Realisme

De term realisme is afkomstig uit de filosofie en werd de gangbare aanduiding voor die kunstwerken waarbij het streven naar een zo zuiver mogelijke weergave van de werkelijkheid, zonder haar op enigerlei wijze te idealiseren, centraal staat. Realisme in ruime zin is niet aan een bepaalde periode gebonden. Zo spreekt men zonder moeite over het realisme van de Vlaamse primitieven en van onderling zeer verschillende auteurs als Homerus en Rabelais. In de 20ste eeuw deed in veel communistische landen het socialistisch realisme opgang en waren er kunststromingen die een fotografische natuurgetrouwheid nastreefden, zoals het hyperrealisme van Don Eddy. In het gangbare taalgebruik is een 'realistische roman' dikwijls een werk waarin beschrijvingen van seks en bruut geweld een voorname plaats innemen. In engere zin doelt men met realisme op een 19de-eeuwse beweging in de kunst die een zo objectief mogelijke weergave van de werkelijkheid propageerde. Men kan dit realisme zien als een reactie op de al te idyllische en zoetelijke naweeën van de Romantiek, maar ook nieuwe ontwikkelingen op het terrein van politiek en wetenschap speelden bij het ontstaan van deze stroming een rol. Zoals de socialisten zich inzetten voor verbetering van het lot van de grote massa, zo trad ook bij de kunstenaars uit die tijd een sterke sociale betrokkenheid aan het licht. Voor het eerst werden er in groten getale romans over 'gewone' mensen geschreven. Aanvankelijk beperkte men zich tot de burgerlijke milieus, later - met name bij de naturalisten - situeerde men zijn romans ook in het arbeidersmilieu, in de stad of op het platteland. De schilderkunst geeft een parallelle ontwikkeling te zien. Men documenteerde zich uitvoerig over het onderwerp en maakte gebruik van de geesteswetenschappen, die juist in de 19de eeuw een snelle ontwikkeling doormaakten: geschiedenis, psychologie, sociologie en biologie (erfelijkheidsleer). Ook kan men een parallel zien tussen de belangstelling voor een zo exact mogelijke weergave van de realiteit in de kunst enerzijds en de opkomst van de fotografie in die zelfde tijd anderzijds. Wanneer een kunstenaar streeft naar een zo zuiver mogelijke benadering van de alledaagse werkelijkheid, moet men hierbij wel bedenken dat volledige objectiviteit per definitie is uitgesloten. Een kunstwerk is in de eerste plaats expressie en alleen al de keuze van het onderwerp en de invalshoek van waaruit het onderwerp benaderd wordt, impliceren een persoonlijke visie. Als begin van het realisme neemt men soms 1830, vaker 1850, het jaar waarin de Franse schilder Gustave Courbet `De steenhouwers' exposeerde.