Leciono du (2)

Nauka słownictwa

Interfejs z fiszkami do nauki słownictwa z lekcji 2:

• • Strzałki pozwalają przewijać hasła bez testowania.

  • Shuffle rozrzuca fiszki losowo.

  • Reverse front & back odwraca języki.

  • Show answer pokazuje odpowiedź.

Leciono 2 flashcards from Wimmer on FlashcardDB.

Nagranie dźwiękowe

Pobierz plik Leciono02.mp3 na dole strony.

Pytanie i przeczenie

W języku esperanto pytanie możemy zadać na kilka sposobów.

Typowym sposobem jest postawienie na początku pytania słówka ĉu – czy.

Ĉu vi estas riĉa? Czy jesteś bogaty?

Ĉu Maria estas inteligenta? Czy Maria jest inteligentna?

Ĉu ili estas nun hejme? Czy oni są teraz w domu?

Ĉu ŝi studas la anglan lingvon? Czy ona studiuje język angielski?

Ĉu vi legas interesan libron? Czy czytasz interesującą książkę?

Ĉu li kuras tre rapide? Czy on biega bardzo szybko?

Ĉu sinjoro Kowalski ŝatas bieron? Czy pan Kowalski lubi piwo?

Ĉu sinjorino Markowska aŭskultas nun radion? Czy pani Markowska słucha teraz radia?

Ĉu lernantoj uzas volonte komputilojn? Czy uczniowie używają chętnie komputerów?

Ĉu vi estas ano de la retejo Nasza Klasa? Czy jesteś członkiem witryny Nasza Klasa?

Ĉu Karlo uzis la krozilon Firefox? Czy Karol używał przeglądarki Firefox?

Ĉu Barbara skribis helpe de la redaktilo Word? Czy Barbara piszała za pomocą edytora Word?

Ĉu sabate ni iros al kinejo? Czy w sobotę pójdziemy do kina?

Ĉu Johano studos matematikon? Czy Jan będzie studiować matematykę?

Ĉu infanoj ŝatas ludi pilkon? Czy dzieci lubią grać w piłkę?

Jeśli chcemy utworzyć zaprzeczenie, korzystamy zwykle ze słówka ne.

Mi ne havas komputilon. Nie mam komputera.

Mi ne estas kontenta. Nie jestem zadowolony.

Ŝi ne estas inteligenta. Ona nie jest inteligentna.

Ni ne havas tempon. Nie mamy czasu.

La programaro ne estas aktuala. Oprogramowanie nie jest aktualne.

Petro vojaĝas ne al Romo, sed al Berlino. Piotr pojedzie w podróż nie do Rzymu, lecz do Berlina.

Ili ne iras rapide. Oni nie idą szybko.

Feliĉo ne estas eterna. Szczęście nie jest wieczne.

Li ne komencis labori. On nie zaczął pracować.

Li legos la libron ne posttagmeze, sed vespere. On będzie czytać książkę nie po popołudniu, lecz wieczorem.

Ne Paŭlo ŝanĝis la kondiĉojn, sed Johano. Nie Paweł zmienił warunki, lecz Jan.

Zaimek dzierżawczy

Tabela zaimków dzierżawczych (poseda pronomo)

 Jak widać, zaimek dzierżawczy tworzymy przed dodanie przymiotnikowej końcówki –a do zaimka osobowego (omówionego w poprzednim rozdziale).

Podobnie jak w wypadku przymiotników, zaimki dzierżawcze mają liczbę mnogą tworzoną przez dodanie końcówki –j i formę biernika tworzoną przez dodanie końcówki –n. Biernik liczby mnogiej tworzymy przez dodanie obu końcówek, czyli –jn.

Mia antaŭnomo estas Paŭlo. Moje imię to Paweł.

Via kolego estas stulta. Twój kolega jest głupi.

Lia laboro estas preciza. Jego praca jest precyzyjna.

Ŝia onklo estas malsana. Jej wujek jest chory.

Ĝiaj okuloj estas grandaj. Jego (np. zwierzęcia) oczy są wielkie.

Ŝi vidis hodiaŭ nian onklinon. Ona widziała dzisiaj naszą ciotkę.

Mi ne akceptas viajn metodojn. Nie akceptuję twoich metod.

Iliaj rezultoj ŝajnas bonaj. Ich wyniki wydają się dobre.

Zaimek nieosobowy

Wyraz oni z czasownikiem służy do tworzenia form nieosobowych.

Oni diras, ke li estas stulta. Mówi się, że on jest głupi.

Oni povas uzi komputilon. Można użyć komputera.

Oni devas skribi leteron. Trzeba napisać list.

