Тұрмағамбеттің тапқыр сөздері

Ақын Тұрмағамбет бір жиында жастармен жұмбақ айтысып отырады. Жастар арасында Әлия деген қыз:

- Ағай, сізге бір жұмбақ айтуға болмас па екен? – деп сызылады.

- Қарағым, айта отыр, - дейді ақын. Сонда қыз:

- Төбетейім іші толған сөк.

- Таң атқан соң қарасам жоқ. Ол не? –дейді.

- Шешуін таппадым, - дейді ақын әдейі әзілдеп, - мен де саған жұмбақ жасырайын:

- Төбетейімнің ішінде сөк жоқ.

- Мұндай сұрақ болмайды, - деп жастар шу етеді.

- Ал онда жұмбағыңның жауабын айта ғой, - дейді ақын.

- Менікі жұлдыз еді, - дейді қыз.

- Менікі күндіз еді, - дейді ақын.

- Ағай, тағы жұмбақ жасырайық, - дейді қыз.

- Таудан тас домалаттым. Ол не?

- Білмеймін, - дейді ақын жорта. Мен де жұмбақ айтайын.

- Таудан тас домалатқан жоқпын.

- Мұндай жұмбақ болмайды, - деп тағы дау салады.

- Онда сен жұмбағыңның жауабын айта ғой.

- Менікі түйенің құмалағы, - дейді қыз.

- Менікі түйенің жұмалағы, - дейді ақын.

***

Өзін діннің тұтқасымын деп ойлап жүрген бір атақты молда Тұрмағамбетті дінді күтпейді, халыққа шариғатты уағыздайды екен деген діншілердің сөзін естіп, әдейі Тұрмағамбетке келіп:

- Сенің білімің менен де жоғары, содан келіп пәни жалғанның әуесқойы болып барасың. Бұл түріңмен қиямет-қайымның қыл көпірінен өте алмайсың. Шын өмір, кең дүниені о дүниеде көресің. Сол дүниенің қамын ойлау керек, - депті.

Сонда Тұрмағамбет:

- Қыл көпірден сендер-ақ өте беріңдер. Өленнен соң кең дүниеге баратынымыз рас болса, асығатын не бар, бала-шағамды ертіп алып бір жағынан айналып өтермін – депті.

Бұл жерде ақын «Ораза», «Намаз» қатып қалған қағидадай әдет-ғұрып, салт-дәстүрге айналдырып, Алла сыйлаған ақыл-оймен өнер-білім қуу керек екендігінен хабарсыз молданы жеңіл әзілмен келемеждейді.

***

Тұрмағамбет өзінің батылдық, турашыл әділеттілігіне орай, ешкімнің тақ пен бағына, байлығына қарамаған.

Өзін молдасың деп ізіне түскен заң орындары адамдарына:

Жек көрсең бастықтар,

Қожа, молда, діндіні.

Жинап алып жұмсайсың,

Есірік пен жындыны, - деп олардың өзіне сын айтқан.

***

Тұрекең соңына салып қойған НКВД тыңшысы Құрбан деген молда болыпты.

Ол Тұрекеңді өзіне шақырып алып, сыр тартпақ ниетпен небір құйтырқы сұрақтар қойып мазасын алады. Сонда Тұрмағамбет:

Шақырдың мені неге молла Құрбан,

Екенсің ақыл–естен жұрдай болған.

Есек тең бола алмайды тұлпарменен,

Сөзіме мейлі қызар, мейлі сұрлан, - деп үйден шығып кетеді.

Сол тыңшының жалған жаласынан Тұрмағамбет ақынды НКВД тұтқынға алады.

***

Тұрмағамбет ақынның құрдастары Малай, Жүндібай деген кісілер екі ауылға ауылнай болып, біреуінің әйелі ұл, біреуінің әйелі қыз туып, екеуі құйрық–бауыр жеп құда болғанын, соған қуанышқа ортақ болуын сұрай келеді. Алдында Малай сол ауылдың жесір әйелінің бір түйесін зорлықпен алып кеткен екен.

Сонда ақын екеуіне қарап тұрып:

Ботасын алма біреудің,

Өз тайлағың жетеді.

Халыққа етпе зұлымдық,

Түбіңе сенің жетеді.

Жылапта жетім–жесірді,

Өктем үнің өшеді.

Жетім де, білсең жесір де,

Ертең–ақ әлі өседі,-дей жөнеледі.

