Sonet to utwór czternastowersowy, dzielony z reguły na cztery strofy, rymowany według ściśle określonego wzorca. Schemat rymowy odróżnia podstawowe odmiany tego gatunku, sonet włoski, sonet francuski, występujący w kliku wariantach sonet angielski i sonet niemiecki. W sonecie występuje od czterech do siedmiu rymów. Sonet włoski był pisany endecasillabo (jedenastozgłoskowcem). Sonet francuski początkowo komponowany był dziesięciozgłoskowcem, później aleksandrynem (dwunastozgłoskowcem). Sonet angielski i niemiecki najczęściej układano jambicznym pięciostopowcem. Sonet polski początkowo pisano jedenastozgłoskowcem, później wprowadzono trzynastozgłoskowiec. Z rzadka stosowano inne formaty, dziesięciozgłoskowiec i dziewięciozgłoskowiec, a niekiedy ośmiozgłoskowiec. Oto utwór największego mistrza sonetu, pierwszego renesansowego poety włoskiego Francesca Petrarki. To typowy sonet włoski abba abba cde cde.
Voi ch’ascoltate in rime sparse il suono
di quei sospiri ond’io nudriva ’l core
in sul mio primo giovenile errore
quand’era in parte altr’uom da quel ch’i’ sono,
del vario stile in ch’io piango et ragiono
fra le vane speranze e ’l van dolore,
ove sia chi per prova intenda amore,
spero trovar pietà, nonché perdono.
Ma ben veggio or sì come al popol tutto
favola fui gran tempo, onde sovente
di me medesmo meco mi vergogno;
et del mio vaneggiar vergogna è ’l frutto,
e ’l pentersi, e ’l conoscer chiaramente
che quanto piace al mondo è breve sogno.
Sonety pisali w literaturze włoskiej niezliczeni poeci, w tym Dante Alighieri, twórca napisanej tercyną Boskiej komedii. Wspaniałe, głębokie sonety pisał wielki rzeźbiarz renesansowy Michał Anioł Buonarroti. Oryginalne utwory o niecodziennym na tle tradycji sonetu włoskiego rymowaniu układał też znany, tragiczny filozof Giordano Bruno. Sonety pisały również z powodzeniem ówczesne, wykształcone damy. Największą sonecistką włoską była przyjaciółka Michała Anioła Vittoria Colonna. Poeci włoscy tradycyjnie pisali po kilkaset sonetów. Z literatury włoskiej sonet się rozprzestrzenił na wszystkie właściwie literatury europejskie, począwszy od francuskiej.
Znakomitym sonecistą był największy poeta portugalski, Luis Vaz de Camoes, autor eposu oktawą Luzjady (Luzytanie). Z jego twórczości pochodzi Sonet wstępny.
Kiedy dobra fortuna została mi dana,
Uważałem, że wreszcie znajdę pocieszenie,
Ponieważ ukoiła mi moje myślenie
I przez nią droga twórcy była mi przyznana.
Ale miłość w obawie, że nowa, nieznana
Tajemnica pociągnie mnie w inne przestrzenie,
Torturą zaślepiła moje rozumienie,
Bo pragnęła być w pięknych wierszach ukazana.
Wy, którym nakazuje miłość być sługami
Rozmaitych instynktów, rządzących w tym świecie,
A o których w tej książce sobie poczytacie,
Wiedzcie, że prawdziwymi wszystkie są faktami
Opisane uczucia – gdy miłość czujecie
To sami ducha mojej poezji mojej poznacie.
(tłum. Wiktor J. Darasz, 2014)