Oni vidas, ke ili estas inteligentaj. Widać, że oni są inteligentni.

Oni devis legi tri librojn. Trzeba było przeczytać trzy książki.

Oni devos malpli fumi. Trzeba będzie mniej palić (papierosy).

Oni povos vojaĝi al Parizo. Można będzie pojechać do Paryża.

Kiam oni estas riĉa, oni havas multajn amikojn. Gdy jest się bogatym, ma się wielu przyjaciół.

En malbona vetero oni povas facile malvarmumi. W złą pogodę można się łatwo przeziębić.

Oni ripetas, ke la vero ĉiam venkas. Powtarzają, że prawda zawsze zwycięża.

Liczebnik główny

Tabelaryczne zestawienie liczebników głównych (kardinala numeralo):

Liczebniki powyżej 10 (~naście) tworzymy przez zestawienie wyrazu dek (dziesięć) i liczebnika z pierwszej dziesiątki:

dek unu - jedenaście

dek kvin - piętnaście

dek ok - osiemnaście

Dziesiątki są tworzone przez połączenie liczebnika z pierwszej dziesiątki i wyrazu dek:

dudek - dwadzieścia

kvindek - pięćdziesiąt

okdek - osiemdziesiąt

Podobnie są tworzone setki - przez połączenie liczebnika z pierwszej dziesiątki i wyrazu cent (sto):

tricent - trzysta

sescent - sześćset

naŭcent - dziewięćset

Tysiące są tworzone przez zestawienie liczebnika i wyrazu mil (tysiąc):

kvar mil - cztery tysiące

dek kvar mil - czternaście tysięcy

kwardek mil - czterdzieści tysięcy

kvarcent mil - czterysta tysięcy

Inne zestawienia:

cent dek unu - sto jedenaście

mil ducent tridek kvar - tysiąc dwieście trzydzieści cztery

okdek ok mil okcent okdek ok - osiemdziesiąt osiem tysięcy osiemset osiemdziesiąt osiem

Jak łatwo zauważyć, w liczebnikach typu ~dziesiąt i ~set (czyli dziesiątki i setki) cząstki są połączone, a w innych - rozdzielone.

Przykłady:

Mi vidas kvar hundojn. Widzę cztery psy.

Ŝi havas tri infanojn. Ona ma troje dzieci.

En la ĉambro estas dudek kvin lernantoj. W pokoju jest dwudziestu pięciu uczniów.

Li aĉetis dek du ovojn. On kupił dwanaście jajek.

Ses estas cifero. Sześć jest cyfrą.

Sesdek ses estas nombro. Sześćdziesiąt sześć jest liczbą.

Kalkuli de dudek ĝis tridek. Policzyć od dwudziestu do trzydziestu.

Unu jaro havas dek du monatojn. Jeden rok ma dwanaście miesięcy.

Ordinara jaro havas tricent sesdek kvin tagojn – nur superjaro havas tricent sesdek ses tagojn. Zwykły rok ma trzysta sześćdziesiąt pięć dni – tylko rok przestępny ma trzysta sześćdziesiąt sześć dni.

Noktotago (=diurno) konsistas el dudek kvar horoj. Doba składa się z 24 godzin.

Unu jaro havas kvindek du semajnojn. Jeden rok ma pięćdziesiąt dwa tygodnie.

Unu monato havas tridek aŭ tridek unu tagojn. Jeden miesiąc ma trzydzieści lub trzydzieści jeden dni.

Februaro havas dudek ok aŭ dudek naŭ tagojn. Luty ma dwadzieścia osiem lub dwadzieścia dziewięć dni.

Marto enhavas tridek unu tagojn. Marzec zawiera trzydzieści jeden dni.

Unu semajno havas sep tagojn. Jeden tydzień ma siedem dni.

Unu tago havas dudek kvar horojn. Jeden dzień ma dwadzieścia cztery godziny.

Sep tagoj formas unu semajnon. Siedem dni tworzy jeden tydzień.

Unu horo havas sesdek minutojn. Jedna godzina ma sześćdziesiąt minut.

Sesdek minutoj faras unu horon. Sześćdziesiąt minut tworzy godzinę.

Unu minuto havas sesdek sekundojn. Jedna minuta ma sześćdziesiąt sekund.

Unu minuto konsistas el sesdek sekundoj. Jedna minuta składa się z sześćdziesięciu sekund.

Ekzemplo de adicio – unu plus du estas tri. Przykład dodawania – jeden plus dwa jest równa się (jest) trzy.

Du plus tri faras kvin. Dwa plus trzy równa się (robi, daje) pięć.

