การสถาปนากรุงธนบุรี
หลังจากกอบกู้เอกราชได้สำเร็จแล้ว พระเจ้าตากสินได้ตั้งพระทัยฟื้นฟูกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานีไทยต่อไปแต่ได้เปลี่ยนพระทัยเพราะทรงสุบินว่าพระมหากษัตริย์องค์ก่อนมาขับไล่ไม่ให้อยู่ ประกอบกับกรุงศรีอยุธยาถูกพม่าเผาทำลายเสียหายมากยากแก่การบูรณะซ่อมแซม พระเจ้าตากสินจึงทรงคิดย้ายไปหาทำเลใหม่เพื่อสถาปนาเป็นราชธานีไทยต่อไป
เหตุผลที่พระเจ้าตากสินไม่เลือกกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี
1. กรุงศรีอยุธยาถูกทำลายยับเยินเกินกว่าที่จะบูรณะได้ในช่วงเวลาอันสั้นและ ขาดแคลนทั้งกำลังคนและกำลังทางเศรษฐกิจ
2. กรุงศรีอยุธยาใหญ่โตเกินกว่าที่กำลังทหารของพระองค์ที่มีอยู่ขณะนั้นจะคุ้มครองรักษาไว้ได้
3. เส้นทางส่งกำลังบำรุงจากหัวเมืองมาสู่กรุงศรีอยุธยาโดยทางบกไม่ปลอดภัย
4. ข้าศึกรู้ภูมิประเทศและจับจุดอ่อนทางยุทธศาสตร์ของกรุงสรีอยุธยาได้แล้ว ทำให้เสียเปรียบในการป้องกัน
เหตุผลที่ทรงเลือกกรุงธนบุรีเป็นราชธานี
1. กรุงธนบุรีเป็นเมืองขนาดเล็ก เหมาะแก่การป้องกันรักษา
2. ในกรณีที่ข้าศึกมีกำลังมากกว่าที่จะรักษากรุงไว้ได้ ก็อาจย้ายไปตั้งมั่นที่จันทบุรีโดยทางเรือได้สะดวก
3. กรุงธนบุรีมีป้อมปราการที่สร้างไว้ตั้งแต่สมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช หลงเหลืออยู่พอที่จะใช้ป้องกันข้าศึกได้บ้าง
4. กรุงธนบุรีตั้งอยู่บนเกาะเหมือนกรุงศรีอยุธยา และยังมีสภาพเป็นที่ลุ่ม มีบึงใหญ่น้อยอยู่ทั่วไปซึ่งจะเป็นเครื่องกีดขวางข้าศึกมิให้โอบล้อมพระนครได้โดยง่าย
5. กรุงธนบุรีอยู่ใกล้ปากน้ำสะดวกแก่การค้าขายกับต่างประเทศ เรือสินค้าสามารถเข้าจอดเทียบท่าได้โดยไม่ต้องขนถ่ายสินค้าลงเรือเล็กอย่างสมัยอยุธยา
ทำให้ประหยัดเวลาและค่าใช้จ่ายได้มาก
6. กรุงธนบุรีเป็นเมืองเก่า มีวัดที่สร้างไว้แต่สมัยอยุธยาเป็นจำนวนมาก ชั่วแต่บูรณะ ปฏิสังขรณ์บ้างเท่านั้นไม่จำเป็นต้องสร้างวัดขึ้นใหม่ให้สิ้นเปลือง
7. กรุงธนบุรีมีดินดี มีคลองหลายสาย มีน้ำใช้ตลอดปี เหมาะแก่การทำนา ปลูกข้าวทำสวนผักและทำไร่ผลไม้ นับว่ามีความอุดมสมบูรณ์ดีเท่าหรือดีกว่า
กรุงศรีอยุธยา
การกู้เอกราชของสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช
