Horario
La hora en chino
Horario en hausa, igbo y yoruba
Horario en Tu'un Savi
(Sección 12)
LOPE.- ña djií tu ¿a kixa tyiñu va’a ká ña djií kùú núu mii kùú?
JUAN.- ña djií yúù ra kooé kixatyíñu ña, tyi nina ve’e va nduu ña.
te ixa yóò, ña nduu nina ve’e, djaa ixa ña
L.- ¿ni tyiñu ke ixa ña ta ì ta ì kiví?
J.- ka uni na’a ní ndakòó ña, ra, ka uni na’a ní ndoto núù ña, ra ndakòó ña, ra djaa kixaa ña ndikò ña.
ra ka iì, ra djaa taxi ña xixi yúù
te ndi’i, te ya’a lo’o ra, ndikò tuku va ña.
tivi ña ve’e.
te ka uxi-uvi ra djaa xa’a e kii a tikuí itya, yuvi lo’o va.
te ndi xa’a e ve’e ra, ra djaa ndekami a ñú’u ka xìyò, (ra kixaa e*) kixaá ña ndatavi a xìta.
ka kumi djaa dju kutyi a na kuatyí vali dje’e a, ra, djaa ndi’i ra tyityi tu mii va ña.
djava ra te tavi i xìyò ña, xiniñuu ña ka, ña kixa tyiñu xii a ka, ra djava ra ña nana yúù ra xinyeetáa a xii ña, xva’a ña xìyò xii ña.
ra djava te koó yúù ì ndia tyiñu kuáa va yúù, ra ña ka ra tavi mii va ña tötú
L.- Y la mujer, ¿trabaja más tu mujer que tú mero?
J.- Mi mujer no trabaja, porque purito en casa se lo pasa ella.
Como haces tú, que siempre estás en casa, así hace ella.
L.- ¿En qué trabaja ella cada día?
J.- A las tres, muy temprano, se levanta. A las tres de la mañana se despierta, se levanta, y entonces empieza a moler.
A las nueve me da de comer.
Cuando acaba, y pasa un rato, muele otra vez.
Barre la casa.
A las doce va a tomar agua del río, el arroyito bueno.
Cuando está de vuelta en casa, enciende el fuego en el comal y empieza a calentar las tortillas.
A las cuatro lava a sus hijitos y después se lava ella también.
A veces, cuando se rompe su comal, que necesita para trabajar con él, algunas veces mi madre la ayuda, y hace un comal con ella.
Y a veces, cuando no estoy por algún trabajo que voy a hacer, ella parte por sí misma la leña.
EL CICLO DEL DÍA
te xkuaà: Por la tarde
te na’a: Por la mañana (temprano)
te ñuú: Por la noche
djava ñuú: Medianoche
ka ñö’ù, te ka ñö’ù: Mediodía
¿NDIA HORA KE?
¿Qué hora es?
ka kumi xkuaà: Las cuatro de la tarde.
ka uxi (te) ñuú, kanduu ña: A las diez de la noche, se acuesta ella.
ka uni (te) na’a, ndakòó ña: A las tres de la mañana, se levanta ella.
ka iñu xii uxi minuto: Las seis y diez.
kúnika ù’ù minuto ra ii ka ì: Faltan cinco minutos para la una.
ka uni djava : Las tres y media.
Días de la semana
La semana en tamazight
La semana en árabe
La semana en caló
Lunes......................... Lemitré, limitrén.
Martes........................ Guergueré.
Miércoles................... Siscundé.
Jueves........................ Cascañé.
Viernes....................... Ajoró.
Sábado....................... Conché.
Domingo.................... Curco, duncó.
La semana en wolof
La semana en chino
La semana en rumano
La semana en hausa
La semana en igbo
La semana en yoruba
Los días de la semana y del mes en Tu'un Savi
(Sección 12)
Meses del año: estaciones
Los meses en caló
Enero.......................... Inerín.
Febrero...................... Ibraín.
Marzo........................ Quirdaré.
Abril........................... Alpandy, quiglé.
Mayo........................... Quindalé.
Junio......................... Nutivé.
Julio........................... Ñuntivé.
Agosto....................... Querosto.
Septiembre................ Jentivar.
Octubre...................... Octorbá.
Noviembre................. Ñudicoy.
Diciembre.................. Quendebre.
Meses y estaciones en rumano
Los meses en hausa, igbo y yoruba
Ciclo anual de trabajo en el campo: Tu'un Savi
(Sección 11)
LOPE.- ¿ama ke xínù itu, ndikii n(a)e?
JUAN.- ì ke ndi kii na ña, abril, ra ì ke ndi kii na ña, octubre.
L.- ¿ama ke tyí’i na va?
J.- ña te yùmi ke, tyí’i na yoòó diciembre.
ra te djavi ke tyí’i na yoòó junio.
L.- ¿ama ke kixaá na xitu na?
