw (GML) en lid van de Liberale Staatspartij De Vrijheidsbond openlijk zijn voorstel ter hand te nemen. [177] Louwes reageerde meteen afwijzend.

Bontkes’ strategie sloeg wel aan bij jonge, activistische Drentse boeren. Geert Dieters (1902-1980) en Harm Jan Hamming (1898-1973) uit Annerveen waren, zo schreven ze, ‘vanaf oktober 1931 bezig om te komen tot oprichting van een Nationale Boerenpartij of Agrarische partij. Om hiertoe te komen werd 5 november 1931 een vergadering met enkele belangstellenden gehouden in 't Hotel „Het Wapen van Drenthe" te Assen, waar werd besloten voorlopig onze voelhorens eens uit te steken bij vooraanstaande personen op landbouwgebied en intussen in stilte propaganda te maken voor het schone doel om alle landbouwers en mensen, nauw bij den landbouw betrokken, samen te brengen onder een politieke Boerenpartij.’ [178] Alle boeren zonder onderscheid van politieke en godsdienstige beginselen zouden eraan moeten meewerken.

Ze probeerden Jan Smid in te schakelen, maar die had er geen zin in, vond zich te oud en te weinig strijdlustig. Smid was even oud als Derk Tonko Barlagen, die in 1930 was gestopt als voorzitter van de landbouwwerkgevers. Wel gaf hij gevolg aan hun uitnodiging om te spreken tijdens de vergadering van 23 december 1931 in Assen. De toeloop van belangstellende boeren was toen zo groot, dat ze over twee locaties moesten worden verdeeld. Bontkes sprak in het Concerthuis, Smid in Bellevue. Het verhaal van deze Oost-Groningers klonk de Drenten als een koninklijke kerstboodschap in de oren. En Smid leefde op. Zijn gevoel van eigenwaarde had door de late aandacht en bijval een geweldige oppepper gekregen. De strateeg Bontkes die het als de maatschappelijke taak van de landbouw zag de maatschappij te verjongen, bezorgde Smid op zijn oude dag een lange tweede jeugd. [179]

Smids kern: ‘Aan elke sociale actie ten grondslag moet liggen een juist inzicht in den bouw der maatschappij en dit juiste inzicht moeilijk is te verkrijgen zonder uit te gaan van het fundament der maatschappij: de landbouw.’[180] Bovendien beziet hij de sociale en economische vraagstukken in het licht van de moraal. Smid beschouwt de parlementaire democratie met algemeen kiesrecht als ‘een democratie van lagere orde’, een democratie met een nep-parlement. Alleen ‘een democratie van een hogere orde’ zou het land kunnen redden. De kijk op de samenleving moet helemaal anders, is zijn autoritaire lokroep van politiek schoonschip maken.

‘Terwijl men thans bezig is de stedelijke, proletarische mentaliteit te verbreiden op het land, moet juist het omgekeerde plaats hebben. De democratie moet haar steun zoeken in de geestesgesteldheid van de enigszins gezeten landarbeidersstand en kleine boerenstand, zoals men deze in de meeste streken nog aantreft, en deze mentaliteit brengen naar de stad.’[181] Met stad bedoelde Smid de hele niet-landbouwende bevolking. ‘Het economisch denken moet weer in aanraking worden gebracht met de natuur en met de bodem evenals in de tweede helft der 18e eeuw.’[182]

Waarom juist deze periode? Omdat die voortleefde als de ‘zilveren eeuw’ van de boeren. De Republiek der Zeven verenigde Provinciën. Nederland als eenheidsstaat bestond nog niet. Er was nog genoeg woeste grond voor iedereen die wilde boeren en eigenerfde boeren namen direct of indirect deel aan het overheidsbestuur. [183] Nog geen Franse revolutie met de leuze vrijheid, gelijkheid en broederschap, nog geen industriële revolutie, nog geen groei van de steden en nog geen arbeidersproletariaat. Volgens Smid was er toen absoluut vrije concurrentie; wat niet waar is.[184]