Kvin plus ses egalas (= egalas al) dek unu. Pięć plus sześć równa się jedenaście.

Ekzemplo de subtraho – dek minus ses estas kvar. Przykład odejmowania – dziesięć minus sześć równa się cztery.

Ekzemplo de multipliko – dek oble ses faras sesdek. Przykład mnożenia – dziesięć razy sześć równa się sześćdziesiąt.

Ekzemplo de divido – dudek dividite per kvin egalas kvar. Przykład dzielenia – dwadzieścia podzielone przez pięć równa się cztery.

7:2=3,5. Sep dividite per du faras tri komo kvin. Siedem podzielone na dwa daje trzy koma pięć.

7:20=0,35. Sep dividite per dudek egalas al nulo komo tri kvin. Siedem podzielone na dwadzieścia równa się zero przecinek trzy pięć.

53=125. La tria potenco de kvin faras cent dudek kvin. Pięć do potęgi trzeciej daje sto dwadzieścia pięć.

36,60. Tridek ses komo ses gradoj. Trzydzieści sześć koma sześć stopni.

Dudek gradoj super nulo. Dwadzieścia stopni powyżej zera.

Kvin gradoj sub nulo. Pięć stopni poniżej zera.

9,5 km. Naŭ komo kvin kilometroj. Dziewięć koma pięć kilometra.

9,5 kg. Naŭ komo kvin kilogramoj. Dziewięć koma pięć kilograma.

9,5 USD. Naŭ komo kvin dolaroj. Dziewięć koma pięć dolara.

Słowotwórstwo

Słowotwórstwo (vortfarado) jest jedną z najcenniejszych zalet esperanto. Jego regularność sprawia, iż z jednego rdzenia słowotwórczego (radiko) z łatwością możemy tworzyć rodziny wyrazów bliskoznacznych łącząc ze sobą rdzenie, dodając przedrostki (prefikso) i przyrostki (sufikso), a tak ukształtowane formy zaopatrzyć w stosowne końcówki gramatyczne.

Rdzeń wyrazowy to ciąg znaków bez końcówki gramatycznej. Zamenhof przygotował najpierw listę około 1 tysiąca, a potem 2,5 tysięcy rdzeni. Od tamtej pory ich liczba urosła do co najmniej kilkunastu tysięcy, gdyż od samego początku w ruchu esperanckim obowiązywała zasada „open source” – po ustaleniu nienaruszalnego fundamentu rozwijanie języka wzięła na siebie społeczność esperancka.

Przykładowo, hom- jest rdzeniem wyrazowym oznaczającym człowieka. Po dodaniu rzeczownikowej końcówki –o otrzymujemy homo, czyli człowiek. Gdy dodamy przymiotnikową końcówkę –a, otrzymamy wyraz homa, czyli ludzki, człowieczy. Po dodaniu przysłówkowej końcówki –e otrzymamy wyraz home, czyli po ludzku, po człowieczemu. Homaro to ludzkość, homeco oznacza człowieczeństwo, neĝhomo to bałwan, senhoma oznacza bezludny.

Ten regularny sposób budowania wyrazów sprawia, że znając rdzeń, możemy tworzyć pochodzące od niego wyrazy, a zatem znajomość jednego wyrazu oznacza de facto znajomość szeregu dalszych.

Możemy też tworzyć swobodnie wyrazy, sklejając ze sobą rdzenie wyrazowe (stąd mówimy, że esperanto jest językiem aglutynacyjnym) i dodając końcówki gramatyczne. Przykładowo, mając rdzenie od wyrazów lingvo i esperanto możemy je połączyć i po dodaniu końcówki przymiotnikowej zbudować wyraz esperantlingva, czyli esperanckojęzyczny. Jego struktura jest bardzo prosta i przejrzysta: esperant-lingv-a. Podobnie, mając rdzenie wyrazów skribi (pisać) i maŝino (maszyna), możemy zbudować złożony wyraz skribmaŝino (maszyna do pisania) – skrib-maŝin-o.

Wiele tysięcy wyrazów złożonych utarło się już w ciągu ponad stu dwudziestu lat używania języka w ponad stu krajach świata, wiele możemy jednak tworzyć doraźnie, aczkolwiek nie należy z tym przesadzać, zwłaszcza w początkowym okresie nauki, lecz zawierzyć utartej tradycji.

Czytając teksty esperanckie pamiętajmy właśnie o tej specyfice języka – widząc jakiś dłuższy wyraz „rozbierajmy” go w myślach na cząstki, starajmy się dostrzegać końcówki gramatyczne wyrazów. Po pewnym czasie dostrzeganie wewnętrznej struktury wyrazu staje się czymś naturalnym.