Мына сөзден зәресі ұшқан екеуі әлгі әйелдің малдарын қайтарып берген екен.

***

Бірде ағайын туыс адамдар бір-бірімен болмашы нәрсеге керісіп, бет жыртысып, ара ағайындыққа Тұрмағамбет ақынды шақырып, не десе де сөзіне тұрайық деп, ақынды әдейі ат жіберіп алдыртады. Сонда ақын барған аулының адамдарын түгел жинап алып, былай деген екен:

Жамандық жақын түгіл жатқа ойлама,

Әуелде өзіңмен бір туысқан соң.

Жатсаң да жардан құлап жаны ашымас,

Көңілі қайтып сенен суысқан соң.

Алдырмай алдарыңнан аң кетпейді,

Топталып, алды артыңнан қуысқан соң.

Болыңдар бір–біріңнің тілегіңде,

Бірлікпен белді бекем буысқан соң.

Сөздерің сөйлейтұғын осы болсын,

Азанда тұрып бет–қол жуысқан соң.

Десеңдер бақыт құсы баяндасын,

Қоңсы үшін құрсақтарың қуыс қалсын.

Міне, осыдан кейін бәрі әңгімені үнсіз тыңдап, бүкіл ауыл адамдары «бәрекелді» деп разы болып, ағайын арасындағы араздық сап тиылыпты.

***

Тұрмағамбет бірде құрдасы Сегізбайдың үйіне келсе, әңгімеден әңгіме шығып, сол ауылда Сәду деген байдың тышқан мұрнын қанатпай, түтін шыққан үйді аңдитынын, соны ұялатын сөз айтыңыз деп Тұрекеңе қолқа салады. Айтқандай ет пісер кезде Сәду бай жетіп келеді.

Сонда ақын:

Сегізбай сойған бесті өгіз,

Арық емес сеп-семіз.

Ұяттан адам өлмейді,

Күнде келіп ет жеңіз, - дейді.

Сол сөзден ұялған Сәду одан кейін шақырмаған жерге бармайтын болған екен.

***

Рахмет деген бай ешкімге үйінен ас бермейді екен. Оның үйіне бір күні ауылнайлар келіп түссе, оларға ол тоқты сойып береді. Ауылнай, болыстар кетісімен Рахметтің бірі–екі жолдасымен Тұрмағамбет келіпті. Әлгі бай ақынға мал сояйын десе малын қимай, соймайын десе ақынның тілінің ащылығынан қорқып, үй сыртына әйелін шақырып алып «Мына жағы түскірге тағы да тоқты соямыз ба?» деп кеңеседі. Әйелі «жаңа ғана тоқты сойдық, күнде екі тоқты сойсаң байғұс – ау нең қалады? Мал өлтіргің келсе ана жүрген құрттай көк лақты сой», - дейді.

Бұл сөзді Тұрмағамбет үйде отырып естиді. Әйелінің кеңесін мақұлдаған ол кешкісін көк лақты бақартып, есіктің алдына көлденең тартып Тұрмағамбетке: «Кәне, қонағым, сізге несіп болған мал екен, бата қылып жіберіңіз», - дейді.

Сонда ақын қолын жайып:

Кеңесіп сойған лақтан,

Көсіле ішкен көже артық.

Тоқты жеген қонақтан,

Бұл қонақтың несі артық,

Семіз болса соя бер,

Арық болса қоя бер,-деген екен.

Сараң бай ұялғаннан тоқты сойған екен. Қазақ салтында сыйлы қонаққа тай сояды, болмаса қой сояды, бірақ лақ соймайды. Соның ішінде бай адамға лақ сойған ұяттың ұяты болған. Сөйтіп, ақын бата арқылы сараң байдың пейілін шебер ашып, өткір әжуалаған.

***

Тұрмағамбет ақынды «Халық жауы» деп қудалап, тергеушілер үйін тінтіп жатса, ақынның әйелі:

- Бұл құдайға не жаздық? – деп қайта-қайта айта берсе керек.

Сонда Тұрмағамбет:

- Сен кемпір не жазатын едің? Балалардың өздері жазып жатыр ,ой, - деп хаттама толтырып жатқан тергеушілерді көрсеткен екен.