Een criticus vatte Smids zienswijze samen als ‘terug naar de natuur’, naar de jungle waar het recht van de sterkste geldt. Smid gaf hem gelijk. [186] Later, in 1933, noemden sociaaldemocraten Smids zienswijze fascistisch.[187] Smids reactie hierop lijkt een woordspelletje, maar is dit beslist niet. Dat de ‘ontreddering en verwildering, waartoe onder sociaaldemocratische leiding de democratie voerde, tenslotte (zou moeten) uitlopen op fascistische dictatuur’, vond Smid helemaal geen probleem.[188] In zijn ogen is fascisme democratischer dan het bestaande parlementaire stelsel, want in het laatste doen proletariërs mee en zullen de boeren ‘verproletariseerd’ worden, omdat alle grond staatseigendom wordt en het privébezit verdwijnt. Democratie, volksheerschappij, betreft alleen het ‘volk’. Volk volgens de definitie van de fascisten. In een land van boeren en beambten bestaan geen proletariërs. Smids zienswijze spoort met die van de radicaal-conservatieve Oswald Spengler.[189]

De toekomstdroom die Smid voorschotelde, was zijn Westerwoldse arcadia van de 18e eeuw. Hoe zou dit in Nederland gerealiseerd kunnen worden? Bontkes had steeds het Duitse voorbeeld voor ogen gestaan. Smid feitelijk ook, maar zonder praktische consequenties van politieke aard te trekken. Hij bleef Smid tarten, ook toen ze, zoals we in het volgende hoofdstuk zullen zien, erin slaagden zowel de grote als de kleine eigenerfde boeren te verenigen in de Nationale Bond Landbouw en Maatschappij (L&M).

Hoofdstuk 9

Naar het nationaalsocialisme, zonder pachtboeren

Vlak na de oprichting van de Drentse Boerenbond werd de Crisisorganisatie Westerwolde begin 1932 uitgebouwd tot de Groninger Boerenbond.[190] Volgens Bontkes had niet iedereen begrepen wat Smid had gezegd. Hij verduidelijkte: ‘De bedoeling is als het ware het gehele Nederlandse volk te mobiliseren om de landbouw te redden.’ Een verslaggever stelde vast, dat Smid en Bontkes in hun bedoelingen in wezen overeenstemden.[191] Voorzitter van de Groninger Boerenbond werd een herenboer, Albert van Bruggen (1873-1956) uit Warffum. Reint van Hateren uit Vlagtwedde had – geen herenboer zijnde - geen tijd voor deze functie.

 Albert van Bruggen

Er werden in Nederland drie provinciale en twee regionale boerenbonden opgericht. Ze verenigden zich in 1933 in de Nationale Bond ‘Landbouw en Maatschappij’ (L&M). In deze naam wordt uitgedrukt dat de landbouw het fundament van de maatschappij is. Haar orgaan was het blad Landbouw en Maatschappij, dat later het Agrarisch Nieuwsblad werd, uitgegeven door de Agrarische Pers in Meppel. De naam van de bond duidt zijn credo aan: de landbouw verjongt steeds de maatschappij. Van grote betekenis werden ook de jeugdorganisatie van L&M, radicalere jeugdclubs (leeftijd 18-35 jaar), met hun Agrarisch Jeugdblad.

De bonden organiseerden zich, zoals Bontkes had aangegeven, weliswaar ‘hoger op’, op landelijk niveau, maar categoraal. Zijn aanhang zat niet lang niet overal, maar bleef hoofdzakelijk beperkt tot Drenthe, de Groninger Veenkoloniën, Westerwolde, Westerkwartier, Friese Wouden en plaatselijk in Zeeland, Gelderland en Overijssel. Anders dan Dieters en Hamming aanvankelijk hadden bedoeld. [192] Hun plan, een Nationale Boerenbond als landelijke politieke partij, was niet gelukt. Maar ze werden gered door Mussert met zijn Nationaal Socialistische Beweging (NSB), want die nam de belangrijkste punten van L&M, opgesteld door Smid, over in het programma van de NSB. Zowel Bontkes als Smid spraken met Mussert.

Bontkes, die nooit een misverstand over zijn bedoelingen had laten bestaan, werd lid van de NSB. Smid niet. Bontkes nam hem onder vuur: ‘Op de eerste vergadering ter oprichting der boerenbonden heb ik gewaarschuwd geen belangenactie op touw te zetten, maar een volksbeweging te ontketenen. Ik klopte aan dovemansdeur. Maar de volksbeweging, waarvan de tijd zwanger was, is er gekomen, haar leider heet Mussert, niet Smid en weer verzuimden de boeren het ogenblik. Hun zending was het, een politieke volksbeweging te dragen. De tijd voor een onpolitieke neutrale boerenbeweging is reeds lang voorbij; de nieuwe tijd wil geen klassengroepering, maar roept de boer vooraan in de volksbeweging.’[193]

Boeren onder de vlag van Mussert. ‘De leider van de nationaalsocialistische beweging in Nederland, Mussert, werd eind 1933 in Veendam ‘toegejuicht door mensen, voortgekomen uit conservatieve kringen, waarin men altijd de scherpste wapens heeft gesmeed tegen sociale maatregelen en voorzieningen. Ik heb er mensen in grote autobussen zien arriveren uit Westerwolde, bekend om hun reactionaire leuzen en drijfveren,’ aldus de Veendamse SDAP-wethouder Frans Spiekman (1879-1961). [194] Herenboeren reisden niet per bus.