ในช่วงที่พม่าล้อมกรุงศรีอยุธยาอยู่นั้น พระยาวชิรปราการ (ตำแหน่งสุดท้าย ของพระยาตาก) เจ้าเมืองกำแพงเพชร ซึ่งถูกเรียกตัวเข้ามาช่วยรักษากรุง เห็นว่าจะรักษากรุงไว้ไม่ได้ จึงรวบรวมผู้คนได้ประมาณ 500 คนตีฝ่าแนวรบของทหารพม่าออกไปทางหัวเมืองชายทะเลตะวันออก เมื่อผ่านเมืองใดก็จะส่งทหารเข้าไปชักชวนให้เจ้าเมืองมาร่วมมือกัน ถ้าเมืองใดไม่ยอมก็จะใช้กำลังเข้าโจมตี ทำให้พระยาตากมีกำลังมากขึ้น พระยาตากเห็นว่าการจะกู้ชาติบ้านเมืองให้สำเร็จนั้น จะต้องมีบารมีเป็นที่นับถือยำเกรงของคนทั้งหลาย จึงประกาศตั้งตนเป็นเจ้าที่เมืองระยอง ด้วยความเห็นชอบของบรรดาทหารและประชาชน หลังจากนั้นจึงเดินทางไปยังจันทบุรี แต่ได้รับการต่อต้าน พระเจ้าตากสินจึงทรงแสดงความสามารถใช้กลวิธีปลุกใจทหาร และสร้างแรงบันดาลใจให้ทหารทุบหม้อข้าวหม้อแกงก่อนเข้าตี หวังจะไปกินอาหารมื้อต่อไปในเมือง ซึ่งได้ผลเพราะทหารเกิดกำลังใจที่จะต้องตีเมืองจันทบุรีให้ได้ ไม่เช่นนั้นจะไม่มีอาหารกิน การตีเมืองจันทบุรีจึงสำเร็จ และพระเจ้าตากสินจึงใช้เมืองจันทบุรีเป็นศูนย์กลางในการกู้เอกราช
การยกทัพของพระเจ้าตากสินที่ตีฝ่าพม่าออกไปมีเส้นทางเดินทัพผ่านไปตามเมืองต่างๆ ถ้าพิจารณาตามสถานที่ของจังหวัดในปัจจุบันก็จะผ่าน อยุธยา --- นครนายก --- ปราจีนบุรี --- ฉะเชิงเทรา --- ชลบุรี --- ระยอง --- จันทบุรี
เมื่อพระเจ้าตากสินมีกำลังไพร่พลมากขึ้นจึงได้ยกทัพมาตีธนบุรีเป็นด่านแรก ได้ปะทะกับกำลังของนายทองอินคนไทยที่พม่าแต่งตั้งให้เป็นผู้รักษากรุง พระจ้าตากสินชนะ จับนายทองอินประหารชีวิต จากนั้นจึงเดินทัพต่อไปที่กรุงศรีอยุธยาในค่ำวันเดียวกัน นั่นเอง
ศึกกู้ชาติอย่างแท้จริง ได้เริ่มขึ้นในเช้าวันเพ็ญเดือน 12 ตรงกับวันศุกร์ที่ 6 พฤศจิกายน พ.ศ. 2310 ณ ค่ายโพธิ์สามต้น ซึ่งอยู่เหนือกรุงศรีอยุธยาขึ้นไปเล็กน้อย มี กองกำลังของพม่าคุมเชิงอยู่ มีสุกี้พระนายกองเป็นผู้บังคับบัญชา พระเจ้าตากสินรบชนะพม่าที่ค่ายโพธิ์สามต้น ซึ่งถือเป็นการกู้เอกราชคืนจากพม่าได้สำเร็จ โดยใช้เวลาเพียง 7 เดือนเศษเท่านั้น นับจากการเสียกรุงศรีอยุธยาในปีพ.ศ.2310
ปีต่อมาพระเจ้าตากได้ย้ายราชธานีจากกรุงศรีอยุธยา ไปอยู่ที่กรุงธนบุรี ซึ่งมีนามเต็มว่า
“กรุงธนบุรีศรีมหาสมุทร” และได้ปราบดาภิเษกขึ้นเป็นกษัตริย์ทรงพระนามว่า สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 4 เมื่อวันที่ 28 ธันวาคม พ.ศ.2311