***

Тұрмағамбетті «Халық жауы», «Дінді насихаттаушы молда» деп заң орындары тексеріп жатқанда әйелі ақынға тамақ әкеліп береді. Тұрекең мұсылмандық салтпен тағамды «Біссіміллә» деп бастап іше бастайды. Сонда тергеуші «Сен, мұсылмандықты насихаттаушы, не деп отырсың?» деп бас салады. Оған мән бермеген ақын: «Құлақтарың дұрыс естімей ме? Мен тамақ «ыссы ма?» деп жатырмын», - деген екен.

***

1929 жылы Кете Арықбай мен Сарықасқа Бегалы ауылдары құдыққа бола таласып, аяғы төбелеске ұласады. Сонда екі ауылдың адамдары келіп Тұрекеңнен төрелік сұрайды.

Сонда ақын:

Таласпаңдар туыстар,

Суға бола құдыққа.

Бірлік болсын, татулық,

Біріңді бірің ұлықта.

Тілімді алсаң ақын деп,

Күлкімен өтсін өмірің.

Қызықты ғана қызықта,

Малыңды сой осы кешке.

Бір тояйық шыжыққа, - деп өлеңін әзілмен аяқтап, екі ауылдың адамдарын татуластырып жіберген екен.

***

Тұрмағамбетті «халық жауы» деп соттау үшін сот мәжілісін бетінің тыртығы бар сот төрағасы жүргізіп, соңғы сөзді ақынға береді. Сонда ақын:

Бәрекелді сотқа,

Кетіпсің ғой ходка.

Шешең салақ адам-ау,

Бетің күйіп қапты отқа.

Молданікін молдау кес,

Пісіріп жерсің отқа – деп қамықпай жауап берген екен.

***

Тұрмағамбет ақын Республикалық Оқу комиссариатында жұмыс істеп жүріп, Жамбыл, Естай ақынмен бірге М. Қаратаевтың үйінде отырады. Жамбыл Тұрмағамбетке:

- Тұрмағамбет, сені жұрт «шайыр», «ақын», әрі «молда» дейді. Соның қайсысың,, өйткені, халық қанша дәріптегенімен сіз бір мезгілде әрі лапылдаған от, әрі тасқындаған су бола алмайсыз ғой, - дейді.

- Жәке, егер сіз хат танысаңыз, сізді молда деп айтар еді, - деп ақын оның хат танымайтынын жеңіл әзілмен білдірген екен.

***

Екі ағайынды кісі енші аларда түйенің жазысына таласып, күні бойы төбелеседі. Сонда Тұрекең:

Құбылып тұрған қу дүние-ай,

Әлі-ақ бастан өтерсің.

Ажалдан аман қалудың,

Тапқан жоқ ешкім төтесін.

Қазаң жетсе қай күні,

Туған жер, дүние, малыңды

Бәрін тастап кетесің,

Ақырың мұндай болған соң.

Алдамшығы таласып,

Бет жыртысып не етесің,

Шамаң болса шарықта,

Қайырым қыл жетім-ғарыпқа,

Мұратыңа жетесің,

Есі бар ерлер ескерші,

Аз өмірдің ішінде

Сыйласудан басқаға,

Жұмыс деп оны не етесің, - деп тоқта берген екен.

***

Тұрмағамбет ақын Өзбекстанға Бектұрсын деген жолдасымен бірге барса, өзбек жігіттері бірде қағазға сурет салып, онда бір қолымен нан жеп, бір қолымен кіші дәрет алып тұрған Бектұрдың суретін Тұрекеңе көрсетеді. «Білесіз бе, бұл кісі кімге ұқсайды?» - депті. Сонда Тұрекең:

Мынау біздің Бектұр ғой.

Шайнап нанды жеп тұр ғой.

Нан сұраған өзбекке,

Мә, көтенім деп тұр ғой – деген екен.

Мәрганның түсі

Ақын Мәрган деген кісімен түрмеде бірге жатыпты. Бірге жатқан Мәрган көрген түсімді жорыңыз дейді.

- Түсімде қолыма құс қондырып отыр екенмін. Қарасам аяғында сабақ бауы ұзын екен, төменгі жағынан түйін болып түйіліпті, неге жорисыз депті.

Тұрекең:

- Түсіңде құс көрсең, ол сенің қызың шығар. Сабақ бауы ұзын болса, шашы ұзын екен. Түйіні біреу болса, көрер балаң біреу болар, - деп жорыған екен.

Кейін қызынан жалғыз балалы болып, оны жорыған түстен болды деп елге айтып жүріпті.