Op dinsdag 16 juli 1935 golfden meer bezoekers door de straten van Assen dan anderhalve week eerder bij de TT-motorraces. Op de landdag van L&M genoten twintigduizend boeren en boerinnen van een groots opgezette, oud-Germaans folkloristische openluchtspel met vijfhonderd spelers. Ze kwamen vooral voor Jan Smid. Hij had hoop gegeven aan de kleine zand- en veenboeren, die met genoegen zagen dat de herenboeren dezelfde agrarische idylle omarmden. Tussen hen heerste nu eenzelfde soort egalitair besef als in de tweede helft van de negentiende eeuw in het Oldambt had bestaan tussen herenboeren en grootknechten.

Rechts Jan Smid in 1935. Links E.Z. Oldenbanning, voorzitter van L&M en

rechts achter Jac. ter Haar, secretaris en redacteur, de ‘Max Blokzijl van Drenthe’.

Smid had Louwes al eerder overtuigd van zijn idee van boerenprotectie. Ze deelden een nostalgisch, christelijk getint agrarisch jeugdsentiment en werkten nauw samen binnen de Liberale Staatspartij.[199] De landbouwpolitiek van het Duitse nationaalsocialisme sprak Louwes aan.[200] Hij moet kennis hebben genomen van Hitlers protectie van de boerenstand en maakte er geen geheim van dat de boeren in Duitsland beter af waren. [201] Dat dit door de inspanningen van Hitlers oorlogseconomie kwam, bleef buiten beschouwing. In de Tweede Kamer, waarvan Louwes door de expliciete en afgesmeekte steun van L&M lid was geworden, was hij de spreekbuis van Smid.[202] In de Vrijzinnig-Democratisch Bond bevonden zich overigens ook wel boeren die lid van L&M waren.[203]

De leden van L&M konden beïnvloeding vanuit de NSB niet ontlopen, als ze dat al zouden hebben gewild. De NSB gebruikte het adressenbestand van L&M om leden te werven. Tussen L&M en de NSB was het een een-tweetje.[204] ’Het is het Hoofdbestuur [van L&M] bekend, dat onder zijn leden de N.S.B, vele aanhangers telt. Het H. B. was van mening, dat de Boerenbonden qua beweging, hun principiële richtlijnen handhaven, d.w.z. invloed uitoefenen op alle politieke partijen en bewegingen. Het bij de jongste stembusstrijd aan de leden uitgebrachte advies, heeft gezien de gang van zaken tot dusver niet teleurstellend gewerkt. Aan de hand van het tot dusver gevormd oordeel zal bij een volgende verkiezing ook de N.S.B mede aanbevolen kunnen worden.’[205]

De NSB-lijst voor de verkiezingen van de Provinciale Staten in Drenthe werd in 1935 aangevoerd door Geert Dieters. In Groningen door de herenboer en agrarisch fabrikant Hommo ten Have uit Eexta. Anders dan de herenboeren met de Liberale Staatspartij of de Vrijzinnig-Democratische Bond, hadden de vrijzinnige zand- en veenboeren in Drenthe en Groningen gevoelsmatig geen politiek alternatief. Het moet voor hen als leden van L&M een vloeiende overgang van de vroegere Plattelandersbond naar de NSB zijn geweest .

In tegenstelling tot L&M was de NSB niet salonfähig. [206] De NSB was geen vereniging, maar een stichting met een bestuur bestaande uit één persoon, Anton Mussert. Hij was in het begin van de jaren 1920 lid van de Liberale Staatspartij geweest. Smid en anderen wrongen zich jarenlang in allerlei bochten om de band tussen L&M en NSB te ontkennen of te bagatelliseren. Smids uitlatingen waren ronduit bedrieglijk. Hij prefereerde de levens- en wereldbeschouwing die aan de democratie ten grondslag lag boven die van de dictatuur en dit was volgens hem ook het geval was met de leiding van L&M en met het overgrote deel van de leden – ‘ook van hen, die hun stem op de N.S.B. uitbrengen, ja zelfs van hen, die er lid van zijn’.[207] Smids fascistische democratie was volgens hem geen dictatuur.