Esperanto zawiera zbiór kilkudziesięciu przedrostków (prefiksów) i przyrostków (sufiksów), za pomocą których budujemy wyrazy pochodne. Możemy łatwo rozumieć znaczenie wielu wyrazów pochodnych, znając rdzeń i przyrostek czy przedrostek.

Zilustrujmy to prostymi przykładami.

Przyrostek -in

Przyrostek –in­- służy do tworzenia formy żeńskiej.

sinjoro – pan, sinjorino – pani

patro – ojciec, patrino – matka

edzo – mąż, edzino - żona

hundo – pies, hundino – suka

kato – kot, katino – kotka

viro – mężczyzna, virino – kobieta

ĉevalo – koń, ĉevalino – klacz, kobyła

lernanto – uczeń, lernantino – uczennica

elefanto – słoń, elefantino – słonica

najbaro – sąsiad, najbarino – sąsiadka

filo – syn, filino – córka

knabo – chłopiec, knabino – dziewczynka

aŭtoro – autor; aŭtorino – autorka

pasaĝero – pasażer; pasaĝerino - pasażerka

Przyrostek występuje też jako samodzielny wyraz.

ino – kobieta; samica, płeć żeńska

ina – kobiecy, żeński

Przyrostek -an

Przyrostek –an- służy do tworzenia wyrazów oznaczających przynależność, czyli członka, mieszkańca, zwolennika  czy wyznawcy.

Kristo – Chrystus, kristano – chrześcijanin

Budho – Budda, budhano – buddysta

Islamo – Islam – islamano - muzułmanin

urbo – miasto, urbano – mieszczanin, mieszkaniec miasta

klubo – klub, klubano – klubowicz

familio – rodzina, familiano – członek rodziny

Varsovio – Warszawa, varsoviano – warszawianin

Eŭropo – Europa,  eŭropano – europejczyk

vilaĝo – wieś, vilaĝano – mieszkaniec wsi, wieśniak

kongreso – kongres, kongresano – kongresowicz, uczestnik kongresu

respubliko – republika, respublikano – republikanin

estraro – zarząd, estrarano – członek zarządu

Przyrostek występuje też jako samodzielny wyraz.

ano – członek; zwolennik; adept; wyznawca

Przyrostek -ist

Przyrostek –ist- oznacza zawód, hobby, stale wykonywaną czynność, przywiązanie do jakiejś idei.

kapitalo – kapitał, kapitalisto – kapitalista

scienco – nauka, sciencisto – naukowiec

Esperanto – esperanto, Esperantisto – esperantysta

labori – pracować, laboristo – robotnik

instrui – nauczać, instruować, instruisto – nauczyciel

sociala – socjalny, społeczny, socialisto – socjalista

ofici – urzędować, oficisto – urzędnik

maŝino – maszyna, maŝinisto – maszynista

skribi – pisać, skribisto – pisarz

polico – policja, policisto – policjant

absoluta – absolutny, absolutisto – absolutysta

pordo – drzwi, pordisto – odźwierny

Przyrostek -ul

Przyrostek –ul- oznacza osobnika mającego jakąś cechę.

riĉa – bogaty, riĉulo – bogacz

juna – młody, junulo – młodzieniec

bona – dobry, bonulo – dobry człowiek

sankta – święty, sanktulo – święty, święta osoba

timi – bać się, timulo – tchórz, strachliwy człowiek

drinki – pić (alkohol), drinkulo – pijak

kontraŭ – przeciw, wbrew, kontra, kontraŭulo – przeciwnik, oponent

dika – gruby, dikulo – grubas

ŝerci – żartowaĉ, ŝerculo – żartowniś, kpiarz

stulta – głupi, stultulo – głupiec

saĝa – mądry, saĝulo – mędrzec

brava – dzielny, odważny, bravulo – odważny człowiek, śmiałek

Przyrostek występuje też jako samodzielny wyraz.

ulo – osobnik

ula - osobniczy

Zauważ od razu, że możesz także łączyć ze sobą przyrostki, np. policisto (policjant) – policistino (policjantka), drinkulo (pijak) – drinkulino (pijaczka), skribisto (pisarz), skribistino (pisarka).

Warto jeszcze dodać, że przyrostki mogą występować samodzielnie, a nie tylko z rdzeniami wyrazowymi. Są one pełnoprawnymi wyrazami, a więc ino oznacza kobietę, samicę, ulo to osobnik, a ano to zwolennik czy członek.  Możemy im nadawać różne końcówki gramatyczne.

Słowniczek przylekcyjny