J.- te ni ya’á djuva ì yoò djava ña tyí’i na, ra djaa ke kixaá na xitu na ña.
L.- ¿nidjá kaa itu ku vityi? ¿a va’a iyo ña?
J.- vityi ra, xa’a kixaá e kuà e, ra, ña yoòó ni ya’á ra, djaa va’a ní ndixi djaa.
ra yoòó ña vaxi yóo ra xa va’a ní níií, xa iyo ní níií, xa iyo ní nùnì.
xa koo ní nùnì.
L.- ¿Cuándo está en sazón la milpa y se cosecha?
J.- Una vez se cosecha en abril y otra vez se cosecha en octubre
L.- ¿Cuándo se siembra?
J.- Durante las secas, se siembra el mes de diciembre.
Durante las lluvias se siembra el mes de junio.
L.- ¿Cuándo se desbroza la milpa?
J.- Cuando ha pasado justo un mes y medio desde que se sembró, entonces es cuando se empieza a limpiarla.
L.- ¿Cómo está tu milpa ahora? ¿Está bien?
J.- Ahora ya está empezando a amarillear, pero, hace un mes, estaban muy buenos los elotes.
El mes que viene ya están muy bien las mazorcas, ya hay muchas mazorcas, ya hay mucho maíz:
ya habrá mucho maíz.
Periodos de tiempo
El trabajo en la milpa
Estaciones en Tu'un Savi: lluvia y seca
Clima tropical
(Sección 12)
JUAN.- ¿a íní ní te verano va?
LOPE.- xîni yúù ni a nani djaa.
xîni yúù ni a nani verano.
yóo ra, te ndi’i yoò mayo xii yoò junio nyee ní íní xii yoo, te ndi’i yùmi.
J.- te invierno ra ña nuu Itia ní’i ra nyee ní vixì ii xii yoo.
¿a djatu ii xii (yo)o yóo va?
L.- xîni yúù ni a invierno.
te yùmi ra vixì ní xii yoo, kii nya yoò diciembre ii djaa nya febrero.
te kúù djavi ra vixì ní tu ii xii yoo djaa va.
te djavi ra xii ndúù vixì te ndaxi ndúù.
J.- yúù ra mii a ndikö ra xiì ini yúù vixì.
L.- yóò ra nina ra ndò’ò kùú.
J.- ¿Es muy caluroso el verano?
L.- No sé qué se llama así.
No sé a qué se llama verano.
Aquí, cuando acaba el mes de mayo y durante el mes de junio hace mucho calor, cuando acaba la estación seca.
J.- Cuando es invierno, en el pueblo de Río Encajonado hace mucho frío.
¿Se pasa igual aquí?
L.- No sé lo que es invierno.
Durante la estación seca hace mucho frío, empieza en el mes de diciembre y sigue así hasta febrero.
Cuando llueve también hace mucho frío.
Durante las lluvias pasamos frío cuando nos mojamos.
J.- Yo, ahora mismo, tengo frío.
L.- Tú siempre sufres de algo.
Números hasta 100
Números en tamazight
Números en caló
Cardinales
Uno........................... Yequé.
Dos............................. Dw's.
Tres............................ Trín.
Cuatro...................... Ostar, sistar, star.
Cinco.......................... Panché.
Seis............................. Jobe,jol,zoy.
Siete........................... Eftá, ester, esñá.
Ocho........................... Jorbe, otor.
Nueve........................ Esniá, nebel.
Diez............................ Esdén, deque, azaró.
Once........................... Yesdeque.
Doce........................... Duideque.
Trece......................... Trindeque.
Catorce...................... Ostardeque.
Quince....................... Panchedeque.
Dieciseis..................... Jobedeque.
Diecisiete................... Esterdeque, esñadeque.
Dieciocho.................. Otordeque.
Diecinueve................. Nebedeque.
Veinte........................ Bin.
Treinta....................... Tianda, sinebó.
Cuarenta................... Ostardi.
Cincuenta.................. Panchardí.
Sesenta...................... Jobenta.
Setenta...................... Esterdi.
Ochenta..................... Otordé, otorenta.
Noventa..................... Esnete.
Ciento........................ Gres, greste.
Mil.............................. Jazaré, mile.
Millón........................ Tarquino.
Ordinales
Primero-primera....... Brotobó, bortoboró; brotobí, brotoborí.
Segundo-da............... Duisqueró; duisquerá.
Tercero-ra.................. Brodeló, trinchero; brodelí, trinchen'.
Cuarto-ta................... Ostaró; ostarí.
Quinto-ta................... Pancheró; pancherí.
Sexto-ta..................... Zóbio, zóbia.
Séptimo-ma............... Esteró, esteri.
Octavo-va.................. Otoró, otori.
Noveno-na................. Esnetó, nubió; esnetí, nubiá.
Décimo-ma................ Esdentó; esdentí.