Hoewel Smid de personificatie van L&M was, was hij er geen lid van en formeel alleen adviseur en redactieleider. Maar hij werkte ten nauwste samen met de voormannen van L&M, van wie naar verluidt eenentwintig van de drieëntwintig bestuurders NSB’ers waren. Er waren openlijke en geheime personele unies. Een harde, op het gedachtengoed van de SS gerichte driehoek vormden Bontkes, zijn huisvriend Meinoud Rost van Tonningen (1894-1945), de beruchte NSB-voorman en concurrent van Mussert, en Geert Dieters. Dieters en Rost van Tonningen zaten voor de NSB in de Tweede Kamer. In de Eerste Kamer klonk het L&M-geluid bij monde van de NSB’er Jacob Maarsingh (1892-1958), herenboer uit Stadskanaal, die tijdens de bezetting de gemachtigde van Mussert in Noord-Nederland zou worden.

L&M was feitelijk een mantelorganisatie van de NSB. Minder van Mussert dan van Rost van Tonningen. Over de relatie NSB-L&M werd zoveel geschreven en gepraat, dat ieder lid van L&M van dit twistpunt op de hoogte was. Dat Hitler net als Bismarck zijn binnenlandse tegenstanders monddood maakte en socialisten en communisten opsloot in concentratiekampen vlak over de grens in het Emsland, was in Noord-Nederland algemeen bekend. Om een voorbeeld te geven, de NSB-kring Anloo besloot al in 1934 een bezoek te brengen aan het concentratiekamp te Johannesburg, dat is het ontvangstcentrum van het Börgermoor, het eerste Emslandlager. [208]

Slotdiner eerste leergang propagandisten Ned. Landstand. 1942 Bron: NIOD

Het Agrarisch Front was de opmaat naar de Nederlandsche Landstand, naar het patroon van de Reichsnährstand (RNST). Voor Bontkes kwam eindelijk uit wat hij in 1917 in Bellingwolde bedoeld had met een ‘nationale economische vereniging’. Deze kreeg vorm in de Nederlandsche Landstand. Bontkes is de tweede van rechts zittend op deze foto van de Landstand. De Landstand zou voor de hele voedselvoorziening gaan zorgen. Het was volgens de trotse boerenleider Roskam de eerste publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie. Iedere boer, tuinder en visser was verplicht lid en kreeg een aanslagbiljet. In werkelijkheid een spookorganisatie.

Bontkes kreeg de onbezoldigde baan van hoofd van de afdeling I, ‘Volk en Bodem’, van de Nederlandsche Landstand. Maar hij gaf er vrij snel de brui aan, omdat hij vond dat hij niet met voldoende respect werd bejegend. ‘As je mie wat moaken, wil ik ook wat wezen’, schreef de Germaanse goeroe uit Finsterwolde aan zijn vriend Meinoud Rost van Tonningen. [228]

In de Nederlandsche Landstand komen we nog twee bekende namen tegen. Klaas Dilling

werd in februari 1943 secretaris van de nieuwe afdeling Bos- en jachtwezen. Een jaar eerder was een Bureau Pacht opgericht, als onderafdeling van de afdeling Recht. Hoofd van dit bureau werd Hendrik van Houten, die de individuele belangenbehartiging zou voortzetten zoals hij bij de BLHP had gedaan. De overstap van de anti-NSB’er Van Houten naar de Landstand riep veel verzet op en veroorzaakte na de bevrijding een scheuring in de heropgerichte BLHP. Deze opsplitsing werd na de dood van Van Houten ongedaan gemaakt.