Аласым бар

Тұрмағамбет 1930 жылдары арасында қасына інісін ертіп Қазалы ауданында тұратын Әлімнің Кішкене аталығында нағашыларына барады. Нағашылары күтіп алып, сыйлап, кетерінде соғымға жылқы қосып беріп шығарып салады. Аттары қасында, жолда келе жатса, Қазалыға жақындағанда милициялар кездесіп, «ат ұрлап келе жатырсыңдар» деп түрмеге қамайды. Бұларды көп қылмыстылар жатқан үлкендеу бөлмеге әкелсе, үлкен б самаурынды ортаға алып, бір топ қазақ жігіттері шай ішіп отырады. Күн ыссыда шөлдеп келген бұлардың да шай ішкісі келіп отырғанын байқаса да, байқамағансып шайға шақырмайды. Орталарындағы Орынбай деген кісіні «Ореке, Ореке» деп дабырласып жатқандарын, Әлім ата балалары екені сөздерінен аңғарылады.

Сонда Тұрекең дабырласып жатқан топқа:

Ішінде Орынбайдай ағасы бар,

Сонан соңғы жасы кіші баласыңдар.

Таласпай, татулықпен ішсеңдерші,

Самаурын үлкен көрінеді, қанасыңдар.

Шөменмен қонысым бір болысымен,

Әлімде туыстыққа таласым бар.

Самаурын күнде қайнап келіп тұрса

Менің де бір шәнек су аласым бар,-депті.

Отырған Орынбай ақсақалдан бастап, Тұрекеңмен танысып, білісіп, шайды бірге ішіп сыйласыпты. Түрме басшыларына келіп, бұларды ұры деп ұстау қателігін дәлелдеп, түрмеден шығуға көмектесіпті.

Тұрмағамбет пен Зарқұм

Кете Тұрмағамбет пен Сарықасқа руынан шыққан Зарқұм замандас, дос, сыйлас болған кісілер көрінеді. Тұрмағамбет атағы өткір сөз, орақ тілімен шықса, Зарқұмның атағы батырлығы және ұрлығымен шығады. Құлыс руының Дуан аталығынан Қали деген кісінің атағы ізшілдігімен шыққан екен. Зарқұм Тұрмағамбет ауылына келіп, Тұрмағамбет пен Қалиға «Біреуің сөз шеберісің, біреуің із шеберісің. Алыстан ат терлетіп келу себебім сендермен келіскім келеді. Екеуіңнен қорқамын, мен сендердің ауылдарыңа ұрлық істуге жоламаймын, сендер мені қудаламауға уәде етіңдер»,-деген екен. Тұрмағамбет пен Қалиға тиіспеңдер деген шешім айтады.

Арада уақыт өткеннен кейін көршілес Сарыбай, Сарықасқа ауылына Тұрмағамбет барады. Сарыбайлар нағашылары екен. Бірнеше жерде қонақ болған Тұрмағамбетті Зарқұм да қонақ етіп, қонақасыға қошқарын сойып шақырады. Дастарқанда ет жеп жатқан қонақтарға: «Тұрекең бұл мал адал, ұрлық емес. Мені қошқарлы қылған қызымның қошқарының еті» - шымшып.

Арада біршама уақыт өтіп, Зарқұмның әйелі қазаланып, әйел алады. Әйеліне көңілқос айтып та, үйленгеніне де Тұрмағамбет бармаған. Жас әйел Жүсіпбекті туады. Тұрмағамбет келмеген. Екеуінің бұрынғы достығын, сөз араздығын білетін жұрт, бұл қалай деп жүргенде Қармақшыдан Кете, Шөмекей бас қосқан үлкен жиын болып, сонда Зарқұм мен Тұрмағамбет кездеседі. Зарқұм үлкен екен. Тұрмағамбет сәлем беріп, қолын алып тұрып:

Ассалаумағалейкум,Зәке,

Бармай жүрген рет бар.

Арамызда ұры ет бар.

Өлгенге салауат, алғаның құтты болсын! – деген екен.

Сонда Зарқұм қолын сілтеп жіберіп. «Әттең, адамсың-ау, Кетесің ғой» - депті. Ол Шөмекейден неге тумадың деп армандағаны дейді үлкендер.

***

Бір тойда жақын інілері бәйгеге ат қосып, аты төртінші болып келеді. Сол інісі Тұрекеңе: «Тұреке, менің атым қандай екен?» деп сұрап мазасын алады. Сонда Тұрекең: «Атың нағыз тұлпар, әнебір үш ат болмағанда бірінші келетін түрі бар екен» деген екен.