Números y expresiones numéricas en chino
Números en hausa
Números en igbo
Números en yoruba
números en Tu'un Savi
(Sección 10)
Medios de subsistencia
MODESTO.- Tiburcio, ¿a iyo ká ñöú vá’a yóo, a va’a ká yóo?
TIBURCIO.- koó ñöú va’a ní nö, ndi koó tu ñö’ú ña vá’a
M.- ¿a va’a ní ixa itu nu e va?
T.- djava vi ña ke va’a ixa itu ra djava ña ra xiî ña kadjava’a itu, xiî a kuanu itu nu ii a
M.- ¿a iyo tixú’u djan(a kù)ú va?
T.- iyo djana yúù nö
M.- ¿nidjá ku tixú’u djan(a kù)ú va?, ¿a kuaa ní ku ri, a lo’o ku ri?
T.- lo’o va ku tixú’u djana yúù. yúù ra iyo ì kuvá ta ì uxi ka ta djana yúù.
lo’o va ku tixú’u djana yúù, ra ñö’ú a yúù ke iyo, ra kuiya vaxi yóo ra, túvi yúù tyì kuaa ní nùnì ndi kii yúù.
M.- túvi yúù ra taa (kù)ú tú mango, túvi yúù, ¿nidjá ku nù?
T.- kundâni yúù nidjá ku nù, ndi kavi ní yúù nù.
vityi ná kavi yúù nù nö.
ì, uvi, uni, kúmi, ù’ù, iñu, uxa, una, iì, uxi,
uxi ì, uxi uvi, uxi uni, uxi kúmi, xa’ù, xa’ù ì, xa’ù uvi, xa’ù uni, xa’ù kumi, oko.
oko ku nù iyo.
M.- Tiburcio, ¿hay más tierra mala aquí o es mejor?
T.- No hay tierra muy buena, pero tampoco hay tierra (de la) mala.
M.- ¿Crece bien la milpa (en esta tierra)?
T.- En algunas tierras se hace bien la milpa, en otras no acepta trabajar (hacerse-bien) la milpa, no acepta crecer en ellas.
M.- ¿Tienes chivos?
T.- Sí tengo.
M.- ¿Cuántos chivos tienes? ¿Tienes muchos o pocos?
T.- Tengo pocos. (Creo que) tengo, un cálculo, diez.
Mis chivos son pocos, pero tierra sí que tengo y este año que viene creo que recogeré mucho maíz.
M.- Creo que tambien plantaste mangos, ¿cuántos son?
T.- No sé cuantos son, pero los cuento.
Ahora voy a contarlos, pues:
1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,
11,12,13,14,15,16,17,18,19,20.
Veinte son los que hay.
La cuenta de los años
LOPE.- ¿nidjá kuiya kùú?
JUAN.- yúù ra iyo uvixkoxi kuiya yúù
L.- na dje’e tu, ¿nidjá kuiya na?
J.- ra ku lo’o va’a, ra matö, ra iyo xa’ù kuiya ra.
inka ra, xa nyee lo’o, ra iyo oko uvi a ra ka.
ra ì ña’á dje’e yúù, xa nyee ká lo’o, ña xa tyée, ña ka ra iyo oko uxi kuiya ña ka.
ra, ra tyée dje’e yúù, ra nuú va’a, ra ka iyo oko uxi uni kuiya ra
L.- ñadjií tu, ¿nidjá kuiya ña?
J.- ii kuiya va ña xii kuiya yúù, inùu va ndúù, inùu kuiya ndúù
L.- ¿a tyaku tata kùú va?
J.- tyaku a tata yúù, iyo va ra.
ra xa tyée ní ra, iyo ì kuvá kumixiko ta kuiya ra
L.- nana tu, ¿a tyaku e?
J.- koó nana yúù, koo é tyaku ña ka.
xa na’a víì ni xì’ì a.
(te iyo ña ì kuvá,) te ndekaa e unixiko kuiya, unixiko kuiya ña, djaa ni xì’ì a
M.- ¿Cuántos años tienes?
J.- Yo tengo cincuenta años.
M.- Y tus hijos. ¿Cuántos años tienen?
J.- El más pequeño, el benjamín, tiene quince años.
El siguiente, el mayor que el pequeño, ese tieneveintidos años.
Una hija mía, mayor que el mediano, la mayor, ella tiene treinta años.
Y mi hijo mayor, el primogénito, él tiene treinta y tres años.
M.- La mujer también, ¿cuántos años tiene?
J.- Tiene tantos años como yo, estamos parejos, tenemos los mismos años.
M.- ¿Vive tu padre?
J.- Sí vive.
Ya es mayor, calculo que tiene 80 años.
M.- Y tu madre ¿vive?
J.- Ya no tengo madre, ya no vive.
Hace mucho que murió, (cuando tenía...).
Cuando estaba en los 60 años, a los 60 años, entonces murió.