Feitelijk vond de voedselvoorziening in Nederland tijdens de bezetting echter plaats onder leiding van ir. Stephanus Louwe Louwes (1889-1953), de oudere broer van Herman Derk Louwes. Hij was de directeur-generaal van de Voedselvoorziening, een publiekrechtelijke organisatie van 20.000 mensen. Hij, lid van de Vrijzinnig-Democratische Bond, had zich altijd al verzet tegen de ideeën van L&M en ging strikt zakelijk met de Duitsers om. ‘Sociaal en geestelijk verkeer met de bezetter was uitgesloten’.[229] Zijn jongere broer Herman, die in 2002 als burgemeester van de Nederlandse landbouw werd betiteld, vond daarentegen dat de boeren verplicht waren loyaal met het Duitse gezag samen te werken.[230]

Bontkes zag de bui van Hitlers einde hangen. Hij paste voor de vernedering die hij kon verwachten, namelijk verblijf in het onvermijdelijke interneringskamp en een zware veroordeling. Eind 1944 had hij al zijn toevlucht in Duitsland gezocht. Later vestigde hij zich in Dünebroek - Wijmeer, vlak over de grens bij Bellingwolde. ‘Das alte stürzt, es ändern sich die Zeiten und neues Leben blüht aus den Ruinen‘, citeerde hij Schiller in 1917. De ruïnes van de Tweede Wereldoorlog bezag hij onaangedaan en even volhardend als zijn huisvriendin, de weduwe van Rost van Tonningen.

Dat Hitler de oorlog aan het verliezen was, vervulde Jan Smid begin 1945 met grote zorg. Tegelijk met de opmars van de geallieerden zag hij met iedere dag ‘de verproletarisering van de boerenstand’ dichterbij komen.[231] De apotheose maakte hij niet mee. Hij overleed in februari 1945 in Oude Pekela. Na de bevrijding werden het Agrarisch Front en de Nederlandsche Landstand, en ook het Nederlandsch Arbeidsfront, op de lijst van verboden nationaalsocialistische organisaties geplaatst.

Was de opvatting van protectie van de boerenstand verdwenen? [232] Zeker niet. Juist door de ervaringen ermee tijdens de bezetting, werd het idee van een publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie voor de landbouw levend gehouden in de in 1945 opgerichte Stichting van de Landbouw, onder voorzitterschap van Herman Derk Louwes. Deze zou pas in 1959, een jaar voor zijn overlijden, zijn tot dan toe gekoesterde inzichten publiekelijk als ‘valse romantiek’ betitelen.[233] In 1954 werd de publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie het Landbouwschap opgericht, met dezelfde Louwes als voorzitter.

Verzet tegen het Landbouwschap kwam van de zogenaamde ‘Vrije Boeren’. Zij traden sinds  1946 op als de landelijke vereniging Bedrijfsvrijheid in de Landbouw (BVL). Hun rechts-conservatieve benadering lag in het verlengde van het vooroorlogs verzet van vooral kleine, niet-akkerbouwende boeren tegen bepaalde crisismaatregelen en de bijbehorende overheidscontrole op hun boerenerf. In het parlement manifesteerden zij zich in de jaren zestig in de Boerenpartij van Hendrik Koekoek (1912-1981). [234]

Boerenprotectie was ook de drijfveer van de Groninger en herenboer Sicco Leendert Mansholt (1908-1995), neef van Louwes en de minister van landbouw die door zijn grootvader Derk Roelfs Mansholt (1842-1921) geïnspireerd was.[235] ‘Het groene front beschouwde landbouw als zijn eigen domein en had maar één behoefte: in zijn eigen koninkrijk te heersen, zonder inmenging van anderen.’ [236] Eerst in Nederland en daarna in Europa, toen Mansholt EU-commissaris in Brussel werd.

We slaan de periode van rond 1970 tot 2017 verder over. Nu, in 2018, wordt veertig procent van het EU-budget besteed aan boerenprotectie, onder de noemer van voedselzekerheid. En ook rommelt het weer aan het agrarische front. Volgens ‘het grootste opinieonderzoek ooit onder agrariërs gehouden’ is de agrarische sector dringend aan een andere koers toe.[237]  Het onderzoek onder de titel ‘De staat van de boer’ levert uitspraken op die aan Oost-Groninger Hildeshelmers doen denken, zoals  ‘de boeren en boerinnen zien hun erf omringd door een buitenwereld die hen niet begrijpt. Ze voelen zich in de hoek gezet door politici, media, supermarkten en milieuorganisaties.’ Ook herhaalt zich een sentiment dat we van L&M kennen, namelijk dat de agrariërs zeer kritisch zijn over hun eigen vertegenwoordigers: ‘ze willen een sterke man of vrouw die het voor hen opneemt.’ Hoogleraar Han Wiskerke laat er geen gras over groeien: ‘Nederland is toe aan een nieuwe Sicco Mansholt’. Boer zoekt Sicco: de nostalgie van een boerenstaat in de staat.

Besluit.